Зіма была на дзіва марозная і снежная: не так ужо часта замятае хаты па самыя стрэхі, выраўноўвае вуліцы снегам — вышэй за платы,— і па гурбах, моцна змеценых ветрам, можна смела ехаць у санях, а ля калодзежаў паўтыканы ў снег жэрдкі — каб не ўваліцца, як замяце.
Ціха і бязлюдна такімі днямі на дарогах, ды і дарог тых няма: прайшла пара, калі ў санях ехалі далёка і набоісты след не замятаўся ўсю зіму; цяпер «у раён» адна дарога — невысокая, старая сыпанка, амаль без прысадаў, скрозь па полі, з якога лютаўскія вятры вылізваюць, зганяюць снег на дарогу, загладжваюць машынныя каляіны, вершаць упоперак гурбы. І чым больш расчышчаецца дарога, чым вышэй снегавыя валы, ссунутыя бульдозерным нажом, тым больш снегу на дарозе з кожнаю завірухаю, а яны дзень пры дні. Павел прывык ужо і да завірухі, і да таго, што толькі раз у тыдзень, а то і радзей, дабіраецца дадому, у Слуцк, на ўскраінную вулачку, у свой дом, пастаўлены яшчэ пасля вайны, у якім пражылося, здавалася, шчасліва, заможна, бо ён рабіў, як зацяты, умеў зарабляць, як і зараз. Выгадаваліся, пайшлі ў людзі дзеці, і дом нібы пачужэў: Аня сустракала яго, бы старонняя, падавала есці, цыкалася — то не там кінуў замазучаную ватоўку і ватнікі, то накурыў, то выпацкаў чысты ручнік,— і так кожны раз, і ён ужо нехаця ішоў дадому, яшчэ больш улягаў у работу, зарабляў, але перамены на лепшае не было, і ён неяк раптоўна, яшчэ моцны, чырванатвары, з пасярэбранымі чорнымі валасамі, пачаў сутуліцца — і нібы пастарэў на многа год.
Павел пачынаў прывыкаць не бываць дома, і хоць рабіў ранейшую работу, усё больш і больш начаваў па людзях, у вёсках, праз якія ішла дарога, якую ён расчышчаў ад снегу. Яго за многа год ведалі тут амаль усе.
І на гэту нядзелю Павел не трапіў дадому: мяцеліца мяла цэлыя суткі.
Пачаў расчышчаць з самага ранку. Добра, што снегу нанесла не многа і рэдка дзе прыходзілася разварочваць трактар упоперак дарогі. А так было прыемна і лёгка кіраваць машыну паўз абочыну, і снег зіхатліва і чыста вывіваўся ўбок, як зямля з-пад адкладні. Праўда, бліжэй да Слуцка, на крутым павароце з маладзенькімі прысадамі абапал, як заўсёды, быў самы большы перамёт, і ў снезе, пахіліўшыся набок,— з’ехаў з дарогі,— стаяў напалову замецены «ЗІЛ» — усё роўна як хто прыцягнуў і паставіў на снег кузаў і верх кабіны: ні капоту, ні калёс не было відаць.
Пакуль Павел крыху расчысціў дарогу, з вёскі ўжо цярэспаля спяшаў шафёр — Паўлавых год мужчына ў лётчыцкай футравай куртцы і цёплых ботах з раменьчыкамі на халявах. Ён павітаўся і пачаў закурваць, але ўсё ж не вытрываў, запытаўся першы:
— Дзёрнеш?
— А трос з табою?
— Недзе валяўся абрывак. А ты не цягаеш?
— Мяне ж выцягваць не трэба.
Павел раней браў трос, але ён замінаў, калі даводзілася здаваць назад.
Шафёр моўчкі пераступіў у кузаў і выкінуў трос — добра-такі парваны, некалькі разоў звязаны і калючы, што ёрш, якім мыюць посуд.
— На такім буксіры цябе толькі па роўным цягаць. Сагнаў жа цябе чорт з дарогі!
— А ты папрабуй ззаду адапхні снег, можа, пойдзе.
— Добрым буксірам я тваю каробку і бокам бы выцяг.
Павел расчысціў снег паўз самы борт, і шафёр лапаткаю адкідаў яго ад колаў, падкапаў пад задні мост.
— Ладна. Давай паспрабуем.
Павел падагнаў бліжэй трактар і пачаў чапляць буксір.
