У канцы лістапада, пасля зацяжных дажджоў, паціснулі маразы: дні стаялі сонечныя, халодныя і прасторныя, і начамі нават зрэдку патрэсквалі калы ў плоце.
Надвячоркам у сераду Віктар Пераход на засланых чыстаю посцілкаю калёсах прывёз з бальніцы сваю Вольку — Волечку, як гаварылі па-вясковаму,— якая нарадзіла блізнят — двух хлопцаў. І вечарам паштальёнка Таня, гарбаценькая, у парыжэлай і выцертай плюшовачцы, прынесла Віктару тэлеграму ад старэйшага сына Паўла, які працаваў у Літве на пракладцы газаправода,— прыязджае на тры дні перад адпраўкаю ў армію.
— Што ж мы, Віцік, рабіць будзем? Трэба ж людзей сабраць, выправіны хлопцу зрабіць, адведкі і радзіны ладзіць... Я ж яшчэ слаба...
— Хто яго ведае. Не прападом. Паеду заўтра цяля дастану. Васіль зарэзаць паможа, а Стэфка з цёткаю Ганнаю згатуюць. Хай заадно і адведкі, і радзіны, і выправіны...
— Трэба было б у цёткі Ганны папытацца, а то мо не так што...
— Папытаюся.
— Каб жа не горш, як у людзей. Ты ж, як наказваць будзеш, да цёткі Антосіхі зайдзі, не забудзься!
— Яна ж нікуды ўжэ не ходзіць. Агата ёй у печы паліць.
— Усядно зайдзі. Ніхто яе ніколі не абмінаў.
У пятніцу пасля абеду старая Антосіха злезла з печы, патупала ў сенцы, адчыніла зялёны, абабіты паржавелым жалезам па вуглах куфар, дастала чорную сацінавую спадніцу, белы фартух з фалдамі знізу, мультановую ў клетачкі сарочку і чорную ў кволую валошку паўз беражкі хустачку — усё самае лепшае яе ўбранне, акрамя, вядома, асобна загорнутага, якое прыгатавана на смерць. Там і новенькія балеткі, і мацера абабіць труну, і палатно, каб было на чым апусціць дамавіну ў дол, і грошы, каб і крупнік было за што зрабіць, і памінкі. Няма чаго Агаце траціцца.
Яна і так штодня ходзіць паліць Антосісе ў печы, варыць страву, прыносіць малако. А забіраць сабе пенсію, якую плоціць старой калгас, не хоча, мо таму, што і ў яе жыццё склалася, як у Антосіхі: Агацін гаспадар прапаў на фронце без вестак, і яна пасля вайны ўсё чакала, спадзявалася, пастарэла і засталася адна.
Рабіла Агата даяркаю, была ўвішная: паспявала і ў калгасе і дома, а вечарамі да яе сыходзіліся старыя — чытаць «святыя кнігі»,— гэта пасля таго як у суседнім мястэчку зачынілі царкву, перарабілі яе пад клуб. Антосіха, пакуль уздужала, таксама хадзіла да Агаты — пасядзець з людзьмі, пагаманіць.
Антосіха пайшла ў мыцельнік, старанна ўмылася, пераапранулася, завязала хустачку, зазірнула ў вялікі кавалак тоўстага, крыху паабдзіранага люстэрка, які ляжаў на стале і быў роўна пакрыты пылам.
Яна ўспомніла, што не прынесла і не ўскінула на печ, каб пагрэўся, кажушок і хустку-канаплянку.
Антосіха зусім не чакала, не думала, што Пераходы запросяць яе на бяседу,— яна была захварэла, не спадзявалася нават, што і ачуняе. Антосіха і не збіралася спачатку ісці да Пераходаў, але пацягнула да людзей, з якімі яна пражыла ўвесь свой век і якія паважалі і шанавалі яе, захацелася паглядзець на Волечку — мо больш і не давядзецца,— якую некалі кахаў яе Пятрок.
Волечка не забывалася пра Антосіху, запрасіла і на тое сваё пасляваеннае вяселле, беднае і пачастункам і весялосцю,— вяселлі тады рабіліся без музыкі, так сабе, бяседа.
Выбралася ісці Антосіха ўжо ў прыцемкі, калі пачалі заманліва цёпла свяціцца вокны, запальвацца далёкія, калючыя зоркі ў небе; і зноў шумеў у голым голлі вязаў і ліп няўмольны асенні вецер, які быў прыціх, калі сама заходзіла сонца, а цяпер шумеў і шумеў, шастаў па вуліцы, падмёрзлай і пабялелай, закручваў калючым пылам і зноў падвываў у вершалінах, і больш нічога не было чуваць, было пуста і глуха, і лёгкі Антосішын кій гулка стукаў па падмёрзлай сцяжынцы.
