Яна ведае, што падабаецца хлопцам. Віцька, самы модны хлопец з усяго двара, у якога ўжо чарнеецца на верхняй губе мяккі пушок, вадзіў яе ў кіно. Яны сустрэліся за паўгадзіны да пачатку сеанса, хадзілі пад руку па фае, разглядвалі выстаўку дзіцячых малюнкаў і фотапартрэты артыстак,— карціны і партрэты былі падвешаны на ледзь прыкметных белых нітачках і пакалыхваліся. Яны глядзелі яшчэ нейкую каляровую хроніку, якую паказвалі тут жа, у фае, для такіх, як яны, ранніх, а потым Віцька павёў яе па вузенькай крутой лесвіцы ўніз, у буфет, і яны пілі напітак, елі бутэрброды з чорнаю ікрою, стоячы за круглым, цыбатым, як і Віцька, столікам.
— Ты не хочаш соку манга?
— А які ён?
— Калі верыць напісанаму, з субтрапічных пладоў. Экзотыка!
Віцька прынёс ёй шклянку светла-жоўтай вадкасці, і яна выпіла яе — саладкаватую, крышку цягучую. І пасля было непрыемна ў роце, бы там ляжаў кавалачак паранага гарбуза, і Людцы ўсё ўспаміналася, як яны восенню выбіралі ў калгасе бульбу, жылі на ўскрайку вёскі ў адзінокае жанчыны, і яна парыла свінням гарбузы, і кожную раніцу ў хаце стаяў такі ж самы густы, саладкаваты пах.
У той вечар Віцька хацеў пацалаваць яе, але яна сказала, што другі раз: сяброўкі гаварылі, што з першага разу цалавацца нельга...
А назаўтра да іх на кватэру прыбегла худая, высокая жанчына і пачала крычаць... З яе слоў, Людка была ледзь не распусніца, якая хітрыкамі паддобрылася да яе сына і дурманіць яму галаву. Людка, здаецца, і цяпер бачыць, як дрыжыць у жанчыны густа нафарбаваная верхняя губа,— чамусьці дрыжыць толькі верхняя.
Потым маці крычала на Людку, а вечарам шапталася з бацькам...
І вось Людка жыве ў вёсачцы, якая густа зарасла бэзам і дзе, мабыць, прыгожа, калі бэз цвіце, а цяпер пуста і сумна.
Вечарамі, калі ў расчыненым акне драўлянае хаты-чытальні, якая замяняе клуб, пачынаюць круціць радыёлу і сыходзяцца якіх чатыры дзяўчыны і тры хлопцы, Людка ідзе на танцы. Праўда, доўга яна не танцуе, бо яе неўзабаве клічуць:
— Людка-а-а, ма-а-рш дадому!
Так клічуць з рэчкі дадому вясковыя жанчыны сваіх хлапчукоў-дашкольнікаў, і Людцы крыўдна, але яна ідзе на кліч, бо ведае, што маці напісала дзеду доўгае пісьмо, і ён, калі чытаў яго, незадаволена пазіраў на яе насцярожаным позіркам. Яшчэ Людка ведае, што дзед ніякі ёй не дзед, а брат яе сапраўднага дзеда, якога спалілі ў вайну немцы. Але маці называе гэтага дзедам, і Людка таксама. Людка памятае, як ён жыў некалі ў іхнім горадзе і працаваў бухгалтарам,— яна тады любіла дурэць з ім і хадзіць гуляць на вуліцу,— а потым ён пайшоў на пенсію, паехаў у вёску да незамужняе старэйшай сястры.
Сястра яго верыць у бога і ўдзень і вечарам чытае «святыя» кнігі ў пажоўклых, абтрапаных вокладках. Яна адна з усёй вёскі пабаялася «саграшыць», і таму ў хаце няма электрычнасці, а пакуль вячэраюць — гарыць газавая лямпа.
Ужо лежачы ў ложку, Людка чуе абрыўкі песень і музыкі, ціхенька плача. А потым прыходзіць добры чараўнік, і яна ўцякае з ім далёка-далёка...
Яна ўжо была ўцякла раз адна... у гумно, на сена, і дзед падняў паўвёскі пакуль суседскі хлапчук не падказаў, дзе ўцякачка.
Пасля гэтага з яе пачалі пасмейвацца на вёсцы, і Людка, узяўшы кнігі, на цэлы дзень сыходзіць з дому на рэчку. І там, сярод густых лазнякоў, загарае на вільготным, халаднаватым аеры, купаецца, чытае або проста доўга-доўга глядзіць, лежачы на спіне, у рэдзенькі, расплаўлены сонцам блакіт неба,— пакуль не засне.
Людка любіць быць на рэчцы да самага захаду сонца. Тады ад вёскі, якая стаіць на ўзгорку, аж да самае рэчкі сцелюцца доўгія выцягнутыя цені, а паветра робіцца тугім, свежым, і моцна пахне рэчкаю, поплавам.
І так прыемна ісці, ступаючы босымі нагамі па халодным, зялёным аксаміце, а потым — ужо на ўзгорку — па цёплай, пяшчотнай пудры дарожнага пылу!
Яна ішла паволі, як заўсёды, крыху апусціўшы галаву, і валасы амаль закрывалі яе твар.
— Добры вечар, русалка.
Яна павярнула галаву, паглядзела на матацыкліста — ён ехаў побач.
— Добры вечар.
— Давай падвязу. Ці старога баішся?
— Не баюся. Баюся, што твой вослік не пацягне.
— Баіцеся? — усміхнуўся ён.
— Я не баюся!
— Тады садзіся.
Ужо калі пад’язджалі да вёскі, ён запытаў:
— Хочаш паглядзець, як бегае вослік?