Машына моцна засела. Павел рыўкамі разгойдваў яе, і яна падалася, пайшла і была б вось-вось на расчышчаным, каб не лопнуў трос. Павел адчуў гэта па тым, як лёгка калыхнуўся наперад трактар, імгненна прыгнуў галаву — суха трэснула бакавое шкло і пасыпалася дробнымі кавалачкамі. Па звычцы нага адразу ж націснула педаль счаплення.
Шафёр спуджана падбег да кабіны і паклікаў:
— Братка, што з табою?
— Анічога...— вылаяўся Павел.
— Думаў, ужэ ты без галавы, гары яно з машынаю. Я тут збегаю прынясу добры трос... Чалавека чуць не абязвечыла!
— Не дуры! Давай звяжам. Чуць пацягнуць асталося. Не буду ж тырчаць з табою паўдня.
Яны памучыліся, пакуль закруцілі на вузел растапыраныя калючыя канцы троса.
Машына і сапраўды лёгка пасунулася за трактарам, але шафёр усё ж далёка адышоўся ўбок.
— Выкінь к чортавай мацеры гэты трос. І тупай па ваду.
— А ты ўспееш да Слуцка расчысціць дарогу?
— Успею.
Павел уключыў хуткасць.
— Пастой, я табе кардонку дам, пастаў замест шкла.
Шафёр выцягнуў з кабіны кавалак кардону ад нейкай магазіннай упакоўкі. Павел сунуў яго за спінку сядзення.
І зноў трактар паслухмяна і роўна пагрукваў абочынаю. Заставалася толькі яшчэ прайсці па другім баку дарогі — ад Слуцка,— падраўняць дзе-нідзе. А вечарам ён будзе ў лазні, на верхнім палку ў парыльні пасля ўсіх гэтых халодных дзён у кабіне.
Пачынаў добра брацца мароз, і на мяцеліцу не паказвала.
Ужо прыцемкамі Павел выйшаў на другі канец дарогі, завярнуў трактар, падняў бульдозерны нож і ўключыў святло, павышаную перадачу — да Слуцка было пятнаццаць кіламетраў.
Ён выпадкова кінуў вокам на замеценую снегам альтанку збоч дарогі — аўтобусны прыпынак,— зашклёную, але без дзвярэй. Яму зманулася, што ў альтанцы нехта ёсць, ці гэта таму, што з дарогі да альтанкі вялі сляды, якіх ён не заўважыў удзень. Павел спыніў трактар і пайшоў да альтанкі: у адну ноч ён падабраў тут жанчыну з хлапчуком, якія заблудзіліся і ледзь не замерзлі.
Павел падышоў бліжэй, заўважыў у альтанцы дзвюх жанчын, і хоць было ўжо прыцемна, разгледзеў іх. Адна маладая — гадоў за трыццаць, танклявая, у па-гарадскому прыкараткім футры, поўсць якога нават у змроку адсвечвала серабрыстымі іскаркамі. Абута яна была ў бліскучыя, з высокімі халяўкамі боцікі, бадай, халодныя — стаяла і прытупвала нагамі. Другая, старэйшая, у белых фетравых валёнках, у доўгім прыталеным паліто, захутана, як і маладая, шэраю пуховаю хусткаю — таксама гараджанка. Старэйшая нерухома сядзела на лаўцы і не абазвалася на Паўлаў «вечар добры!».
— Што вы тут робіце на ноч гледзячы?
— Аўтобуса чакаем.
— Што?!
— Аўтобуса чакаем...— паўтарыла маладзейшая не так упэўнена, і Павел заўважыў яе белы твар з ярка нафарбаванымі вуснамі, якія лёгенька дрыжалі і не слухаліся.
— Куды вы ехалі?
— У Заседзь. На вяселле да брата.
— Туды толькі трактары даходзяць. А як сюды дабраліся?
— На машыне пад’ехалі, прайшлі... Свякроў села — і ні з месца... А выбіралася!..
Старая не аскірзнулася, толькі нехаця паглядзела на маладзейшую і сядзела ўсё гэтак жа сцяўшыся.
— Думалі, што аўтобус з вяселлем будзе ехаць...
Аўтобус на Заседзь пайшоў учора, калі яшчэ толькі пачыналася мяцеліца. Ля гравійкі вяселле чакаў трактар, узяў на буксір і пацягнуў полем — менш снегу.
— Пайшлі!