Вокны Пераходаў свяціліся нясцерпна-белым святлом — мабыць, укруцілі на вечар лямпачку-«двухсотку»; яшчэ з вуліцы было чуваць, як шумела застолле,— паспелі ўжо госці разоў па колькі ўзяць чарку, і тая прыцішанасць, якая спачатку пануе за сталамі, прайшла. Цяпер кожны што-небудзь меўся сказаць суседу, гаварылі наперабой, а самыя нецярплівыя падлівалі сабе яшчэ ў шклянкі.
Антосіха пашоргала нагамі, як выцірала, па вялікім пляскатым камені, што ляжаў перад дзвярыма ў сенцы, намацала рукою клямку, прыадчыніла дзверы і, прытрымліваючыся рукою за вушак, цяжка пераступіла цераз парог у сенцы, прысланіла ў куток свой кіёк, агледзелася.
Хатнія дзверы былі прыадчынены. Было відаць, што і на кухні стаяў стол, бадай, вялікая сабралася бяседа. На кухні садзіліся, хто зусім запазніўся, і мужчыны, якія любілі выпіць,— а там, у хаце, жонкі не далі б. На кухні ім разгарненне.
Колькі Антосіха памятае, гэтак на кожнай бяседзе, і выпівакі заўсёды амаль адны і тыя ж. Іх і называюць «мыцельнікамі».
Стэфка, суседка Пераходаў, тоўстая, як печ, баба гадоў пад пяцьдзесят, на дзіва рухавая і гаманкая, выбегла з хаты з парожнімі талеркамі ў руках. Яна як ніхто спраўна можа разнесці па вёсцы любую плётку, але яшчэ спраўней умее прыгатаваць на стол, арганізаваць і павесці бяседу, а таму без яе не абыходзіцца на вёсцы ні адно застолле.
— А мы ўжэ думалі, што вы і не прыйдзеце, бабка! Добры вечар! Заходзьце ж у хату! За стол садзецеся! Волька, а Волька! Ідзі сюды! — паклікала Стэфка і цяжка, але малажава патупала ў каморку.
Волька, якая выйшла на кліч, абняла старую, пацалавала.
— Пайшлі ў хату, маці! Чаго ж вы тут стаіце?
Волечка памагла Антосісе распрануцца, паклала на ложак кажушок. Яна была яшчэ бледная з твару і нейкая ж вельмі тоненькая і слабенькая ў прасторнай, з гузікамі наскрозь сукенцы, з заплаканымі вачыма, пад якімі было сіне.
— Ты ж яшчэ не абмацавалася, галубка, а столькі клопату. Пачакай жа, пакажы мне спачатку тваіх хлопцаў, а тады і за стол павядзеш,— папрасіла яе Антосіха.
Волька памагла старой узлезці на палок, дзе стаяла, прыкрытая байкаваю коўдраю калясачка. Антосіха дрэнна бачыла ў прыцемку аднолькава кволыя, чырвоныя тварыкі спавітых немаўлят, у якіх самая пільная работа — спаць, смачна і соладка, прычмокваць кволенькімі вуснамі, пацягвацца, каб расці! Антосіха нагнулася, перахрысціла малых:
— Хай іх бог беражэ і добрую долю дае!
Яна паклала малым у ногі невялічкі пакуначак у пажаўцелай газеце.
— Троха паркаліку малым. Ім жа трэба.
У чыстай палавіне хаты, як толькі ўвайшла Антосіха, заціхлі і потым нястройна і дружна загудзелі ў адказ: «Вечар добры!» І з гасцей ніхто не спадзяваўся, што прыйдзе Антосіха, якая, здаецца, і сама не памятала, колькі пражыла і перажыла, справядлівая перад богам і людзьмі, працавітая і зычлівая.
Нехта з маладзейшых аслабаніў ёй месца за сталом.
— А я ўжэ і паміраць была сабралася, ды пачула, што вы ўсе разам сышліся, пра мяне не забыліся, дзякуй вам! І баялася, што не дайду, але пайшла, каб і малых блаславіць, і большанькаму шчасця пажадаць, і ўсю бяседу не крыўдаваць!
Антосіха пакланілася і прысела на ўслон, змахнула слязу — расчулілася, што гэтак яе сустрэлі,— усміхнулася прыветна і вінавата:
— Хай яна спрахне, гэтая старасць! Старое, як малое.
Аглянулася на Волечку, якая села побач і ўсхліпвала.
