Дзяцінства больш за ўсё ўспамінаецца, калі прыходзіць сталасць. Тады бывае вельмі балюча ад разумення, што прайшлі назаўсёды светлыя дні дзяцінства. І незваротнасць іх ці не самая большая страта ў жыцці. А чалавечая памяць пільная на страты, і толькі за новымі, яшчэ большымі і гарчэйшымі, забываюцца ранейшыя, як і на целе заўсёды смыляць не старыя рубцы, а свежыя раны: старыя, бывае, адкрываюцца — гэта страшна.
Фёдару даўно ўжо не ўспаміналася дзяцінства, страт жа было, што і не перабалець за ўсё сэрцу дзесяткі год, а жыць засталося — не дзесяткамі мераць. Яму ўспаміналася вайна. Ён спрабаваў успамінаць дзяцінства, сяброў, большасць з якіх забрала вайна... І зноў аб яе спатыкалася памяць, нібы і пачыналася яго жыццё з вайны, і канчаецца вайною. Нават марозным ранкам з аб’інелымі стрэхамі, з пабялелымі аселіцамі, з ярым чырвоным сонцам, калі гулка і цвёрда пад нагамі, молада і лёгка дыхаецца, раптам убачыцца, як ляжыш з хлопцамі ў рэдкім ядлоўцы, зрэдку праглядвае з-за хмар месяц, матава пабліскваюць на прамазучаных шпалах рэйкі, і змерзлі рукі, якія трымаюць шнур,— нават цяпер адчуваецца холад у рукі, захочацца падыхаць на іх,— і пойдзе, пойдзе, як з гары, цяжкі воз успамінаў!..
Лягчэй было, калі жыла старая, гаманкая, крыклівая, калі была і карова, і куры — уся гаспадарка, пра якую трэба было клапаціцца, даглядаць, і тады менш часу заставалася на адзіноту, а цяпер у пустой хаце з парудзелымі фіранкамі на вокнах, з пабялелымі ад пылу шырокімі лістамі фікуса, з засланымі яшчэ пасля памінак чужымі рукамі ложкамі, якіх ён не чапаў, а свайго — за перагародкаю — не засцілаў,— а цяпер не было куды дзецца ад нудоты, ад успамінаў, невясёлых, як прылашчаныя прымаразкам і ўчарнелыя вяргіні пад вокнамі.
І Фёдар адважыўся — зранку дастаў з шафы пакінуты сынам яшчэ зусім новы карычневы касцюм, адзеўся, павярнуўся туды-сюды перад люстрам, якое сын называў неяк мудрагеліста, і здзівіўся: які ён нядужы, схудалы ў гэтай велікаватай адзежыне. Фёдар пастаяў, дастаў з тае ж шафы сіняе дыяганалевае галіфэ, хромавыя, разоў са два толькі абутыя боты, пераапрануўся, моцна, па-салдацку закруціў на ногі анучы, усцягнуў боты, прытупнуў, зазірнуў у люстра, нават задаволена ўсміхнуўся сам сабе, выняў з шафы чорны гальштук — усё-такі збіраўся ў горад. І праз паўгадзіны ўжо выходзіў з хаты ў асеннім прыкараткім — пад цяперашнюю моду — паліто, у сівенькай шапцы, з невялічкім чамаданчыкам — ехаць да сына, і калі ўсё добра — застацца пры ім, мо прадаць дамоўку...
Аўтобус-экспрэс не спяшаўся, усё роўна як бярог сілу на няблізкую дарогу, акуратна выстойваў адведзеныя хвіліны то на раённых вакзальчыках, то сярод лесу ля зялёных, невялічкіх, як шпакоўні, дарожных кас, у якія шафёр заходзіў адзначаць ведамасць. І калі пачаўся лес, глухі і дружны абапал дарогі, выраслы пасля вайны на тым месцы, дзе былі толькі чэзлыя кусцікі і пні — засцерагальныя палосы, якія не ратавалі ворага ад партызанскіх засад,— зноў трывожылася памяць, ахвотная варушыць і самае далёкае, і самае шчаслівае, і самае балючае... Некалі па гэтакім самым, чуць зляжалым і чуць прыпрэлым лісці, па гэткіх журавінных балотах ішоў ён са сваёй групаю «асвойваць» новы раён.