— Куды? — запыталася маладзейшая, узялася за сумку і пайшла да выхада. Старая таксама заварушылася, неяк няўпэўнена паднялася з лаўкі, і Павел зласліва падумаў, што доўга яна будзе выдыхваць гэтае вяселле.
Маладзейшая ўжо стаяла ля трактара. Сумку паставіла на гусеніцу.
— А што мы будзем рабіць?
— Мацеру падсадзі ў кабіну, а сама, як хочаш, следам ідзі...
— Дык, можа, аўтобус яшчэ будзе...
— Вяселле тваё ўчора паехала. Падсаджвай мацеру і сама лезь.
Павел пачаў прыладжваць кардон замест выбітае шыбіны. Ён не памагаў старой, якая паслухмяна бралася ў кабіну. Пры святле ён заўважыў, што і ў яе густа нафарбаваны вусны і падведзены вочы. Намазалася не горш, чым маладая, і не фыркае, што ўсюды мазута. Другі раз і блізка не падышла б. І пагнаў жа іх чорт!
Калі ён уціснуўся ў кабіну, старая, скурчыўшыся, сядзела ў куточку, а маладая выцягнула насустрач цёпламу струменю з печкі рукі.
Павел скіраваў з дарогі. Свяціла толькі адна фара. У другой перагарэла лямпачка, а запасное не было. На полі даволі выразна віднеўся ўчарашні трактарны след. Павел апусціў нож «на плаваючае» і прыбавіў газу.
Старая ўсё гэтак жа сядзела ў кутку, не варушылася. Маладзейшая крыху адагрэлася: пачырванелі пасля марозу шчокі, перасталі дрыжаць вусны, але калені, якія яна дарэмна старалася захінуць прыкараткім футэркам, усё яшчэ дрыжалі.
— Ног хоць не адмарозіла?
— Не, шчымяць.
— А ты іх выпрастай. З печкі будзе ўсё цяпло на ногі, а то ад поліка холадна.
Жанчына хацела выпрастаць ногі, але яны далёка агаліліся вышэй каленяў, і яна збянтэжана памкнулася сесці, як раней.
— Семнаццатка мне! — буркнуў Павел і стукнуў далонню па выключальніку — святло ў кабіне патухла.
— А вы нас давезяце?
— Давязу. Не канаць жа вам тут. Другі раз навука будзе...
— Адна пяшком дайшла б. Я тут нарадзілася.
— Старую чаго пацягнула?
— Яна ж без мяне жыць не можа!
Жанчына заварушылася, нешта дастала з сумачкі і загаварыла да Паўла.
— Што?
— Запалак дайце.
Ён даў запалкі. І калі прыкурвала, у слабым святле ад запалкі твар яе быў няшчасны, і яна здалася намнога старэй.
— Мужа дома няма. У камандзіроўцы. Сканала б, каб адну пусціла. Сцеражэ. І яму нагаворвае...
Маладая гаварыла моцна, каб было чуваць за маторам, а мо каб чула і старая. Відаць, ёй захацелася выгаварыцца, як гэта часта бывае з людзьмі ў дарозе, калі зусім незнаёмаму чалавеку, з якім скурана па папяросе, расказваецца ўсё самае цяжкае і патаемнае. І чалавек гэты тады самы блізкі табе, яму верыш больш, чым каму,— мо таму, што разлучышся з ім праз гадзіну-другую, каб не спаткацца ніколі, і ён не кальне цябе тваёй споведдзю, не пасмяецца ў вочы, хутчэй за ўсё забудзе і пра цябе, і пра тваю гаворку, а калі і ўспомніць, то скажа: так, адзін расказваў, разам ехалі,— і не ўспомніць, калі, куды ехалі...
Старая заварушылася, закрахтала, і маладая змоўкла, толькі неахвотна глянула на старую — не баялася яе, але не хацела лішняе звягі.
Маўчаў і Павел. Злосць з-за таго, што не ўдалося даехаць дадому, прайшла, ён пагадзіўся, што зноў начаваць недзе ў чужых людзях. Роўна працаваў матор, перабраны яшчэ з восені сваімі рукамі, прывычна чырванавата асвятляла снег фара, быстра і лёгка грукалі гусеніцы, ссоўваўся, сплываў убок снег. На дварэ пачыналася мяцеліца — лёгенька па полі паўзлі тоненькія пасмачкі снежных узвеяў.
— Куды акурак? — запыталася жанчына.