— А ты, галубка мая, чаго гэтак зажурылася? Ці ты дзеткам маленькім не рада, ці большанькі тым укрыўдаваў, што гэтакі высокі ды харошы вырас?
Антосіха ўстала, падняла дрыжачаю рукою кілішак.
— Не плач, не горніся, галубка! Хай твае дзеткі гадуюцца, як кветкі, і людзям на радасць, і табе на ўцеху, каб інжынерамі сталі і бацькоў сваіх не забывалі! І твой большанькі каб шчыра служыў, іх бараніў ды генералам быў! А і я з вамі за гэта вып’ю, мо не ўп’юся і з ног не звалюся, а як уп’юся, то і яшчэ піць і вас пацяшаць застануся!
Усе выпілі і адразу ж загаманілі, бязладна і шумна, і забыліся пра старую і пра тое, што чакалі яе слова. І, можа, толькі назаўтра і на цвярозую голаў пахваляць яго, але ўсё роўна наўрад ці хто здагадаецца, што блаславіла яна ў думках усіх, хто сабраўся за гасцінным сталом, усіх, каму яшчэ дай бог колькі жыць, тупаць па зямлі і ўвесну, і ў халодную восень і бачыць, як пад вокнамі спачатку асмужацца рабінавыя гронкі, а потым зачырванеюцца, і на іх будзе ляжаць пасля першае ночы белы і лёгкі, як уздых, першы снег. Колькі год глядзела на рабіну пад сваім акном! А сёлетні год яна не зацвіла, і цяпер стаіць сухая і мёртвая, з пакінутым старым птушыным гняздом у некалі густой кучаравай вершалінцы.
— Дзякуй вам, мама! Век бы вам з намі жыць, і добра было б,— ціха прагаварыла Волька, якая дагэтуль усё ўцірала слёзы.
— Няма як ужэ, галубка, але да вясны я пачакаю, бо ў мароз намучацца людзі, пакуль прытулак выкапаюць і хату навек збудуюць. Увесну да бога пайду, пры сонейку, нядзелькаю, каб людзям замінку не рабіць.
Антосіха гаварыла і глядзела на Волечку чыстымі вачыма і думала, што была б яна ёй нявесткаю, гадаваліся б унукі, і не было б гэтае адзінокае доўгае старасці, пустэчы і непрыветнасці ў хаце.
А жанкі тым часам, ціха і пяшчотна, як здалёк, зацягнулі такую знаёмую старой з даўніх дзявоцкіх гадоў песню, пад якую так добра і плакалася ў невясёлую хвіліну, і радавалася, а цяпер спакойна і хораша ўспаміналася:
Сягоння тут, а заўтра ўеду,
Будзеш, міла, прыпадаці да маего следу.
— Я й не прыпадала, й прыпадаць не буду,
Я й не гаравала, й гараваць не буду.
...Гаспадар Антосіхі памёр пасля мікалаеўскае вайны — прастудзіўся ў акопах, захварэў, паўтара года пралежаў у Слуцкім шпіталі, з паўгода дома, але так і не акрыяў. Ад яго ў Антосіхі засталіся два хлопцы, старэйшы Андрэй, а маладзейшы Петрык.
З горам папалам яна пракідалася з дзецьмі, хоць і пухла з голаду і зімою хадзіла ламаць плот на дровы — не было на чым ды і каму прывезці на зіму паліва. Ужо потым, як пачаліся калгасы, яна абмацавалася, зажыла як людзі і зусім уздыхнула, калі стаў трактарыстам яе Андрэй — зайздросны на работу, троха ваўчукаваты, усё роўна як злосны на ўсіх за няшчаснае дзяцінства.
Рабіў ён як мог, і дастатак у хаце быў дай бог кожнаму. А потым узрос і Пятрок, астаўся пасля школы ў брыгадзе. Быў ён тонкі, высокі, кучаравы і вясёлы, спраўна іграў на гармоніку, любіўся з Волечкаю Апанасаваю — і на выправінах яго ў армію Волечка сядзела побач...
А праз нейкі год пачалася вайна. Андрэй так і застаўся пры доме. Убіраў ураджай, а потым дзяліў калгас, хоць Антосіха і сварылася за гэта. Выдзеліў ён сабе каня, карову з цялушкаю, адгадаваў бараду, гнаў і прадаваў у Грэзку самагонку, а потым узяўся быў вазіць лес на новую хату, але так і не навазіў: пачалі чапляцца паліцаі, наязджаць штовечара. Андрэй спачатку паіў іх, а потым схаўрусаваўся, пачаў напівацца і сам.
