Калі пачынаецца пара ранішніх туманаў, ціхай зажуранасці, усё тады падуладна цішыні, журботнай, доўгай, як роздум чалавека над пражытым жыццём. У гэту пару маладое, некалі звонкае рэха коціцца па прывялай траве, слабее ў густых прырэчных туманах — і таму гукі здаюцца такімі ціхімі, нібы прыляцелі аднекуль здалёку. У такія раніцы не хочацца спяшацца, хочацца ісці паволі, удыхаць вільготнае паветра, якое пахне маладою незакусцелаю рунню.
Васіль Аляксеевіч пастаяў, паглядзеў навокал, нібы шукаў каго вачыма, наставіў каўнер плашча, глыбей засунуў рукі ў кішэні.
Не, не толькі хвароба не давала апошнім часам сну, нешта іншае, не знаёмая дасюль трывога прыжылася ў сэрцы, і хоць зрэдку, але давала пра сябе адчуць. І Васіль Аляксеевіч не ведаў, адкуль яна, чаго — усё ладзілася ў жыцці, амаль так, як хацелася. Можа, падыходзіць узрост, калі чалавеку не хочацца многа спаць? І яшчэ гэтае неадступнае адчуванне, быццам стаіць ён на жвіры, а той выплывае, цячэ з-пад ног...
Васіль Аляксеевіч успомніў, як моцна і смачна, закінуўшы сагнутую ў локці руку за галаву і прыадкрыўшы рот, нібы шчасліва ўсміхаўся, спаў у яго на канапе малады настаўнік, быццам прыехаў да бацькоў у госці, а не да чужых людзей. І спіць, як дзіця, якое нагулялася ўволю і не мае больш ніякага клопату. Паспрабуй скажы яму, што стаіць вось чалавек, а з-пад ног у яго плыве, як вада, зямля. Невядома, што ён і падумае пра цябе, малады, здаровы, які галаву лішне не тлуміць, што там наперадзе. Прыслалі сюды — будзе хадзіць, даваць урокі, як і ўсе настаўнікі робяць, а пастаў яго брыгадзірам у калгасе, таксама справіцца. Толькі каб быў брыгадзірам, кватэру б раней атрымаў у калгасным доміку. Але дадуць, калі і застанецца настаўнічаць.
Васіль Аляксеевіч кінуў вокам у канец вулачкі, на якой далей за школаю будаваліся спачатку самохаць людзі, а потым і калгас пачаў ставіць домікі. Вуліца падсыпана гравіем, хаты стаяць вольна, не ціснуцца адна да аднае. І што б яму адыходзіла некалі забудавацца ля школы, ля самага саду? Не, палез на дзедаўскае котлішча, на шнурок, на вуліцу, дзе дзвюм падводам не раз’ехацца, дзе гразішча, як толькі дождж. Добра, што яшчэ здагадаўся, суседскі пляц заняў, хоць троха было дзе разбудавацца. Але хто тады надта думаў пра раскошу, кавалку хлеба былі жадны, рады, што хоць жывыя вярнуліся пасля партызаншчыны і франтоў, рады былі, што ёсць кавалак зямлі, а на ёй вырасце і хлеб, і бульба. У спалены і галодны горад не надта хацелася. Зараз усе ў горадзе, і яго Лёня таксама. Пакінуў інстытут, пайшоў на будоўлю. У калгасе зараз і меней рабіў бы, і больш палучаў. Пакаецца яшчэ, што кінуў навуку, хай трохі ўбудзе сілы. І ажаніўся ў дваццаць год, дзіця цешча гадавала, а да бацькі гады ў рады аказваецца. Хіба не можа дараваць за Ларысу? Нічога, пасталее — паразумнее...
І злосці не было на сына, толькі крыўда. Вось ляжаў бы і ён зараз недзе, як гэты хлопец, знаў бы толькі ўрокі правесці, а не сківець на сіверы, перакідаць у руках цэглу.
Добра, што хоць дачка пайшла вучыцца, а некалі, як радзілася яна, завёз жонку ў бальніцу, а сам паехаў здаваць дзяржаўны экзамен у інстытуце... Ведаў і тады, што без дыплома доўга не набудзе дырэктарам...
Пачаў, мабыць, старэць ён, пакідае сіла, хочацца пабурчаць на другіх, пашкадаваць самога сябе, нібы і праўда такі ён няшчаснік у жыцці. Дай бог кожнаму столькі мець і так жыць.
Урэшце, яму і самому лепш, што прыслалі такога хлопца, які не палезе са сваім, не пойдзе наперакор, а зайздросціць яму няма чаго — невядома яшчэ, як будзе жыцца гэтаму хлопцу.
Ды і падняў Васіля Аляксеевіча просты гаспадарскі клопат: даўно думаў ён зрабіць пры школе сталоўку, каб карміць дзяцей раз у дзень гарачаю страваю. Некаторыя ходзяць з.а пяць кіламетраў, раніцаю не надта есці хочацца, а пакуль дадому прыйдуць — на вечар хіліцца. Бацькі згодзяцца, тры рублі ў месяц ніхто не пашкадуе на дзіця.
Такія сталоўкі даўно ёсць пры сярэдніх школах, прымусяць зрабіць і пры васьмігодках. А яму няма чаго чакаць. Ён сам зробіць. Загадчык райана новы, гэта не Кірыла Данілавіч, якому не трэба было расказваць, хто такі Васіль Аляксеевіч...
Можа, так і не запала б гэтая думка, каб не нагледзеў памяшканне на сталоўку.
Васіль Аляксеевіч зірнуў на старую кантору, якая была цераз вуліцу ад школы. Хата даволі прасторная, з нятоўстых круглякоў, пад новым гонтавым дахам. Васіль Аляксеевіч падышоў да дзвярэй, выняў з прабоя затычку, адчыніў дзверы. Прысаладзіла ж было тут бульбу парыць пасля таго як пабудавалі цагляны клуб з кантораю пад адным дахам. Адну зіму толькі і папарылі, на цэнтральнай сядзібе новую парню паставілі, механізаваную...
Васіль Аляксеевіч меркаваў ужо — работа не такая і вялікая. Трэба паставіць пліту, зрабіць з дошак перагародку, збіць сталы і лаўкі, пафарбаваць падлогу, абклеіць шпалерамі сцены, а калі дастанецца сухое тынкоўкі, то і абабіць ёю сцены. Тыдняў за два зробіць усё сам з хлопцамі-васьмікласнікамі, каб толькі старшыня даў хату і матэрыял.
Спаў Шура моцна і спакойна, быццам не на новым месцы, прачнуўся позна і здзівіўся, што свяціла высокае ранішняе сонца, і на яблыках у садзе, на лісці віселі чыстыя кроплі. Ноччу прайшоў ціхі невялікі дождж, ад якога ўдалечыні засталася толькі лёгенькая вільготная смуга.
Шура заплюшчыў вочы, і здалося, што толькі ўчора вярнуўся з экспедыцыі, прайшоў халодным і пыльным калідорам ціхага летняга інтэрната, адамкнуў свой пакой і там убачыў адно абрыўкі газет, сіратліва адчыненыя дзверцы шафы, шэры пыл на нікіляваных більцах ложкаў — і над усім гэтым мёртвы пах пакінутага людзьмі памяшкання, у якім жывымі здаваліся толькі скручаныя новыя паласата-чырвоныя матрацы на кожным ложку.
Дарэмна ён стараўся прыбіраць, мыў падлогу, засцілаў стол чыстымі газетамі, паставіў на яго букецік белых невясёлых астраў. Не стала ўтульнасці ні ў пакоі, ні на душы, аказалася раптам многа вольнага часу, здоўжыліся дні, і нарэшце, вахцёрка, якую ён ведаў пяць гадоў, запатрабавала пропуск, ён разгубіўся, нават не паспеў зманіць, што ідзе ў госці, мусіў лезці ў інтэрнат праз акно ва ўмывальніку першага паверха...
Назаўтра ён сабраў рэчы, напаследак азірнуўся з парога — рэчы не захавалі ніякай памяці пра яго, быццам і не жыў тут пяць гадоў, а самае важнае і вечнае ў пакоі — сытыя паласатыя матрацы.
Ужо ля лесвічнай пляцоўкі ён спыніўся, размахнуўся і кінуў на падлогу калідора ключ, і той тоненька зазвінеў па бетоне.
Гэтым тоненькім звонам яшчэ доўга трымцела ў сэрцы трывога: кончылася такое зручнае жыццё, у якім трэба было толькі два разы на год здаць сесію, каб не засталося «хвастоў», і атрымаць стыпендыю, а летам са спакойнаю душою паехаць у экспедыцыю, зарабіць грошай. Вучыцца ён умеў лёгка, яго называлі здольным і ў школе, і ў інстытуце, нават злёгку журылі, што падляноўваецца. Цяпер успомнілася, што размеркавалі яго няблага, у прыгарадны раён.
З лёгкаю душою браў ён білет да райцэнтра, ехаў спачатку шашою, потым старою вузкаю і калдобістаю брукаванкаю па густым лесе, які толькі мясцінамі расступаўся да самага небакраю, даваў людзям поле. Ля самага мястэчка пайшлі асушаныя тарфянікі, чыстыя, роўныя, страшныя сваёю шырокаю чарнатою, на якой бездапаможна азначаліся неглыбокія заплыўшыя канавы з травою над меленькаю вадой.
Райана мясціўся ў вялікім драўляным доме ў цэнтры мястэчка. Загадчык — высокі, малады, рыжы мужчына з загарэлым тварам і цёмнымі ад загару рукамі, больш падобны на лесніка ці егера, устаў, працягнуў Шуру руку цераз стол, і старая падлога зарыпела пад ім. Паглядзеў на накіраванне, засмяяўся дабрадушна:
— Якраз у пору, дарагі мой, прычапаў! Месц няма, даю табе адмацаванне — і танцуй! Маеш, чаго хацеў! Але тут ты пралічыўся: паедзеш у Зарудзь, там настаўніцы радзіць трэба, а мы яе ў дэкрэтны адпусціць не можам. Пасля, калі табе так не хочацца ў нас быць, трымаць не стану. Маладым у нас дарога. Не жанаты? Кватэры няма? Бацькі жывуць?
Адказу загадчык не чакаў, быццам ведаў, што нічога і нікога ў Шуры няма, і Шура не пакрыўдзіўся на яго, не стаў тлумачыць, што не прыехаў ён па адмацаванне, што яму трэба работа.
Загадчык зноў устаў з-за стала, зноў зарыпела пад ім падлога.
— Прабачце, што не магу пагаварыць з вамі болей. Спазняюся на выканком. Клава вас аформіць і ўсё раскажа.
Ён паказаў рукой на дзверы ў суседні пакой.
Афармленне заняло хвілін дваццаць, і Шура ехаў назад па той самай шашы, злез на трыццатым кіламетры ад горада, як і расказвала Клава, ля павароткі да вёскі Іванкі, зняў балоневы плашчык, ямчэй падхапіў сакваяж, ішоў ходка, молада, пільна акідаў позіркам і пацямнелае поле пшанічнага ржышча з невысокімі аселымі сціртамі саломы, з балотцамі, у якіх ужо зарудзелася ажарсцвелая асака і цёмна лускавілася вада. Ён спяшаўся, рады, што ўсё так проста і скора ўладкавалася, за адзін дзень.
Пэўна, многа Іванаў жыло ў Іванках, вёску выбудавалі ў адну вуліцу, на паўтара кіламетра, і Шуру хацелася хутчэй выйсці ў поле, дзе вальней ветру і менш цікаўных вачэй.
Непадалёку за вёскаю яго дагнаў светлы «Масквічок, прыпыніўся. Шура падбег, прачыніў дзверцы, і мужчына за рулём толькі кіўнуў галавою — сядай. Так нічога і не запытаўся, толькі, як скіраваў на палявую дарогу за метраў дзвесце ад наступнай вёскі прытармазіў:
— У Зарудзь?
Шура кіўнуў галавою, і машына спынілася.
Школу ён пазнаў здалёку па шчытах на баскетбольнай пляцоўцы, па турніках. На двары на круглых клумбах цвілі кусты жоўтых вяргінь, бялелі, нібы вялікія рамонкі, «ленінградкі», сінім сумам дацвітала бабіна лета. І драўляны, накрыты шыферам будынак, і густа парослы муравою з белымі вытаптанымі сцежкамі двор, і нават чуць прагнілая дошка на прыступках — усё было, як у ягонай школе, даўно...
У маленькай баковачцы з шыльдачкаю «Настаўніцкая» пахла старою папераю. Адзін кут займала грубка, у другім — этажэрка з сшыткамі, са старэнькім «Рэкордам» першага выпуску, ля сцяны злева — канапа, над ёю паліца з падшыўкамі часопісаў, насупроць канапы, ля другое сцяны, засланы чырвоным стары двухтумбавы пісьмовы стол.
За гэтым сталом і сядзеў круглатвары, дабрадушны на выгляд мужчына ў шэранькай кашулі, пад гальштукам; лоб у мужчыны круглы, чысты, залысіны ў доўгіх з сівізною валасах. Чуць прыплюшчаныя, як быццам падпухлі, павекі, усмешлівыя вочы пасур’ёзнелі, нават насцеражыліся спачатку, і толькі, калі сказаў Шура, чаго ён тут, вочы зноў паглядзелі спакойна і ўпэўнена.
— А, добра! — мужчына пасвятлеў з твару, пацёр рукою пульхнаватае падбароддзе.— Добра, з радасцю вас прымем. Мяне завуць Васіль Аляксеевіч.
Дырэктар працягнуў руку, грубую, шырокую, без мазалёў, з далікатнаю белаю скураю.
— Шура... Аляксандр Пятровіч.
Дырэктаравы вочы хітравата ўсміхнуліся.
— Пачакайце хвілінку, Аляксандр Пятровіч, я тут паперку кончу пісаць. Зараз і званок, пазнаёмлю вас з калегамі.
Ён зноў нахіліўся над сталом, і Шуру стала няёмка ад таго, што зараз будуць аглядаць яго, знаёміцца і што ён не запомніць адразу ўсіх, і потым будзе зноў перапытвацца, як завуць каго. Хаця яму даўно пара перастаць саромецца, як хлопчыку ў людзях.
Яшчэ да званка ў настаўніцкую зайшла невысокая жанчына, прытуліўшы да грудзеў класны журнал і стос сшыткаў. Яна павіталася, паклала сшыткі на ражок дырэктарскага стала.
Светлыя валасы яе былі акуратна зачасаны і заколаты на патыліцы грабянцом, твар невялікі, круглы, з дробнымі, ледзь прыкметнымі маршчынкамі і пад вачыма, і ля губ, і ля вушэй, толькі з-пад чорных броваў спакойна глядзелі сінія маладыя вочы. І ў тым, як павіталася яна, як нетаропка і ўпэўнена прысела на канапу, акінула позіркам Шуру, адчуваўся спакой чалавека, які ведае, чаго варты сам і ягоная работа.
Калі Васіль Аляксеевіч сказаў, што гэта новы настаўнік, яна ўсміхнулася — падумала была, быццам інспектар — зарадавалася, бо толькі яна, Марыя Антонаўна і Валерыя Канстанцінаўна мовазнаўцы, і каб не ён, Аляксандр Пятровіч, то ёй бы давялося замяняць Валерыю Канстанцінаўну. Жанчына гаварыла шчыра і проста, і Шуру было добра слухаць яе гаворку, і здавалася, што яны даўно знаёмы і што ён прывык да яе мяккага, без цвёрдага вымаўлення «р».