Ён моўчкі ўзяў недакураную цыгарэту, дастаў «севярыну» і прыкурыў ад чырвонага, злёгку зашарэлага попелам агеньчыка.
Тарас ужо другі дзень гуляў вяселле дачкі. Яна рабіла ў горадзе, на будаўніцтве, завочна канчала тэхнікум. Маладзейшы Тарасаў сын пасля школы кончыў афіцэрскае вучылішча і дома даўно не быў,— але пра яго меншы клопат, пакуль дачку прыладзіў...
На вяселле Тарас запрасіў усю радню, нават самую далёкую, наказаў усім, у каго быў на бяседах,— мо і не будзе больш прычыны сабраць людзей. І госці з’ехаліся, як адзін,— якраз распагодзілася было.
Частунку хапала — усё сваё, і закусь, і гарэлка. А да клуба — толькі перайсці цераз вуліцу.
Тарас стаяў у каморцы і з дзесяцілітровае аплеценае бутлі пераліваў у паўлітровыя бутэлькі гарэлку.
За дзень і ён крыху падпіў: гасцей прымушаў выпіваць і самому даводзілася.
— Ты тут? — прачыніла ў каморку дзверы Волька.
— Тут. А чаго?
— Хацела сказаць, каб гарэлку ў бутэлькі наліў.
— Ты сваё дзела глядзі! У маё дзела ты не лезь!
— Тваё дзела, хаджаін мне! — падражніла Тараса Волька.— Каб не каўтаў больш...
— Не тваё дзела, кажу!
Тарас паставіў бутэльку і з рашучым выглядам — выпхне за дзверы! — ступіў да жонкі.
— Я не гэта хацела. Мо цяпер, як зваць будзем, на каравай скажам?
— А чаго?
— Чаго! Зранку бабоняць, яшчэ раз як пасядуць за стол — параспаўзаюцца...
— Усё роўна каравайнага назад ніхто не павязе. Пакладуць.
— Табе абы паклалі! Што гэта за каравай, калі ўсе п’яныя блытацца будуць. Мы ж са стала прыбіраць пасля не будзем, хай дзедуюць!
— Ну скажы свату, як можна такое дзела, а што прывезлі — пакладуць!
І Тарас зноў узяўся за бутэльку.
— Тарас, га Тарас! Хадзі сюды! — зноў паклікала Волька, і Тарас смачна мацюкнуўся.
— А каб ты падскокам хадзіла! Ну чаго ты, труба, трубіш?
— Аня ж са свякрухаю прыехалі! Нейкі трактарыст прывёз. Ідзі, і яго ж у хату заві. Куфайку ж ускінь, каб на цябе халера! Мароз жа і вецер...
Ля трактара Тарас адразу ж учапіўся за Паўлаву руку і, як свайго даўняга знаёмага, пацягнуў за сабою.
— Прывёз жа маіх баб — такое дзела! У мяне яшчэ на два дні хваціць. Я сам сабе гаспадар — а ты ў мяне чалавек! Ідзі за стол, каб ніякай крыўды не было... Пачакай, каб ніякай... А дзе ж жанкі?
— Баба твая ў хату павяла.
— О труба! А палеру нарабіла... Я Ані напісаў, сёння пачынаць буду, адале паглядзеў — яды па горла, піць хватае! Хай гуляюць!.. От садзіся сюды, тут усе мужчыны на кухні.
— Пачакай, зайшоў у хату — назад не пайду, дай памыць рукі. І сваю работу глядзі.
— Яно такое дзела, свойскае. На, бяры ручнік... Дзе вы, Аня?
І Тарас паківаўся ў «чыстую» палавіну хаты, адкуль чуліся жаночыя галасы, і мацней за ўсе — голас Анінае свякрухі, з вохамі і ахамі.
Госці збіраліся памалу, гаманілі, заспеўвалі, а як абышла чарка тры разы, сваха ўнесла каравай; старэйшыя жанкі заспявалі каравайную, але сват не чакаў, пакуль яны скончаць, наліў першую чарку бацькам.
За стол, дзе сядзеў Павел, падсеў малады хлопец у касцюме, белай рубашцы, з доўгімі — на патыліцу — валасамі: падсеў мужчына ў галіфэ і дабротнай гімнасцёрцы з белым падкаўнерыкам, падпяразанай новаю афіцэрскаю папругаю. З імі была і жанчына ў валошкавай вязанай кофце, у прадаўгаватай чорнай спадніцы і хромавых ботах; цёмныя парадзелыя валасы яе былі заплецены ў тоненькія косы, складзеныя «кошыкам».