Адале і з’ехаў з імі разам, праз тыдзень вярнуўся дадому п’яны, са звязанымі ў посцілку кажухамі і вырабленымі анучынамі. І з таго разу пачаў цягаць дадому і мацёру, і боты, і адзежу — і ўсё хаваў у патайной яме, што выкапаў у каморцы пад падлогаю.
Потым пайшлі чуткі пра партызан: былі наляцелі пад Асаўцом на паліцаяў, зрабілі ля Буды засаду і забілі раённага каменданта. Хадзіла пагалоска, што і ў іхнюю вёску яны разоў колькі заязджалі, хоць і была яна далёка ад лесу, у полі.
Перад вялікаднем нехта ноччу ціхенька пастукаў у акно. Антосіха падумала, што гэта Андрэй,— і ён, як пайшла гаворка пра партызан, пачаў дадому наведвацца ўпотайкі. Яна адамкнула сенцы і скоранька шмыгнула ў хату, запаліла газоўку і ўбачыла кульгавага на правую нагу, у чорнай бравэрцы і шапцы-аблавушцы мужчыну.
І толькі як павярнуў ён да святла свой худы зарослы твар з насцярожанымі вачыма, пазнала яна свайго Петрыка, захліпнулася ад плачу і ўпала на калені, прытулілася тварам да сынавых ног...
Пасля Пятрок пачаў прыязджаць дадому часцей, пакідаў каня на агародах у алешніку. Здаралася, з’язджаліся з Андрэем, сядзелі за сталом, елі — адзін з міскі, другі проста з чыгунка — і сварыліся. Адзін зваў у паліцыю, другі — у партызаны, а Антосіха тупала па двары — каб не наехалі немцы ці партызаны,— то бегла ў хату: баялася, што перастраляюцца. Потым хадзіла кругом гумна, куды яны ішлі спаць,— адзін у адным кутку, другі — у другім. І ў гумне яны сварыліся, а яна хадзіла наўкруга будыніны, упрошвала не сварыцца — барані божа хто пачуе!
У пачатку зімы Пятрок прыехаў у санях, забраў усё нацяганае Андрэем дабро і завёз у лес, сваім.
А недзе праз месяц, пасля лютаўскае ночы са снегам і цяжкімі падвывамі ветру, Грышкава Ганька, якая хадзіла ў Грэзак да сястры, з аглядкаю закіравала ў Антосішын двор.
— Пятрок жа твой, Антосіха, на Бранавіцкіх у кусціках ляжыць замецены! І конь наўкруга ходзіць, мордаю штурхае!..
У Антосіхі абвяла сэрца: вечарам Андрэй прыехаў з хаўруснікам сваім, Міхневічам, маленькім рыжанькім чалавечкам, у якога вечна былі чырвонымі і слязіліся вочы. Міхневіч да вайны рабіў з Андрэем у МТС, ездзіў на няўдаленькім, маленькім трактары з вялікімі коламі, на якіх былі вострыя жалезныя шпоры. У яго была вялікая сям’я і гарбаценькая сварлівая жонка, Міхневіч першы пайшоў у паліцыю і, казалі, сам страляў начамі людзей...
У сварку братоў ён не ўмешваўся, піў самагонку і толькі нядобра зыркаў вачыма на Петрыка,— была і яго доля ў тых анучах, што хаваў Андрэй.
...Прыцемкамі Антосіха выйшла за хлеў, доўга тупала паўз сцяну, пакуль абмацала рыдлёўкаю пад снегам саначкі, адкапала іх, схадзіла ў хату, апранула кажушок і цярэспаля пакіравала да Бранавіцкіх. Яшчэ да калгаса там быў хутар, а цяпер толькі ляжалі тры вялікія камені-валуны і разрасліся кусты крушыны, барбарысу і каліны.
Яна здалёк убачыла каня, які таптаўся, асядланы, на адным месцы.
Пятрок сядзеў у снезе плячыма да калючага барбарысавага куста, без шапкі, з белым снегам на галаве і на твары, які не раставаў, не сцякаў кропелькамі вады.
Аўтамат так і вісеў на грудзях, і на ім ляжала адна рука, а ў другой быў повад аброці. Усё роўна як прысеў ён адпачыць, і толькі снег не раставаў на твары.
Яна не памятае, як усцягнула цяжкае сынава цела на саначкі, дзе ўзялася сіла дацягнуць іх па снегавым полі да хаты. І калі спынялася адпачыць, бачыла, як спакойна, бы маленькі, сядзіць яе Пятрок, толькі ногі цягнуцца па снезе і пакідаюць два глыбокія пісягі ды мёртвая рука не выпускае повад, і конь паслухмяна ідзе следам і дрыжыць ад холаду...
