epub
 
падключыць
слоўнікі

Алесь Жук

Дома

Пра свайго маладзейшага Сымон стараўся не ўспамінаць, і калі, бывала, вечарам узімку Гэлька надумаецца і ўздыхне: «Як жа там Паўлік наш, што чужы...» — Сымон тады толькі зіркаў на жонку, і яна замаўкала.

Два старэйшыя Сымонавы хлопцы аселі на зямлі, у суседніх вёсках. Казя пазней навучыўся на трактарыста, а Іван цяслярыў у будаўнічай брыгадзе. Быў ён гэтакі ж, як і бацька, ладны, невысокі, смаглы з твару, чуць гарбаносы, з сінімі быстрымі вачыма, рухавы і працавіты,— як сякерка, длубае і длубае, не прысядзе за дзень. А маладзейшы, Паўлік,— высокі, тонкі, як бэзавы дубец-пасынак, спакойны. І з малых гадоў пачаў улягаць у паляванне, прападаў то ў лесе, то з кнігаю. Ні на папрокі, ні на сварку не аскірзаўся, глядзеў так спакойна, бывае, чуць усміхаецца, але ўсё роўна зробіць па-свойму. І надумаўся ехаць вучыцца на геолага. Сымон спрабаваў прыгразіцца, не пусціць, але сын сказаў, што ўцячэ з дому. Была ў яго вачах такая добрая ўпартасць, што Сымон здаўся, хоць і не дараваў душою, што кінуў сын зямлю, папёрся лавіць жураўля ў небе. Сымон з малых год рабіў на зямлі, жыў з гэтага і не любіў адыходнікаў. І яшчэ мучыла Сымона, што пацягнула сына па доўгі рубель, па раскошу.

Колькі год ужо, як паехаў сын!.. Яшчэ як вучыўся, разы са два аказаўся дадому, але ненадоўга — адчуваў, што не дараваў яму бацька,— і з’язджаў з бацькавых воч.

А пасля таго як сын развёўся з жонкаю, Сымона не перапрэчыш: зусім разбасячаў хлопец, распіўся!

Але ў гэту весну Сымон усё часцей і часцей думаў пра маладзейшага, не прыкрыкваў на Гэлю, калі яна абзывалася пра сына. Маўчаў, як і не чуў быццам. І сам не ведаў, што гэта з ім робіцца, але адчуваў, што нешта надламалася ў ім,— ці не старасць брала сваё?

Яшчэ зімою даняў Сымона радыкуліт. Пайшоў быў параўняць у каровы ў пярэгарадцы, разоў колькі стукнуў сякераю па мерзляках і адчуў, як востры боль працяў паясніцу і дайшоў аж да пятак. Так ракачом і дапоўз у хату. Гэля памагла ўзбавіцца на печ, на чарэнь, але боль не прайшоў; колькі дзён ён выграваў, націраў паясніцу і ногі барсуковым тлушчам — троха адпусціла: даштыльгаў сам з кіем да ложка, бо ад ляжбы на печы збалела ўсё цела. Праз тыдзень Гэля запрэгла каня і завезла Сымона ў бальніцу. Там больш за месяц калолі яму ўколы, «грэлі на лямпах».

Калі прыехаў дадому, сеў перад люстэркам галіць бараду — не пазнаў сам сябе: шчокі запалі, былі бледныя, з нездаровымі, тоненькімі чырвонымі пражылкамі, неяк пабольшалі і як выцвілі вочы, і сам ён нібы паменшаў увесь.

Цяпер падабалася падоўгу сядзець нерухома на вясновым сонцы, якое так пяшчотна цепліць драўляную, у глыбокіх трэшчынах сцяну, корпацца ў садзе ці на градах і прыглядацца, як жоўценькімі храсткамі прабіваецца з-пад лёду трава, як потым празрыста зелянеецца; знайшоў ён і тыя шпакоўні, што некалі яшчэ Паўлік быў навешаў у садзе. Сымон пазнімаў шпакоўні — разводзіць гэту стракатую плойму, каб усе вішні паабівалі! А цяпер зняў мерку, зрабіў аж дзве новыя шпакоўні і павесіў на яблынях, а калі раніцаю аблюбаваў адну з іх шпак, засвістаў, што пер’е пад горлам стала дыбком, Сымон загукаў Гэлі праз акно:

— Ідзі сюды!