І пасля, як толькі празвінеў званок і заляпалі дзверы класаў, у настаўніцкую, як вучаніца, убегла высокая дзяўчына ў вузенькай спаднічцы і вішнёвым світэры з па-хлапечаму коратка астрыжанымі валасамі.
— Марыя Антонаўна, каб вы ведалі!..
Дзяўчына асеклася, прыкусіла мізінец, паглядзела на Шуру.
— Гэта, Пятровіч, наша школьная мамка, ага. Яна малодшыя класы вядзе. Марыя Васільеўна, а прозвішча яна скора на другое памяняе.
Дырэктар скончыў пісаць, насмешліва паглядзеў на дзяўчыну, і яна пачырванела, азірнулася, быццам нешта забыла, і хуценька выслізнула на калідор.
— Ох, нявестка!..
Дырэктар дабрадушна ўсміхнуўся.
Апошняй у настаўніцкую зайшла крыху ссутуленая, хударлявая жанчына з велікаватым і чуць гарбатым носам. І, можа, ад таго, што сутулілася, была яна падобна на птушку, якой і холадна і адзінока на ветры.
— Ну вось вам, Аляксеевіч, і новы настаўнік. Не тое што мы, чарапкі старыя, з вышэйшай адукацыяй, малады чалавек.
Голас у жанчыны быў нечакана моцны, і хоць Лідзія Аляксандраўна ўсміхалася, Шуру стала няёмка за сваю адукацыю, і ён не ведаў, ці сказаць што, ці прамаўчаць. Адразу знік добры настрой і ўпэўненасць у сабе, адчуванне сваёй блізкасці да гэтых незнаёмых людзей, якое было ўзнікла.
Дырэктар нібы зразумеў Шуру, коратка зірнуў на настаўніцу, і яна толькі сцепанула плячыма, пачала перагортваць класны журнал.
Але гаворка, якая была пачалася з Марыяй Антонаўнай, перапынілася, і Шура ўжо хацеў, каб дырэктар хутчэй павёў яго з сабою, выйсці з настаўніцкай адзін не адважваўся, і ад гэтай цішыні ў маленькім пакойчыку ўсім было няўтульна.
Дырэктар згроб са стала ў шуфляду паперы, апрануў сіні плашч, прабурчаў, што столькі прысылаюць цыркуляраў — хоць наймай пісара.
У прыкараткім плашчы, у шэрай каракулевай шапцы, якая некалі была ў модзе, ён павёў Шуру спачатку вулачкаю, потым вузкаю вуліцай з каляінамі ад машынных колаў, са старымі, пазелянелымі ад лішайніку платамі. Пра Лідзію Аляксандраўну не ўспамінаў, распытваў у Шуры пра жыццё, расказваў пра сваё, дабрадушна, з гумарком, быццам насміхаўся, і Шура адчуваў, што ён хоча развесяліць яго, каб не звяртаў увагу на тое, што было ў настаўніцкай, каб паверыў малады настаўнік у «невялічкі, дружны калектыў».
Дырэктарава хата стаяла крыху воддаль ад вуліцы за маладым, моцным ужо садам. Плот штыкетны, пафарбаваны, вароты з жалезных прутоў, асобны ход да невялікага хлява, выкладзеная цэглаю сцяжынка да веранды. Вокны вялікія, дах цынкавы, некалі быў далёка відаць, гэта цяпер падрос сад, і сама будыніна нібы прысела да зямлі.
— Быў час, можна было выбудавацца, толькі наперад глядзець не ўмелі. Так можна было выбудавацца!
Васіль Аляксеевіч махнуў рукою, і Шура не зразумеў яго незадаволенасці і незразумелай крыўды немаведама на каго...
...— Вы ўжэ не спіце, Пятровіч?
Гаспадыня выглянула з кухні, запыталася чуць нараспеў, усміхнулася, бліснула залатым зубам. Яна даўно заўважыла, што Шура не спіць.
— Зараз устаю.
Шура ўспомніў, як маці хацела, каб ён стаў настаўнікам, палучаў грошы, спаў і хадзіў чыста, як іхні вясковы настаўнік Аляшкевіч. Шура-то цяпер ведаў, што, каб мець грошы і хадзіць чыста, можна быць не толькі настаўнікам, ды не надта вялікія і лёгкія настаўніцкія грошы. Але галоўнае цяпер, што ў жыцці зноў усё ясна, проста і добра.
Непрыкметна адыходзілі светлыя і спакойныя вераснёўскія дні. Яшчэ не пачаліся дажджы, касыя, з хлёсткім пранізлівым ветрам, калі на цэлыя дні шарэе, прыпадае да зямлі цяжкае неба. Стомлена, самлела выстойваліся на сонцы бярозы, клёны, асіннік у барвовым, чырвоным, жоўтым лісці, налітым густым свежым восеньскім сокам. Страшна было падумаць пра лістабой, які за адну ноч аблакоціць, разнясе па свеце дарагую, залатую плату за пражытую радасць першага зялёнага лісціка, за дабрату чэрвеньскай зорнай цішыні, за ўдыхнуты жнівеньскі водар жытнёвых палеткаў.
Шура спачатку ўзяўся ўставаць а палове восьмай, рабіць зарадку, мыцца халоднаю вадою да пояса, не спяшаючыся збірацца на работу, снедаць разам з Васілём Аляксеевічам, але праз тыдзень усё больш і больш пачаў залежвацца ў ложку, а потым і зусім уставаў, каб толькі ўспець паснедаць і не спазніцца да пачатку ўрокаў.
Васіль Аляксеевіч выходзіў з дому раней, і, калі туды прыходзіў Шура, у настаўніцкай ужо сядзела і Марыя Антонаўна, правярала сшыткі на канапе. Пазней з’яўлялася Лідзія Аляксандраўна.
Дырэктар нязменна займаў сваё месца, калі ў яго былі ўрокі, перагортваў падручнік па гісторыі, калі не, штосьці пісаў, сур’ёзны, заняты чалавек, і ніхто не мог парушыць цішыню: так заведзена на першы год. Няма чаго пераказваць вясковыя росказні, лепш аднавіць у памяці матэрыял урока. Шуру часам хацелася ўсміхацца з манументальнасці дырэктара за сталом і з таго, як пасопвала ў нос, невядома навошта перакладвала сшыткі на этажэрцы Лідзія Аляксандраўна, і не магла трываць — не давалі спакою «апошнія звесткі». Але смяшней за ўсё было глядзець, як настаўнікі клалі на дырэктарскі стол стосікі сшыткаў з планамі ўрокаў, як ён нетаропка іх перагортваў. А Шура першыя дні баяўся гэтай праверкі, пакуль не зразумеў, што хоць і глядзіць Васіль Аляксеевіч у сшыткі сур’ёзна, цікавіць яго дата, а не тое, як там напісаны план.
Часта гэту завядзёнку парушала толькі Марыя Васільеўна. Убягала ў настаўніцкую перад самым званком.
— Што, Марыя Васільеўна, дома званок пачулі?
— Васіль Аляксеевіч...
— Зноў будзільнік не завялі, га?
— Не, але...
— У школу вы са званком прыходзіце, а першакласнікаў пасля ўрокаў затрымліваеце!
— Што я магу зрабіць? Праграма новая, а дзеці мае не ў садзіку ў падрыхтоўчай групе былі, а з бабкаю на печы, яна іх у школу рыхтавала!
— Гэта я без вас ведаю. Гэта не нам з вамі рашаць і абмяркоўваць. А дзяцей не затрымлівайце, цяпер цямнець пачынае раней. Будзеце спазняцца ў школу, я вашага кавалера пралаю, каб спаць вам даваў...
— Вы скажаце, Васіль Аляксеевіч!
Марыя Васільеўна толькі крышку чырванела і ўсміхалася — жарт падабаўся ёй. Яна ведала, што дырэктар любіць яе і ўсё даруе.
Пасля званка Шура імкліва заходзіў у клас, на хвілінку прыпыняўся ля стала:
— Барэйша, устань як след, чаго сагнуўся?
Барэйша нехаця выпростваўся — высокі, няскладны падлетак у пінжаку з прыкараткімі рукавамі.
— Сядайце. Хто адсутнічае? Раманаў? Астатнія ўсе?
— Усе.
— Добра. Хто сёння не падрыхтаваўся да ўрока?
Заходзіць у клас энергічна, па-дзелавому пачынаць урок ён сам прывык, а пытанне, ці ўсе падрыхтаваліся да ўрока, было традыцыйнае — калі вучань прызнаецца, настаўнік звычайна не ставіць дрэнную адзнаку. Гэта як узнагарода за шчырасць.
Стрыгельскі ўстаў, чуць паблажліва ўсміхнуўся, быццам яго зараз будуць лаяць за нешта нязначнае. Шура наперад ведаў, што скажа Стрыгельскі, і запытаўся:
— Што нам скажаш, Стрыгельскі?
— Ну, гэта самае, я не ведаю добра... да канца.
Клас заварушыўся, прытоена загуў. Шура ўжо тры разы падымаў вучня расказаць адзін і той жа вершык на памяць, і Стрыгельскі кожны раз адмаўляўся, а цяпер быццам ад сораму нагнуў галаву і цікаваў спадылба. І па гэтым зацятым позірку Шура здагадаўся, што хлопец хоча, каб яму нарэшце паставілі адзнаку — абы-якую — і болей не чапалі, пакуль ён сам не папросіць, каб «выправіць» адзнаку, як гэта рабілася неаднойчы.
Шура незаўважна кіўнуў вокам у класны журнал: калі паставіць «двойку» зараз, то і за чвэрць давядзецца выводзіць нездавальняючую адзнаку, а потым, на педсавеце будзе падлічана, па чыіх прадметах сама болей двоечнікаў. Ён пакіне Стрыгельскага пасля ўрокаў і прымусіць сядзець да таго часу, пакуль ён не вывучыць вершык. Шура ўспомніў, што ў яго няма двух апошніх урокаў.
— Раскажы нам пачатак, калі не ведаеш канец...
Стрыгельскі пакруціў галавою.
— Я, гэта самае, забыўся ўжэ...
Шура ўстаў з-за стала, падышоў да вучня, спакойна і роўна, каб чулі ўсе, сказаў:
— Ты нідзе не дзенешся, вершык вывучыш.
І пакуль Шура ішоў да стала, Стрыгельскі не садзіўся, разгублена глядзеў услед, а маленькі, рабы ад вяснушак, Шукала не вытрываў, перагнуўся з першае парты паглядзець, ці і праўда настаўнік нічога не паставіць Стрыгельскаму ў журнал.
— Цікава, Шукала? Я от зараз цябе да дошкі выклічу.
Вучань прыціх — ён адказваў на мінулым уроку...
Шура ўсё ж не выклікаў Шукалу, урок пайшоў звыкла, роўна, выклікаў да дошкі трох чалавек, чацвёртаму паставіў адзнаку за адказы на пытанні, успеў растлумачыць новы матэрыял, задаць кантрольныя пытанні і ў настаўніцкую ішоў спакойна.
Шура ведаў, што толку ад Стрыгельскага не даб’ешся, што з восьмага класа яго ўсё роўна «выпусцяць», каб не мець надалей клопату, а таму лепш выклікаць яго тады, калі зможа выплыць на «троечку». А за гэты вершык нікуды не дзенешся, давядзецца пакідаць пасля ўрокаў...
Шура з першых дзён адчуў нейкі патаемны рытм школьнага жыцця і радаваўся, што работа пайшла адразу лёгка і проста, быццам ён век настаўнічаў, не адбірала лішне часу. Толькі нельга апускацца ніжэй даўно вызначанага невядома кім узроўню, каб і збоку не было відаць, што ты толькі адбываеш павіннасць. Усё павінна быць добра, правільна, так што і не абвінаваціць ніхто цябе... І ўсё ж...
Сваё новае прыўнёс у школьнае жыццё і Шура — ва ўсіх класах навучыў вучняў дружна ўставаць, калі заходзіць настаўнік або канчаецца ўрок. Варта было толькі некалькі разоў патрэніраваць увесь клас садзіцца і ўставаць, а ўсё ж Васіль Аляксеевіч заўважыў гэта, параіў і астатнім настаўнікам рабіць. Увогуле, Шуру пашанцавала на дырэктара, і гэта ён разумеў.
Васіль Аляксеевіч стаяў ля прыёмніка, круціў за кацёлку настройкі і, калі зайшоў Шура, выключыў.
— Як там у вас Стрыгельскі?
— Стрыгеліць. Трэці раз падняў сёння, трэба было двойку ставіць. Гэтых пераросткаў хоць бы ваенкамат прымусіў. У войска скора, а вучобы з іх...
— Э-э, Пятровіч, у мяне некалі такая ж гарачая галава была. Далі мне за такую прапанову і ў райкоме, і ў раяна!
Васіль Аляксеевіч засмяяўся, быццам успомніў нешта прыемнае, пакруціў галавою, як бы дзівіўся з тае наіўнасці.
— От адно мне здаецца рэальным: каб за кожнага другагодніка бацькі плацілі, хай не многа, але плацілі. Так сказаць, адваротнае матэрыяльнае стымуляванне. Тады б нам і ўсенавуч можна было б выконваць, і алгебра лягчэй засвойвалася б, і новая праграма не такою цяжкою была б... На ўсё трэба свой час, умовы, а мы не дараслі яшчэ да многага, пераскокваем цераз адно, ловім другое...
Шура заўважыў, што дырэктар гаварыў стомлена, роўна, быццам тлумачыў нешта даўно вядомае, з чым ён даўно прымірыўся і лічыць, што гэта і павінна так быць, і нечага нават спрабаваць перайначыць.
— Я вам не гаварыў, Пятровіч. Лідзія Аляксандраўна скардзілася мне, што вы да яе дачкі, Валі, быццам прыдзіраецеся, заніжаеце адзнакі... Гразіла не дараваць. У нас з ёю ніхто не хоча сварыцца, усе свае, вясковыя... А ты правільна зрабіў! Я ёй гэта таксама сказаў, і не адступай ад свайго...
Дырэктар перайшоў на прывычнае «ты», нават усміхнуўся Шуру бадзёра.
— У нашай рабоце няма як брак рабіць. Будзем мы патураць дзіцяці — скалечым яго. А Валя ў Лідзіі Аляксандраўны разумная і здольная дзяўчынка, і нам трэба глядзець, каб з яе сапраўдны чалавек вырас, гэта наш абавязак! Мы павінны пра гэта памятаць заўсёды! — Дырэктар кашлянуў, быццам гаварыў прамову дзе з трыбуны, і яму падабалася, што так ён добра сказаў, і што малады настаўнік глядзіць на яго са здзіўленнем — не чакаў такога ад старога дырэктара. І Васіль Аляксеевіч усміхнуўся, памяркоўна, проста, як таварышу, сказаў:
— А са Стрыгельскім ты не надта маракуй, Пятровіч. За гэту чвэрць у яго двойкі будуць па алгебры і па фізіцы, так што ён усё роўна двоечнік...— Дырэктар разумнымі прыжмуранымі вачыма глянуў на Шуру: — Гэта некалі будуць хваліць ці ганіць, якога мы выхавалі чалавека. Пасмяротна, як гаворыцца. А практычна добры настаўнік той, у каго вучні засвоілі праграмны матэрыял! У каго высокі працэнт паспяховасці! Май гэта на ўвазе, Пятровіч!
