Начамі, у вецер, рыпела аканіца — нудна, аднастайна, над самаю галавою. І тады не было сну. Прыходзілі думкі пра старога, які сабраўся і пайшоў некуды з горада. Яна здагадвалася, куды пайшоў: у лес, бо ўсё шнырыў перад гэтым немаведама дзе, вадзіў да сябе незнаёмых ёй людзей, падоўгу шаптаўся з імі, а ноччу соваў пад падушку маленькі бліскучы наган. Ён і пры паляках усё гэтак жа збродаваў і спаў з наганам, а потым уцёк у лес.
Наказваў, калі адыходзіў, каб сядзела ціха, глядзела дачку, пакуль ён не акажацца, і на яе запытанне, што надалей будзе, адказаў:
— Усяго будзе. І мука будзе, а перамелецца — мука будзе. Вы тут не бойцеся: я не парціец, і да вас чапляцца не будуць.
Пайшоў — і як у ваду кануў. Няма нават каму прыбіць зашчапку на аканіцы. Хоць бы Вася быў дома... Успомніўся зяць са сваёю вечнаю ўсмешкаю да вушэй і бясконцымі жартачкамі, усё адно, як толькі і жыў, каб штукарыць, успомнілася, як яна скоса паглядвала на яго, нават нашэптвала Яні, каб троха прабрала. А цяпер пякло сэрца — такі па-дзіцячаму худы, тонкі і вастраносы, з вялікімі сінімі вачыма і астрыжанаю, белаю, як бручка, галавою быў ён перад адпраўкаю на фронт. І ўсё гэтак жа жартаваў, толькі вочы былі балючыя і глыбокія.
Забрала мужчын вайна, закруціла, як у вір. І ні чуткі, ні дзейкі. А ім жа жыць бы яшчэ!..
За дашчанаю перагародкаю заварочалася, загаманіла спрасонку дачка. Школу зачынілі, і Яня нікуды не выходзіла з дому — баялася немцаў; цэлыя дні ляжала на ложку, чытала або ўставала, доўга расчэсвала перад люстэркам валасы, даставала з шафы сукенкі, надзявала іх па чарзе, мерала туфлі. І ўсё маўчком, а калі загаворыш да яе, усё злуе, нібы яна, маці, вінавата. Можа, і сасніла Яня Васю, хоць ні пра бацьку, ні пра мужа не ўспамінала, а вечарам, як уздумае, заве варажыць на картах,— старая амаль штовечар раскладвае карты і варожыць на Васю, на старога... Ёй шкада дачкі, цяжка глядзець, як яна, маладая і здаровая, сядзіць днямі, як у цямніцы. Замуж Яня выйшла пазнавата, пажыла з Васем мала больш году — і ці лёгка мацеры глядзець на такое? Хапіла з яе на вяку і «царскае» вайны, і польскай. Хоць бы ўжо закрыліся вочы, каб не бачыць нічога! Каб толькі стары аб’явіўся, забраў Яню...
Яня заціхла, і зноў было чуваць толькі, як парыпвае аканіца.
Прачыналася старая досвіткам, запальвала на кухні лямпу. У хаце, вышастанай за ноч ветрам, было холадна, як у лядоўні.
Ціха, каб не будзіць дачку, старая клала ў печ дровы,— добра, што стары назапасіў. Печ, недагледжаная на зіму, пакуль угравалася, дымела, і ў старое пачыналі слязіцца вочы. Яна кашляла, выцірала вочы ражком хусцінкі і выходзіла на двор.
Каб не стаяць бесталку, брала зробленую з фанеры шырокую лапату, расчышчала снег спачатку на двары, потым на вуліцы ля свае хаты, як і яе суседка Гэлька,— цяпер ніхто не прымушаў ачышчаць «тратувар», ды ніхто амаль і не хадзіў завулкам. Як і раней, суседкі віталіся, але размова не ладзілася: старэйшы Гэльчын да вайны рабіў у райкоме, а цяпер пайшла чутка, што ён хаваецца ў горадзе і разам з сябрамі забівае нямецкіх салдат. Гэлька неяк змарнела, сагнулася — усё спяшалася ў хату з вуліцы,— у яе застаўся ўнук, і яна баялася за яго. А да вайны Гэлька часта прыходзіла гуляць да старое і яшчэ з парога моцна пыталася, расцягваючы словы:
— Андрэйчыха дома?