Хлопец адразу ж наліў у шклянкі, Паўлу таксама.
— Ну, Гэля, давай,— ні то папрасіў, ні то прапанаваў ці напомніў даўно дамоўленае хлопец, і жанчына паправіла валасы, уздыхнула і павяла:
Шумяць вербы у край грэблі,
Што я пасадзіла...
Мужчына страсянуў галавою і заспяваў таксама чыстым высокім голасам, нібы спаборнічаў з жанчынаю, але яго голас не перабіваў жаночы — той нібы лунаў над мужчынскім, перамагаў і здаваўся яшчэ чысцей і прывабней: хлопец таксама заспяваў густым спакойным басам, і песня загучала вальней, шырэй, і на яе з другога пакоя пацягнуліся людзі, падсядалі да стала, і ўжо хор, які вялі запявалы, гучаў моцна і зладжана:
Расла, расла дзяўчыначка,
расці перастала.
Ждала, ждала міленькага
дый плакаці стала.
Пасля песні жанчына неяк спустошана і светла ўсміхнулася, азірнулася на сваіх памочнікаў.
У хлопца на вачах гарнуліся слёзы, і Павел здагадаўся, што гэта ён падгаварыў жанчыну спяваць, як спявалі даўно, магчыма, яшчэ тады, калі сабіраліся на Юр’я «на росу»: выходзілі суседскім гуртам на вёску з пачастункам, рассцілалі на маладым жыце абрусы, а вечары былі цёплыя, чуць парныя, і пахла жытам, зямлёю, прахалодаю расы, палямі,— усю ноч плылі да далёкіх пералескаў даўнія песні, якія запомніліся з самых дзіцячых гадоў і якія ніколі не забываюцца, па якіх неўспадзеўкі прачынаецца балючая чалавечая туга...
Павел думаў, што трэба зліць ваду з матора і сказаць гаспадару, каб паслаў дзе пераспаць.
На дварэ было глуха і непрыветна, напружана шумелі высокія вязы, і са страхі завівала снежным пылам: надвор’е памякчэла, вецер завярнуўся з поўначы.
Павел заглушыў матор, паправіў кардон, каб не намяло снегу ў кабіну.
Гаспадар сустрэў яго ў сенцах.
— Брат, такое дзела, куды табе ісці! Пераначуеш у мяне. Месца будзе, дзела свойскае... А цяпер — гуляй!
Гаспадар і праўда быў добра падпіўшы, махаў рукамі, пакіўваўся з боку на бок, але вузка прыжмураныя чорныя вочы стрыглі паспешліва і пільна, і погляд іхні немагчыма было перахапіць.
— Печ не занята?
— Не. Але мо не выспішся?
— Высплюся.
— Тваё дзела.
Гаспадару карцела яшчэ нешта сказаць, але яго, мабыць, збянтэжыла, што Павел не ўдаваўся ў гаворку, і ён не адважыўся ці перадумаў, паківаўся ў каморку.
Застолле яшчэ шумела, хоць і парадзела ўжо: старыя хто-ніхто пайшлі дадому, маладзейшыя былі на танцах; гаспадыня і яшчэ адна жанчына яе год перабіралі на сталах — чакалі яшчэ аднаго заходу.
За сталом на кухні сядзеў толькі адзін хлопец, падпёршы рукою шчаку, у другой руцэ дымілася доўгая цыгарэта, і тоненькая пасмачка дыму лёгенька плыла ўгару — як з патушанае свечкі; твар хлопца быў невясёлы, і русявыя валасы густа ўпалі на лоб; невядома было: ці то ён крыху ап’янеў, ці проста яму было цяжка не з-за гэтага.
— Вып’ем, каб на тым свеце не журыліся? — прапанаваў Павел.
Хлопец падняў на яго вочы, усміхнуўся, махнуў рукою, устаў і пайшоў з-за стала — проста і лёгка, у парозе падгарнуў пальцамі валасы.
