Ціхі завулак са старымі драўлянымі дамамі, з бліскучаю доўгаю травою паўз платы, адзічалымі кустамі руж у густым павуцінні і белых росах пачалі зносіць. Гаспадары наспех прадавалі хаты падгараджанам, і амаль штодня ў завулку гулі нагружаныя бярвеннем машыны, «Беларусы» з прычэпамі, а па сценах хат у лёгкім сухім пыле расходжвалі самавітыя вясковыя дзядзькі ў кірзавых ботах, з ламамі і сякерамі, падважвалі і па лагах спускалі долу панумараванае чорнаю фарбаю бярвенне, разбіралі печы і акуратна, у слупкі, складалі цэглу. І праз два дні на месцы былога жылля ляжалі толькі кучы глінянага друзу, варушыліся пад ветрам парудзелыя абрыўкі шпалеры, газет, і сумна і пуста стаялі сады,— пакінутыя чалавекам, яны падобны на пакрыўджаных, бездапаможных дзяцей.
Валі было шкода садоў, шкода кустоў бэзу, якія толькі зацвілі і якія ламаў хто хацеў, шкода бярозак, што так і стаялі там, дзе былі платы — з прачосамі і ржавымі слядамі ад цвікоў, калі бярозкі былі жывымі шулкамі ў плоце. І гэтае шкадаванне і жаласлівасць мо былі і ад таго, што ёй даводзіцца ляжаць у ціхім, крышку прыцемным пакойчыку і няможна выйсці на двор, дзе так многа святла, прастору і сонечнай ласкавасці, дзе такія цёплыя, мяккія чорныя вечары, шчымліва-салодкая трывога, прадчуванне незвычайнага і цудоўнага, без чаго ў маладосці ніяк немагчыма... І ўсё ж як ні цяжка і сумна было на сэрцы, жыло ў самай патаемнай яго схованцы вечнае пачуццё шчаслівасці і вялікай радасці жыццю, калі ўсё яшчэ ўперадзе, калі жыццё яшчэ не зведана і здаецца такім заманлівым і абавязкова добрым, калі ў чалавека, як бы ні быў ён засмучаны, свецяцца ў вачах гарачыя іскрынкі...
І да таго ж у Валі ўсё найлепш складвалася гэтаю вясною, яшчэ з таго часу, як пачало прыграваць сонца і рабіўся мяккім снег, калі слаба і няўпэўнена пачыналі сачыцца першыя ручайкі. Было гэта мо таму, што прыжылася яна ў горадзе, прывыкла да свайго па-вясковаму ціхага і ўтульнага завулка, да кватэры — невялічкага пакойчыка, абклеенага даўным-даўно шпалерамі і некалі белай — цяпер парудзелай — папераю на столі. Пазнаёмілася з Валодзем...
Яна ўспамінала, як хадзілі з мацераю ад хаты да хаты і не маглі знайсці кватэру. І Валі шкода было глядзець на яе, такую негарадскую: у чорнай новай куфайцы са слядамі мелу на рукаве, якім быў напісаны нумар яшчэ на фабрыцы, у бліскучых гумавых боціках з высокімі халяўкамі, у вялікай кулястай хустцы-тарыноўцы,— неяк задажджыла, не па-жнівеньску захаладала, і таму маці ўбралася, як зазімкам. Яна, як і Валя, была нясмелая і чужая ў горадзе, не мела нікога знаёмых, ім бы абедзвюм не было дзе пераначаваць, каб не знайшлі кватэру — тут, у завулку, у нізкай хацінцы з абмазанымі звонку глінаю пазамі, каб не так дзьмула ўзімку; гаспадыня была старэнькая, цёмная, маршчыністая з твару, у круглых акулярах...