Старая вярталася ў хату, грэла на агні настылыя рукі і садзілася абіраць бульбу. Нібы чула яе сэрца, што неспакойна будзе,— увесь агарод бульбаю засадзіла, толькі градку на капусту і буракі пакінула. Не было б цяпер за што і зуб зашчаміць. А так і бульба ёсць, і капуста падкісла, і буракоў можна зварыць, яблыкі сушаныя на ўзвар ёсць. Наабірала яшчэ яблык, а на той год невядома ці ўродзіць — пакалечыла яблыню бомбаю, галіну вялікую адламала, і сама бомба не ўзарвалася — сядзіць, убіўшыся ў карэнне.
Мыла бульбу старая ў эмаліраванай місцы, у якой праз дзірачку ў беражку быў працягнуты раменьчык з вузельчыкам на канцы і дзірачкаю на другім,— каб вешаць на цвік. Гэта яшчэ стары вымудраваў. Ён і кацялок салдацкі прыдбаў, у які яна накладвала бульбу і ашчадна цянціла соллю.
Старая чула, як варочалася на ложку дачка, потым было чуваць, як яна тупала, падбівала падушку.
— Маці, а маці! Хоць аканіцу адчыні, а то як у труне. І копціш яшчэ!
Старая тупала на двор, старалася ступаць у ранейшыя сляды, зробленыя ёю паўз сцены, але снег усё роўна засыпаўся ва ўссунутыя набасанож валёнкі і прыпякаў пяты.
Снеданне старая прыносіла ў свой пакой. Бульбу так і не выкідала з кацялка, каб не астывала. Да бульбы звычайна быў качанчык капусты з расолам; калі ўжо неўмагату была капуста — і кіслая, і вараная, і параная,— старая варыла буракі,— хоць нішчымныя, але, калі выстынуць, з бульбаю добра.
— Ідзі, Яня, снедаць! — паклікала старая дачку, абдзіраючы лісцікі з качана. Ад капусты ў яе смылелі дзёсны, і яна толькі паспрабавала есці — не змагла, нацадзіла ў кубак расолу.— Ідзі, а то выстыне! — зноў паклікала яна.
— Іду, іду! Чаго ты...
Яня прыйшла не ў халаціку, як звычайна, а ў плацці, у туфлях.
— Чаго ты так вытрашчылася? — задзірыста запыталася яна ў старое.
— Так. Куды ты выбралася?
— А мне мо тут з табою гніць? Што я, горшая?.. Яня прысела за стол, узяла бульбіну і ўпусціла.
— Равеш і равеш! Выстыць не дала. Але што самой у голаў стукне — тое і ты рабі! Зямлёю пахне, а ўсё нешта плужыцца!
У старое навярнуліся слёзы, і яна хуценька пашоргала на кухню, там змахнула ручніком слёзы, узяла каструлю з узварам — нібы па яе толькі і хадзіла. Але есці больш не хацелася, і яна вярнулася на кухню, пачала выціраць анучкаю стол, потым мыць падлогу — каб толькі нічога не думаць, каб забавіцца. І ўсё ж прыслухоўвалася, як Яня рыпела дзверцамі шафы, некуды збіралася. Стала неспакойна на душы, забылася крыўда.
— Куды ж гэта ты?
— Пайду на горад. Ты лепш са стала прыбяры!
— Прыбяру... Холадна ў туфельках, зіма...— толькі і сказала яна, нібы і праўда гэта было галоўным, і толькі калі стукнулі дзверы, старая памкнулася выбегчы, закрычаць, вярнуць дачку дадому, насварыцца, набіць, як некалі малую... Ды было позна, і яна толькі квола дайшла да ложка і нязграбна апусцілася на яго.
Сядзела доўга, і калі спахапілася, што не зачыніла ўюшку, не магла разагнуцца — так адзеравянела спіна.
Уюшка была высока, і старая, як заўсёды, палезла на разгойданую табурэтку, але тая неўспадзеўкі хістанулася, і старая ўпала, стукнулася грудзьмі аб рог стала.
— От каб на цябе! — выдыхнула яна і змоўкла — ад вострага болю забіла духі. Да ложка ішла, прытрымліваючыся за сценку. І ўжо як адляжалася, прыбрала са стала, зачыніла ўюшку.
Дачкі не было. Старая выйшла на двор, прачыніла дзверы ў хляўчук, паправіла лахманы на дзверцах у пограб, прайшла па двары, выткнулася ў варотцы, паглядзела ў два бакі: было пуста і мёртва, і толькі на бярозе праз вуліцу, згінаючы тонкую вяршаліну, пагойдвалася варона, выцягваючы шыю, паглядала ўніз і неўспадзеўкі хрыпла каркнула і залопала крыламі, каб утрымацца. Старая сцепанулася ад нечаканасці, перахрысцілася, заспяшалася ў хату, але ад дзвярэй павярнула і затупала зноў на вуліцу — да суседкі.
