Добра прыгравала сонца, якое свяціла ўжо не самым высокім, журботным святлом. І поле пад ім ляжала без канца прасторнае, крыху засмучаным здаваўся далёкі далягляд, а ў сэрцы глыбока, як далёкі ўспамін, пачынала варушыцца тая даўняя, з хлапчукоўства знаёмая туга, якая ахіляе чалавека ў пустым восеньскім полі, што зняможана і пуста ляжыць шызавата-попельным крылом восеньскага ворыва, пацямнелым ад дажджу і быццам выкачаным іржышчам...
Каляда прыпыніўся, паправіў на плячы папругу стрэльбы, зняў берэтку, выцер спацелы лоб, прыжмурана паўглядаўся ў палявую далечыню.
Цішыня і спакой ляжалі на полі. У лагчыне пры дарозе вялі лісцем тры разложыстыя лазовыя кусты, з якіх упала долу першае яркае, поўнае соку лісце, нібыта нетутэйшая страката-яркая птушка згубіла сваё пер’е. Там жа ўзбоч дарогі маленькім рыжаватым лапікам куп’іста стаяла асака ў высахлым за лета лужку.
Не было адчування свае гаспадарскасці ў полі, якое ён памятаў з дзяцінства, недарэчным здаваўся ён тут у чаравіках-скараходах, у штармоўцы, якая вісела прасторна на яго хударлявых плячах. Ды і даўно ён не паляўнічы, і няма чаго рабіць у гэтым полі паляўнічаму...
Не, сабраўся, паехаў, як не ставала клопату ў горадзе. Хоць бы выспаўся, пасядзеў дома як чалавек.
Каляда ведаў, што дома не спалася б і не сядзелася.
А каб сказаць каму, з-за чаго пагнала яго ў гэтае поле? Засмяяліся б людзі. Можа, і праўду гавораць, што волас на сівае, а галава на дзяцінае...
...Яна цалавала яго ў губы, шыю пяшчотнымі вуснамі, якія бываюць толькі ў маладосці. І ўсё цела яе было маладое радаснае яму, і ў яго аж заходзілася сэрца ад любові да яе, ад таго, што яна гэтаксама без памяці любіць яго... І рукі, якія абвілі яго за шыю!..
Каляда адчуваў на сабе гэтыя рукі, калі прахапіўся ад сну, з жахам успомніў, што побач жа жонка.
Сеў.
Жонка спала, завярнуўшыся ад яго, спакойна і моцна, акуратна акрыўшыся коўдраю. Каляда з палёгкаю ўсміхнуўся са свайго спалоху: тая, што снілася, маладая, і была ягоная жонка, толькі даўняя, амаль дзяўчынка...
Каляда пакруціў галавою — чаго не ўваб’ецца чалавеку ў голаў! Кінуў вокам на жонку — быццам хацеў успомніць, ці ўмела яна гэтак любіць і мілаваць? І не ўспомніў.
Жонка не пачула, як ён устаў, адзеўся ў трэніровачны касцюм, асцярожна выйшаў на балкон.
Высокая месячная ноч стаяла над зямлёю, прыпарушаная лёгкаю наміткаю белае журбы і напоўненая ціхаю ўрачыстасцю. Ніводнае акно не свяцілася ў суседніх дамах. І не халаднаватасцю, а цяплом ахінала ўсё ноч...
Каляда памятаў, што гэтая ноч ужо была ў яго. Гэтае ж самае пары, на стрэчанні лета з восенню, калі яшчэ многа на зямлі цяпла і ласкі, над якою заходзіць ужо крыло ранняе цяжкаватае вераснёўскае пазалоты і жаўцізны.
Ён прыкурыў цыгарэту, аж захлынуўся вострым, салодкім водарам цыгарэтнага дыму — і ўраз успомніў і пах дыму, і атаўнага сена, складзенага ў копы, пах блізкае рэчкі, і гэтакую цішыню і святло месячнае ночы. І адчуў тыя саснёныя пацалункі і тую маладую радасць дзявочых рук...
— Табе хіба нядобра стала? — жонка стаяла ў дзвярах на балкон.— Чаго-та то ўспароўся сярод ночы і курыш? На першую ж змену ўставаць.
Каляда нічога не адказаў, глядзеў на суседнія дамы, чуў, як адплывае пах прылеглага расою сена і гаркавы прывялага лазовага лісту.
— Во месяц вылупіўся. І праўда, хоць іголкі збірай,— жонка сцепанула плячыма.— Лажыся ідзі...