Васіль Аляксеевіч падміргнуў Шуру — ведай нашых! — і выйшаў з настаўніцкае на калідор, які аж разлягаўся ад тупату і вясёлага крыку. «Што гэта тут такое, Кашкан?» — пачуў Шура ўжо з-за дзвярэй дырэктарскі голас у цішыні, якая імгненна запанавала на калідоры. І, пакуль дырэктар ушчуваў вучня, Шура падышоў да палічкі з журналамі, узяў патрэбны і супроць прозвішча Стрыгельскага замест кропкі паставіў «двойку».
Адкладваць надалей не было як: Васіль Аляксеевіч дамовіўся з магазіншчыцаю, каб прывезла посуд, перагаварыў з Янінаю з Русакоў, і яна згадзілася пайсці кухаркаю ў школьную сталоўку... З людзьмі абзадачыўся, а галоўнага так і не зрабіў — не пагаварыў са старшынёй наконт будынка.
І зараз, слухаючы спакойную і цёплую яшчэ восеньскую ноч за сценамі хаты, сам спакойны, думаў пра тое, як раптам сталася, што стаў даўно ён далёкі ад калгаса і ад сельсавета, а пасля ж вайны калгасны старшыня, сельсавецкі і ён, дырэктар школы,— адна рука была, рашалі і вяршылі і калгасныя, і сельсавецкія справы... Праўда, даўно не засталося тых пасляваенных старшынь. Ён-то толькі ўтрымаўся на сваім месцы... І ад думкі пра старшыню, «кучаравага малайца», як ахрысціў яго сам сабе Васіль Аляксеевіч, стала не па сабе — неўзлюбіў яго Васіль Аляксеевіч з першых дзён, хоць за тры гады старшыня многа добрага зрабіў у калгасе, нічога не скажаш, але гэта не так і яго заслуга, а таму, што нарэшце дайшлі рукі і да калгасаў, далі ім і сродкі, і тэхніку... А старшыня не ўнімаецца, варушыцца і варушыць усіх, не дае прыпыніцца і лічыць, што ўсе павінны так, як і ён, лузацца са скуры. Адкуль толькі ў яго столькі ўпэўненасці, што ўсё пераробіць па-свойму, што інакш і быць не можа! Нават і ў школу некалькі разоў дапяў выступаць перад вучнямі, расказваў пра калгас, агітаваў, быццам ён, Васіль Аляксеевіч, горш гэта можа зрабіць, ды і паможа гэтая агітацыя!.. І яшчэ старшыня з фінскага калгаснага доміка, у якім у свой час жылі старшыні, зрабіў медпункт. Калі надумаўся застацца жыць, то можна было ў калгаса купіць гэты домік, невялікія грошы, абкласці потым цэглаю — і хата была б на век. У такім прытачным месцы будыніна: сад калгасны пад вокнамі, сажалка.
Хаця некалі і сам Васіль Аляксеевіч быў перакананы, што свет перавернецца, калі ён не пабудуе школу; бярвенне з лесу вазіў, сам зруб рубіў, паехаў вучыцца завочна, каб больш ведаць, каб дзяцей вучыць як след...
Васіль Аляксеевіч ведае цяпер, што зямля-то ў другі бок не закруціцца, які ты ні ёсць, а спакойна будзе несці чалавека да сканчэння ягоных дзён. А калі перад канцом жыцця паглядзіць чалавек назад, то акажацца, што і жыць-то не жыў, толькі спадзяваўся...
Урэшце, старшыня ніколі ні ў чым не адмаўляў Васілю Аляксеевічу, і прасіць ён ідзе не сабе; вось толькі непрыемна, што зноў будзе старшыня жартаваць з яго, быццам хлапчука падражніваць, пра якога ведае нешта такое...
Васіль Аляксеевіч ведаў, што на нарад у старшыні збіраюцца ў сем гадзін, і прымеркаваў, каб трапіць, калі спецыялісты разыдуцца, а сам старшыня не паспее ўцячы з канторы — удзень яго няма чаго і думаць заспець дзе-небудзь у кабінеце.
Васіль Аляксеевіч абышоў вакол школьны сад, прайшоў па ўзмежку ля плота, мацаў, ці не зусім пагнілі слупкі, жэрдкі, бачыў, як разыходзіліся брыгадзіры, механізатары, нешта доўга даказвалі адзін аднаму ў варотцах загадчык свінафермы і заатэхнік. Адзін маленькі, прэнткі, другі высокі, як пустая коласам жыціна. Яны так і не дайшлі да толку, пайшлі поруч па дарозе, і заатэхнік нізка нахіліўся да загадчыка, быццам не мог пачуць, што той гаворыць.
Старшыня быў ужо не выхадзе, нешта злосна гаварыў механіку, і той не апраўдваўся, толькі злосна кінуў у кут міма сметніцы недакураную цыгарэту.
— Добрай раніцы, Пётр Нічыпаравіч,— Васіль Аляксеевіч падаў руку і не саступіў з дарогі старшыню.
— Добрай раніцы,— коратка адказаў той, памкнуўся ісці да дзвярэй, але Васіль Аляксеевіч прытрымаў яго.
— Пагаварыць трэба, Пётр Нічыпаравіч.
— Добра. А ты мне што хочаш зрабі, а каб камбайн быў адрамантаваны і пасля абеду на полі рабіў работу! — загадаў ён механіку.— Дай мне, Васіль Аляксеевіч, пару камбайнаў на буракі, я цябе ганаровым калгаснікам зраблю, пенсію буду да смерці плаціць. А не — хоць памажы іх дастаць.
Вочы ў Мацкевіча знаёма, весела прыжмурыліся, густа збегліся пад імі маршчынкі. Сам ён высокі, цемнатвары ад загару, у карычневых, ладна падагнаных штанах, асенніх, пад колер штаноў, чаравіках з круглым наском і шырокім рантам, у белай кашулі ў палосачку, пад гальштукам, у расшпіленым шэрым пінжачку быў больш падобны не на старшыню, а на франтаватага спартыўнага трэнера.
Дарэмна Васіль Аляксеевіч спадзяваўся, што механік сапсаваў старшыні настрой і таму будзе не да жартачак.
— Калі ласка, Васіль Аляксеевіч, заходзь.
Кабінет у старшыні невялічкі, бакоўка з адным акном, ля якога стаяў пісьмовы паліраваны стол, а ўздоўж сцен — крэслы.
Старшыня прысеў на крайняе крэсла і моўчкі паказаў Васілю Аляксеевічу на суседняе.
— Слухаю, Васіль Аляксеевіч.
— Хачу, Пётр Нічыпаравіч, каб ты мне аддаў старую кантору.
— Дачу, Цімошак, сабраўся будаваць? Такую дачу не кожнаму можна мець.
Старшыня ўсміхнуўся, быццам яму было цікава знарок дражніць дырэктара.
— Я сур’ёзна гавару, Пётр Нічыпаравіч. Калі ты не згодзішся, буду падымаць пытанне на партсходзе, на праўленні, а калі трэба...— Васіль Аляксеевіч недагаварыў, заўважыў смяшынкі ў вачах старшыні, спахапіўся, што гэтыя пагрозы смешныя, збянтэжана дадаў:
— Ага.
А старшыня ўсё прыжмурана глядзеў на дырэктара, як на хлопчыка, якога ён бачыць наскрозь, і Васіль Аляксеевіч памкнуўся было падняцца, каб пайсці.
— Васіль Аляксеевіч, ты ж мне толкам раскажы, што да чаго.
Мацкевіч сказаў гэта спакойна, дзелавым тонам, і пакуль гаварыў дырэктар, глядзеў у акно; сышліся над пераноссем складачкі, твар быў стомлены; павекі ад недасыпання прыпухлыя, а кудлатыя, густыя яшчэ валасы дробна пабіты сівізною. Ён некаторы час памаўчаў пасля таго, як скончыў гаварыць Васіль Аляксеевіч, усё глядзеў у акно.
— Добра прыдумана. Талкова. Думаю, праўленне не будзе супраць. Толькі людзей я табе, Васіль Аляксеевіч, не магу даць на рамонт. Дай бог маім будаўнікам да халадоў кончыць цялятнік.
Мацкевіч глядзеў на дырэктара стомлена і сур’ёзна, і толькі тады падумалася Васілю Аляксеевічу, што яны недзе аднагодкі, а калі і ёсць розніца, то на год-два.
— Рамонт я сам з хлопцамі зраблю.
— Матэрыял у нашых будаўнікоў вазьмі. Я скажу Дашкевічу. Толькі ўсё не за так,— старшыня ўсміхнуўся, і Васіль Аляксеевіч падумаў, што старшыня зноў састроіць жарт.— Ты мне на пару дзён, пакуль цяпло, дай школьнікаў. Я па другому разу капалкі пушчу па бульбянішчы. Дзецям не цяжка будзе збіраць, а мне вялікую работу зробяць.
— Вядома, дам.
Старшыня кіўнуў галавою — падзякаваў — адкінуўся да спінкі крэсла, расслабіўся ўсім целам, быццам цяжка было нават паварушыцца, але ўстаў нечакана лёгка, зноў прыжмурана глянуў на Васіля Аляксеевіча:
— Слухай, Васіль Аляксеевіч, ішоў бы ты замест Дашкевіча да мяне брыгадзірам, а то чалавека другі год трымаю, не пускаю на пенсію, замену не найду. Ты будавацца любіш і ўмееш...
І калі хвіліну назад Васілю Аляксеевічу з жалем падумалася, што старшыня проста няўдачнік, чалавек, які на старасць год так і не знайшоў, не выстачыў для сябе ўтульнага куточка, і яму можна паспачуваць, і Васіль Аляксеевіч рады быў бы паспачуваць, пацешыць сябе, што ён сам-то лепей сумеў у жыцці,— зараз Васіль Аляксеевіч зразумеў, што не патрэбна яго спачуванне, і яму стала не так крыўдна ад жарта, як ад таго, што зноў старшыня падмануў яго...
— Ты, Мацкевіч, каб мог, то і пастухом бы мяне зрабіў! За што ты мяне не любіш? Дарогу я табе перайшоў?
Васіль Аляксеевіч нібы збоку пачуў свой глухі, хрыплаваты голас, адчуваў, як цёплыя тоненькія іголачкі закалолі ў пучкі пальцаў, і ведаў, што зараз ён не стрымаецца, выкажа ўсё!
— Перастань, Аляксеевіч. Гэта ты мяне не любіш за тое, што ты харошы, а я бачу цябе наскрозь, разгадаў я цябе, чым ты жывеш... От ты мяне за гэта і не любіш, баішся, быццам я ўсім пра гэта раскажу. Таму так цябе і мучыць... А расказаць-то я нічога і не змагу, усё юрыдычна правільна ў цябе, талкова, па-гаспадарску, як некалі дзяды казалі.
І ўжо вочы старшыні глядзелі на Васіля Аляксеевіча спагадліва.
— Мне лепш было б, каб ты не быў пустым месцам у калгасе, не толькі значыўся ў партактыве, чытаў лекцыі на святы. Ты ведаеш калгаснае жыццё, ты мне многа мог памагчы. Хаця я да цябе ніякіх прэтэнзій мець не магу, і сімпатый таксама. За жарты прабач, пастараюся надалей вытрымліваць чыста дзелавую этыку. Насільна міл не будзеш. А дарогу хай бы ты мне перайшоў: не аднаго двоечніка раз у два гады ў калгасе пакінуў, а цэлы клас выдатнікаў... Прабач, Аляксеевіч, мне пара ехаць.
Васіль Аляксеевіч нічога не адказаў, нечакана збянтэжаны гаворкаю старшыні, кіўнуў толькі галавою ў знак развітання, выйшаў следам за гаспадаром, прычыніў дзверы, бачыў праз акно, як молада прайшоў старшыня да «козліка», пачуў, як ляпнулі дзверцы, і на гэтым месцы, дзе стаяла машына, засталася толькі лёгкая аблачынка дыму.
І толькі тады Васіль Аляксеевіч азірнуўся па баках — ці не чуў хто іхняе гаворкі, спехам выйшаў на вуліцу, выцер невядома чаму спацелы твар, і, забыўшыся, што думаў зайсці на канюшню і запрэгчы каня, паволі ішоў да школы, і ненавідзеў сябе, што не абсек гэтага выскачку, а даўся, каб самога прабралі, як хлапчука...
У настаўніцкай яшчэ нікога не было. Уключыў прыёмнік, распрануўся. Пасопваючы ў нос, Васіль Аляксеевіч выняў з шуфляды стала пакецік соды, адсыпаў на паперку, з паперкі высыпаў у рот, запіў цеплаватаю і непрыемнаю вадою з графіна, прыслухаўся — пячайка не праходзіла — узлёг грудзьмі на стол.
Крыху супакоіўся, пакруціў галавою, падумаў, што вось возьме і не пусціць вучняў на бульбу, а матэрыялы атрымае. І думка гэта была недарэчная.
Ён узяў аловак і пачаў падлічваць, колькі прыкладна трэба грошай, каб адкрыць сталоўку; захапіўшыся, шпаркія крокі на калідоры пачуў толькі ля самых дзвярэй у настаўніцкую, няўцямна паглядзеў на Лідзію Аляксандраўну, якая з парога кінула на ягоны стол згорнуты ў трубачку вучнёўскі сшытак.
— Узяла сёння ў дзіцяці сшытак, яна мне не паказвала, баялася! Двойку ён Валі паставіў, каб яму вочы слупам сталі! Цяпер я маўчаць не буду!..
Васіль Аляксеевіч толькі мелькам глянуў на пакрэслены чырвоным алоўкам тэкст, на адзнаку — і не мог зразумець, што ад яго хочуць: думкі былі далёка і ад сшыткаў, і ад адзнак.
— Думаеце, як ён у вас жыве, як вы яго зяцем зрабіць хочаце, дык і ўсё можна! Век мяне дурною лічыце, абы падкусіць, абы пасмяяцца, самі за вочы Сцёбаю завеце, а цяпер і дзяцей маіх бэсціце!..
Ён зразумеў, што Аляксандр Пятровіч зноў паставіў Валі «двойку» па дыктанту, а гэта значыць, будзе і за чвэрць выведзена «тройка»...
Толькі з якога часу на яго крычаць нават у настаўніцкай?
— Я ў райком дайду, мяне не спыніце, я ў партызанах была!..
Лідзія Аляксандраўна падалася да Васіля Аляксеевіча, і сліна з рота пырснула і на сшытак, і на руку дырэктару. Нібы ад агню, коратка і моцна ўзмахнуў ён рукою, стукнуў па стале, што аж апякло далонь, і Лідзія Аляксандраўна адхіснулася назад, у вачах адбіўся спалох, толькі адкрывала і закрывала рот, быццам не стала голасу, ці ён проста не пачуў яе за сваім:
— Вон, а то я цябе вымяту так, што і на зямлі месца не стане, не толькі ў гэтай школе!