І тая ад печы з чапялою выбегла на парог, перапалохана запыталася:

— Што?

Калі дайшла да толку, плюнула са злосці.

— Каб на цябе трасца! У мяне ж блінец згарыць! А ён дзяцініцца!

Сымон і сам дзівіўся, што з ім робіцца, і не хацеў пагаджацца, што гэта ад старасці, што гэта яна так угамоньвае яго, напамінае: падыходзіць тая пара, каб агледзецца на пражытае і перажытае і ўбачыць, што зладзілася, а дзе і даў ты, чалавеча, хібу. А калі пражылося цераз пень-калоду, сабе на ўцеху і людзям на злосць? Тады цяжка заспакоіцца, і да канца будзеш злавацца на ўвесь белы свет і вінаваціць яго, каб неяк апраўдацца... Хоць ужо, як ні круціся — не выкруцішся!.. Ікалі ў жыцці было больш пражыта справядліва, захочацца неяк яшчэ паправіцца, каб і ўсё яно, жыццё, было гладчэй.

Ці не з-за гэтага і пачаў успамінацца Паўлік, заварушылася пад сэрцам забытая стрэмка: не ведаеш ты нічога, бацька, толкам пра сына, адкаснуўся ад яго, і невядома, ці давядзецца стрэцца, пагаманіць. Ды і ці выйдзе гамонка?

Вечарамі Сымон падоўгу сядзеў, чытаў газеты. Ён ужо дрэнна бачыў, і таму чапляў на нос аж двое акуляраў, звязаных суравымі ніткамі, і лямпачку апускаў з-пад столі да самага стала. Як натамляліся вочы, уключаў радыёлу, слухаў не толькі музыку, але і незнаёмую гаворку — спраўна гергечуць!

Лажыўся спаць за поўнач, а падымаўся да сонца, пакрэхтваў, пакашліваў, тупаў па хаце, і Гэлька бубніла:

— Ужэ ўспароўся! І сам не спіць, і другому не дасць!

— Да ўжэ ж і пара...

— Пара, пара! Няма табе толку!..

Сымон ішоў на двор, выходзіў на вуліцу, пустэльную, мокрую ад расы, з кустамі бэзу і травою паўз платы, нечым падобную на растрапаную пасля сну маўклівую гаспадыню; і ўжо як пройдзе статак, пачнуць бразгаць ланцугі на калаўротах і вёдры аб цэментовыя трубы калодзежаў, перакінуцца словамі суседкі праз вуліцу, праедзе на веласіпедзе брыгадзір, пакідаючы белы слядок ад колаў на павільгатнелым ад расы пыле, пачнуць сыходзіцца да лісціка са школьнага сшытка, на якім размашыста напісаны нарад, мужчына гучна штукараць, закурваць махорку — ажыве тады вуліца, становіцца дзённа звыклаю.

 

Сымон толькі лёг, не паспеў яшчэ нават задрамаць, як у дзверы моцна загрукалі,— так загрукаць маглі толькі знаёмыя. «Мабыць, з кароваю ў Валодзі нядобра»,— падумаў Сымон пра суседа. Яго збродная карова ўцякла ўдзень з чарады, нахапалася лубіну. Праўда, Валодзя ўзяў каня і цэлы надвячорак ганяў карову.

Сымон, як быў у сподніках, выйшаў у сенцы, адняў ад дзвярэй завалу і патупаў у хату. Ён спачатку не зразумеў, чаго гэтак завохкала і кулём скацілася з печы Гэля. Сымон аглянуўся: у хаце стаяў Паўлік, ніяк не падобны на таго, якога памятаў бацька,— высокі, шырокі ў плячах, у кароткай бліскучай пры святле адзежыне, у адпрасаваных штанах. Чаравікі яго былі ў гразі. А сам ён — без шапкі, коратка падстрыжаны... і з акладзістаю чорнаю барадою.

Гэлька, раструханая са сну, разгублена ступіла, па прывычцы выцерла руку аб спадніцу, працягнула сыну, але ён не падаў свае, абняў і пацалаваў.