Павел зайшоў на кухню, разуўся, паставіў на прыпечак боты, ускінуў на чарэнь анучы, заслаў паверсе куфайкамі, падкінуў пад галаву маленькую падушачку, акрыўся суконнаю буркаю і заснуў адразу, моцна і цяжка. І снілася яму, што пагойдваецца, пагойдваецца, плыве некуды, а насустрач снег, снег і цемень, і ўзнікае глухая трывога ад прадчування, што нешта здарыцца і ніхто не будзе ведаць пра няшчасце, ніхто, і ўсё гэтак жа будзе насустрач вялікі белы снег; і Павел усім целам адчуў, як хіліцца набок трактар, нема крыкнуў: «Адхон!», ірвануў за рычаг і пачуў толькі жалезны скрыгат...
Павел прахапіўся. Па сценах глуха шастаў снегам вецер, тоненька пазвоньвала шыбіна і бразгала ў коміне ўюшка — мяцеліца расхадзілася на ноч і не думала сунімацца.
Унізе на палку заварушыліся.
— Адсунься троха.
— От не ўладзішся! — агрызнуўся мужчынскі голас, і Павел пазнаў голас гаспадара.— Унь што на дварэ ўсхадзілася, а ты бубніла, што трактарыста пакінуў... Заўтра зачэпіць аўтобус і да Слуцка зацягне.
— Наліжацца, як учора, і тры дні з хаты не выпараш.
— Ён жа і не піў. Так за дзень здарожыўся.
— Здарожыўся! Дасі гарэлкі, дык і заўтра нікуды не выдаражыцца!
— А не тваё дзела!
— Тарас, га Тарас, а ва ўсіх вочы пад лоб палезлі, як сказаў, што грошай на гэтую... магазінную квацеру ложыш.
— Капераціўную. Хай цяпер пасмяюцца — па чым цыбуля!
— А Віцька нейкі ваўкаваты прыехаў. Толькі піў ды з Гэляю спяваў. Мо і праўду гавораць, што ён у Сібір ездзіў к Сомаву...
— Спі, кажу, не тваё дзела!
Некаторы час было ціха, потым зноў на палку заварочаліся.
— У Сібір ён ездзіў грошы зарабляць. Мо хто са сваіх пад’ялдыкнуў. Але ж ніхто толкам не ведае.
— А як твой трактарыст уздумае заўтра зранку перціся на работу, скажа?
— Дам чырвонец — суткі яшчэ праседзіць.
— Мо многа?
— Калгаснаму і трыццаткаю не ўмажашся. Спі, назола!..
Скора заснуў і Павел, а ў акне ўсё тоненька, надтрэснута пазвоньвала шыба.
Мяцеліца не аціхла і на раніцу. Усё густа і няўмольна шастаў вецер, стомлена гулі змучаным галлём магутныя вязы і буйна ляпіў крышку вільготны снег. І невядома было, ці ўзышло сонца, ці не знікла яно раптам у Сусвеце, пакінуўшы назаўсёды на зямлі цёмную каламутную шэрань, гэты вецер і снег, якому не будзе канца-краю.
У зацішку за ганкам Павел распаліў паяльную лямпу, прыладзіў на цаглінах вядро, пагнутае і пачарнелае, якое заўсёды вазіў з сабою, і пачаў грэць ваду; мароз ноччу асеў, і можна было паспрабаваць завесці матор, не падаграючы паддон.
Павел курыў, перастаўляў лямпу, каб грэла з усіх бакоў, і думаў, што дарогу замуравала намёртва і што нялёгка прабіцца ў гэтым мокрым, моцна злеглым снезе; яшчэ палавіна дарогі будзе нічога — вецер уздоўж дарогі, перамётаў менш, а далей...
Гаспадар, які неўзабаве выглянуў на двор, адразу ж завохкаў:
— Чаго гэта ты выдумаў? Баба ў чыгуне паставіла б, такое дзела. Паможаш жа мо? Людзям жа на завод, а не абы-куды... Я заплачу, не пашкадую, такое дзела...
— Не круці. Варушы толькі, каб не на ноч гледзячы.
— Яны і самі заварушацца!
Гаспадар выйшаў у сівых бітых валёнках, кажушку наапашкі і без шапкі. Ён гэтак жа, як і ўчора, памыкаўся разводзіць рукамі, але тады кажушок спаўзаў то з аднаго, то з другога плечука, і гаспадар усё папраўляў яго — як захінаўся, каб было цяплей, і вочы яго гэтак жа сама бегалі, як і ўчора, у іх спачатку не было ранейшай хітрынкі і весялосці, і толькі калі зразумеў, што Павел згадзіўся, вочкі забегалі ўпэўнена-хітравата, і Павел з глухою злосцю ледзьве стрымаўся, каб не паслаць яго... Ён толькі павярнуўся да гаспадара плячыма, той патаптаўся і пайшоў у хату.