Ён ведаў, што нічога не скажа жонцы і нічога не зможа растлумачыць, бо і сам не ведае, скуль і чаго раптам выплыла ў памяці тое? Паўжыцця ягонага прайшло, усё змянілася і перамянілася. Тады маладосць была, цяпер амаль старасць. Дачку замуж аддаваць пара...
Ён дакурыў цыгарэту, паглядзеў, як падаў з балкона чырвоны агеньчык цыгарэты — і рассыпаўся на зямлі кароткімі маленькімі іскаркамі.
У спальні ён завесіў акно, але доўга не мог заснуць, прыслухоўваўся, углядаўся ў столь...
З узгорка Каляда ўбачыў трактар, які — здалёку гледзячы — лёгка і весела ішоў па полі, пакідаючы за сабою крыху цямнейшую, не гэтакую шэрую, як астатняе ворыва, палоску раллі. Ён нібы спяшаўся дацямна заараць нешырокую стужку ржышча, пакінуць у спакоі поле, падобнае на мора ў дробненькія хвалі, са светлымі астраўкамі саламяных сціртаў.
Толькі цяпер, як угледзеў трактар, Каляда ўспомніў, што чуў яго даўно, але не выдзяляў маторнага гулу з палявое цішыні — гэтак адразу паверылася, што поле ўжо адно, само па сабе да зімы і на ўсю зіму.
Няўтульна стала ад таго, што яго нехта можа сустрэць тут, са стрэльбаю ў чыстым полі, дзе няма ніякае дзічыны. Калі хочаш — і знаёмы хто.
І адчулася недарэчнасць таго, што ходзіць ён у гэтым полі, стомленасць. Каляда падаўся да бліжэйшае сцірты, зняў стрэльбу, утуліўся плячыма ў жорсткую салому, якая чуць запылела і запахла цёплым і казытлівым саламяным пылам.
Прыплюшчыўшы вочы, Каляда глядзеў у поле, на трактар, за якім плавала сухое воблачка пылу, слухаў, як гудуць ад стомленасці ногі, як моцна стукае сэрца і як утамілася ўсё ягонае цела. Жонка праўду гаварыла, што не патрэбна яму гэтая язда і паляванне. І толькі тут, пры сухім цяпле саломы Каляда нават не падумаў, а адчуў, што старонні і чужы ён у гэтым некалі сваім полі, па якім хлапчуком хадзіў за плугам... Бо і ён даўно не той хлапчук, а вопытны, стары ўжо токар, заслужаны рабочы чалавек. Рукам ягоным паслухмяна цяпер не зямля, а жалеза. Ды не толькі мяняюцца людзі, мяняецца і зямля...
Каляда цяпер цвяроза і разумна ведаў, што адпачне і пойдзе на паўстанак да цягніка.
Ён заплюшчыў вочы і прыслухоўваўся тварам да сонечнае цеплыні.
Даўней на гэтым месцы, мабыць, было возера, бо і назва лугу засталася незямная — Возера. Пачынаўся луг адразу ў канец вёскі шырока і роўна, толькі два ўзгорачкі высіліся на ім — палянкі. Атаву па лузе касілі не ў калгас, а сабе, на працадні.
Дні тады стаялі цёплыя, нават душнаватыя, і не толькі луг, а і ўся вёска пахла прывялаю атаваю, а потым і сухім сенам, якое, каб схаваць у хлявы да дажджу, вазілі цэлы дзень і нават познім вечарам, калі стала цёмна і ўзышоў вялікі месяц.
Ад лёгкае расы памякчэла пад нагамі кароткая тугая пакоша, зажурыўся белаватым начным смуткам нешырокі начны далягляд з рэдка пастаўленымі копамі і адзінокімі — бліжэй да рэчкі — кустамі.
Ён тады не паехаў разам з бацькам на возе. Пастаяў, паслухаў, як парыпваюць гужы і чыркае, прыціраючы па ручцы кованым вобадам, кола, удыхнуў востры пах тытунёвага дыму, які застаўся ў паветры ад бацькавае цыгаркі. Паволі пайшоў да ракі.
Якраз тут, на Возеры, была глубокая завоіна, як гаварылі, Коньскае — шырокі плёс, дзе і конь мусіў плысці. Вакол завоіны раслі кусты, нізкі бераг выслізганы і вытаптаны мокрымі нагамі, як і ўсюды на купнацы.