Дзверы былі замкнёны з сярэдзіны. Старая пастукала, потым яшчэ раз пастукала — і толькі тады пачула, што нехта выйшаў у калідор.
— Адчыні, Гэлька! — абазвалася старая.
— Ты, Андрэйчыха?
— Ага.
Гэлька доўга марудзіла, пакуль адамкнула дзверы, і, як толькі зайшла старая, зноў загрукала завалаю.
— А дзе ж гэта твой сабака, Гэлька?
— Немцы ж застрэлілі. Забраць хацелі. Ахвіцэр іхні ўпадабаў быў. А Рэкс яго за нагу як уцяў! Дык ён яму з нагана ў лоб. А Рэкс і зубоў не расшчапіў. Ледзьве яны яму вінтоўкаю развялі,— расказвала Гэлька, ідучы ўслед.— Садзіся. У цябе не такая халадэча?
У шафе заварушылася, азваўся дзіцячы голас:
— Адчыні, бабка! Душна.
Гэлька дрыжачымі рукамі ніяк не магла ўставіць у замок ключык з чырвонаю стужачкаю.
Хлопчык выкаціўся з шафы чырвоны і адразу ж прыкрыў рукою вочы, хоць у пакоі быў паўзмрок — адчыняла Гэлька толькі адну палавіну аканіцы таго акна, што на двор.
— Нашто ты яго гэтак мучыш, Гэля?
— Ведаеш жа, якія пра Сяргея чуткі пайшлі? А дзіця ж ні ў чым не павінна! Я тут над ім, як асінка, калачуся!..
Гэлька ўсхліпнула.
— Не трэба, бабка. Татка прыйдзе і ўсіх немцаў прагоніць! — суцешыў яе хлапчук, узлез на ложак і лупаценька паглядаў на старых.
— І мая ж некуды сёння сышла, а ў мяне за яе сэрца млее!..
— А я ўсё думаю, каб мой хоць дадому не надумаўся. Яшчэ выцікуюць. Мне то ўжо ўсё адно — зямля зямлёю. А яно, дзіцятка... Як усё ведае! Глядзіць во гэтак на мяне лупаценькімі вочкамі, а як хто грукне — са скуры лужыцца схавацца. А чаго ж тваю пагнала?
— Хай яе бог сцеражэ! Сядзела дасюль, нікуды не выходзіла — і як адурылася. Усё вечарамі, бывае, варажыць просіць. Я і гавару ёй, каб лепш. Суцешыцца троха. А то ўсё агрызаецца, як я ёй ураг які. Пайшла сёння, а я месца не найду! І так ужэ ледзьве ногі цягаю, не магу нічога. То ўпаду, то стукнуся... Хай яно спрахне ўсё!
— Адна яна ў вас. Прывыкла толькі пра сябе думаць, а цяпер гэтак нельга, цяпер талакою трэба... І я, мая галубка, сяджу і думаю: няўжэ гэта германец тут будзе? Сіла ж гэтакая, здэцца, у бальшавікоў была... Але яны заўзёнтыя, не папусцяцца. І людзі глуму цярпець не будуць!
— І я думала, Гэлька, як Вася пайшоў, а цяпер і стары. Усю ноч не магла заснуць, а пад раніцу толькі вочы звяла — і сню, што іду я яшчэ дзеўкаю ў Баслаўцы маліцца. Хораша так, зялёненька. І вярбу ў руцэ нясу, быццам на вербную нядзельку гэта. Думаю, пасвянцю вярбу і ўсім-усім па дубчыку раздам. Падыходжу к цэркві, а кругом — ні жывое душы! І дзверы ў цэркаў адчынены насцеж! Заходжу: над царскімі варотамі кошык вісіць з саломаю. А ў кошыку чорная кура на яйках, і голаў крывіць — на мяне глядзіць. А для кошыка ікона багародзіцы вісіць. Маленькая, залаценькая ўся. І як зайшла я, гляджу — ікона памаленьку гэтак паварочваецца, паварочваецца! Страшна мне стала. «Няўжо,— думаю,— павернецца?» Адале кура як залапоча, як закудахча ў мяне над галавою! Я аж утрупянела спуду. А кошык з яечкамі адарваўся — і вобземлю! А з яго пацукі ва ўсе бакі як сыпануць! І іконка назад, назад адварочваецца і аж на сонейку бліснула... Прахвацілася я — і сама сабе не веру, і радасна нейк,— не будзе, думаю, немец тут, не будзе! Іконка ж, як абнавілася, засвяцілася!