Сымону паціснуў руку, кіўнуў галавою і пачаў знімаць з плеч вялікі, як абозня, рукзак.

А Сымон усё стаяў і не ведаў, што гаварыць, што рабіць.

— Ну што ты стаў, бацька! Штаны хоць надзень!.. Разбасаўся тут! — прыкрыкнула на яго Гэлька, і ён паслухмяна і збянтэжана патупаў да свайго ложка.

Калі ён зноў увайшоў на кухню, Павел распакоўваў рукзак, а Гэля распальвала на прыпечку керагаз, паспела збегаць у каморку па сала і распытвала:

— Дак ты апошнім аўтобусам ехаў? Трэба было напісаць, пад’ехаў бы бацька.

— Помню дарогу, мама. Тут вам з бацькам унты прывёз на зіму.

— Дзякуй, сынок, нашто было мучыцца,— шчасліва абазвалася Гэля.

— Дзякуй Павел!

У Сымона яшчэ не прайшла разгубленасць і збянтэжанасць, ён ніяк не мог асвойтацца, камячыў у руках, разглядваў незнаёмы, бухматы і лёгкі абутак.

— Ты б, Сымон, не таптаўся, пайшоў бы глянуў чаго на стол...

Сын тым часам распрануўся. Быў ён у касцюме, у белай кашулі, пры гальштуку, зусім гарадскі.

Патэльня з распечанымі яйкамі і салам стаяла на стале; Гэля паспела злазіць на вышкі і зняць кілбасу.

— Ты б мо скінула на талерку,— папракнуў жонку Сымон.

— Можна, але ж гэтак цяплей будзе. Ці мо зняць, Павел?

— Да не, што вы.

— Ты, бацька, ідзі яшчэ качанчык капусты вазьмі. Ён жа любіць...

— У мяне тут каньяк з сабою,— сказаў сын, калі селі за стол. Ён нагнуўся і дастаў бутэльку, адвінціў корак, але не наліваў — хай гаспадар спачатку налівае сваю. Сымон зразумеў сына, усміхнуўся:

— Як ты надумаўся прыехаць?

— Тыдні два вольных. Сеў і прыехаў.

— А з жонкаю як?

Сымон ужо і сам сумеўся, што запытаў, але Павел, нібы не пачуў, нічога не сказаў, разліў у шклянкі каньяк.

— Ты ж не лі бацьку гэтак многа! Ён у Антося раз — хлопец быў, нечага такога салодкага прывёз — напіўся, адале яго як узяло, дак я вяду дадому, а ён згледзеў слуп і раве: «Здароў, Толя!» І прэцца абняць. Ледзьве ўдзержала. Пасынак цэментовы, думаю, голаў паб’е, а каб так слуп, то пярун бы яго дзяржаў!..— паспешна і весела загаварыла Гэля, і сын усміхнуўся, а Сымон пад сталом ціскануў Гэліну нагу і буркнуў:

— А і сама, як лісіца, прысела, лізнуць хочаш!..

А Павел глядзеў на бацькоў і ўсміхаўся ўжо шчыра, шырока і гаркава — бачыў, як падаліся, пастарэлі яны і нечым падобны на дзяцей, наіўных і разумных дзяцей. А ён са сваёй Сібіры мо і не прыедзе больш, не ўгледзіць іх жывымі — далёкія ў яго дарогі і работа зусім не падобная на сялянскую.

Прачнуўся Сымон, як звычайна, ступіў на падлогу і здзівіўся — канапа, на якой паслалі Паўлу, была заслана, толькі табурэтка стаяла на сваім месцы: караткавата было сыну, і давялося пад ногі падставіць табурэтку. Тут жа на спінцы крэсла вісела і сынава адзенне.

Сымон паспешна апрануўся і патупаў на двор, прачыніў дзверы з сянец.

Павел мыўся на двары. На лаўцы стаяла эмаліраваная міска з вадою, у чырвонай мыльніцы ляжала мыла, а сын, падпяразаны ручніком, браў прыгаршчамі ваду і плюхаў сабе на грудзі, на плечы. Сымон быў памкнуўся выйсці — паліць, але сумеўся: наўскасяк на спіне Паўла віднеўся страшны ружовы рубец з сінім адценнем і тоненькаю кволаю скураю,— здаецца, лопне, калі зачэпіш яе.