Пакуль Павел завёў трактар, пачалі сыходзіцца госці. Свае, вясковыя, не спяшаліся, а прыезджым было не да гуляў. І калі ўчора на Паўла ніхто не звяртаў увагі — зайшоў, каб выпіць,— то сёння ўсе паглядалі на яго; не спускалі вачэй гаспадар і жончын брат — яшчэ маладжавы рухавы мужчына, нечым падобны і на гаспадара. Частавалі Паўла асцярожна, і ён чуў, як жанкі цыкалі на мужчын, каб не напаілі. І Павел спехам перакусіў, цішком падаўся ў сенцы курыць і ўжо каяўся, што застаўся тут на ноч; але доўга аднаму пабыць не ўдалося — аднекуль выкруціўся гаспадар з пакункам у газеце пад пахаю.
— Во, брат, табе закуска. Вінарку яшчэ на дарогу... Грошы само сабою, такое дзела.
Яго хударлявы твар заружавеўся, і быў ён гэтакі ж жвавы і разумнейшы, чым ва ўсіх, як і ўчора, ды і не толькі ўчора.
Павел занёс пакунак у кабіну, пастаяў крыху ля трактара, матор якога роўна працаваў на малых абаротах і цёпла патыхаў саляркаю, маслам, нагрэтым жалезам...
— Дзень добры, начальнік!
Павел спачатку не пазнаў хлопца, які ўчора спяваў песні. Ды і выглядаў ён, апрануты ў просценькае асенняе палітцо зялёнага колеру, у мяккай пыжыкавай шапцы, на многа старэйшым.
— Дзень добры! — адказаў Павел.
— Прылыгаў усё ж Тарас?
— Не так і прылыгаў.
— Як ні кажы, а аўтобус пацягнеш,— усміхнуўся хлопец.
Хлопец працягнуў Паўлу пачак з цыгарэтамі. Моўчкі прыкурылі.
— А я з вамі ў кабіне паеду. Дарогу паказваць буду.
— Чаму ты? — запытаўся Павел.
— А ты думаеш, Тэклін брат у мазуту палезе?
Хлопец гаварыў насмешліва, нібы проста жартаваў, але вочы глядзелі вузенька і злосна, як ножыкі.
— Віця, ідзі сюды! — паклікаў з кухні гаспадынін брат, і хлопец падміргнуў Паўлу.
Выбраліся ехаць пасля абеду, а вецер не ўнімаўся, усё ляпіў снег, стаяла шэрая прыцемень.
Хлопец сапраўды ехаў у кабіне. Яму было холадна, але ўсё роўна трэба было высоўвацца з кабіны, каб не заблудзіцца ў полі.
Да гравійкі патрапілі добра, але, каб выехаць на яе, давялося адчэпліваць аўтобус і расчышчаць снег на адхоне. І пакуль лазіў, адчапляў трос, змёрз і сам Павел.
Вецер цяпер дзьмуў насустрач, дарога была замецена менш, але снегам замуроўвала лабавое шкло, і, каб не з’ехаць з дарогі, трэба было пільна глядзець пад гусеніцу — далей наперад усё роўна нічога не было відаць. Павел час ад часу прачыняў дзверцы і праціраў бакавое шкло. Віця глядзеў на яго, потым апусціў вушы ў шапцы, адсунуў кардонку і таксама пачаў глядзець пад гусеніцу, зрэдку камандаваў: «Правей!» або «Лявей давай!».
Дваім было лягчэй весці трактар, ды ў кабіну пачаў закручваць снег, ён раставаў на каленях у Віці, і хутка яго адпрасаваныя штаны сталі мокрымі, прыграваліся ў цёплым струмені ад печкі, парылі, але ногі дрыжалі з холаду.
Павел спыніў трактар, падыхаў на рукі — рукавіцы ён згубіў дзён са тры назад. Віця глянуў на Паўла.
— Ідзі да гэтага свата, хай дасць пагрэцца.
Хлопец вярнуўся хутка, толькі вылаяўся, улазячы ў кабіну.
— Баіцца, каб не напіўся ты.
— Пайшоў ён!..
Павел дастаў пакунак старога, чысты адстойнік з паветранага фільтра.