...Выйшлі на ноч. Ён — камандзір групы, некалі пад Грэзкам камандзір роты, потым дэсантнік спецгрупы, з ім — «масквіч» (так называлі перакінутых у тыл), два партызаны з мясцовага атрада, якія крыху ведалі тыя лясы, куды кіраваліся.
Ноч была халодная, зорная і цёмная. Спакойна і добра было, пакуль ішлі «сваім» лесам, дзе знаёмы і сцежкі і кусцікі, дзе нябачна і чуйна стаяць дазоры; а за лесам пачаліся пералескі, да якіх адзінока туліліся хутары, бездапаможныя і напалоханыя, дзе-нідзе вынішчаныя і мёртвыя; ішлі асцярожна і ходка, бо ведалі, што і так наўрад ці паспеюць перайсці бязлессе, дабрацца да вялікага глухога лесу,— і давядзецца тады дняваць недзе пасярод астраўка рэдзенькага, як недагледжаны сад, ляска, з якога, калі заўважаць, нікуды не ўцячэш...
На вёску, цёмную і глухую, трывожна заціхлую на ноч нават брэхам сабак, выйшлі з агародаў. Асцярожна пракраліся паўз хлявы да сянец, адзін застаўся пільнаваць ход з агарода, а другі падаўся да варот на вуліцу; тады толькі Фёдар асцярожна пастукаў у дзверы, настойліва і патрабавальна, і дзверы адчыніліся нечакана хутка і шырока.
— Што вы яшчэ хочаце?
Стары стаяў на парозе сянец у споднім.
— Ціха, дзед! Што за вёска?
— Адвяжэцеся ўжэ хоць, сабакі! Хочаце страляць, то страляйце, а не здзявайцеся цэлу ноч...
— Мы толькі зайшлі. Партызаны.
— Усе вы бандзіты! Адкаснецеся!..
— Прыкусі язык, дзед! У які бок Янаўка?
— На Янаўку? Хаўруснікаў сваіх даганяць? Сына толькі вунь застрэлілі, пад плотам ляжыць... І каб да раніцы ў хату не ўнёс, бандыты вы... Палавіна тут шастае, палавіна ў Янаўку пакурэла...
Ля плота і сапраўды нешта прадаўгавата бялелася на зямлі.
— Дзякуй, бацька!
— Бог з вамі...
Ад вёскі ішлі хутка, вядома, не на Янаўку, у другі бок, і было трывожна, бо недзе на дарогах шастаў вораг, якога трэба было абмінуць, якога не маглі «сустрэць», як у партызанскай зоне; вораг быў тут гаспадаром, і ад гэтага рабілася яшчэ трывожней, праклёўвалася прадчуванне няшчасця, крывавай сутычкі, але ўсё далей і далей заставалася вёска, усё бліжэй і бліжэй было да запаветных лясоў...
Адышліся далёка, і за плячыма ўжо ледзь пачынала святлецца перадранішняе неба, а ім трэба было прайсці як мага больш і тады ўжо нагледзець месца на днёўку.
...Іх заўважылі першымі, але не вытрымалі, не падпусцілі блізка, каб расстраляць ва ўпор, паласнулі з кулямёта, потым з аўтаматаў, і страшней за ўсё здаліся не гэтыя звыклыя за вайну гукі, а тонкае шыпенне ракеты, яе мёртвае святло над рэдзенькім асіннікам, пры якім Фёдар у адно імгненне ўбачыў і «масквіча» з залітым крывёю тварам уверх, з аўтаматам на грудзях, і старэйшага партызана, нібы прысеўшага пры асінцы, і маладзейшага, які з усіх ног ламануў у кусты; Фёдар пабег следам, чуў цяжкія крокі наперадзе, чуў, як зноў зашыпела ракета, як над галавою, з бакоў стукаліся ў ствалы дрэўцаў разрыўныя кулі — нібы стралялі за плячыма. Ён спатыкнуўся на нешта мяккае, упаў потырч, балюча стукнуўся тварам аб аўтамат, падхапіўся, спехам зняў з плячэй забітага мяшок з толам, які неслі па чарзе...