Сымон асцярожна прычыніў дзверы і пайшоў у хату.

Потым зайшоў і Павел з ручніком на плячах, ветла ўсміхнуўся і, стоячы тварам да бацькі, хутка ўсцягнуў майку і кашулю, акуратна расчасаў мокрую і бліскучую ад вільгаці бараду.

— Чаго гэта ты так рана?

— Прывык. Прайду троха, пагляджу.

Сымон выйшаў за Паўлам да варот і бачыў, што ён ішоў вуліцаю ў канец, а далей пакіраваў да лесу, і Сымон здагадаўся, што пайшоў сын на тыя сцежкі, якія памятаў і якія, мабыць, і павялі яго далёка, ах як далёка, а цяпер многія зараслі верасам, травою і дзяцельнікам. Заварушылася старая крыўда: не зайшоў, не глянуў у хлеў, вакол будынка не абышоў, агарода не глянуў, а папёрся ў лес...

Вярнуўся Павел, калі Гэля ўжо ўхадзілася, зрабіла снеданне і схадзіла да суседак.

— Да Ганькі Мар’я прыходзіла. Стары яе слабы, усю ноч не адходзілі: думалі, да сонца не дажыве... Але яшчэ чуць сапе. Ён з табою не аднагодак, Сымон?

— На год старэйшы. Што ты хоч, век біўся як рыба аб лёд. Дзяцей куча, зямлі тае — кот наплакаў. І хатку ж гэту адзін скідаў. Дзе яму тога здароўя! Без жонкі, удаўцом, і дзяцей гадаваў...

— Ты ж бач, пашці твой равеснік,— паўтарыла Гэля.— Сёння, мабыць, і сканае. Садзецеся снедаць.

— Гэта, мама, Трахім, Чыжліха, як мы яго дражнілі? Толькі згледзіць — бяжыць і крычыць: «Га, куды? Чы ж ліха на вас!» А мы не баяліся — пакуль дакульгае...

— Садзіся, садзіся, Павел.

Сымон апаласнуў рукі над вядром, выцер ручніком, што вісеў на цвіку, убітым у вушак, прыслухаўся, як забрахаў на двары сабака, забразгаў ланцугом. Сымон выйшаў у сенцы, было чуваць, як прыкрыкнуў на сабаку: «Ляж, каб на цябе...» — і патупаў да веснічак, з некім загаманіў і скора ішоў назад.

— Сканаў, Гэля, Трахім. Труну трэба ісці рабіць.

Сымон бачыў, як здрыгануўся ў сынавай руцэ відэлец.

— Ты паснедай хоць!

Снедалі моўчкі, нехаця, і Павел нечакана сказаў:

— Больш за ўсё шкадаваў, каб галінку не зламалі, як на целе ў яго расла тая галінка. Пагрозіцца на нас, а мы — дражнімся — Чыжліха!

— Да ўжэ ж! — уздыхнула Гэля.

Хавалі Трахіма пасля абеду.

Паперадзе неслі крыж, за ім плыло века, а потым ужо труна на мужчынскіх плячах. Следам ішлі калгасныя музыканты, нязладна выдзімалі з пацямнелых, даўно нячышчаных труб працяжную мелодыю, і вялікі, белы, новы барабан з сінім абечкам стукаў моцна і роўна.

Сваякі выносілі на вуліцу засланыя абрусам сталы і ўслоны: і на хвілінку заціхала музыка, і труна адпачывала на ўслоне, і чалавека цалавалі ў лоб — у апошнюю дарогу.

Сымон бачыў празрыста, чысты твар свайго равесніка з вачыма, акуратна закрытымі чужымі рукамі.

Павел ішоў побач, і Сымон, колькі ні паглядаў на яго — бачыў: сынаў твар быў спакойны, і сам ён быў нібы не тут, нібы нічога не бачыў,— і зноў нядобрае пачуццё варухнулася ў душы Сымона.

На ўзгорак да могілак вяла ў бэзавых прысадах дарога, крыху вузкаватая, і натоўп расцягнуўся, і недзе наперадзе плыла труна і біў барабан.