Каляда пастаяў, дзівячыся спакойнаму густому водсвету восеньскае вады, потым асцярожна, мацаючы нагамі хрумсткае, з тугога мыльцу дно, ступіў у ваду, густую ўжо, восеньскую, сцепануўся ад холаду, але ішоў наперад, туды, дзе роўна, як шкло, ляжаў водсвет поўні. Нейкая слодыч была ў жаданні паплысці, парушыць гэтую спакойнасць. На імгненне мільганула цвярозая думка, што разагрэтае цела ў вадзе можа скруціць сутарга — і ніхто не ўбачыць і не дапаможа. Але думка гэтая бытта паддражніла. Вабіла белая месячная сцяжына на вадзе. І Каляда, як толькі пачуў, што лізнула нагу слізкая пасма водарасцяў, плашчаком упаў на ваду і паплыў шырокімі моцнымі сажонкамі, прыслухоўваючыся толькі да вады і да свайго здаровага кожным мускулам цела.
Калі вярнуўся назад, стаў на беразе, не адчуваў холаду, горача і молада звінела ў целе кроў, і радасна было глядзець, як хвалюецца і не можа супакоіцца і застыць вада.
І толькі калі адзеўся, расчасаў валасы, адчуў, што над рэчкаю выплывае туман, сцепануў плячыма і пайшоў да вёскі. Чым далей адыходзіў ад рэчкі, здавалася, што зноў уваходзіў у ваду, толькі цёплую і нячутна мяккую.
— Ой, хто гэта?
Каляда аж здрыгануўся, бо не чакаў чалавечага голасу: дасюль ён ведаў, што адзін застаўся ў гэтым лугавым прыволлі, як уладар яго. Голас быў стрывожаны, але не спалоханы, дзявочы. Ён убачыў пры капе невысокую тонкую постаць у белай з чорным гарошкам сукенцы. Пазнаў Юліну Жэню, хоць у месячным святле было нешта ў ёй незвычайнае, танчэйшае і лягчэйшае. І яна пазнала яго.
— Што ты тут робіш?
— Маці адправіла копы пільнаваць.
— Хто ж іх ухваціць?
— А ты хіба не ведаеш нашае мамы?..— запыталася Жэня і асеклася, як засаромелася нядобра гаварыць пра маці. І не сыходзіла з месца, стаяла, апусціўшы рукі і чуць нахіліўшы галаву, глядзела на яго.
Каляда міжволі неяк ішоў да яе. Ён і на вячорках часам лавіў на сабе яе позіркі і злаваўся, бо іх заўважалі хлопцы таксама і пачыналі падсмейвацца.
— Усе ж ужэ раз’ехаліся, ніхто не бярэ...
Ён не пазнаваў свайго голасу, спыніўся перад дзяўчынаю разгублена, не ведаючы, што рабіць, і неяк міжвольна працягнуў рукі...
І пасля яму здавалася, што найшло тады месячнае зацьменне. Не было ні святла, нічога, былі толькі гарачыя, салёныя ад слёз пацалункі і яе ласка, якое не магло стрываць, здавалася, ягонае сэрца. Адчуваў скрозь тоненькую сукеначку тугую завязь яе грудзей, чуў, як соладка замірала яна, і сам быццам апускаўся ў гарачы салодкі туман, чуў толькі ласку яе рук і пацалункі...
А можа, і сапраўды было тады месячнае зацьменне? Бо пасля ён прыгледзеўся да Жэні і ўбачыў яе дробненькі ў рабацінні твар і бедныя, растрапаныя бялявыя валасы, і чым больш цверазеў, не разумеў тае невядомае сілы, якая была ў гэтай няўдаленькай, недагледжанай дзяўчынцы. Яна бытта адчула гэты яго позірк, неяк вінавата сцялася і толькі пакорліва пазірала на яго.
Ад рэчкі халадком наплываў туман. Ён падняўся. Усхапілася і яна.
— Пайду, там бацька даўно прыехаў. Сена ўкідаць трэба.
— Ага... А я яшчэ троха пабуду, бо мама...
Яна не дагаварыла, падцяла губы і адвярнулася.
Ён ведаў, што сена і заўтра будзе ляжаць на дварэ і яна ўбачыць гэта.
Пакуль выйшаў да вёскі, аж угрэўся — спяшаўся як найхутчэй вырвацца з месячнага бязлітаснага святла. Баяўся, што яго ўгледзіць хто тут і пусціць па людзях, што быў ён з Юльчынаю Жэняю. І ў гэтым было нешта нявартае яго... Што менавіта з Юльчынаю Жэняю...