За ім, на шчасце, не гналіся, але ён ішоў з усяе сілы, бо ведаў, што заставацца блізка нельга. Арыентаваўся па халоднай ільдзінцы Венеры на ўсходзе, якая бясстрасна глядзела ўслед.
Аўтобус асцярожна прытармазіў, крыху пахіліўся набок — з’ехаў на абочыну,— суха зашумеў коламі па гравію.
— Дзесяць хвілін стаім! — аб’явіў шафёр, саскочыў на асфальт, ляпнуў дзверцамі і ўразвалку, крыху касалапа, пакалываўся да касы.
Фёдар таксама выйшаў.
Пад навесам, разаслаўшы на зямлі старыя хусткі, бабулька прадавала яблыкі, грушы, якія былі раскладзены кучкамі: па дзве, па тры, па пяць... Фёдару нецікавы былі гэтыя па-вясковаму знаёмыя бабулькі з іх няхітрым таварам,— ён на ўсе грудзі ўдыхнуў пах асенняга лесу, балота, пах незасохлага, а толькі ледзь прыпрэлага лісту, асакі, разбрынялай ад дажджу твані. І ён на нейкі момант напружана заціх, бы звер, які вярнуўся ў даўно забытыя мясціны і баіцца, што памыліўся.
— Да Заляддзя многа? — запытаўся ён у бабулькі.
— А не. Кіламетраў сорак. Купі яблычка, пагрызеш.
— Пагрызу, як і ты — адным зубам.
— А ці старэй за мяне? Як кавалер які выглядаеш.
— І цябе, каб намазаў, то пайшла б у нявесты.
— Ужэ і нявеста з мяне! То сватай!
Фёдару прыемна было слухаць знаёмую, крыху распеўную гаворку — і неспакойна, турботна, як пры вяртанні да даўніх сяброў.
...А лесу не было, не было знаёмага густога паху хвоі, восеньскага верасу. І калі скончылася поле і пачаўся лес, Фёдар ведаў, што гэта зноў пералесак з выбітымі каровінымі нагамі сцежкамі, з паламанымі кустамі бярэзніку, ведаў, што небяспечна заставацца ў такім лесе на днёўку, але і ісці было нельга — маглі заўважыць.
Ля самага ляска за рунню быў відзён хутар: гумно наводшыбе, прадаўгаватая, як прыплюснутая, хата, насупраць яе хлеў, і ад хаты сцяжынка па полі ў лагчыну, у густы, як запацелае акно, восеньскі туман.
Фёдар асцярожна ад гумна перайшоў да хлява, доўга ўглядаўся з-за вугла ў цёмныя падслепаватыя вокны, прыглядаўся да дзвярэй у сенцы — і аж здрыгануўся ад хрыплага пеўневага крыку ў хляве. Потым ужо здзівіўся, што і ў вайну спяваюць пеўні.
З аўтаматам напагатове ён перабег двор, прытуліўся да дзвярэй, азірнуўся і пагрукаў прыкладам.
У хаце было ціха.
Фёдар пагрукаў мацней.
Хтосьці выйшаў з хаты і нерашуча спыніўся за дзвярыма.
— Адчыні, хазяін!
Чалавек за дзвярыма загрукаў засаўкаю і ледзь толькі паспрабаваў прыадчыніць дзверы, як Фёдар моцна штурхнуў іх нагою, хутка ступіў за парог, не зводзячы аўтамата са шчупленькага чалавека ў белай кашулі, які адной рукой прытрымліваў штаны, а другой рукой паціраў стукнутае дзвярыма плячо.
— Што пан хоча?
— Адзін дома?
— Дзеці...
Фёдар яшчэ раз уважліва паглядзеў на двор, на поле.
— Зачыняй дзверы на ўсе замкі! — загадаў гаспадару.
У сенцах зямліста пахла выбранай бульбай, буракамі.
— Ідзі ў хату!
Белая гаспадарава сарочка была добра відаць у змроку.