Лідзія Аляксандраўна глядзела на яго руку, якая нервова мацала па стале, падступалася да шкляное цяжкае чарнільніцы, адступіла да парога, скоранька ляпнула за сабою дзвярыма. Васіль Аляксеевіч апусціўся на крэсла. Тоненька, напята гудзела ўвушшу, нібы яго толькі што аглушыла выбухам, і ён не мог успомніць, што было зусім нядаўна, глядзеў праз акно, як подбегам шыбавала па вуліцы Лідзія Аляксандраўна, азіралася, быццам яе даганялі...
Ён не памятаў, калі так «зрываўся», ад прыкрасці пакруціў галавою, паморшчыўся — нібы ўпершыню гэта такая выхадка Лідзіі Аляксандраўны.
Васіль Аляксеевіч адчуваў, як не перастае, лёгенька паколвае ў скроні, апрануўся, успомніў пра канюшню, заспяшаўся, каб кульгавы конюх Хведзька не выгнаў коней на пашу, а вярнуўшыся з канюшні, зазірнуў у настаўніцкую, сказаў Марыі Антонаўне, каб замяніла сваімі ўрокі Лідзіі Аляксандраўны, ведаў, што тая абавязкова «адхварэе» дзень, узяў хлопцаў-васьмікласнікаў, і, пакуль вазіў да сталоўкі дошкі, сухую тынкоўку, цэглу, гліну, прайшла пячайка, забыўся і пра старшыню, і пра Лідзію Аляксандраўну.
Ужо самым надвячоркам адпусціў дадому школьнікаў, завёў на канюшню, распрог каня, па дарозе дадому яшчэ раз зайшоў у будучую сталоўку, патупаў, выйшаў, замкнуў на вісячы замок.
Надвячорак быў сухі, халаднаваты, без ветру; сонца свяціла ярка, чырвона, і неба здавалася высокім, зеленаватым; а ў паветры была здаровая маладая свежасць, як на пачатку вясны, калі гэтае ж самае зеленаватае неба, чырвонае сонца і зямля яшчэ закрыта снегам і доўга да цёплага сонца, але на брылях гурбаў чуць прыадтае за дзень снег і ў вечаровым сонцы халаднавата паблісквае далікатны ледзяны карунак.
І ад гэтай свежасці на душы рабілася лягчэй, вальней хацелася дыхаць, і нават такія нядаўна значныя жыццёвыя клопаты здаваліся дробязнымі; і Васіль Аляксеевіч ужо шкадаваў, што пагарачыўся з Лідзіяй Аляксандраўнай, што яна і на самай справе можа напісаць скаргу, ёй гэта проста, а яму толькі не хапала камісіі, калі прыйшоў на работу новы загадчык райана...
Васіль Аляксеевіч толькі сцепануў плячыма — успомніў, як крычала яна, як варушыліся яе сінія вусны!
Замуж толькі гаворыцца што выйшла — за Сцёпку-пьяніцу, пачала яго перавучваць, дзеці растуць, а яна, як пачне бойку, уся вёска збіраецца, бы на спектакль... А Сцёпка як быў, так і застаўся Сцёпкам. Сама знервавалася, усё здаецца, што ёй толькі нядобрага людзі хочуць...
Не, трэба было яму раней, як пачалі накіроўваць настаўнікаў з адукацыяй у школы, зволіць яе — яшчэ і сям’і не мела, і загадчык райана згадзіўся б, а зараз няма як, хоць тая яе даваенная даведка не дакумент, што скончыла яна два курсы, вывучала нямецкую мову...
Ды і самому яму не трэба было падбадзёрваць Аляксандра Пятровіча, калі той паставіў першы раз Валі дрэнную адзнаку.
Урэшце, усё гэта перамелецца, а да раённай нарады добра было б адкрыць сталоўку, і ён яе адкрые.
Ішоў Васіль Аляксеевіч лёгка, упэўнена.
Роўна пастукваў на стале будзільнік, і нязвыкла ціха было на кухні. Можна не ўставаць, спаць да абеду, пакуль не захочацца есці самому і не трэба будзе карміць парсюка, якому Іванаўна прыгатавала ежу, толькі занесці і выліць у карыта.
Шура прывык ужо да спакойнага жыцця на кватэры ў дырэктара, прывык рана класціся, позна ўставаць; дні сталі падобныя адзін да аднаго: ён усё збіраўся купіць стрэльбу, хадзіць на паляванне, але адкладваў, супакойваў сябе тым, што ён тут часова; от тады, як пераедзе на новае месца, дзе будзе працаваць пастаянна... Ён не хацеў прызнавацца самому сабе, што яму падабаецца такое ціхае непрыкметнае жыццё, калі цябе ніхто не турбуе і не прымушае турбаваць іншых. Жыві, як табе хочацца... І ніхто ў цябе допыту здымаць не будзе.
Шура адкінуў коўдру, саскочыў на падлогу, некалькі разоў прысеў, памахаў рукамі, заслаў ложак, падбіў падушку.
Раздзеты да пояса, доўга мыўся на двары, фыркаў ад халоднае вады, расціраўся ручніком. Потым у пакоі апрануўся ў касцюм, наглянцаваў чаравікі, выцягнуў з чамадана шырокі стракаты гальштук, хоць невядома, навошта і куды так трэба збірацца — было задавальненне ад чыстага святочнага адзення. Паглядзеўся ў трумо: папаўнеў на настаўніцкіх харчах, трэба болей варушыцца, трэба! І тут жа ўспомніў, што даўно збіраўся зайсці ў бібліятэку, узяцца і па-сапраўднаму перачытаць класіку, не так як студэнтам — па дыяганалі. І зараней радаваўся, як будзе ісці восеньскім ранішнім халадком прыгожы і малады, удыхаць чуць гаркавы дым з ранішніх вясковых каміноў, і цёткі будуць здзіўлена і цікаўна пазіраць услед.
Шура лёгка, не вельмі спешна ішоў па сухой, вытаптанай сцяжынцы паўз плот, і святочны настрой не праходзіў, хоць ужо і не пахла на дварэ гаркавымі ранішнімі дымкамі, і ніхто не глядзеў яму ўслед — жанкі даўно выпалілі ў печах і пайшлі на работу ў поле.
Бібліятэка была ў тым жа будынку, дзе кантора і клуб. Займала два пакойчыкі, адзін большы, застаўлены сталамі, на якіх раскладзены газеты і часопісы,— чытальня, а за чытальняй, у крышку меншым пакойчыку, і сама бібліятэка — стэлажы з кнігамі. У бібліятэцы было халаднавата, чуць вільготна, як і заўсёды ў мураванай будыніне, калі доўга не палілі ў печках або не было ўключана абаграванне.
У кутку пры дзвярах за сталом сядзеў хлопец з доўгімі валасамі, што аж закрывалі каўнер пінжака, з акуратнаю чорнаю барадою, якая была да твару і не рабіла яго старэйшым. Вочы ў хлопца былі чуць прыпухлыя і чырвоныя — мабыць, ён многа чытаў. На стале стаялі скрыначка з абанементнымі картачкамі, стосы кніг, вазачка на ручкі і алоўкі, зробленая з дуплістага бярозавага круглячка.
Пахла кнігамі добра і прыемна, чуць пылам, як пахнуць заўсёды невялічкія бібліятэкі, дзе на паліцах тамы класікаў і на руках кнігі «пра шпіёнаў».
Хлопец устаў, працягнуў руку:
— Валодзя. Мясцовы культраб.
Шура назваўся.
— Што ж, запішам яшчэ аднаго чытача.
Валодзя ўзяў з вазачкі ручку і акуратна паставіў на чыстым бланку парадкавы нумар, потым гэтак жа няспешна запісаў прозвішча.
— Надоўга да нас? — запытаўся ён, не перастаючы пісаць.
— Да Новага года.
— Зайздрошчу табе! А я тут, як у турме.
Хлопец махнуў рукою, і Шуру здалося, што ён выпіўшы.
— Добрая ў цябе, Валодзя, работа. Кніг столькі.
— Ну яе!.. Усё роўна кіну.
Валодзя прыжмурыў вочы.
— Уяўляеш, касцюмчык, на нагах коры — люкс, кадру з ножкамі балярыны і ў спаднічцы міні, маг на падлозе, цвіст, таршэрчак і інтымнае святло ў пакоі!.. Гэта называецца зараз успамінам пра шчасце... А я жыў так, я нават маляваў гэтыя ножкі з натуры, без міні нават. Цяпер я мастак-недавучка, вясковы бібліятэкар... Як гаварыў Бендэр, гэта вам не Рыо-дэ-Жанейра.
І Шура лёгка і адразу ўявіў яго на вуліцы горада, у раскляшоных штанах, у модных чырвоных шкарпэтках, даўгагрывага; і яго даўганогую сяброўку з падсіненымі павекамі і перламутравым лакам на кіпцях; і тое, як няспешна, віхляючыся, ішлі яны, коратка і шматзначна перагаворваючыся, паплёўваючы сабе пад ногі. Шуру заўсёды, калі бачыў такія пары, было шкада іх, як шкадуюць вясковыя людзі бяздомных калек; і яшчэ было прыкра і гадка, як і тады, калі бачыш, што чалавек прытвараецца старцам, калекам...
Валодзя ўстаў з-за стала:
— Калі ласка, выбірайце кнігі... Я скора вярнуся.
Шура ўспомніў, што дырэктар неяк расказаў пра Валодзю. Яго маці і зараз тэхнічкаю ў школе працуе. Яна не пусціла хлопца ў вучылішча, хацеў на сталяра вучыцца. І настаўнікі дапамагалі маці, угаворвалі, а потым і адзнакі «падцягвалі», каб лепшы атэстат быў, а старэйшы брат уладкаваў яго ў мастацкае вучылішча — маляваць хлопец быў здатны. Потым спіўся, з вучылішча выключылі, быў ажаніўся, кінуў жонку з дзіцем, і з горада выселілі яго, зноў жа брат тут уладкаваў на работу ў бібліятэцы... Хоць тут не Рыо-дэ-Жанейра, а нікуды Валодзю адсюль пакуль што не вырвацца, не «прашвырнуцца» асфальтавым тратуарам з транзістарам у руцэ.
Кнігі Шура глядзеў няспешна, перагортваў, адкладваў, і адкладзеных назбіралася болей за дзесятак. Ён не заўважыў, калі вярнуўся Валодзя, зноў сядзеў за сталом, пакурваў цыгарэту, і выгляд у яго быў сумны, як у чалавека, якому не пашанцавала, але які не хацеў, каб пра гэта ведалі. І кнігі запісваў ён не з такою асалодаю, як пісаў, афармляючы абанемент,— чыркаў размашыста, а сам думаў пра нешта сваё, нейкі клопат мучыў яго.
— Я думаў, вып’ем за знаёмства! А Жэнька не дала. Маці нагаварыла...
Валодзя спадылба паглядзеў на Шуру, і той зразумеў, што бібліятэкару да смерці хочацца выпіць, і ён чакае, каб Шура згадзіўся, даў грошы, бо ў магазіне не даюць больш «напавер».
Шура не падаў выгляду, што зразумеў, распісаўся, забраў кнігі. І калі выйшаў, з нейкім задавальненнем думаў, як лае яго ў думках Валодзя,— і скнараю, і ідыётам. Было прыемна адчуваць, на колькі ён, Шура, самавіцей, разумней і мацней у жыцці за гэтага Валодзю, які прапаў з-за гарэлкі, і ніколі не бачыць яму горада, і ніколі не пафарсіць па вуліцы... І разам з задавальненнем сабою, сваёй вартасцю і сталасцю, лёгкі, як восеньская намітка сінечы ля небакраю, застаўся ў душы незразумелы сум пасля гэтай сустрэчы, і нібы ўпершыню пачуў ён, якая цішыня навокал, толькі далёка ледзь чуваць машына, і сонца свеціць журботна, ленавата ходзяць па дарозе куры... Так ціха, мабыць, было і тады, калі ён прыехаў сюды, і будзе праз год, і гэты ж самы Валодзя-бібліятэкар, і школа... Так жыццё скончыцца, нічога амаль не пераменіцца, і ніхто не будзе ведаць яго, і ён будзе бачыць адных і тых жа людзей кожны дзень, і калі-небудзь яму надакучыць да смяротнай стомленасці хадзіць на ўрокі, за якія штомесяц атрымоўваў грошы, спаць, сумаваць... Стала шкода самога сябе, і гэтае шкадаванне было прыемнае, як і прыемна і зручна жыць так, як ён жыве зараз, не надта клапаціцца і быць незалежным, сытым, спакойным і задаволеным самім сабою.
Дадому Шура ішоў напрасткі, сцяжынкаю цераз калгасны сад, малады, пасляваенны. Яблыкі абабралі, толькі трымаліся на самых кончыках галінак маленькія, як жалуды, яблычкі; нікому не патрэбныя, яны счарнеюць ад марозу і правісяць да самае вясны, сухенькія, непрыкметныя. У садзе прыціх, заблудзіўся лёгенькі палявы ветрык, цёпла блішчала карою на сонцы пакручастае нязграбнае голле, а ў скудлачанай, стаптанай траве маленькімі сінімі кропелькамі светла жылі кветачкі восеньскага пазняцвету.
У хаце Шура толькі зняў пінжак, расслабіў вузел гальштука, урачыста, не спяшаючыся, сеў за чысты засланым белым стол, на якім ляжаў шэранькі ў папяровых вокладках томік Тургенева з бібліятэкі «Огонька». Яму падабаўся гэты стары томік з недарагой паперы, чуць пажаўцелай ад часу, і аповесць была даўно, яшчэ ў дзяцінстве, прачытана ім, і ён зараз не памятаў, пра што пісалася, толькі назву «Вешние воды» і тое, што і сапраўды чытаў ён кнігу, калі сама пачыналася вясна і снег надвячоркамі быў вільготны і фіялетавы — і на ўсё жыццё запомніўся светлы вясновы настрой і назва.
Шура спачатку не звярнуў увагі на лёгкі шоргат у суседнім пакоі — спальні,— потым здзіўлена паглядзеў на зачыненыя дзверы: Васіль Аляксеевіч і Алена Іванаўна, «мая Іванаўна», як зваў яе дырэктар, павінны былі раніцаю, досвіта, першым рэйсам аўтобуса паехаць у раённы цэнтр — дырэктар на нараду, жонка ў магазіны.
Упэўнены, што ў пакоі застаўся кот і, чаго добрага, зноў паскідае з падаконнікаў на падлогу вазоны, Шура шырока расчыніў дзверы, ступіў у пакой — і падаўся назад: на ложку ляжала дзяўчына і чытала кніжку; усміхнулася Шуру, падцягнула да барады коўдру. Шура адступіўся на парог, заплюшчыў вочы, пакруціў галавою і, мабыць, быў смешны і бездапаможны, бо дзяўчына ціхенька, шчыра засмяялася, потым прывіталася:
— Добрай раніцы, Шурык!
Яна працягнула яму загарэлую тоненькую руку, ён ступіў да ложка, падаў сваю, усміхаўся, усё не мог апамятацца і не адпускаў руку дзяўчыны. Зялёныя вочы весела глядзелі на яго з-пад тоненькіх чорных броваў.
— А я Рая. Цяпер ведаеце?
Яна вызваліла руку, зноў паправіла коўдру.
— Ведаю... А, Рая! Так і перапалохаць можна...