Пасля, цераз многа гадоў, калі яшчэ начамі ні з таго ні з сяго сніліся зямля яго дзяцінства, яе людзі і жыло ў сэрцы незразумелае вострае адчуванне віны, тады, калі сны былі гэтакія яркія і свежыя, што пазнаваў ён нават каменьчык, які вытыкаўся на ўтоптанай босымі нагамі сцяжынцы на родным двары,— тады ведаў ужо, чаму саромеўся Жэні: з-за таго, што пасміхаліся ўсе ў вёсцы і з яе маці, і з іх, усіх Юліных дзяўчатак. І яны, мабыць, адчувалі гэта... Тады, як успамінаў, шкадаваў і самую Юлю, галодную і халодную, лапатлівую бесталковую бабу, хоць і рабацяшчую. Гаварылі, што да вайны, пры гаспадару, і яна была добраю гаспадыняю і ніхто не пасміхаўся з яе.
У вёсцы нават прымаўка была: «Пашыла, як Юля нападрост». Бо сваім дробненькім дзяўчаткам шыла яна сукеначкі нападрост, а тыя дзяўчаткі і не надта раслі, так і зношваліся сукенкі, не дачакаўшыся падросту.
Тае восені Каляда паехаў у ФЗВ. Калі пасля і наязджаў да бацькі, стараўся не сустрэцца з Жэняю.
Дзе было яму тады, маладому гараджаніну, зразумець тую вясковую беднасць, з якое па вясковай дурасці смяяліся, нават здзекаваліся. А хто выехаў у горад, лічылася, у людзі выбіліся, і яны лёгка выракаліся ўсяго вясковага...
Ачнуўся ад дрымоты і ад успамінаў Каляда раптоўна, як прачынаецца ад сну стомлены чалавек, што на некалькі хвілін звёў вочы, і адчуў сябе саўсім здорава. Ён неяк здзіўлена азірнуўся навокал — бы хацеў уразумець, дзе гэта ён і з-за чаго тут, у гэтым чыстым полі, устаў і заспяшаўся да дарогі цвёрдаю і шырокаю ступою — каб успець да цягніка на паўстанак.
Але сесці ў цягнік і паехаць не ўдалося. У цесным пакойчыку чакання, дзе паўз сценкі стаялі лаўкі з гнуткае фанеры, падрапаныя і распісаныя імёнамі і прозвішчамі, нібы нехта знарок некалькі дзён рабіў гэту работу, акенца касы было прачынена, праз яго віднеўся чырвоны аколыш фуражкі дзяжурнага.
Каляда паглядзеў расклад і ціха мацюкнуўся — цягнік на горад ішоў недзе апоўначы. На прыгарадны ён спазніўся на хвілін пяць.
Дзяжурная, мабыць, пачула крокі, выглянула з касавага акна, прыжмурана прыглядалася, нібыта намагалася пазнаць, і папярэдзіла:
— Поезд ноччу толькі будзе.
Каляда кіўнуў галавою, што ведае, але гаворкі не пачаў, глядзеў у акно, пакуль дзяжурная не пайшла. Яму таксама здалося нешта знаёмае ў абліччы дзяжурнае, але ўспомніць яе ён не мог...
Сядзець у гэтым цесным пакойчыку больш шасці гадзін не было як. Але і выходзіць з гэтых сцен не хацелася. Хацелася толькі аднаго: незаўважна знікнуць адсюль, без следу, без сустрэч і размоў. Усё роўна як увабраўся ў чужы сад, а ўцячы няма як.
Ён паволі выйшаў з будынка і рушыў да вёскі, міжволі прагна прыглядаючыся да яе. Шыракаватаю вулачкаю Каляда ўвайшоў у вёску, прайшоў па вуліцы, высока падсыпанай гравіем, з водаправоднымі калонкамі. У канцы павярнуў направа, да аўтобуснага прыпынка,— цаглянага паднавесніка, як пры асфальтавых міжгародніх дарогах.
Каляда з палёгкаю ўздыхнуў, прачытаўшы расклад — да райцэнтра будзе яшчэ аўтобус. Пастаяў, прыжмурана прыгледзеўся туды, дзе відна была ягоная вёска. Быццам паніжэлі пагоркі, на якіх стаяла яна, і сама карацейшаю стала, і маленькаю супроць новага пасёлка і цэнтральнае калгаснае вёскі. Толькі векавая ліпа з буслянкаю ўсё гэтак жа, як і раней, здалёку значылася над вёскаю і цяпер здавалася нібыта яшчэ вышэйшаю. Ці гэта так аддаляла і прыглушала зрок туманлівая восеньская зажуранасць, як захіляла лёгкім дымам...
І чамусьці зноў варухнулася ў душы забытае, пахаванае гадамі адчуванне нейкае свае вінаватасці, якое было вастрэй, калі прыязджаў некалі ў госці да вяскоўцаў... А цяпер, з гадамі, усё бытта супакоілася: адным горад, другім вёска... Такое жыццё... Недарэчна вінаваціць сябе, што не застаўся тут.