Гаспадар адчыніў дзверы ў хату і спыніўся ў невялічкім пакойчыку.
— Хто там? — паказаў Фёдар аўтаматам на дзверы насупраць.
— Дзеці спяць, пан.
— А тут? — Фёдар кіўнуў галавою на другія дзверы.
— Кухня, пан.
— Заходзь.
Гаспадар штурхнуў дзверы, увайшоў і спыніўся перад маленькім акенцам. Ля печы стаялі чыгуны з бурачнікам, ляжалі дровы. Печ была адслонена, і засланка ляжала на адным з чыгункоў. На засланцы была шэрая кучка попелу, толькі што выбранага з печы.
Фёдар прысеў на ўслонак, прытуліўся «сідарам» да сцяны — каб не так ціснула на плечы, аўтамат паклаў на калені.
— Павярніся сюды! З хаты ніхто не выйдзе. Я буду цэлы дзень у цябе. Найдзі чаго есці. Немцы тут часта бываюць?
— Учора, пан, паліцаі...
— Нюхаешся з імі?
— Не, пан. Усё выбралі. Ні каліва...
— Ты з паліцаямі?
— Не, пан. Ні з кім. А ў каго вінтоўка, той і сільны, пан.
— Пакорміш мяне. І ніхто не выйдзе з хаты, пакуль я не пайду! Чуў?
— Чуў, пан. Няма ні каліва. Сямёра дзяцей...
— Дзе жонка?
— Памерла, пан.
— Памерла? — перапытаў Фёдар, улавіўшы няўпэўненасць у голасе гаспадара.
— Паліцаі, пан, зглумілі ў лесе. Захварэла...
— Ладна. Пакармі — і ўсё на гэтым.
— Няма, пан.
Гаспадар нерухома стаяў перад Фёдарам, прытрымліваў штаны, нібы гэта не на яго быў накіраваны аўтамат. Маленькі зарослы тварык быў бледны і стомлены, вочы глядзелі з-пад ілба галодна, і Фёдар пасунуў уперад сумку, дастаў вобмацкам пачак грошай.
— Пяць тысяч марак. Схаваеш і накорміш, а не...
Гаспадар раптам схамянуўся, падскочыў, нібы яго тузанулі ўгору за рэдзенькія і лёгенькія валасы на макаўцы, схапіў грошы і ледзь паспеў падхапіць штаны, на якія быў забыўся.
— Пайшлі, пан, пайшлі!
Мёртвыя вочы яго загарэліся, ажывіўся бледны твар, і ён не ведаў, куды сунуць грошы. Ён асмеліўся і пацягнуў Фёдара за плячо, і Фёдар устаў.
— Пайшлі, пан. Жывом!
У сенцах Фёдар спыніўся, вызваліў плячо ад рукі хутараніна. Невядома было, чаго ён так радуецца грашам, за якія тут нічога не дастанеш.
— Куды вядзеш?
— Схаваю, пан. Ніхто не ўгледзе!
— А есці?
— Прынясу, пан!
— Дзе возьмеш?
— Тут за дзве вярсты, пан, брат мой. Баіцца, каб млын не спалілі. За грошы дасць! Жадзён на іх!
— Стой, ідзі будзі большага хлопца!
— Навошта, пан? Я...
— Будзі!
— Хай пан не баіцца!..
— Ну!
Пад трыма густымі елкамі было наслана сена; відаць, не раз тут хаваліся людзі,— валялася бляшанка з-пад кансервы, матавая ад расы, акуркі; хлопчык, гадоў адзінаццаці, бледны і тоненькі, у бацькавым фрэнчы, без шапкі падкурчваў пад сябе ногі і спакойна глядзеў на Фёдара, на ўсе пытанні ведаў толькі «не», «не знаю», «не бачыў». Гаспадар аддаў сыну фрэнч, а сам так і пайшоў толькі ў кашулі. Хлапчук не баяўся Фёдара, мо не здагадваўся, што ён за заложніка, ці проста прывык да ўсяго за тры гады вайны, як прывыкаюць і дарослыя, а яму было лягчэй — не ўсё разумеў, не ўсё спасцігаў галавою.