— А вы перапалохаліся? — вочы дзяўчыны зноў заіскрыліся смехам.— А што было б, каб я ўпоцемках на ваш ложак натрапіла?
— Тады б не было калі палохацца...— Шура яшчэ не ачомаўся і разгубіўся ад такой нечаканай сваёй смеласці.
— А вы вясёлы. Толькі вас саміх можна ўкрасці, не тое што...
— Калі вы прыехалі?
Шура нарэшце супакоіўся: дачка Васіля Аляксеевіча, пра якую ён не раз чуў ад Іванаўны, прыехала начным цягніком, а з райцэнтра першым аўтобусам; на прыпынку спаткалася з бацькамі, яны далі ёй ключ ад хаты. Яна здарожылася, пакуль прыехала, адразу лягла спаць.
Рая нічога не адказала на пытанне, і ён не перапытваў.
— Добра, Шура. Мне трэба адзецца. Я паміраю з голаду.
— Калі ласка. Я з вашага дазволу таксама займуся падрыхтоўкай да снедання.
Шура з радасцю паклаў кнігу на паліцу, апрануў пінжак, зазірнуў у люстра, паправіў гальштук. Дырэктарава дачка аказалася простаю і вясёлаю дзяўчынаю, а не тою студэнткаю-зубрылкаю, якая ўяўлялася па расказах бацькоў.
У магазіне Шура патаптаўся ля прылаўка, пакуль бабулька купляла гаспадарскае мыла і «мяккія» цукеркі, а калі яна пайшла, папрасіў у магазіншчыцы, худзенькае, бледнатварае жанчыны ў акулярах з чорнаю аправаю і вялікімі ржавымі плямамі на халаце, чаго-небудзь лепшага чым «Вермут», які стаяў на вітрыне.
Магазіншчыца дастала з-пад прылаўка бутэльку каньячнага напітку, які трымала «для патрэбных людзей», загарнула ў газету...
Рая сустрэла Шуру ў верандзе: коратка пастрыжаныя валасы падбіла, расчасала зверху, і прычоска была роўненькая і круглая, як адуванчык, твар здаваўся яшчэ далікатнейшы, чуць адценены бледнаю памадаю вусны. Спартыўнае трыко з белаю палосачкаю на каўнерыку хораша ляжала на яе танклявай постаці.
— А ты не забыўся пра студэнцкую звычку.
Яна дакорліва паківала галавою, але Шура адчуваў, што яна рада гэтаму.
— Без віна рыба — атрута.
— Гэта значыць, што добра засвоіў французскую мову, нават можаш пераказаць прымаўку.
Рая разгарнула газету, паглядзела на бутэльку:
— Вясковая інтэлігенцыя абы-чаго не п’е. Прашу да стала, у мяне ўсё гатова.
На стале стаяла талерка пшанічных аладак, смятана, на сподках парэзанае на драбкі сала, каўбаса, кава ў чайніку.
Рая наліла ў фужэры кампоту, паставіла на стол чаркі.
— Ну, за знаёмства, Шурык!
— За студэнцтва! За цябе!
Пасля выпітага ўсе клопаты засталіся далёка, нязначныя такія, і Шура здагадаўся, што ад сустрэчы з Валодзем крышку засумаваў ён па гарадскім турботным жыцці, ад адзіноты...
— Што ты глядзіш на мяне, Шурык?
Ён не адказаў, толькі ўсміхнуўся сваім думкам і запытаўся:
— Ты надоўга?
— Не. А ты назаўсёды сюды ці на два гады?
— Да канца першага паўгоддзя.
— А потым куды?
— У другую школу недзе. Куды накіруюць.
— Анекдот ты, Шурык! Дыплом у цябе на руках — дзе хочаш, там і рабі. Толькі па спецыяльнасці. Мужчыну можна і ў горадзе работу знайсці не толькі ў школе, нерваў не трапаць... А ты анекдот! Маладому трэба жыць, а не чакаць, пакуль састарэеш. Мае бацькі пражылі, свету не бачылі, а я і без іх грошай магу жыць, што ім і не снілася.
І Рая глядзела на Шуру, быццам не верыла, што праўда ён не думаў заставацца ў горадзе, сама наліла ў чаркі.
— А я багатая нявеста, сватайся!
— Будзем лічыць, што гэта заручыны.
Шуру не хацелася думаць пра «сусветныя праблемы», яму было весела і добра, і на жыццё ён не крыўдаваў, не спяшаўся закусваць, доўга піў каву, а Рая прыбірала са стала, і не было канца вясёлай пуставатай гаворцы, і абаім было прыемна.
Загаць тулілася да самага лесу. За агародамі адразу ж пачынаўся нізенькі рэдкі ельнік, які толькі браўся ў сілу, між елачак сям-там былі відаць здалёку высакаватыя струхлелыя пні,— як пачыналі адбудоўвацца пасля вайны, секлі лес чым бліжэй ад дому: не было на чым вазіць бярвенне здалёку. Потым на высечаным пасвілі кароў, марнела гадамі пустка — не даходзілі рукі разрабіць зямлю пад поле або пасадзіць лес. Лес сам узяўся пакрысе, спачатку кустамі ядлоўцу, потым падняўся ельнік...
Вёсачка невялікая, вуліца шырокая, зарослая муравою, пустэльная надвячоркавым часам, і толькі здалёку, з цэнтральнае сядзібы, далятаў тонкі звон кавальскага молата па кавадлу.
Настрой быў паганы. Шура яшчэ спадзяваўся, што дома ў Стрыгельскіх нікога не будзе, і ён з лёгкаю душою пойдзе назад, спаткае Раю, якая павінна была прыехаць надвячоркам; потым пойдуць з хаты, спачатку Рая быццам бы да сяброўкі, потым і ён скажа, што трэба схадзіць у бібліятэку, а Рая будзе чакаць яго за вёскаю... І замест гэтага яму сама мала да цёмнага даводзіцца быць у нейкай Загаці, гаварыць з бацькамі двоечніка, быццам гэта нешта дапаможа цяпер, перад самым канцом чвэрці. Для справаздачы хіба толькі, што «праводзілі індывідуальную работу з бацькамі вучняў, якія дрэнна вучацца», як будзе запісана ў пратаколе педсавета. Урэшце, у Загаць ён не павінен быў ісці: ён чалавек часовы, не класны кіраўнік, магла зайсці па дарозе ў Русакова да Стрыгельскіх Лідзія Аляксандраўна, але ж яна і назвала яго, быццам ён, Шура, зможа лепей, прыйшоўшы адзін раз, пагаварыць з бацькамі Стрыгельскага і з гэтага будзе больш карысці, чым ад тых размоў, якія вялі настаўнікі не адзін год... Шура быў зазлаваў, але Васіль Аляксеевіч быццам не зразумеў іроніі ў словах настаўніцы, дабрадушна сказаў Шуру, каб схадзіў ён у Загаць, і Шуру нічога не заставалася, як змоўчаць. У злосці ён забыў, што ў гэту суботу павінна прыехаць Рая, а калі абдумаўся, было позна не згаджацца...
Не пайсці ў Загаць Шура не адважыўся, але і затрымлівацца там не збіраўся — зойдзе, адбудзе сваё. Хата Стрыгельскіх стаяла ў канцы вёсачкі, наводшыбе, агароджаная высокім шчыльным дашчаным плотам, варотцы таксама зроблены з дошак, з клямкаю, як дзверы.
Ад варотцаў да ганку вяла заасфальтаваная сцяжынка. Двор чыста прыбраны, толькі пры сцяне хлява акуратна складзены круглякі-двухмятроўкі, куча бурачнага націння ля варот у хлеў. З-за хлява няспешна выйшаў вялікі паджары ганчак, пастаяў, паглядзеў на Шуру, трушком пабег насустрач, на імгненне прыпыніўся, яшчэ раз паглядзеў на незнаёмца і патрухаў да варотцаў, стаў на заднія лапы, адкінуў зашчэпку, пастаяў, азірнуўся і выбег на вуліцу.
Шура доўга выціраў ногі на верандзе аб кавалачак саматканага дывана, прытупваў, спадзеючыся, што хто-небудзь выйдзе з хаты, потым зайшоў у сенцы, доўга намацваў у цемнаце клямку, пастукаў яшчэ раз — з хаты ніхто не абазваўся, і ён зайшоў, прывітаўся.
Толькі тады на печы нехта заварушыўся, і жанчына ў гумавых ботах, у старым сачку злезла з печы.
— Дзень добры. Заходзьце ў хату. Я толькі з кароўніка, дома дагледзелася і задрамала.
Яна падгарнула валасы, што выбіліся з-пад хусткі.
— То праходзьце ж у тую палавіну...
Яна адчыніла дзверы, і Шура зайшоў у другі пакой, прасторны, халаднаваты, з пафарбаванаю падлогаю і столлю, з тэлевізарам на покуце. Пасярод пакоя стаяў круглы стол, засланы саматканаю далікатнаю сурвэтаю, і ў гэтым пакоі таксама было крыху прыцемна — ад завешаных гардзінамі вокан.
— Садзецеся ж. Я не кажу, каб распраналіся: печку яшчэ не закладвалі ад лета.
Жанчына была невысокая, худзенькая. Таксама прысела на краёк крэсла, паклала на стол рукі, цёмныя, з патрэсканымі, натруджанымі пальцамі даяркі. Такія рукі былі ў яго мацеры, Шура памятаў іх. Перахапіўшы ягоны позірк, жанчына нібы засаромелася, прыняла рукі са стала.
— Я са школы. Прыйшоў да вас...
— Хіба натварыў наш там?..
Жанчына азірнулася, быццам баялася, што іх пачуе хто.
— Нічога. Але вучыцца не хоча. Зноў за чвэрць двойкі будуць. Яшчэ можна падцягнуцца...
Шура ведаў, што ўжо не «падцягнешся», нічога нельга паправіць, і яму стала ніякавата, што гаворыць няпраўду.
— Хто ж яго ведае... Я і прасіла, і гразіла, вечарам, калі час маю,— правяраю троха. Ён і не гультай, за лета тону саломы зарабіў.
— Бачыце, а на вучобу часу не стае...
— Якая тут работа!
Жанчына зноў паклала рукі на стол.
— З першых класаў вучыўся добра, адале захварэў, адстаў. Першы раз двойку паставілі яму, а Павел яго пастронкам чуць не да смерці збіў, ледзьве жывога адабрала. З таго і пайшло. Паўла настаўнікі часцей бачаць, яму гавораць, калі што якое, а ён прыйдзе з работы п’яны і б’е хлопца смяротным боем. Такі кончаны чалавек. Заступлюся я — і мяне б’е. Бывае, ночы не начуем дома. Настаўнікі ведаюць, гэта вы новы...
Жанчына гаварыла проста і горка — яна не скардзілася і не прасіла суцяшэння, шкадавала сына, прывыкла і да мужа, змірылася.
Цяпер Шура ведаў, што настаўнікі не захацелі ісці да Стрыгельскага, і ён толькі адбудзе гэтае наведванне. Невядома было, што гаварыць далей. Трэба было ўставаць, развітвацца. Шура паглядзеў на дзверы.
— Калі Павел уведае, што вы прыходзілі, зноў бяда будзе. А Мішка толькі хоча васьмігодку кончыць, у горад на завод паехаць. Мяне, кажа, забярэ з сабою. Усё роўна, як я куды паеду... Дзіця яшчэ.
Жанчына квола ўсміхнулася.
Шура зразумеў, што жанчына баіцца, каб яго не заспеў у хаце Павел — ён ведаў гэтага высокага, худога і панурага трактарыста.
— Скажыце Мішу...
Шура так і не дагаварыў, што павінна гаварыць жанчына сыну, бо не ведаў і сам.
— Вы пасядзіце яшчэ з дарогі. А я насваруся на яго.
Жанчына выйшла следам за Шурам у сенцы.
— От вазьміце з сабою груш.
— Не трэба, дзякую, навошта...
— Вазьміце, такіх мала дзе асталося — слуцкія бэры.
Жанчына правяла яго да варотцаў.
Ужо цямнелася, затухаў туманлівы асенні дзень, але Шура не заўважыў гэтага, ішоў шпарка. І не думалася пра Раю і пра тое, што марна толькі патраціў ён час. Выразна ўспомнілася, як аднойчы бацька прыйшоў выпіўшы, сварыўся з маці, потым ударыў яе па твары, яна ўпала, стукнулася галавою аб вушак і закрычала тонкім і страшным голасам, і ён таксама закрычаў з перапалоху, папусціў у бацьку з печы качалкаю, і яна старчма ўдарыла ў плечы. Бацька сцягнуў яго долу, моцна біў рукою. Маці паднялася з падлогі, і, пакуль бацька адвярнуўся, каб адапхнуць яе, ён вылецеў з хаты, прытаіўся ў мокрым, адсырэлым вішняку, чуў, як бацька шастаў па двары, шукаў яго, лаяўся, гразіў разадраць, нібыта жабу, а маці хадзіла следам, бездапаможна прасіла не чапаць дзіцяці. Ён плакаў, седзячы на мокрым вішнёвым лісці, быў упэўнены, што дадому больш не вернецца, што пойдзе да дзядзькі Алеся, і там застанецца назаўсёды. Потым, калі бацька заснуў, маці ўсё хадзіла па двары, плакала, клікала, і ён абазваўся, бо не чуў ад холаду ног... І зараз Шура нібы адчуў і той холад, і вільгаць у вішняку, і тую крыўду, якой, здавалася, не быць век забытай і якую не можа вытрымаць яго хлапчукоўскае сэрца. І ён сам адчуваў, як ненавідзіць часам і яго Стрыгельскі, як марыць ён паехаць туды, дзе яго не ведаюць, каб жыць так, каб зайздросцілі іншыя!.. І як гэта нязначна: і працэнты паспяховасці па школе, і колькасць «двоечнікаў», і невядома каму патрэбнае — прытрымаць хлопца яшчэ на восень, «каб памятаў». Што яму памятаць? Навошта? Усё гэта здалося чужым, непатрэбным жывому чалавеку, і Шуру раптам стала прыкра ад таго, што і ён мае сваю ролю ў гэтым непатрэбным спектаклі.
Шура падыходзіў ужо да вёскі, калі нехта паклікаў яго:
— Пачакайце, Пятровіч! Не дагнаць вас.
Шура пазнаў Марыю Антонаўну.
— Самога Стрыгельскага, старога, хоць дома не было?
— Не.
— Ну і то добра.
Марыя Антонаўна ішла побач, маўчала. Шура бачыў, як углядаецца яна ў вечаровую далечыню, у спустошаны лес за полем, дзе прасторна ветру між голага галля, дзе застаўся да самага марозу неадольны, вечны пах вільготнае зямлі і прэлага лісту.
— Ехалі б вы ад нас, Пятровіч.
— Чаго?
Шура аж прыпыніўся. Сказанае здавалася зусім недарэчным.
— Ехалі б... Прывыклі вы скора... Я колькі год жыву, а так і не магу прывыкнуць да канца... Прызвычаіцца і не мець клопату.