Каляда кінуў рукзак пад голаў, з асалодаю выпрастаўся на лаўцы і, заплюшчыўшы вочы, апускаўся ў цеплаватую вечаровую цішыню, здавалася, нават некуды плыў у гэтай цішыні, лёгенька пакалыхваючыся...
— А хто гэта ўжэ тут улёгся?
Каляда падхапіўся.
Ля самае лаўкі стаяў матацыкл, і на ім сядзела жанчына ў камбінезоне, з туга завязанаю на патыліцу хустачкаю, у хромавых ботах з кароткімі халяўкамі.
— Ой, я думала, гэта хто з нашых ужэ намурзаўся, што дадому не дайшоў...
Жанчына намацвала нагою завадны рычаг.
Нешта знаёмае падалося Калядзе ў жанчыне. Ды і яна раптам прыгледзелася да яго:
— Няўжо гэта ты? Дальбог! Гэтулькі гадоў прайшло!
Каляда нічога не гаварыў. Ён ужо ведаў, што гэта Жэня. І самае дзіўнае было, што яна не змянілася. Гэтакі ж у рабацінні дробны твар, рэдзенькая пасмачка бялявых валасоў выбілася з-пад хусткі. І гэтакая ж невысокая, спраўная. Як дзяўчына ўсё роўна моцная.
— Гэта ж ты, мабыць, і хадзіў па полі сёння, як адзінокі журавель? А я гадала і ўгадаць не магла! Аўтобуса чакаеш? Вой, садзіся, паедзем да мяне. Паглядзіш, як я цяпер жыву! Паехалі! Заўтра зранку на поезд сядзеш.
Каляда паволі ўскінуў на плячо рукзак. Ён бачыў, як шчыра зарадавалася яна, дзівіўся яе спраўнасці і маладжавасці, і радасць гэтая перадавалася і яму, збліжала іх, расхінала тую занавесь часу, якая раздзяляла іх.
— Няма як,— слаба запярэчыў Каляда, хаця адчуваў, што паедзе з Жэняю, што цягне яго паехаць, як вярнуцца ў маладосць.
— Мы ж пра цябе і чыталі, і ў целевізары бачылі. Аж неяк не верылася, што гэта ты такі стаў.— Жэня гаварыла і ўсміхалася, тыльным бокам далоні правяла па лбе, як гэта робяць тыя, чые рукі прывыклі да работы з жалезам і мазутаю.
— Садзіся!
Жэня завяла матацыкл, пачакала, пакуль сеў Каляда, і акуратна кранулася з месца. Кіравала яна матацыклам спакойна, гаварыла да Каляды. Ён чуў, што нешта радаснае, але за ветрам і за трэскам матора не разбіраў, што яна гаворыць.
Спынілася яна каля па-цяперашняму прасторна зробленае хаты з пагабляванага бярвення, якое пафарбавана сурыкам.
— Як сышліся мы з Віктарам, калгас нам крэдыт даў... Каб не той крэдыт, то, можа, і я б не засталася тут сядзець. Сёстры ж мае хто дзе... Вера аж у Самаркандзе.
Каляда зайшоў следам за ёю на двор. Жэня адамкнула дзверы веранды, запрасіла:
— Заходзь, здымай з сябе гэты мяшок. А я зараз...
Каляда агледзеў дамоўку. Непрывычнае нешта было ў ёй. І асфальтаваная дарожка ад варотцаў да ганка, і фарбаваныя са штыкетніку платы. Хлеў стаяў воддаль за хатаю, упоперак сядзібы, і да яго быў з вуліцы асобны ўваход. І ўсё акуратна прыбрана, як не ў вёсцы жывуць людзі, а ў горадзе. Цераз двор за плотам стаяў немалады, багаты сад, з акуратна падпёртымі ацяжэлымі ад яблыкаў галінамі, і цымянтовы калодзеж.
— Заходзь, заходзь, чаго ты стаіш. За верандаю рукамыйнік, спаласніся, калі хочаш, лягчэй стане.
Жэня пераадзелася ўжо ў чорную спадніцу і белую без рукавоў кофтачку. І здалася цяпер зусім дзяўчынаю, тою, далёкаю.
Каляда адвёў позірк, саромеючыся, што яна адчуе яго.
Жэня вынесла з хаты ручнік, запаліла на верандзе газавую пліту, бразгала пасудаю ў буфеце.