Гаспадар вярнуўся праз добрых паўтары гадзіны. Фёдар ужо пачаў быў хвалявацца і на ўсякі выпадак паставіў у аўтамат поўны дыск. За плячыма ў гаспадара быў мяшок, у руцэ вядро.
— Не бойся, пан, ніхто не кране.
Гаспадар быў вясёлы, нібы нават крыху выпрастаўся, пабольшаў.
— Дзе ты столькі прападаў?
— У брата, пан.
У вядры была засквараная да жаўцізны капуста, і ў Фёдара аж звяло сківіцы. З мяшка гаспадар вытрас проста на сена два круглыя боханы самапечанага хлеба, загорнуты ў чыстую анучку кавалак тоўстага, паўз краі чуць пад’ялчалага сала і бутэльку гарэлкі.
— Цяпер жывом, пан!
Чалавек радаваўся, як дзіця.
Фёдар пільна глядзеў на яго. Стома крыху прайшла, праходзіла і санлівасць, і зноў пачынала даймаць трывога: усё ішло навыварат, не так, як гэта павінна быць па няўмольных законах вайны, канспірацыі. ...Чалавек хадзіў да другога... Той можа здагадацца... Млынар... Пайсці — застануцца двое, якія бачылі яго... Куды ісці?..
— Што ты яму сказаў?
— У п’яных паліцаяў украў грошай! Дзецям яда, пан!
Ён быў задаволены сваёй выдумкай, хоць грошы новенькія.
— А калі ён...
— Нічога, сыны ў лесе хаваюцца.
— Чаго?
— Не хочуць у паліцыю. Сам баіцца! Выпі, пан! — З кішэні гаспадар дастаў кубак з адламаным вушкам і працягнуў Фёдару.
— Сам давай.
Гаспадар наліў, стаў на калені, выпіў, пакрывіўся, дастаў з другой кішэні нож, нарэзаў па разасланым мяшку хлеба, сала і пачаў есці.
Фёдар таксама крыху выпіў, дастаў лыжку і ўзяўся за капусту.
Хлопчык моўчкі глядзеў на іх.
— Бяры еш,— кіўнуў яму Фёдар.
— Лыжкі няма.
— Сала бяры.
— Бяры, Зэнак, бяры,— абазваўся і бацька.— Пан, а пан, будзе добра! Пан партызан?
— Нашто табе?
— Хлопцы, пан, партызан хочуць, а іх няма.
— Ну і што?
— Забяры, пан. Добрыя хлопцы!
...Калі што якое, то першая чарга па ім...
Гаспадар смачна еў сала з мяккім пахучым хлебам, пакручваў галавою на худой жылістай шыі як збіраўся зараз пад’есці навек.
— Пазваць, пан?
— Каго?
— Хлопцаў!
— Дзе яны?
— Тут.
Фёдар схапіўся за аўтамат, шалёна бліснуў вачыма на гаспадара, але той спакойна жаваў і ўсміхаўся.
Два чалавекі сядзелі пад кустом метраў за трыццаць, чулі ўсю гаворку. У аднаго за плячыма была вінтоўка, другі меў на плячы нямецкі аўтамат.
Гаспадар узяўся за Фёдараву лыжку і сёрбаў капусту.
...У тую ж ноч яны выйшлі на «жалезку», якую і праўда вартавалі вясковыя дзядзькі з палкамі. І поезд у тую ноч пайшоў пад адхон, пайшла па наваколлю пагалоска пра партызан.
А праз дзевяць дзён яны вярталіся ў атрад. З Фёдарам было ўжо сорак два чалавекі, што туляліся па лясах вакол хутароў. За імі заставаліся сувязныя, свае хутары, былі сцежкі і дарогі ў новы раён, свае «вочы» і «вушы», паролі — усё, што ведаў толькі адзін ён...