Шура не зразумеў, пра што яна гаворыць, не хацеў зразумець, як не хацеў і раней звяртаць увагі на тое, часам трывожнае адчуванне, якое бывала находзіла ў такія спакойныя, добрыя дні і перашкаджала яму жыць нармальна і быць задаволеным сабою. І зараз ён зазлаваў: мала з яго Стрыгельскага, мала таго, што можа прапасці вечар, у які да яго прыехала Рая, яшчэ і гэтыя шматзначныя павучанні, быццам ён сам не ведае, што яму трэба. Ён скоса зірнуў на Марыю Антотаўну, але тая маўчала, больш не гаварыла нічога, толькі ўсё гэтак жа глядзела ўдалечыню, паўз Шуру.
Апошнім часам Шура заўважаў, што настаўніца пільна прыглядалася да яго, не гаварыла з ім так шчыра, як у першыя дні,— ды і Шура сам неяк пазбягаў і размоў і сустрэч з ёю.
І, як толькі дайшлі да вёскі, Шура заспяшаў развітацца:
— Добрай ночы, Марыя Антонаўна. Я цераз сад пайду.
— Дабранач.
Шура прыпыніўся, прыслухаўся да пустога, выстуджанага, як адзінокая чалавечая душа, саду, у якім слаба, нібы матылёк аб аконнае шкло, трымцелі на ветры ацалелыя лісцікі. І толькі цемень, рэдкія агні ў хатах, і вялікая чарната неба над маленькім і непрыкметным чалавекам, такім нязначным і слабым, як гэты позні лісцік на галіне. Шура толькі зябка павёў плячыма...
І яшчэ некаторы час ён няўцямна глядзеў на вёску, на вялікія асветленыя вокны клуба, і нібы скрозь туман адчужання дайшло, што сёння прыехала да яго Рая, што ў яго шчаслівы вечар, які нельга страціць. І трэба было спяшацца.
Васіль Аляксеевіч зірнуў на гадзіннік, на ранні прыцемак на дварэ, згарнуў паперы ў стол і апрануўся,— трэба было заспець старшыню сельсавета на рабоце.
Васіль Аляксеевіч ішоў лёгка, нават усміхаўся сам сабе — усё-такі нечага варта яго галава, можа знайсці выйсце з самага бязвыхаднага становішча, і зноў яму, Цімошаку, будуць зайздросціць людзі. Зараз Васіль Аляксеевіч быў упэўнены, што машыну трэба купляць абавязкова. Самому яму ездзіць нікуды не трэба, аддасць Лёню. Хай сын не думае, што бацька яму вораг, а будзе ў сына машына, часта і ў вёсцы бываць стане. Зноў усё наладзіцца ў сям’і...
У сельсавеце гарэла святло. Гэта была старая будыніна пад старымі выносістымі вязамі, якая ацалела ў вайну, з замшэлым стромкім чарапічным дахам.
Агароджу нядаўна паставілі новую, на цэментавых шулках.
Падлога ў будынку вытапталася, на дошках гурбанкамі выступалі сукі. Узімку ад гэтай хісткай, як клавішы, падлогі ды і ад старых атынкованых з сярэдзіны сцен цягнула ледзяным холадам. А таму і сам Гуськоў, і сакратарка, вастраносенькая дзяўчынка, не распраналіся. Гуськоў сядзеў зімой у старым вайсковым кажушку, у бітых валёнках, дзяўчына ў паліто, у боціках, ногі ў якіх усё роўна прабірала холадам, і таму яна бегала грэцца ў суседні невялікі пакойчык, дзе мясцілася паштовае аддзяленне, і начальнік якога, аднарукі таўстун і штукар Дземідок, заслаў падлогу фанераю, абабіў фанераю сцены, ды і на маленькі пакойчык была асобная печка, у якой палілася два разы ў дзень, і таму Дземідок сядзеў у картовым пінжачку.
І калі заходзіў Гуськоў, жартаваў:
— Што, улада? Сама сабе дабра не зробіш, а што пра людзей казаць?
— Перастань, Адамавіч. Летам зробім рамонт. Падлогу перасцелем, сцены ашалюем, шыферам пакрыем. Ах, гарачая!
Гуськоў туліў далоні да печкі, папраўляў накінуты на апашкі кажушок.
— А гэту сценку выкінем, зробім перагародку напрамую, табе ў два разы пакойчык большы будзе.
Дземідок пераставаў ляпаць лічыльнікамі, нагінаў галаву і спадылба, міма акуляраў, хітравата мружыўся на старшыню.
— А ты ведаеш, Сцяпанавіч, як цыган хату будаваў?
— Цыган? Які цыган?
— От паслухай. Ездзіў, ездзіў цыган, лета канчаецца. Трэба думаць, дзе зіму зімаваць. Сядзіць вечарам цыган з цыганкаю ля агню і суцяшае: «Не турбуйся, міла, я табе во такую хату зраблю». І на пяску рысуе: от тут у нас веранда, а от тут чыстая палавіна, тут самі спаць будзем, тут дзеці. А цыганка: «Не, от тут дзеці будуць, а тут зала, а тут мы з табою».— «Цыц, я хадзяін, так будзе!» — «Не, от так, як я кажу!» — «Дурная баба, не будзе табе хаты!» Цярнуў цыган ботам, плюнуў і пайшоў. Так і дасюль на возе ездзіць.
— От ты, Адамавіч, усё мяне паддзяеш.
Гуськоў папраўляў на плячах кажушок і мякка тупаў па дошках-клавішах па калідоры, а Дземідок зноў ляпаў на лічыльніках, пасміхаўся сабе пад нос: трэцюю зіму Гуськоў збіраўся рамантаваць сельсавет, выдзяляў грошы, але потым то не было людзей, то не хапала матэрыялу, і зноў хадзіў зімою грэцца да Дземідка, планаваў на лета рамонт, а на наступную зіму Дземідок зноў расказваў, як цыган хату будаваў...
Васіль Аляксеевіч адразу прайшоў да стала, павітаўся з Гуськовым за руку, і той не проста прыпадняўся з крэсла, а выпрастаўся на ўвесь рост, як некалі перад сваім вайсковым начальствам.
Насупраць яго сядзела Цярэшчыха з Іванкаў, і не дала Гуськову загаварыць да Васіля Аляксеевіча, працягвала сваё:
— ...Як гэта вы, людзям можна, а мне — не? Іван Варчын дастаў сабе, накрыў хлеў, а я і малака больш за ўсіх здаю, як трэба, і паўнорму яшчэ ў калгасе бяру буракоў і льну рабіць...
— Вы слухайце мяне: я вам яшчэ раз тлумачу. Шыфер мы даем толькі крыць хаты. З вашых жа Іванкаў Данілка выпісаў шыфер на хату, а накрыў хлеў. Цяпер ходзіць, каб давалі на хату, а мы не дадзім. Мы яго папярэджвалі... Ёсць гонта, дошчачка...
— Таму, хто можа лішні раз і гэту гонту трактарным маслам намазаць, і перакрыць, як трэба, вы шыферам, а мне ўдаве...
— Не знаю, цётка, дзе хто дастае шыфер! Даставайце і вы. Мы даём шыфер крыць толькі хаты.
Гуськоў стомлена ўсміхнуўся.
— Вам толькі з бабы няграматнае і зубы паскаліць. Ведама, няма каму заступіцца, то і папіхаюць, хто як захоча...
Гуськоў адкінуўся да спінкі крэсла, умольна зірнуў на Васіля Аляксеевіча — бачыце, як тут можна працаваць.
Сакратарка, якая нешта заклапочана друкавала на машынцы, не вытрымала, мабыць, гаворка ішла даўно і надакучыла і ёй.
— Хопіць дурыць голаў, цётка. Табе як чалавеку сказалі, што крыць хлявы сельсавет шыферу не дае. Хочаш — бяры гонту. А не — развязвай калошу з грашыма і купляй шыфер у якога блатаўшчыка. Толькі глядзі, а то грошы возьме, як той дзядзька з Дзешчанкі, а шыферу не дачакаешся...
— От ты, Галя, напляцеш абы-што. Дзе тыя грошы ў мяне калі былі...
Цётка паднялася і зашамала да парога.
— Цяжка, Васіль Аляксеевіч, з такімі людзьмі працаваць. Ёй усё чэсна гаворыш, а яна не разумее. Думае, што ты яе абманваеш... Крыўдна. І ўсе так думаюць.
— Не так і думаюць, як прытвараюцца... Я і то перастаю табе верыць, Павел Сцяпанавіч. Плот вакол школы згніў, паваліцца. А ты мне новага так і не паставіў...
— От бачыш, і ты, Васіль Аляксеевіч!.. Пасля Новага года ў нас ліміт будзе... Будзе плот, будзе.
Старшыня нават устаў з крэсла, узяўся за лацканы пінжака і пераконваў Васіля Аляксеевіча. Машыністка толькі пазірала то на аднаго, то на другога, і бачыла, як дабрадушна і сыта мружыць вочы дырэктар.
— Я от хацеў папрасіць цябе, каб паставіў мяне на чаргу купіць машыну, да і пабойваюся, што зноў нічога не выйдзе, як і з плотам... Зноў скажаш, што ліміт выбралі.
— Васіль Аляксеевіч, машыну на той год гарантую! На наш сельсавет яшчэ ні аднае не бралі! Нам дадуць адразу.
Гуськоў нават расправіў плечы, а машыністка перастала друкаваць — цікава.
— Ты, Павел Сцяпанавіч, кім служыў?
— Начальнік артузбраення ў палку быў. Там і маёра далі.
Васіль Аляксеевіч усміхнуўся: усё жыццё заяўкі старшынам рот на боепрыпасы падпісваў, ведамасці перабіраў, апошнім часам баяўся, каб не трапіць пад злую руку камандзіру палка і дабыць да пенсіі на штабной рабоце... А праз год і са старшыньскаю пасадаю давядзецца развітацца: як бралі, думалі, што возьмецца за справу, чалавек вайсковы, прывык да парадку, есць хватка, а напавер выйшла — пустое месца.
— Прынясу табе заяву да выканкома. Можа, і не падвядзеш.
— А, Васіль Аляксеевіч!..
Гуськоў не кончыў апраўдвацца — шырока расчыніліся дзверы, і Дземідок з парога даў каманду:
— Устаць, скамандаваў Сувораў!
І па яго ваяўнічаму настрою, і па ордэнскіх планках на пінжаку Васіль Аляксеевіч зразумеў, што Дземідок атрымаў пенсію па інваліднасці, і што сёння ў яго святочны дзень. Праўда, грошы ў лік пенсіі ён пакрысе браў наперад з касы — сам сабе галава на пошце — але не болей, чым палавіна пенсіі, а калі прыходзіла пенсія, разлічваўся з дзяржаўнаю касаю.
— Цішэй вы, Адамавіч, тут Васіль Аляксеевіч да нас прыйшоў...
— Васька мяне ведае... Ён франтавік, партызан. Мне Родзіна да смерці грошы плоціць. Каб было штодня на паложаныя ўставам сто грам, франтавых сто грам. А ты чаго, сарока, хмылішся? Рабочы дзень кончыўся — і марш дадому! — накінуўся Дземідок на сакратарку.
— Ціха, герой мне! Зайду, скажу Ганьцы, яна цябе прыструніць.
— Маўчаць, сказаў Сувораў! — ужо не так упэўнена паўтарыў Дземідок. З жонкаю мець справу не хацелася.— Ідзі, хай хлопцы дзе паціскаюць, каб мякчэйшаю стала.
Сакратарка аскірзалася толькі для блізіру, ёй наруку было кінуць перадрукоўваць тэрміновую справаздачу. Яна згарнула паперы ў шуфлядку.
— То я пайду, Павел Сцяпанавіч,— ні то прасіла, ні то сказала яна, бо ведала, што старшыня не скажа наперакор.
— Калі ласка, Галя. Заўтра чуць раней прыйдзеце.
Васіль Аляксеевіч бачыў, як неўзаметку стараўся адчайна падміргваць і ківаць галавою Дземідку Гуськоў, але той ці то не заўважаў, ці то не зважаў на гэтыя мігі, дастаў з кішэні паўлітэрку, прыткнутую коркам, зробленым з пераводнага бланка, паставіў на старшынёўскі стол.
— Даставай, Сцяпанавіч, закуску.
Васілю Аляксеевічу здалося, што Гуськоў аж пачырванеў ад няёмкасці. Дырэктар адвярнуўся, зірнуў у акно, усміхнуўся, каб не заўважылі. Ён аднекуль зверху глядзеў на гэтае маленькае і смешнае жыццё і Дземідка, і Гуськова, на іх хітрыкі, на тое, што старшыня з Дземідком любяць саграшыць з чаркаю, і Гуськоў пастаянна трымае ў сябе ў стале кавалачак сала, цыбулінку, нават лаўровы лісцік, каб забіць гарэлачны душок.
— Ну што ты круцішся, як на шыла сеў. Даставай! — падагнаў Гуськова Дземідок, зашчапіў на зашчапку дзверы.— Рабочае ўрэмя кончана, маем такое права.
Дземідок зубамі выняў корак, наліў паўшклянкі, падаў Васілю Аляксеевічу.
— Не, Адамавіч. У мяне ж гастрыт. Я потым кроплю вазьму.
— Маўчаць! Я камандую парадам!
Васіль Аляксеевіч зразумеў, што адмаўляцца няма толку. Пакуль Дземідок запрашаў Васіля Аляксеевіча, Гуськоў накроіў на газеце хлеба, нарэзаў сала, і Васіль Аляксеевіч са сваёй спакойнай вышыні пазіраў і на Гуськова, і на Дземідка паблажліва, дабрадушна.
Пасля выпітай чаркі Дземідок зусім ап’янеў, не мог трапіць цыбулінаю ў соль.
Эх, ва палях ахвотнік,
Цэлы дзень гуляе!..
Дземідок зацягнуў гучна, з падвывам.
— Адамавіч, Адамавіч, калі хочаце, то ціхенька, ціхенька,— супакойваў сябра Гуськоў.
— Маўчаць! Ты што знаеш? Ты пенсію палучаеш — і сядзі. А з сельсавета цябе турнуць скора, каб не псаваў места! Я пяхота! Палавіна людзей на зямлі пяхота, царыца палей. Васіль ведае, што такое пяхота. Хай ён табе раскажа, як перад цягачом целы прыбіралі, каб праехаць цягачу... То пяхота мёртвая ляжала! Наша пяхота пасля прарыву! Пяхота і пасля вайны на сабе поле арала, пяхота...
Дземідок не дагаварыў, абапёрся на стол; як цень хістаўся пусты рукаў яго пінжака, а вочы нечакана сінія і пустыя глядзелі ва ўпор на Гуськова, які спакойна жаваў сала,— ён прывык да такіх выступленняў Дземідка.
— ...Дзяцей гадавалі, сябе не шкадавалі, хацелі, каб яны панамі пасталі... Мой пан ажаніўся, на прыватнай кватэры ў горадзе жыве, на мяне смяротная крыўда, што не даў яму грошай на кааператыўную кватэру! Пан вырас... А ў мяне хата пуставаць астаецца, прыязджай жыві, старасць маю дагледзь! Ты маўчы, пісарышка, ты мяне не поймеш! А Васіль ведае... У яго гэтакі вырас, бацькі сцураўся за тое, што бацька яму дабра хацеў. Ён жа цяпер сілу мае, сам пражыве, а старому ў крапіву паўзі... А дзеўка што, дзеўка зязюля... Сёння з настаўнікам у лесе качаецца, а заўтра знойдзе сабе дурня, узлезе яму на шыю. Дзяўкі ерунда, добра, што самі жыць прыстрояцца. Хлопцы наша сіла, а мы іх у паны павыпраўлялі, у паны. А няма горай пана, чымся з хама... Я табе, Вася, па дружбе скажу... Толькі ты не шум баравы...