— Дай бог, дай бог, мая галубка!.. Здэцца, каб адным вокам глянуць, як красныя прыйдуць, дык і паміраць лягчэй было б!
— Прыйдуць, прыйдуць, каб толькі дзеці нашы жывыя былі. Пайду ж я хіба ўжэ, а то і хату не замыкала.
Андрэйчыха ўстала. Гэлька правяла яе аж да варотцаў.
— Заходзь хоць троха да мяне. Грэх у такі час чужацца.
Яшчэ на ганку старая пачула прыглушаны мужчынскі смех у хаце. «Вася!» — працяла яе здагадка. Як мага барзджэй яна кінулася па калідоры, ублыталася нагамі ў дыван і ўпала б, каб не ўспела схапіцца за ручку дзвярэй, прыадчыніла іх: побач з Яняю за сталом сядзеў малады мужчына, у белай рубашцы, пры гальштуку, пінжак яго ляжаў на ложку і з кішэні была відаць ручка нагана. На стале стаялі бутэлька, кансервы і ляжаў хлеб. Яня сядзела побач з мужчынам, адкінуўшыся на спінку крэсла, чырвоная, з вялікімі асалавелымі вачыма.
— А я думала, Вася...— пачала гаварыць старая, адступаючы назад.
— Гэта маці,— пачула яна.
— Дзіва што! Яна і на Ягу падобна,— ужо далёка-далёка засмяяўся мужчына, а за ім і дачка — дробным, не знаёмым мацеры смехам...
Уваччу туманілася, шумела ў галаве, і здавалася, не хопіць сілы дайсці да ложка. Але старая дайшла і доўга яшчэ чула, як гаманілі і смяяліся там, адкуль пахла хлебам... І апошнім успамінам перад правалам у чорную прорву забыцця быў сонечны, сухі восеньскі поўдзень, гулкая, выбітая нагамі лясная сцежка і вялікая нізка свежага, яркага кляновага лісця, якую яна нясе, перакінуўшы цераз плячо,— заўтра маці будзе пячы хлеб...
Яня не выходзіла з пакоя. Старая запаліла лямпу, прынесла аслізлую за дзень у цёплай печы, пакіслую бульбу, капусту. Вячэраць Яню не клікала. У цяжкім одуме жавала бульбу, запівала расолам і не адчувала смаку — усё роўна, як у роце была кудзеля.
— Мама, а мама! Ідзеце сюды! — паклікала Яня. Старая паставіла на стол кубак з расолам, але не краталася з месца — быццам раздумвала, пайсці ці не пайсці.
— Ідзеце, мама!
Старая пайшла.
На стале ў даччыным пакоі так і было непрыбрана. Яня ляжала на ложку ў адным халаціку. Твар яе быў бледны, змучаны, было сіне пад вачыма, якія глядзелі вінавата і бездапаможна.
— Хто ён? — глуха запытала старая.
— Вучыліся некалі ў школе...
— Ён на немца цяпер робіць? Не на хронце?
— Ва ўправе.
— Схаўрусаваўся з немцам... Нашто ён табе?
— Каб не ён, я дадому б сёгодня не дайшла... Ён і ў школе яшчэ за мною...
— Нашто ён табе? — закрычала старая.
— Ну, чаго ты крычыш? Чаго?..— дачка не адвярнулася, глядзела, на мацеру плакучымі вачыма.— Пагадайце мне, мама. Пагадайце!
І старая моўчкі ўзяла са стала калоду. Карты былі мокрыя і пахлі гарэлкаю. Раскладвала яна іх на табурэтцы, перад ложкам дачкі. Яна і сама не верыла варажбе і помніла толькі, як некалі маці раскладвала карты, калі прыходзілі суседкі.
— Ну вот бач,— ціха загаварыла яна і неўпрыкмет зірнула на дачку. Тая сядзела, прыхіліўшыся плячыма да сцяны, і глядзела на карты чужымі далёкімі вачыма.
Старая адвярнула першую карту:
— Бач, гэта твой кароль бубновы, светлы кароль, а для яго чорная дзесятка, цяжкае насланнё на яго, і туз піковы тут. Ці не якая хвароба? Але ж не, кароль чырвенны, сябар яго, тут і цябе помніць. Бач, дама чырвенная... А для гэтае дамы кароль чорны, і дзесятка ля яго храстовая — абман яго і твой... Во і валет ля яго, мабыць, дзеці недзе ёсць...
Старая не глядзела ўжо на карты і не думала пра іх, механічна адварочвала і не заўважыла, што ў руцэ яе не валет, а піковы кароль.
— Хлусіце! Усё хлусіце! Як дурную, абманваеце! — закрычала на яе дачка.