Вечарам яна запаліла ў печы, паставіла грэцца ваду, каб абмыць сынава цела, хоць і не ведала, як зможа адна, як будзе хаваць.
Яна не пачула, як увайшлі ў хату ўтрох мужчыны, не памятае, як старэйшы асцярожна павёў і пасадзіў яе на лаву на покуці пад абразамі. Яна сядзела, паклаўшы счэпленыя рукі перад сабою на калені, глядзела, як прыбіралі яе сына, як загарнулі ў посцілку і некуды панеслі.
Высокі мужчына ў белым кажушку падышоў, абняў яе за плечы:
— Не плач, мамаша, мы за нашага Пецьку...
Яна нічога не сказала і ўжо не плакала, не ішла зачыняць расчыненыя насцеж дзверы ў сенцы, з якіх цягнула холадам, толькі ўздыхала і маўчала, як зямля...
Прыйшла яго міла, кітайку адкрыла,
Правай ручкай абняла дый загаласіла:
— Ці ж ты, мілы, упіўся, што з каня зваліўся?
— Я міла, не ўпіўся, з каня не зваліўся,
Я па табе, маладзенькай, сільна зажурыўся...
Антосіха адчула, што ў галаве замітусілася,— у хаце было душна, ды і змарылася яна, пакуль прыйшла, пасядзела. Яшчэ, чаго добрага, упадзе ў вобмарак, сапсуе ўсю бяседу. Яна паціху ўстала з-за стала, неўзаметку выйшла ў сенцы.
Апранула настылы кажушок, непаслухмянымі нязграбнымі рукамі доўга зашпіляла гузікі, завязвала хустку, забрала кіёк і выйшла на двор, у начную цемру, дзе ўсё гудзеў і гудзеў вецер; пакуль разгледзелася, вобмацкам ступала наперад, тулілася бліжэй да плота і думала пра Вольку, пра яе дзяцей, пра сваю сіратлівую хату.
...Андрэя засудзілі пасля вайны на дваццаць год. Цяпер ён адбыў сваё, вярнуўся, жыве ў Слуцку, ездзіць па вёсках, закупляе свіней,— як ён адважыўся ездзіць па людзях, якіх некалі абіраў? Ён быў прыехаў і да Антосіхі з жонкаю, сухенькаю, невясёлаю жанчынкаю, і з хлопчыкам, сваім сынам.
Прыехаў на машыне з высокімі драбінамі па бартах — каб вазіць свіней.
Быў па-летняму цёплы надвячорак, чуць парны, як часта на самым пачатку лета, калі яшчэ і вільготная свежая зямля, і зеляніна светлая і пяшчотная, і пахне маладым росным жытам, свежаю раллёю.
Яна з агародчыка ўбачыла, як ішоў Андрэй з вуліцы — у белай кашулі, выціраў хусцінкаю лоб і лысіну,— а ўжо следам ішла жонка, трымаючы малога за руку, ішла боязна і асцярожна, і Антосісе стала шкода яе.
Антосіха спачатку стаяла разгубленая, як утрапёная, а потым спахапілася, зашыбавала цераз двор да дзвярэй, зачыніла іх за сабою, моцна шахнула замыклам, крыху пастаяла ў сенцах, увайшла ў хату, бачыла, як Андрэй усё ж прайшоў да парога, патаптаўся, узяўся за клямку — было чуваць, як бразнуў язычок,— сышоў з усходцаў, стаяў на двары, азіраўся наўкруга і ўсё выціраў хусцінкаю твар і галаву, а потым па-старэчаму цяжка, крыху касалапа, пайшоў да варотцаў, дзе ўсё яшчэ збянтэжана стаяла жонка...
Больш Андрэй не прыязджаў, быў прыслаў дваццаць рублёў, але яна адправіла назад, адправіла потым яшчэ два разы, і ён перастаў прысылаць.
Вокны хат ужо не свяціліся.
У цемнаце ночы ішла адзінокая старая жанчына і ўспамінала маленькія чырвоныя тварыкі немаўлят, людзей, якія не забыліся пра яе, шанавалі і любілі. І каб гэта ўдзень, то можна было б убачыць добрую, зычлівую і крыху сумную ўсмешку на яе твары і скупыя слёзы, што цяклі па маршчынках,— можа, ад сібернага ветру, які ўвесь час дзьмуў ёй насустрач і наперакор якому яна ішла з вечнаю, як жыццё, мацярынскаю дабратою.
1969