Дземідок заплюшчыў вочы, памахаў рукою перад тварам, нахіліўся цераз стол да Васіля Аляксеевіча.
— Лідзія Аляксандраўна, Сцёба, напісала на цябе ў раён. Што ты дзяцей не па-савецку вучыш, што малады настаўнік таксама за табою цягне, бо гуляе брыдка з тваёй Райкай. Таму ты за яго заступаешся... Толькі ні шум баравы! Службовая тайна!
Рука Дземідка саслізгнула са стала, ён пахіснуўся, зноў завёў:
Ва палях ахвотнік...
Васіль Аляксеевіч спачатку няўцямна глядзеў на Дземідка, нават працягнуў руку, каб пакратаць яго за плячо, перапытацца, страсянуць загрудкі, каб не гаварыў альбы-чаго, і зразумеў, што нічога больш ад п’янага паштара не даб’ецца, і што той і спачуваў яму, і гаварыў праўду, тое, што ведаў, гаварыў, як сябру ў няшчасці. І толькі зараз яму стала не па душы, што сядзіць ён разам з Дземідком і Гуськовым, гэтакі ж, як і яны... Ён устаў, толькі на двары прыпыніўся, прытуліўся да плота. Не засталося і следу ад добрага настрою, ад упэўненасці, што зноў усё будзе добра ў жыцці. І ад таго, што яму, Цімошаку, спачувае нават гэты п’яны, бесталковы паштар, злосць і крыўда ахінулі, вярнулі да свядомасці. Востра і роспачна зразумеў ён, што лёгка, як кладзены на адзін бок воз сена, абрынуліся ўсе яго спадзяванні... І пакуль ён шыбаваў вуліцаю, нічога не заўважаючы навокал, як ашалелы, роспач і адчай саступілі месца злосці на дачку, на самога сябе, на Аляксандра Пятровіча, на Лідзію Аляксандраўну, на камісію, якая прыедзе пароцца, разбірацца, рабіць вывады, на Дземідка... Пакуль дайшоў подбегам да хаты, выдыхаўся, узмакрэў. Зняможана прыхіліўся ў варотцах плячыма да слупка-трубы, адчуваў, як сталі слабымі і цёплымі ногі, як стыне ад жалеза спіна, усё цела, нават душа. І добра, што дамовіўся з Гуськовым, а дачка!..
Спакойна, зацята пайшоў ён да парога, чуў, як далёка на вуліцы падвываў паштар: «Ва палях ахвотнік...»
Васіль Аляксеевіч не прыпыніўся ў верандзе, не разуўся, апрануты зайшоў на кухню, стаў на парозе, запытаўся:
— Пятровіча няма яшчэ?
Ён не спадзяваўся, што Рая будзе дома, і, калі недзе глыбока ў душы жыло спадзяванне, што няпраўду гаварыў Дземідок, што гэта, магчыма, толькі плёткі, цяпер успомніў, што дачка прыязджае дадому кожную суботу, а раней раз у два месяцы — і то добра...
Рая стаяла ля кухоннага століка ў блакітным халаціку, у шлёпанцах, крышыла бульбу.
Васіль Аляксеевіч успомніў, што і ў інтэрнаце яна ходзіць у гэтым кароткім халаціку. Староннім, не бацькоўскім вокам убачыў ён і загарэлыя аголеныя ногі — і толькі выдыхнуў паветра, стрымаўся, каб не вылаяцца.
Жонка расклала на патэльні катлеты, але так і не паставіла на пліту, трывожна запытала:
— Што ў цябе, Васіль?
— А ты ў дачушкі пытайся! Мо табе яна раскажа, дзе і з кім качалася, што ўсё сяло пальцамі, як на пасмешышча, паказвае!
Рая асцярожна паклала нож, адгарнула з вачэй пасмачку валасоў, зірнула на бацьку і чуць збянтэжана ўсміхнулася, хаця і ведала, што значыць гэты хрыплаваты яго голас.
— А я ў цябе пытаюся!
Васіль Аляксеевіч ступіў ад парога, і жонка падалася насустрач, быццам хацела стаць між дачкою і мужам.
— Выгадавала, выпесціла лялечку! То ў год адно пісьмо піша, а то штотыдня сюды яе цягне! Людзям на пасмешышча! Я і таго ціхага сабакара вазьму за кудлы! Жанецеся, калі гэтак смачныя адно аднаму!
Васіль Аляксеевіч асекся: дачка толькі пагардліва ўсміхнулася, чуць саступіла ўбок, насмешліва, як дарослая жанчына на нявопытнага хлапчука, глянула на бацьку. І ён сумеўся.
— Я сабе, папачка, лепшае найду... А дзе мне і з кім — не твой клопат! Не бойся, у прыполе табе не панясу...
Васіль Аляксеевіч толькі адчуў, як перахапіла дыханне, тоненька зазвінела ў галаве... Ён навотлю раз і другі ўдарыў па дагледжаным тварыку і біў бы, пакуль не скрывавіў, не скалечыў, ад роспачы, што цяпер нічога нельга перамяніць.
— Вася! — тонка, нібы траціла прытомнасць, закрычала жонка, і ён спыніўся.
Дачка не закрычала, толькі зацята ўсміхнулася роўнымі зубкамі — чужая, невядомая жанчына.
Ён чуў, як яна грукнула дзвярыма спальні, ваўкавата зірнуў на жонку, адчуваў, як востра рэжа жывот, зняў толькі пінжак, не раздзяваўся, ускінуўся на печ, на цёплы чарэнь, знясілены, спустошаны, нібы мёртвы.
І нібы здалёку чуў, як снавала па кухні, усхліпвала жонка, як нешта гаварыла да дачкі, і тая адказвала моцна і злосна, як прагрукалі абцасікі туфелек да дзвярэй, у верандзе, па цаглянай сцяжынцы, нехаця зірнуў на гадзіннік — дачка ўспявала яшчэ на апошні рэйс аўтобуса.
Потым ні то заснуў, ні то задрамаў, толькі адчуваў, як тупа баліць жывот, як прыемна целу ад цяпла, і не злаваўся на Шуру, неяк спакойна і роўна думаў, што не трэба было чапаць Лідзію Аляксандраўну. Захацеў нешта мяняць... Сказаў бы не чапаць — і Шура паслухаў бы, паставіў добрую адзнаку... З яго-то, з маладога, што спаганяць, сабярэцца і паедзе, а тут камісіі... Быў бы хоць стары загадчык райана... А Шура паедзе...
І думка, спачатку млявая, невыразная, захадзіла ў галаве, закружылася, і нечакана ён зразумеў, што трэба зрабіць,— і ўсё будзе добра! Ён нават усміхнуўся, што ўсё так лёгка і проста.
...Ноч стаяла чорная, густая, і ў гэтай чарнаце, як вялікія мядзведзі, здавалася, варушыліся, калі пацягне ветрыкам, калючыя кусты барбарысу, шыпшыны і ядлоўцу, і страшна было ісці, каб не выкалаць вока ці не абадраць твар калючкамі. Гэты зарослы хмызам пагорак на самым узлеску яны не выпадкова выбралі для пазіцыі батарэі: адсюль добра прастрэльвалася скрыжаванне шашы і гравейкі, і не трэба было многа капаць, каб замаскаваць гарматы,— мабыць, некалі на гэтым пагорку капалі пясок, таму і засталіся, пазарасталі травою глыбокія ямы. Капаць нікому не хацелася — немцы адступалі так, што дывізія ніяк не магла «сесці на хвост» ім.
Ён спаў непадалёку ад гарматы, у неглыбокай ямцы, і каб не прабірала холадам ад настылае зямлі, ссек некалькі кустоў ядлоўцу, падаслаўся. Паверх шыняля акрыўся кавалкам брызенту, які яшчэ ў восеньскія дажджы падабраў ля згарэлае машыны.
Страляніну паднялі сярод ночы дазорцы. Ніхто не ведаў, дзе вораг, колькі яго, нават невядома, хто даў каманду адступаць. У начной цемені зачапілі гарматы, ад’ехаліся за пару кіламетраў у лагчыну і камбат, высокі, худы і ходкі, як лось, мужчына, з аўтаматам у адной руцэ, шастаў па полі, арганізоўваў батарэю, кляўся знайсці панікёра і расстраляць на месцы — ён не даваў загаду адыходзіць. А потым аказалася, што няма гарматы, ёсць машына, разлік, а гарматы няма...
Усе яны стаялі ў адным страі тварам да пакінутага рубяжа, дзе час ад часу пускалі ракеты і пастрэльвалі немцы — таксама баяліся многа шумець. Усе яны ведалі, што калі добраахвотнікі не прывязуць гармату, то камбат загадае штурмам браць вышыню... Але не гэта было галоўнае. На ўсё жыццё запомніў ён, як лёгка застукаў па намёрзлай зямлі каменьчык ад удару яго бота, калі ступіў наперад два крокі, у шарэнгу добраахвотнікаў. І які ён быў тады моцны, нібы зліты ў адзінае з начным холадам, цемнатою, «студэбекерам», які на малых абаротах поўз да ворага. Бог ведае, якое чуццё вяло сержанціка, маладога хлопца, якая зорка свяціла ім скрозь чарнату стылага чужога неба, што натрапілі яны на згубленую гармату. А як яны ляцелі назад, да сваіх, і толькі ледзяны, як смерць, холад насустрач!
Васіль Аляксеевіч спачатку не мог ачнуцца ад гэтага цяжкага сну-ўспаміну і ўсё адчуваў той самы смяротны восеньскі холад на твары, падумаў, нашто яму ўбілася ў голаў гэта дурнота, якую даўно пара забыць, якая не мае сёння да яго ніякага дачынення, бо нікуды ён не ступіць... Толькі адкуль гэты холад?
Васіль Аляксеевіч сеў, спусціў ногі на прымурак. Дзверцы ўюшкі ў коміне былі прачынены і адтуль цягнула снежным марозным ветрам. Ён зябка перасмыкнуў плячыма, зачыніў дзверцы, злез з печы.
На дварэ густа пачынала сінець, развідневала.
Ён апрануўся. Яшчэ і лепш, калі ніхто не будзе бачыць, што ён хадзіў у Подзелень.
Пакуль Васіль Аляксеевіч дайшоў да Подзелені, зашарэла, пасвятлела, суха забялела выціснутая марозікам зямля, па платах і стрэхах густа ляжаў прымаразак, вецер закручваў, як і ўлетку перад навальніцай, пылам, і верылася, што раптам пойдзе снег, за адзін дзень стане зіма. Толькі не ў пару такі нахабны марозік, рана яму. Удзень аціхне вецер, чыста высвеціць сонца, пацямнее, адступіць зямля, растане шэрань на стрэхах, і тоненькі, як спадзяванне, лядок у калюжынах. У спакойным паветры будзе ападаць долу пабітае марозам, ацяжэлае апошняе лісце, толькі на познім дубе, пры палявой дарозе за вёскаю, застанецца яно да вясны жорсткае, скручанае, будзе палохаць сваім мёртвым пашорхваннем зімоваю ноччу выпадковага падарожнага.
Васіль Аляксеевіч ішоў скора і ўсё роўна не мог сагрэцца, працінала халодным ветрам.
У скупым сіняватым прыцемку ярка свяціліся агні Подзелені. Вуліца яшчэ бязлюдная, толькі было чуваць, як нехта ў канцы вёскі браў ваду, і тоненька пазвоньвала аб цэментавыя трубы калодзежа вядро і ланцуг.
Васіль Аляксеевіч утуліў галаву ў падняты каўнер плашча, спехам мераў паўз платы да Валерыі Канстанцінаўны.
Хата настаўніцы стаяла ў вулачцы, за вялікімі старымі вязамі, акуратна пафарбаваная, ашаляваная, з прасторнаю верандаю і невялікімі вокнамі, і ад гэтых вокан уся прасторная будыніна здавалася старою, нязграбнаю.
Перад ганкам Васіль Аляксеевіч доўга выціраў ногі на зробленай з металічных вугольнічкаў лесвічцы і не ведаў, з чаго пачне гаворку.
У сенцах старая, маці Валерыі Канстанцінаўны, секла параную бульбу ў рашцы, над якою густа падымалася белая пара. Старая спачатку не пазнала Васіля Аляксеевіча, прыглядалася.
— Добрай раніцы, добрай раніцы,— паўтарыла яна, выцерла рукі аб фартух, адчыніла дзверы ў хату, паклікала: — Валя, к табе ўнё дырэктар прыйшоў.
Васіль Аляксеевіч следам за старою зайшоў на кухню і не адважыўся праходзіць у другі пакой.
На кухні быў ранішні непарадак, як і ў кожнай вясковай хаце: стаялі ля прыпечка чыгуны, ляжала вялікая мокрая ануча, на заслончыку ля тумбачкі — каструля наабіранае бульбы...
— Дзіця ў яе было заплакала, а я адна да свету ніяк не ўпраўлюся, аж брыдка.
Старая падапхнула пад прыпечак анучу.
Валерыя Канстанцінаўна выглянула з суседняга пакоя ў караткаватай і цеснай летняй вылінялай сукеначцы, збянтэжана прывіталася:
— Заходзьце ж сюды, Васіль Аляксеевіч. У нас настаўлена, што і цераз парог не пераступіць.
Яна саромелася непарадку ў хаце, што сама адзета так, у старое.
У зале было прыбрана, ля грубкі стаяла блакітная калясачка. Васіль Аляксеевіч падышоў, паглядзеў: малое спала моцна, і нават нельга было заўважыць, ці яно дыхае.
Валерыя Канстанцінаўна вярнулася ў пакой у новым халаце, з акуратна расчасанымі валасамі, усё яшчэ крыху бянтэжылася.
— Як ваша наследніца? Спакойная хоць?
— Каб толькі не сурочыць, Васіль Аляксеевіч. Не мела яшчэ з ёю гора.
Жанчына прысела на крэсла.
— Хай вялікая гадуецца!
— Дзякуй, Васіль Аляксеевіч.
— А самі як адчуваеце?
— Добра. Не першы ж раз.
Валерыя Канстанцінаўна пажартавала, зноў зачырванелася, збянтэжылася свайго жарту.
— І замачыць бы не грэх.
— А як жа! Зараз прыйдзе Сяргей, паснедаем...
Валерыя Канстанцінаўна памкнулася ўстаць.
— Сядзіце, сядзіце! Які з мяне п’яніца, і ў школу ж ісці. Так калі.
Васіль Аляксеевіч зняў шапку, прыгладзіў пальцамі валасы.
— Я прыйшоў вас прасіць, Валерыя Канстанцінаўна, каб вы не бралі за свой кошт адпачынак. Я спачатку згадзіўся, а цяпер паглядзеў... Пятровіч малады хлопец, няма таго падыходу да дзяцей. Павучыць ён паўгоддзе, запусціць матэрыял, а вам тады як выпраўляць?..
— Вы ж яго хваліце, я чула...