Труну паставілі на гурбанок вільготнага, цёмна-чырвонага долу, і заціхла музыка, і былі толькі ціхія ўсхліпы, і маўклівыя бярозы ў надвячорнім зажураным сонцы, і рэдкая, скупая трава на магільных грудках.

— Таварышы калгаснікі і калгасніцы! Сягоння мы праводзім у апошнюю дарогу нашага дарагога Трахіма Іванавіча, які аддаў усё жыццё рабоце, нашаму калгасу, які не згадзіўся сядзець на пенсіі, глядзеў наш сад і тым прыносіў вялікі даход...

Парторг запнуўся, забыў зараней напісанае і вывучанае, і ўжо ціха і спакойна сказаў:

— Век рабіў, любіў людзей, работу, і сад яму лепшы помнік навекі!..

Сымон кінуў вокам на Паўла: той горка ўсміхаўся ківаў галавою і глядзеў на барабаншчыка, маладога яшчэ хлопца ў грубым світэры, увабраным у салдацкія штаны, падпяразаныя шырокаю папружкаю з начышчанаю бляхаю; той дзелавіта і паспешна дакурваў цыгарэту.

І чужым, не сваім, далёкім слыхам чуў Сымон, як забіваюць века, і бачыў, як апускалі труну на белых палотнах і шарганула па дошках першая чырвоная вільготная жменя жвіру.

Павел ішоў наперадзе, вялікі і спакойны, чуць уцягнуўшы ў плечы галаву; старшы з музыкантаў наказваў барабаншчыку, каб той не вельмі шчыраваў са шклянкаю за жалобным сталом, бо ў іх яшчэ адно пахаванне; барабаншчык нешта аскірзаўся, пакурваў і смачна сплёўваў цераз плячо.

Сымон дагнаў сына; той ішоў гэтакі ж сцяты, далёкі.

— Вось табе і жыві...— ні то да яго, ні то сам сабе ўздыхнуў Сымон.

— Нічога, бацька. Туды прымуць...— паспрабаваў пажартаваць сын, але голас яго быў цяжкі. У Сымона кальнула глухая трывога; успомніў той рубец на сынавых плячах, які, мабыць, баліць яму, і таму Павел так сцяўся і ідзе, як адзеравянелы.

— Павел, а што ў цябе на плячах?

Сын раптоўна спыніўся і паспешна загаварыў, нібы захоплены знянацку і не можа сабрацца з думкамі.

— А так! Каменем у гарах, ерунда... Толькі друга... Да мацеры яго еду...

Ён не дагаварыў, зноў пайшоў, шпарка, як уцякаў, і Сымон ледзь паспяваў следам: бадай, многа Павел ляжаў у бальніцы, каб на дабро, то ў гэту пору быў бы ўжо на рабоце, недзе ў лесе, ці ў гарах, ці дзе ён яшчэ там бывае...

— Напісаў бы...

— Нашто? Усё прайшло.

— Дак мо яшчэ пабудзеш?

— Паеду заўтра. Трэба ж заехаць...

Больш Сымон нічога не пытаў, стараўся толькі не адставаць.

 

Вечарам Павел расказваў, як ездзяць на аленях, на сабаках, і маці толькі вохкала і не верыла — няўжо гэта сабакі пацягнуць?

А Сымон пільна глядзеў на сына і ведаў, што той думае пра другое: як паедзе да гэтакае ж старое і скажа, што няма ў яе больш сына,— і бачыў моцныя рукі, глыбокія маршчыны на лбе і рэдкія белыя павуцінкі сівізны ў валасах і ўжо ведаў, што хапіла сыну на вяку мо больш, чым трэба ў такія гады, што і сам ён саліў яму, а цяпер не скажаш, не раскажаш па парадку. І пойдзе сын, мо назаўсёды, а маці будзе радавацца, што здаровы ён і добра апрануты...

І ўжо калі леглі спаць, Сымон адважыўся і паклікаў сына:

— Павел! Я, як што якое, тэлеграму адаб’ю...

— Я прыеду, тата, прыеду,— ласкава, як з дзяцінства, адказаў сын,— прыеду.

 

1970


1970