Вада ў рукамыйніку прыгрэлася за дзень, не апякала холадам, а прыемна асвяжала, маладзіла цела, і добра было чуць яго пад рукамі, тугое, мускулістае. Ён не саромеўся Жэні, якая магла бачыць яго цераз акно веранды, адчуваў нейкую сваю ўпэўненасць, паўнапраўнасць тут...
Жэня паспела не толькі прыгатаваць вячэру, але і ўхадзіцца — пакарміць курэй і свінчо. Каляда, каб не замінаць ёй, сядзеў на лавачцы пры плоце, курыў, прыслухоўваючыся да цёплае і ціхае журботнасці восеньскага надвячорка з лёгкаю астудаю ў паветры, з парывістым, як шолах крыла ўспуджанае птушкі, шэлестам лісту на бярэзіне пры вуліцы і гулкім кароткім, як удары сэрца, стукам ранніх ападаў у садзе. І разам з гэтым вечарам, які вяртаўся да яго аднекуль здалёку, бытта і ў цела вярталася маладая звонкая сіла... І ён ужо ведаў, што гэта з-за яго молада, як падмеценая, завіхаецца Жэня. І бытта звязалася даўно абарваная нітачка, якая пачыналася недзе там, у дзяцінстве, і канчалася недзе тут, цяперашнім вечарам. Каляда цяпер спакойна ведаў, што ніякае вінаватасці яго не можа быць, што сюды ён можа прыехаць у любую пару, раўнапраўны, паважаны...
Жэня першая пачула матор і подбегам падалася да варотцаў, адчыніла іх.
На «ІЖы» пад’ехаў да парога і спыніўся хударлявы, да чорнага загарэлы мужчына, коратка зірнуў на Каляду, паставіў матацыкл на падножку. Да матацыкла была прывязана рыдлёўка, коссе і закручаныя ў анучку косы. Мужчына паклаў на сядзенне лёгкую шэрую шапку, паправіў густыя, без сівізны чорныя валасы і завярнуўся да Каляды. Пад выгаралаю да белага брызентаваю курткаю была расшпілена на грудзіне клятчатая рубашка. І ўвесь ён, прысадзісты, жылісты, дачарна загарэлы, сухі, быў як з жаўцелага скамянелага ядлоўцу.
Краем вока Каляда заўважыў, што Жэня ўсё стаіць пры варотцах, любуецца мужам, з тою мяккаю ласкавасцю, як цешыцца маці дарослым любімым дзіцем.
— Віктар! — мужчына падаў руку і ўсміхнуўся, стомлена і спакойна, як старому знаёмаму. І вочы яго ўспыхнулі нечаканаю дзіцячаю валошкаваю сінявою.
— Васіль Антонавіч,— прывычна назваўся Каляда, уражаны гэтым чыстым блакітным позіркам, і спахапіўся, што не трэба было так, што нібыта ў нечым адмежаваўся ад Віктара.
— Віця, гэта сусед наш... Помніш, у целевізары глядзелі, я гаварыла,— Жэня ўзяла ў мужа куртку, шапку.
— Я пазнаў. Ты яблыкаў бы дала Антонавічу...
Гэтым «Антонавіч» ён як бы паправіў Каляду.
Пакуль ён ставіў у гараж матацыкл, мыўся, Жэня накрывала на стол на верандзе, але ўспявала да мужа, стаяла з ручніком напагатове і ўсміхалася яму.
Каляда, які ўжо даволі ўпэўнена адчуваў сябе тут, нават нейкім крыху і галоўным, цяпер здагадаўся, што не перад ім гэта Жэня старалася ўходжвацца і гатаваць вячэру, што яна ўвесь час чакала Віктара, каб пабегчы насустрач, як толькі чуцён стане матор, каб адчыніць варотцы,— і гэтая здагадка кальнула яго чамусьці недарэчнаю крыўдаю, нават і не крыўдаю, але зачапіла за нешта жывое...
За сталом Каляда спачатку прыглядаўся да гаспадароў, стараўся менш гаварыць, не піць многа, каб не ап’янець, але і не піць разам з Віктарам, прапускаць чарку не хацеў. І не заўважыў, што пачынае хмялець, хаця і падумаў, што Віктар ужо лішне горача гаворыць.
Каляда сам пачаў гаворку пра рэчкі, якія паасушвалі, і пра тое, што з-за меліярацыі вада пачала прападаць у вёсках. Віктар нечакана пачаў заступацца за меліярацыю, гаварыць прапісное пра карысць ад яе і не заўважаў, што Каляда знарок, асцярожна «падводзіць» яго...
Жэня, якая заўважыла гэтую падводку, умяшалася ў гаворку, перавяла яе на другое.