— Ты радня старому?
— Не.
Хлопец прымоўк.
— Ён з бацькам маім з акружэння выходзіў. Бацька мой з-пад Омска. А Тарас з-пад Смаленска, беларус. Аселі тут прыпіснікамі. Маці мая ў дзеўках заседзелася, узяла. Тарас у Тэклі прыжыўся, а трэці ў старое Ясіхі за сына. Прыслалі раз двух паліцаяў па іх. Тарас з другім праз два дні вярнуліся, а бацька не. Забілі яго ў алешніку, уцякаць кінуўся... А той, што ў Ясіхі, выпіўшы каяўся, што падвялі сябра: ён на аднаго кінуўся, а яны на другога — струсілі. Другі і застрэліў бацьку. Маці мая памерла, калі я ў восьмы клас перайшоў. Тарас мяне два гады глядзеў; праўда, я ў сваёй хаце жыў. Усё як дагадзіць стараўся. Магілу бацькаву і цяпер папраўляе. Дачку за мяне сватаў, гэтую, што сёння вяселле, грошы на кватэру даваў. А мне нешта муляе. Ён усё плаціць...
— Чаго цяпер прыехаў?
— Захацелася на людзей глянуць... і яго хацеў прыціснуць. Не скажа. Трэцяга думаў знайсці... І той не скажа.
— Дзе ты цяпер?
— На заводзе. Завочна на эканаміста канчаю. Сваты ж пачаліся, як уведалі, што вучуся... А табе грошы ён заплаціў? — раптам ажывіўся хлопец і весела паглядзеў на Паўла.
— Не.
— Як заедзем у Слуцак — аддадуць. А загадзя — дудкі!
— Мне, як... дзверцы і гэтая гарэлка, і гэтыя грошы! Каб не людзі...
— Для цябе людзі... Давай, паехалі. На мае пальчаткі.
— Выпацкаю.
— Памыю. Бяры.
За паваротам дарогі вецер ужо дзьмуў збоку, і Віця зноў заставіў акно кардонам. Пайшла добра замеценая дарога, і снег цяжка ссоўваўся нажом. Цяпер даводзілася спыняцца ўсё часцей і часцей, каб астыў матор; у кабіне было горача і нават утульна: яны курылі, і Павел расказваў пра дзяцей, пра тое, што нешта не ладзіцца цяпер у сям’і. Віця не перабіваў, толькі неспадзявана сказаў:
— Чалавека згубілі. За паўлітраю, за рублём, за машынаю... І ўсё з гэтага пачынаецца...
Сцямнела незаўважна, незаўважна пачаў ісці снег, але было не да гэтага: пачуўся самы большы перамёт. Больш як гадзіну яны прабівалі дарогу ў гурбе, раз нават ледзь не пасадзілі трактар на мост.
І ўжо да самага Слуцка ішлі лёгка і шпарка, і ў няяркім святле фары стомлена і адзінока пагойдваліся апошнія сняжынкі. І на гарадскіх вуліцах было прыцемна, спустошана, забелена снегам.
Павел спыніўся, адчапіў трос, і шафёр аўтобуса пачаў сам налыгваць яго на буксірныя крукі.
Віця толькі моўчкі паціснуў Паўлу руку — абодва ведалі, што наўрад ці больш сустрэнуцца, і Паўлу захацелася сказаць, каб Віця больш не ехаў да гаспадара, але стрымаўся.
Выскачыў і сват з аўтобуса, спехам падаў Паўлу дзве бутэлькі, тыцнуў у руку чырвонец: «Дзякуй, дзякуй вам, каб не вы...»
Павел пастаяў, паглядзеў услед аўтобусу, потым шырокім размахам, як гранаты, адна за адною далёка ў сад папусціў бутэлькі, сеў у кабіну, на месцы развярнуўся і пакіраваў да сваёй вулачкі з замеценымі падворкамі, з рэдкімі ліхтарамі на драўляных слупах, да свае хаты, дзе адзінока і бездапаможна злавалася на яго жанчына, якой непатрэбны былі лішнія заробкі, на якія ён гнаўся,— ёй цяжка было пасля раз’езду дзяцей ад адзіноты — што і ён зараз так востра адчуваў,— і яму было шкада і вінавата перад ёю і за апошнія гады неладоў, і за выбітыя ў верандзе шыбінкі, праз якія ходзіць завейны вецер і холадна, намяло снегу.
1970