Старая здрыганулася, згрэбла карты на падлогу, устала:
— На смерць ніхто не хлусіць! А я ўжэ аднэю нагою там!..
Цяпер было ўсё. У вачах зноў застракацелі чорныя плямы. І старая пайшла, як у тумане, і ў сваім пакоі не змагла нават патушыць лямпу — не хапіла сілы дзьмухнуць зверху ў закуранае шкло...
Лямпа гарэла ўсю ноч.
Назаўтра прачнулася позна. Ледзьве змагла падняцца з ложка і пашамала ў даччын пакой. На стале ляжалі пахучыя агрызкі хлеба, дзверы шафы былі адчынены. Яня зноў пайшла.
Як у сне, хадзіла яна ў хлеў па дровы, абдзірала бярозавую кару на падпал, абірала бульбу, пакуль з носа не хлынула кроў — на рукі, на бульбу... Сяк-так дабралася да ложка.
Ляжаць было прыемна, млява думалася, што выгарыць у печы, што прапала бульба... Як толькі гэта і быў самы клопат.
...Здавалася, ляжыць яна даўно — немаведама колькі часу, колькі дзён і начэй. Ляжыць пад коўдраю ў плюшаўцы, у валёнках. І не ўстае паліць у печы, нічога не есць — ад думкі пра ежу нешта соладка пераварочваецца пад грудзьмі, і яна чуе, як пахне з даччынога пакоя хлеб... А Яні так і няма, не прыходзіць. Толькі ноччу чутно, як нехта асцярожна стукае ў дзверы, ходзіць пападвоканню, зазірае праз вокны ў хату, а потым заходзіць і ў сенцы, абівае венікам снег з ног, узлазіць на вышкі і ходзіць туды-сюды па столі, і ў яго пад нагамі прагінаюцца дошкі, і сыплецца на падлогу пясок. А сёння ноччу ён напускае па даху гарохам, і той бубніць, коцячыся долу. Нашто яму дражніць яе? Лепш бы з’еў гэты гарох, чым раскідаць. Неўспадзеўкі стала ціха, і было выразна чуваць, як адчыніліся дзверы ў калідоры і хтосьці лёгенька затупаў па падлозе. І старую апякла нечаканая думка: гэта ж Яня прыходзіць штоноч дадому і не адважваецца зайсці ў хату!
Са слязамі на вачах, паўз сценку, старая як магла пабралася ў сенцы і слабым голасам паклікала:
— Янечка, дачухна!
— Гэта я, бабка, Алежка. У нас немцы, і бабка сказала, каб я ў вас схаваўся.
— А я ж думала...
— Дзе мне схавацца? У шафу?
— Ды не, пад ложак, пад ложак!
Старая слаба падштурхнула малога ў хату, а сама прыадчыніла дзверы і глядзела, як вакол Гэльчынай хаты мітусіліся, бегалі людзі, а потым ля вуглоў зырка затрымцела полымя. А па двары, па маленькіх, як мышыная сцежачка, Алежкавых слядах грэбліся дзве нізенькія, тоўстыя постаці. І думка, што яны ідуць па дзіця, схамянула яе, абудзіла. І з адным неадольным, упартым жаданнем — не аддаць! — яна зачыніла дзверы, прыціснулася да іх плячыма. Першы салдат напаўсілы грукнуў ботам у дзверы, і яна не стрывала, застагнала ад болю, які працяў усё яе збалелае цела, але ўтрымалася і з апошняе сілы прыціснулася да дзвярэй. І яна ўжо не чула кароткае аўтаматнае чаргі, і ёй не здалося, што сыпанулі гарохам па даху. Яна мякка асела на падлогу паўз дзверы.
Салдат прыадчыніў дзверы, пасвяціў ліхтарыкам і жахнуўся: схуднелы, учарнелы твар глядзеў на яго вялікімі страшнымі вачыма нянавісці, глядзеў скрозь растрапаныя сівыя валасы, па адной пасмачцы якіх чырвона сцякала на падлогу кроў.
— О, мой бог! — салдат адступіў назад і хутка, як наўцёкі, пакрочыў па двары так, што яго напарнік ледзь паспяваў следам.
Месяц свяціўся слепа і бела.
Нямецкі афіцэр прайшоўся да машыны, прыкурыў ад запальнічкі цыгарэту, утуліў галаву ў каўнер, улез у кабіну і пачаў варушыць пальцамі на нагах — каб сагрэліся ў шчыгульных ботах. Паглядзеў на хату, якая дагарала роўна і спакойна, як грамнічная свечка, і кіўнуў шафёру ехаць.
1967