— Цяпер гавораць, што меліярацыя шкодзіць, некалі казалі, што бабам на трактары рабіць таксама няма як.
— А я і цяпер гавару, што не жанчынам на трактары рабіць! — запярэчыў Каляда, горача і рашуча, недзе яшчэ слаба здагадваўся, што загаварыла чамусьці пра гэта Жэня знарок і што не трэба яму лішне гарачыцца.
— Чаму? Думаеш, ля станка лягчэй стаяць бабам? Я тут хоць ветру з поля ўдыхну, натамлюся — прылягу, паляжу... Я цяпер не прамяняю трактар на станок... Думаеш, каб не трактар, мела б я гэту хату, думаеш, Віктара б мела? А так сама падняла ўсё... Папробуй той бабе пастой ля станка, а пасля яшчэ ў магазіне, адале дома... Дзіва што яны ў тым горадзе дзяцей радзіць не хочуць.
— Не, не ўсё ў гэтым. Я лепш ведаю і магу расказаць...
Каляда не заўважыў, што Жэня, гэтак жа, як ён толькі што Віктара, «заводзіць» яго...
— ...І таму я саўсім цвяроза гавару: хлопца вашага вазьму пад свой кантроль, во такога спецыяліста на заводзе зраблю. Ты знаеш, мяне там паслухаюць... Я сам некалі не верыў, што можа ўпадабацца, а хоць раз як пачуеш, што жалеза рукам паслушнае, як цеста... Тады не пакінеш работу, майстар з цябе будзе!
Каляда гаварыў праўду: ён змог бы ўсё, каб Жэнінага хлопца зрабіць харошым рабочым, навучыў бы пачуць радасць рабіць работу з жалезам.
— Тут жа цяпер не асталося і дзяўчат... Горад ёсць горад. Яшчэ мы застанем, што не стане вёсак, гарадкі будуць. Тралейбусамі ў поле на работу ездзіць будзеце,— пажартаваў Каляда, па Жэні і па Віктару адчуў, што яны не згаджаюцца з яго прапановаю і што не патрэбна яна ім — і няма як адмаўляцца ад ласкі, якую ён ім дае.
— Ой, Вася, я яшчэ і тут дажыву, і на работу на матацыкле праезджу. А не, вот машыну купім. Дачка пайшла ў горад, вучыцца. А хлопец хай пры нас будзе. У Алега тут дзеўка харошая, любіць ён яе,— сказала Жэня, каб Каляда зразумеў, што пра гэта даўно перадумана і раздумана.
— Ну, я б свайму за дзеўку...
Каляда недагаварыў, што б ён свайму, бо не думаў пра тое.
— А што тут... Бацькі яе харошыя, сама добрая дзеўка. А Алег ужэ тры гады летам за памочніка камбайнера. А гэтага лета, як захварэў Казёл, паўжніва камбайнерам прарабіў... Матацыкл за свае грошы купіў... Ён хлопец сур’ёзны,— растлумачыў Калядзе Віктар, як не пра сына, а пра дарослага чалавека, якога ён добра ведае і паважае.
— А некалі і веласіпед дзіва быў, помніш, Жэня. Хлеба кавалка не было. Я добра памятаю цябе, сядзіш пад плотам, зялёную скарынку жуеш, што за шахаўкаю знайшла. І хвалішся, што смачная, што грому не будзеш баяцца...
— А-а! Давайце лепш выпіце, мужчыны!..
— Цяпер, здаецца, і няпраўда, як успомніш,— Каляда і сапраўды адчуваў сябе, быццам глядзеў у тое далёкае, як уніз, у калодзеж, і соладка таемна, як у дзяцінстве, цягнула туды, адгукалася далёкім голасам.— Ты помніш, Жэня?
— Перастань, Васіль. Налівай, Віця, па чарцы, а то ноч ідзе... Не завярнуў бы, каб на тое пайшло, туды аглоблі ніхто, і ты б не завярнуў! Я сваімі рукамі зарабіла і на гэту хату, і сям’ю зрабіла. І не буду дурною і не вярнуся ні ў тыя балоты, ні да таго сярпа! — Жэня па-мужчынскаму выпрастала плечы і спахапілася змякчыць сказанае: — Машыну зараз з Віцем купім...
Каляду яе словы ацверазілі. Ён нібыта адхінуўся ад тае чорнае прорвы калодзежа, на самым дне якое абманліва адсвечвалася блакітная вышыня неба. І зразумеў, што нічога таго Жэня не ўспомніла і, мабыць, не хацела ўспамінаць, і адчуў, што тут ягоныя і абяцанні, і паслугі не трэба, і ягонае старшынство за гэтым сталом не прызнаецца, першы падняў чарку...