Яшчэ раз прабеглі абапал дарогі рэдзенькія алешынкі ў цёмнай, як адцэджанай з паранай бульбы, вадзе, на якой суха і чорна плавала апалае лісце ці не адзінага дрэва, што так непрыкметна восенню і першым зацвітае вясною. А далей пайшоў хваёвы бор, густы насуплены ельнік з доўгай, але прывялай ужо, зблытанай восеньскаю травою пад спаважнымі ніжнімі лапамі, а далей пачала не-не ды і праглядваць зялёная, свежая яшчэ, не пацямнелая ад марозу, жывая зеляніна руні, і Фёдар аж прыўстаў з сядзення, падаўся да акна — тут было ўсё, што ўспаміналася, і Фёдар падхапіў чамаданчык, прытрымліваючыся за спінкі сядзенняў, заспяшаў наперад, хоць не думаў, не ведаў — нашто выходзіць?
Аўтобус накатам пакаціўся ў лагчыну.
— Пастой, браток! Тут мне.
Фёдар перайшоў на другі бок шашы, па некрутому адхону сышоў да тоненькіх рабін з цёмнымі, бліскучымі стваламі і галінкамі, з ужо пакляванымі птаствам гронкамі.
Ён не памыліўся. Асела толькі гумно, як уціснулася ў зямлю, прытулілася да яе; хата ўсё такая ж доўгая, толькі пакрыта гонтай, ашалявана і нібы пастрайнела, шалёўка пафарбавана чырвонай, ужо крыху выцвілай фарбай.
Фёдар ішоў старой, знаёмай яму сцежкай і пільна прыглядаўся навокал.
Вокны таксама пабольшылі, выразалі сцяну пад страху, і ў хаце ці не крыху прыцемнавата? І лес, здаецца, падступіў бліжэй, падрос, стаў чыстым гайком некалі густы, кусцісты бярэзнік.
А пад вокнамі — малады, пасляваенны сад, падсеяны цімафееўкай.
І ад жоўтага восеньскага бярэзніку неяк святлей і весялей выдае адзінокая чалавечая сядзіба.
Ля парога замест пляскатага каменя невялікі ганачак, збітая з трохкутных рэечак драбінка — выціраць ногі. І дзверы ў сенцы новыя, не пагрызеныя свіннямі. У сенцах падлога пафарбаваная, заслана дываном да дзвярэй у хату, абабітых сухой тынкоўкай.
...Ужо часта і падоўгу дзьмулі халодныя, прапахлыя вадзяністым снегам паўночныя вятры, нават ішоў снег — мокры, камякаваты, раставаў на настылай зямлі і яшчэ больш рабіў гразі. Такой парой Фёдару зноў выпала ісці цераз гэты хутар, заходзіць да маленькага гаспадара-ўдаўца, які ўсё сыпаў свае бясконцае «пан», хоць і прызнаўся, што сам не ведае, беларус ён ці паляк, ці тое і другое.
Па дарозе «туды» Фёдар абмінуў хутар, не хацеў, каб хоць хто ведаў, што ён быў «там» — на крыху багацейшым хутары ў рослага, маўклівага Сцяпана, які быў не толькі сувязным, а сваім і ў разведчыкаў — сам трымаў сувязь і з раённым гарнізонам, з чыгуначным вузлом, у руках яго была добра наладжаная і надзейная арганізацыя.
У Сцяпана яму нельга было заставацца і нічога не выпадала, як сківець цэлы дзень пад трыма елкамі...
Падлога ў прыхожай таксама пафарбавана, тыя ж, пафарбаваныя белым, дзверы ў залу, направа — на кухню. І шпалеры замест парудзелых абарваных газет.
— Сюды заходзьце! — абазваўся мужчынскі голас.
Дзверы ў залу былі крыху прыадчынены.
— Дзень добры,— прывітаўся Фёдар.
— Дзень добры. Прысядзьце.
Невысокага росту, з малым хударлявым тварам, але шырокі ў плячах, мужчына гойдаў дзіцячую каляску.
— Вы мо па страхоўку?
— Не... Барсуковага сала думаў папытацца...
— Хворы хто? Няма. Я не стралец.
— А што гэта вы за няньку?
— Жонка ў горад паехала, а я сёння не на трактары.
— То бацька б хоць...
— Памёр, скора тры гады будзе...
— Але, старасць...
— Не такі і стары. Семярых за вайну выгадаваў, пракідаўся... А дома я адзін асеў.