— А што мне болей рабіць? Хлопец малады, у нас часова... Я і характарыстыку добрую яму напішу... Але ж з вамі не раўняць. Ён толькі адбывае павіннасць...
Настаўніца зноў пачырванела і не ведала, што сказаць дырэктару.
— Я не ведаю, як тут мама з малымі. Трое ж іх. Гаспадарка.
— Разумею, Валерыя Канстанцінаўна, што цяжкавата. Але ж і грошы вам патрэбны. Сям’я. Так размяркуем урокі, каб вы ўспявалі і раніцаю малую накарміць, і ўдзень... Можа, частку ўрокаў Марыя Антонаўна возьме. Тут яшчэ адно: ёсць харошае месца Аляксандру Пятровічу ў Лапіцкай школе. Трэба ж чалавеку добра ўладкавацца.
Васіль Аляксеевіч глядзеў на настаўніцу цвёрда і патрабавальна, яна збянтэжылася:
— Я ж нічога не кажу. Калі трэба, то выйду на работу.
— Вось і добра. З панядзелка, калі ласка.
— Я ж не ведаю, як там...
— Гэта мой клопат. Скажу Пятровічу, каб пакінуў у настаўніцкай і планы, і сшыткі. Вам толькі прыйсці і праводзіць урокі.
— Дык, можа, Васіль Аляксеевіч, паснедаеце?.. Сяргей зараз прыедзе.
Васіль Аляксеевіч устаў, яшчэ раз зірнуў на дзіця.
— А дачка — вылітая мама. Хай здарова гадуецца.
— Дзякуй вам на добрым слове.
Валерыя Канстанцінаўна праводзіла дырэктара да дзвярэй.
Васіль Аляксеевіч развітаўся са старою, якая ўсё яшчэ секла бульбу.
Скора ён выйшаў за вёску. Памацнеў вецер, пайшоў рэдкі і калючы снег, моцна біў у твар, і Васіль Аляксеевіч толькі глыбей нацягнуў на лоб шапку, пашкадаваў, што не адзеў зімовую. Адкуль было спадзявацца, што так захаладае за адну ноч, звечара толькі чуць выяснівалася неба, і то на пагоду, а не на мароз.
І ад гэтага ветру, няўтульнасці на дарозе, не стала лягчэй на душы. Ён стараўся не думаць, што Валерыя Канстанцінаўна раскажа настаўнікам, як ён прыходзіў да яе... Галоўнае, што ўсё ўладкавалася, толькі не забыць, зайсці ў сельсавет і пакінуць заяву, каб купіць машыну...
Васіль Аляксеевіч блізка за плячыма пачуў падводу на дарозе, і хоць не хацелася, каб яго хто-небудзь бачыў, саступаць з дарогі за кусты не выпадала. Ён прыпыніўся, павярнуўся плячыма да ветру, глядзеў, як неахвотна, але шустра, прылажыўшы вушы і апусціўшы галаву, тупаў да яго чорны конік з белаю, зацярушанаю снегам грываю, труска пагруквалі калёсы па дарожнай намаразі, нешта тонка металічна пазвоньвала.
Конік сам прыпыніўся ля Васіля Аляксеевіча, і чалавек, які сядзеў плячыма да каня, заварушыўся, азірнуўся:
— Садзіся, Васіль Аляксеевіч.
— Здароў, Казя,— прывітаўся дырэктар і не садзіўся ў драбіны.
— Дзень добры. Садзіся, хоць не скарэй даедзем, чым дойдзеш, але ж пагамонім. І так мы даўно не бачыліся, а некалі сватамі быць меліся.
Казя пасунуўся, даў месца Васілю Аляксеевічу, ахінуў яго палою плашча, ленавата прыкрыкнуў на каня, і падвода зноў застукала па дарозе.
Васіль Аляксеевіч блізка бачыў худы Казеў твар, чыста паголены, цёмна-карычневы ад загару, высокі, гэтакі ж цёмны і маршчыністы лоб.
Казя заварушыўся, дастаў пачак «Паміру», пакамячыў цыгарэту ў пальцах, прыкурыў, прыплюшчыў адно вока, каб не трапіў дым.
— Здаецца, Аляксеевіч, не тыя гады, каб дзе да ранку маладзіцу настаўляць, як дзяцей гадаваць...
— А ты б яшчэ наставіў?
Васілю Аляксеевічу не было настрою да такое жартаўлівае і пуставатае гаворкі, але яшчэ горш не хацелася роспытаў, як ён жыве, пытацца самому.
Казя памаўчаў, зацягнуўся дымам:
— Гляджу я на цябе, Васіль, і думаю: няўжо тое праўда было? Ты дырэктар школы, я старшыня сельсавета. Жылі на адну ногу, адзін без аднаго выпіць ні разу не селі. У цябе на Новы год два графіны гарэлкі выпілі ўтрох, на падлозе палеглі, старая нас кажухом накрыла. Я раніцою дадому ўцёк, пасля абеду да мяне вы прыйшлі...
Васіль Аляксеевіч бачыў, як засвяціліся Казевы вочы, і сам успомніў той сіні, як адшліфаваная сталь, марозны адвячорак, адчуў і тое здароўе, і маладую прагу жыць...
— А вы зналі, бачылі, што співаецца Казя, што крышка будзе Казю. І ніхто і слова не сказаў. Мне трэба было зямлю араць, а мяне начальнікам зрабілі. Куды тую дурную сілу было дзяваць, седзячы за сельсавецкім сталом? Як паднялі высока мяне, так і апусцілі. Да старасці праваляўся п’яны Казя пад плотам. Цяпер адумаўся — а і жыць няма калі. Перад дзецьмі бывае так часам брыдка — не бачыў за гарэлкаю, як яны і раслі...
— Ты што, між людзей вінаватых шукаеш?
— А што шукаць? Не адзін чалавек на свеце... Станеш жыць адзін — да пустога канца дажывеш.
Васіль Аляксеевіч шкадаваў, што згадзіўся, сеў на воз. Не хапала з яго на сёння толькі такое гаворкі. А Казя курыў цыгарэту.
— Ты не злуй, Васіль, няма ў мяне на цябе крыўды. І ты пасля вайны хацеў пажыць, і я хацеў. Ты хітрэйшы, лепш ухадзіўся. Хацеў, каб і дзеці любілі не зямлю, а тое што яна дае. А я сваіх, як і раслі, не бачыў. Работа іх навучыла, людзьмі зрабіла. Мне цяпер часам так брыдка стане, хоць завый воўкам! Ларысу шкода. Такая дзеўка, аграном... Ларыса мне расказвала, як ты некалі свайго Лёню на замок замыкаў, каб ён да яе не прыходзіў...
Казя прымоўк. Васіль Аляксеевіч успомніў Ларысу ў сіняй паралонавай куртачцы, у заячай шапцы, у боціках, за рулём калгаснага «газіка». Хто тады думаў, што яна завочна кончыць на агранома, а не пойдзе разам з мацераю на кароўнік даяркаю? Можа, і Лёня кончыў бы з ёю вучобу, рабілі б разам... Усё гэта было даўно, далёка, забылася.
— Не хацелася мне казаць, але скажу. Яна і зараз з Лёнем тваім... То ён да яе пад’едзе, то яна да яго ў горад. Прыгледзеў я.
— Ты што, зноў зранку бутэлькаю хрысціцца пачаў? — Васіль Аляксеевіч пасунуўся да аглабіны, быццам здаля хацеў лепш разгледзець Казю.— У твае дзеўкі партбілет у кішэні!
Казя толькі згодна кіўнуў галавою.
— Ты сядзі, захініся плашчом, а то прадзьме ветрам. І не пужай. Лёня ў цябе чалавек! Сына ён любіць, і жанчына, мабыць, харошая ў яго. Паедуць яны ў Карэлію. А мая ўсохла, яда ў рот не лезе... Можа, і лягчэй будзе, як паедзе ён далёка, мо каго другога ўпадобае... Но, воўчае мяса!
Казя тузануў за лейцы, прывязаныя за аглабіну, кінуў акурак, зноў дастаў пачак, не прыкурваў, глядзеў на пасінелы ад холаду няголены твар дырэктара.
— На, калі хочаш — закуры,— працягнуў ён спагадна цыгарэту.
Васіль Аляксеевіч пакорна ўзяў цыгарэту, няўцямна паглядзеў на яе, падаў назад.
— Я думаў, што Лёня напісаў табе. Можа, заедзе яшчэ...
Васіль Аляксеевіч толькі згодна кіўнуў галавою, і яму здалося, што гэта не першым кароткім холадам восені дыхнула на яго ў полі, а тою будучаю доўгаю адзінотаю, прадчуванне якое не давала яму спакою, і гэтая адзінота — усё, што засталося ад яго жыцця.
— Добры ты чалавек, Васіль Аляксеевіч, а сыну жыццё скалечыў, дачка ў цябе... І сам вось так астаўся. Думалі, каб толькі дзеці не галодны былі... Няма і голаду, і душы няма. Чалавек без свае зямлі ў сэрцы — як гэты вецер у полі: усім ад яго холадна... Мае пры мне засталіся, і я жыву, як у вянку!
Казя памаўчаў, спагадліва глянуў на дырэктара і лагодна сказаў:
— Як ты ні мудруй, а сядзіш са мною пад адным плашчом, у якім я кароў летам пасу, вязе нас Бэра ў адну дарогу, сняжок над намі адзін, адно поле вакол!.. Наша, брат, поле.
Казя нокнуў, навотлю кінуў акурак, які прыпёк у пальцы, зноў шмаргануў за ляйчыну. Конік завалюхаўся трушком, заскакала, забрынчала падвода, і Васілю Аляксеевічу здалося, што і ў галаве ў яго забрынчала, і ён зноў падумаў, як добра, што згадзілася пайсці на работу Валерыя Канстанцінаўна, што не трэба купляць ніякай машыны, нібы ад гэтага быццам бы што-небудзь мянялася ў ягоным жыцці...
З таго ранняга марозу і снегу толькі сталася гразь. Яшчэ да абеду ў пятніцу церусіла снегам, а пасля абеду пасыпаўся халодны, калючы, імжысты дожджык, і трэція суткі мачыла, мачыла, нізка хадзілі хмары, не ўнімаўся вецер, і цяжка, несціхана шумелі ўжо голыя дрэвы, пачарнела на іх голле ад вільгаці, падалі долу мёртвыя адламаныя галінкі... Гэта ўжо было ад позняе восені...
Шура сядзеў на верандзе канторы, у якую праз выбітую шыбку холадна ўрываўся вецер, курыў, паціраў вочы: падняўся ў шэсць гадзін, чакаў, калі будзе тая машына да райцэнтра, пра якую гаварыў Васіль Аляксеевіч.
Апрануўся на дарогу цёпла, не мёрз. Ён не разумеў, чаго яму раптам трэба ехаць, чаму выходзіць на работу Валерыя Канстанцінаўна, чаго апошнія дні хадзіла, як апушчаная ў ваду, гаспадыня, і дырэктар нібы пастарэў, усё маўчаў, пасопваў у нос. І Васіль Аляксеевіч і Іванаўна не паказвалі і выгляду, што нешта здарылася, і Шура не выпытваў, і гэта было лепей, спакайней — не здагадвацца і не ведаць. І таму ён паверыў, што Валерыя Канстанцінаўна ідзе на работу, бо ёй патрэбны грошы, і яна жадна на іх, а яму тэрмінова выпадае ехаць у райана, бо ёсць праца ў добрым месцы, у добрай школе. Урэшце рана ці позна Шуру трэба было адсюль ехаць. Такая цудоўная была восень! А цяпер гразь, холад.
Шура прытуліўся плячыма да сцяны, выцягнуў ногі, сонна прыплюшчыў вочы, усміхаўся, успамінаючы, як пахла борам, сухою ігліцаю, мохам. Падумалася, што век не забудзецца лёгкі дотык Раіных пальцаў, яе загарэлае маладое плячо, ціхі смех. І чырвоны ракітавы куст на беразе возера, і глыбокая зеленаватая і халодная вада, і свежае вялікае кляновае лісце на зялёным аксаміце імху, і барвовыя ягады касцянкі, і рабенькае, як крыло слонкі, лісце рабін,— ва ўсім гэтым была ціхая радасць, ласка, усё гэта было неаддзельна ад Раі!
І ўсе іхнія патаемныя выхады ў лес, і чаканне, і радасць — усё засталося лёгка і проста там, за паласою халоднага дажджу, і тая любоў да дзяўчыны, ад якое, здавалася, разарвецца сэрца, усё было там, прыемны ўспамін пра незвычайную прыгоду. І ён падумаў, што некалі будзе расказваць каму ці ўспамінаць самому сабе, і яму будуць зайздросціць... І з прыемнасцю думалася, што вось усё так незвычайна скончылася, і нават адраса Раі ў яго не засталося, не адважыўся папытацца ў бацькоў і адчуваў, што гэта ім будзе непрыемна... Зусім, як у кіно...
Калі не зважаць на дробязі і не ўдавацца ў падрабязнасці, пажыў ён — лепей нельга, а зараз, калі не будзе выгаднага месца, можна ўзяць адмацаванне, уладкавацца ў горадзе на работу, жыць самому сабе,— тут Рая мела рацыю. Успомніў раптам, як апошні раз яна пайшла ад яго белаю сцяжынкаю на руні, роўна і лёгка, незвычайная ў вечаровых прыцемках, з букетам буйнага кляновага лісця; потым узмахнула рукою, і лісце яркаю жоўтаю сцяжынкаю разнеслася ветрам па зялёным полі, і ён адчуў пах гэтага лісця, пах яе валасоў, вільготны, свежы...
Палоска яркага белага святла махнулася па верандзе, праплылі чорныя цені рам на сцяне. Шура падхапіў чамаданы, выйшаў да варотцаў, чакаў, пакуль пад’едзе машына.
У кузаве, накрытым брызентам, няярка гарэла лямпачка. Хлопец Шуравых год у чорнай цёплай куртцы, ад якое пахла саляркаю, адчыніў дзверцы ў заднім борце, узяў чамадан, павітаўся, крыкнуў шафёру: «Паехалі!»
— Як вам у нас было? — запытаўся ён у Шуры, усміхнуўся, быццам ведаў яго даўно.
— Добра. Такая восень!
— А зараз куды?
— Месца будзе. А не — у горад махну.
— Як кажуць, там, дзе запахне, туды і ногі павядуць.
— А вы куды едзеце? — запытаўся і Шура, хоць яму было ўсё роўна, куды і чаго едзе гэты хлопец.
— Што мы? Мы толькі новы трактар палучаць едзем.
Хлопец зноў усміхнуўся. Шура кіўнуў галавою, а сам думаў, што напіша Васілю Аляксеевічу, папросіць адрас Раі. І думкі пра гэта былі, як пра нешта даўно мінулае. Каб толькі расказаў каму, якая была восень!.. А Рая!..
Шура не заўважыў, як насмешліва глядзеў на яго спадарожнік; той бачыў, як пакруглеў Шураў твар, думаў, што дырэктару быў бы якраз зяць у масць. Але настаўнік не адчуваў, што глядзяць на яго, як на пустое месца, з насмешкаю і прыхаванаю пагардаю, настаўніку было не да гэтага, ён усміхаўся сваім думкам, паслухмяна пагойдваўся ў лад дарозе, па якой яго везлі.
1972