Жэня пайшла спаць, пакуль Каляда з Віктарам, абодва падвяселеныя, на поўным сур’ёзе разабраліся з Кітаем, з амерыканскімі крылатымі ракетамі, з Анголаю і Егіптам. Міжнародныя пытанні яны вырашылі аднадушна, грунтоўна...
Спаць Каляда лёг у садзе, у будане, на чыстай пасцелі, пасланай на свежым сене. Заснуў адразу і лёгка, скора прачнуўся з яснаю галавою і лёгкім целам, паглядзеў на гадзіннік, які саленавата свяціўся фосфарам лічбаў на цыферблаце — было без дванаццаці хвілін дзве гадзіны апоўначы, асцярожна вылез з будана.
І неяк спалохана прыслухоўваўся да сябе, бы з ім здарылася нешта ненармальнае. Бела і высока стаяла поўня ў высокай сваёй сумоце. Быццам з тае, далёкае юнацкае вераснёвае ночы. Ці сама тая ноч вярнулася, паўтарылася насуперак усім законам жыцця, быццам жыццё завяршыла нейкі свой круг?
Каляда асцярожна, як крадучыся, ступіў ад будана, скалануўся, апёкшыся аб халоднае, напацелае ад расы лісце яблыні, прайшоў да варотцаў на двор, пастаяў, уважліва прыглядаючыся да вокнаў хаты, якія бліскуча адсвечвалі месячным святлом, нібы хацеў пра нешта здагадацца ці разгадаць, і быццам разгадка гэтая была там, за вокнамі, а не ў ім самім...
Раніцаю Каляду пабудзіў Віктар. Чарку на дарогу Каляда браць не хацеў, выпіў вялікі эмаліраваны кубак сырадою.
— Яна раніцаю паспаць любіць, як дзіця... Я ўжэ не будзіў яе,— як просячы прабачэння за Жэню, сказаў Віктар.— Утоміцца ж за дзень на трактары.
І ўсміхнуўся, нечым падобнаю на Жэніну, добраю ўсмешкаю.
Каляда і не шкадаваў, што не праводзіць яго Жэня, але з нейкаю непрыемнасцю падумаў пра Віктара — сам бы, здаровы, сеў на трактар.
І той нібы пачуў яго думкі, гаварыў:
— Яна, бач, не любіць, калі пра тое, як яны жылі, успамінаюць. За мяне замуж пайшла, бо ніхто ж не браў... А я туберкулёзам хворы быў. Села на трактар, грошы зарабіла, мяне вылечыла, хату пабудавала... Гэта ўжэ цяпер я абмацаваўся. А то ўсё сама, гаспадыня... Так што, Антонавіч, прыязджай у госці. Па яблыкі прыязджай, бачыш, колькі іх! А можа, падвязу на матацыкле на паўстанак?
— Не, не, дзякуй. Давай я табе адрас свой запішу, тэлефон, будзеце ў горадзе, заходзьце.
— Няма ж на чым пісаць... Варочацца не будзем, гавораць, нельга перад дарогаю.
— Ну, добра, я прыеду, напішу вам пісьмо,— згадзіўся Каляда.
Віктар, развітаўшыся, яшчэ пастаяў на вуліцы, і калі Каляда азірнуўся, махнуў рукою.
Была самая ранішняя шэрая часіна, калі яшчэ няма сонца, і Каляда ішоў ходка, каб сагрэцца. Хацелася ў вагон, у ягоную казённую цеплыню і ўтульнасць, добра падумалася пра гарадскую прывакзальную плошчу, дзе стаяць таксі з цёплымі зеленаватымі агеньчыкамі.
За вёскаю на ўзгорку прыпыніўся, паглядзеў туды, дзе заставалася ягоная вёска, далёкая і маленькая з гэтае дарогі, азначаная толькі вершалінамі высокіх прысадаў. Яна заставалася там і такой і будзе ў яго памяці, нават калі не стане і следу яе. І не забудзецца, і не вернецца, і не выпадзе з жыцця, як не можа нічога выпасці, выкрасліцца з пражытага...
Каляда паглядзеў на Жэніну вёску, на пасёлак калгасных дамоў — Жэніну хату ён не мог пазнаць. Успомніў, што не знае цяперашняга яе прозвішча і не зможа прыслаць пісьма. І не ведаў, калі і чаго заедзе сюды.
Недзе далекавата, як кукарэкнуў, крыкнуў прыгарадны цеплавозік.
1977