...Цэлы дзень нізка і нядобра плылі снегавыя хмары, але снег не пайшоў, не было і дажджу, а на вечар хмары разышліся, зусім недарэчы высвяціў месяц, пачала халоднай скарыначкай падстываць гразь, і ў лужынках тонка і лёгка сцяўся лядок.
Прыцемкамі Фёдар зайшоў у хату павячэраць на дарогу.
— А помніш, пан, як баяўся? Я чалавек добры. Шкоды нікому не зрабіў. Я не так, як Сцяпан, бясплатна вам рабіць...
— Які Сцяпан?
— З Прыкрынічнага хутара. Я, пан, усё ведаю!
— Што ты ведаеш?
— Я рана ўстаю, пан. Бачыў, як вы ішлі. Я вас адразу пазнаў, пан. У мяне да вайны чалавек жыў. Грошай надаваў! Пад елачкамі спаў, на паязды хадзіў глядзець, нешта запісваў... Я чалавек добры...
Фёдар не чуў, што далей гаварыў гаспадар, глядзеў на яго да чорнага заношаную кашулю пад расшпіленым фрэнчам і думаў, што калі прагаворыцца гэты чалавечак, калі выйдзе гестапа на след Сцяпана, які звязаны і з падполлем на чыгуначным вузле, і з агентураю ў райцэнтры, будзе столькі крыві і ахвяр!..
— Пайшлі, правядзеш мяне.
— Пан...
— Пайшлі!
На нагах хутараніна мокрыя, разбітыя — адзін без абцаса — салдацкія чаравікі, зашнураваныя канаплянай аборачкай. Дзеці ўжо спалі на падлозе, на саломе, засланай рыззём.
Свяціў месяц, і па ім лёгка і хутка слізгацелі абрыўкі абложных дзённых хмар.
— Станавіся!
— Пан камандзір!..
— Павярніся!
— Пан!..
Ён не мог больш вымавіць ні слова, толькі, як рыба на беразе, раскрываў рот. Нізка віселі абцягнутыя полы яго фрэнча, і сам ён, худы, маленькі, нікчэмны і нікому не патрэбны, халодны і галодны, усё варушыў вуснамі, слепа і спуджана глядзеў на Фёдара і не ведаў, за што, навошта яго расстрэльваюць, але не працівіўся, раптам абвяў, быццам змірыўся з лёсам, паволі павярнуўся тварам да сцяны і раптоўна, як нешта ўспомніў, устрапянуўся, павярнуў галаву, каб азірнуцца, але позірк натыкнуўся на аўтамат, халодны ў месячным святле, і гаспадар павярнуўся да сцяны, прытуліўся да яе лбом і безжыццёва апусціў нечакана доўгія, амаль да каленяў, рукі.
Азірнуўся Фёдар: да шыбіны прытуліўся белы ў месячным святле дзіцячы тварык, і адтуль было відно, як стаяў бацька, як стыў аўтаматны ствол. А шасцёра яшчэ спала...
Фёдар паглядзеў на вузкія плечы, што пакорліва чакалі чаргу, якая кончыць усю муку чалавека на гэтай зямлі, павярнуўся і пайшоў, і калі аглянуўся, чалавек усё стаяў плячыма да месяца і з акна на яго глядзеў белы дзіцячы тварык.
Фёдар ведаў, што, калі будзе правал, застрэліцца са свайго любімага «вальтэра».
— То я пайду. Думаў — дастану.
— Няма. Каб ведаў, сказаў бы. Мо ў леснікоў папытайце.
— Да ўжэ ж. Прабачце...
Фёдар ішоў узмежкам, потым поплаўчыкам рыжым, вытаптаным жывёлай, па выбітай вузенькай сцяжынцы, і за шашой насустрач яму выходзіў той вялікі лес, і ў ім аднолькавыя пры жыцці, улетку, дрэвы цяпер розніліся, кожнае было само сабой, як і людзі перад смерцю.
Ён яшчэ доўга стаяў на шашы, глядзеў на хутар, дзе гадавалася маленькае дзіця, і не спыняў ужо трэцюю спадарожную машыну...
1970