— Хачу,— адказала яна.
І матацыкл, пакінуўшы вёску ўбаку, памчаў па прамым уезджаным прасёлку, здаецца, проста ў чырвань захаду.
У Людкі закружылася галава, перахапіла дых, халацік агаліў ногі і трапятаў на ветры,— яна баялася нават паварушыцца, каб абцягнуць яго.
— Ну як?
Ён спыніў матацыкл, аглянуўся. Яна не паспела апамятацца і не магла нічога прамовіць, толькі глыбока і часта дыхала, таропка прыкрывала халацікам ногі.
Ён завярнуў матацыкл.
— Цяпер не трэба так хутка,— ціха папрасіла яна.
— Не буду. А ты хочаш навучыцца ездзіць?
— Хачу. Толькі баюся.
— Заўтра магу ўкрасці цябе з рэчкі, каб не ведаў стары.
— Добра, толькі я злезу тут і пайду, каб ён не бачыў сёння. І скажы, як цябе завуць.
— Шура. А цябе?
— Людка... Люда.
— Да заўтра, Людка-Люда.
— Да заўтра.
І яна доўга глядзела ўслед матацыклу.
Вечарам Людка не пайшла нікуды, не плакала цішком, а заснула амаль адразу і сніла чараўніка, чамусьці ў клятчатай рубашцы з закасанымі рукавамі, загарэлага, з гаркаватаю ўсмешкаю ў куточках вуснаў і лёгенькім шрамам на шчацэ...
Трава пад бярозаю доўгая, бліскучая і халаднаватая. На ёй так прыемна ляжаць і глядзець у далёкае неба. Салодка туманіцца ў галаве, і самі па сабе заплюшчваюцца вочы...
Яна ціхенька гладзіць яго руку. Ён сядзіць побач і нервова курыць, потым кідае недакурак, нахіляецца над ёю: у сініх вачах і чаканне, і боязь, і пакорлівасць — усё разам, і вочы заплюшчваюцца, а грудзі пачынаюць узнімацца часцей...
Ён закурвае зноў і глядзіць на дзяўчынку, якая перастае быць дзіцем, у якой ужо прачынаецца жанчына. І як трывожыць яе незнаёмае, шчымліва-салодкае, страшнае адчуванне, што нешта змяняецца ў жыцці, прыходзіць такая вялікая і важная перамена! І ўспомніў другую, таксама наіўна-шчаслівую, і як страшна было ўпотайкі прыходзіць да яе, і як добра дваім ад адчування, што яны звязаны ўжо навечна!.. Ужо тры гады, як яна пакінула яго, першая, Рыта. А ён, як у помсту ёй, прыходзіць да жанчын, груба, нахабна, і не толькі да такіх, якія разумеюць, што яму патрэбна ад іх і для якіх усё намнога прасцей, чым для гэтае Людкі-Люды.
Яна ляжыць нерухома, нібы нечага яшчэ чакае, і яму робіцца няёмка за сябе і добра, што ён не быў з ёю, як з іншымі, добра, што яна так і засталася Людкаю-Людаю.
Яна рэзка адварочваецца, закрывае твар рукамі і плача.
— Ну што з табою, русалка? — ён адчувае, што голас у яго вінаваты.
— Я люблю... люблю цябе!.. Аднаго... А ты...— з адчаем выдыхае яна.
Ён паднімае яе за плечы, прытуляе да грудзей, гладзіць валасы, нібы супакойвае хворае дзіця, і ціхенька цалуе ў лоб і вочы.
— І я люблю цябе, дурнічка.
Яна ўсхліпвае цішэй і пытае:
— Праўда?
— Вядома...
— Не хлусіш? — яна ўжо не плача.— На той год я прыеду да цябе... А пасля — да маіх... У іх — вочы на лоб!..
І яна ўсміхаецца, і ў вачах свецяцца гарэзлівыя іскрынкі.
Ён таксама ўсміхаецца.
— Можа, дадому паедзем, а?
— Паедзем, толькі завязеш мяне на рэчку, а вечарам у клуб прыйдзі.
— Лепш не трэба. А заўтра махнём на лясное возера. Там у мяне лодка...
— Добра, добра. Я буду слухацца цябе.
Ноччу яму не спалася. Мажліва таму, што за акном была чорная, душнаватая цемень — збіралася на дождж, і ў яго разбалелася рана.
Ён злаваўся на самога сябе за тое, што ўздумаў звязацца з гэтаю Людкаю, выкрадаць яе з рэчкі, вазіць у лес...
Гэта толькі развярэдзіла ўжо крыху забытыя ўспаміны пра Рыту, на гэтым кончылася прыдуманая ім ілюзія, што забыў ён яе, і яму было цяжка.
Не спала і Людка. Яна без усхліпаў плакала, чула, як варочаецца з боку на бок стары, і здавалася, зноў пачне бубніць, што яна ўздумала швэндацца па лесе з прайдзісветам, ад якога збегла жонка і які ўсё роўна не кінуў бадзяцца, будаваць масты, нібы не можа знайсці лепшае работы, інжынер няшчасны... Прыехаў цяпер адлежвацца дадому — прыціснула недзе.
А назаўтра раніцою, калі над рэчкаю яшчэ толькі пачынаў высцілацца лёгенькі туман і матава бялелі густа аброшаныя аселіцы, у аўтобусе, які тонка шыпеў коламі па чорным вільготным пасля ночы асфальце, побач са старым сядзела сіратліва-няшчасная дзяўчынка з набрынялымі ад слёз вачыма.
Потым яна пісала пісьмы і не атрымлівала адказу, і зноў многа плакала, і ненавідзела старога, які — вядома ж! — перахопліваў яе пісьмы на пошце...
Так думала яна.
1966