Усё гэта было, здаецца, даўно: і збянтэжанасць, і нейкая спалоханасць, і адзінота ў шумных студэнцкіх аўдыторыях, і цяжкі неадольны сум, які часам прарываўся такім няўрымслівым жаданнем — паехаць! Назад, дадому, за цёмны, непрыветны восенню лес, дзе так прасторна і добра нават у восеньскую пахмурнасць, дзе такі знаёмы і халодны пах туману і размоклых гразкіх палёў, на якіх толькі вузкімі палосачкамі рудзеюць быльнікам палявыя межы-дарогі!
Цяпер смешна, што не ведала аднакурсніц — Ірку, Ніну, Веру, неўгамоннага балбатуна і штукара на ўвесь курс Кірыка... А як хвалявалася і не спала ночы перад экзаменамі першай сесіі! Недарэмна старшакурснікі гавораць, што той студэнт «на ўсе сто», хто здаў першую сесію. І як страшна ісці з самага ранку і чакаць, пакуль прыйдзе выкладчык, потым сваю чаргу ля дзвярэй, на якіх коратка і значна напісана: «Экзамен!» І як падае сэрца і аж звоніць увушшу перад сталом з роўна рассыпанымі белымі лісткамі білетаў! Аж вочы хочацца заплюшчыць. А потым, як выбежыш з аўдыторыі, бесталкова і шчасліва адказваць на бясконцыя пытанні, якія сыплюцца з усіх бакоў: што? як?
І стомлена і спакойна ісці дадому, зайсці ў магазін, купіць пругкага, пасыпанага цукрам мармеладу і дома есці яго — зусім як у дзяцінстве — з булкаю і халодным малаком...
Валя адкінулася на падушку, паклала на стол уверх вокладкамі разгорнутую кнігу,— кніга была тоўстая, нецікавая і, здавалася, бясконцая. Яе прынёс Валодзя ў мінулую суботу. Яна прасіла яго раней, але ён забываў і прынёс, каб хапіла надоўга. Ён абяцаў, што прыйдзе заўтра, і Валя ўяўляла, як яны пойдуць гуляць у горад, а можа, лепш у кіно: ёй нельга яшчэ многа хадзіць. Будуць ісці вузенькаю сцяжынкаю паміж урослымі ў зямлю помнікамі — могілкі старыя, даўно закінутыя. На адным канцы іх абжылася гарадская пескабаза з горамі пяшчотна-сухога жвіру, а з другога канца бульдозерам ссунулі каменне помнікаў, і вучні прафтэхвучылішча зрабілі футбольнае поле, высыпаныя вапнаю лініі якога да дажджу нечакана бялеліся на цёмнай, зрэдку парослай травою зямлі...
У дзверы пастукалі, і Валя моцна, каб пачулі, крыкнула:
— Заходзьце!
Было чуваць, як асцярожна прачыніліся дзверы, потым калыхнулася занавеска ў яе пакой, і паказаўся Ірын твар.
— Ірка!
— Салют, Валька! Ой, як у цябе добранька, прахладненька!
Ірка была ў сукеначцы без рукавоў, у чорна-белую палосачку, лёгенька падпяразаная вузенькім чорным раменьчыкам; аголеныя да пляча рукі ўжо чуць прыхапіў загар, і калі Валя дакранулася да Ірчынай рукі, адчула сонечную цеплыню.
— Як ты загарэла!
— Загарыш яшчэ. Горача!.. Ледзьве знайшла цябе.
— Добра. А то ніхто не заходзіў колькі...
— Многа, бо дэкан мяне выклікаў, пытаўся, чаму столькі пропускаў... Перад стыпендыяй, кажа, спраўка трэба...
— На акне ўсё ляжыць.
— Я ў кіно на паўдругой прыбегла... Успомніла пра дэкана. Ледзьве знайшла...
Ірка ўсё нецярпліва тупала па пакоі, стройная, з вузенькімі какетлівымі вочкамі і сімпатычна прыпухлымі вуснамі.
— І Ніны не было...
— О, яна такога фраера закадрыла! З бакамі, высокі. З канструктарскага бюро... «Масквіч» свой!
— Праўда?
— Ой, што ты! Казала, заўтра на мора паедуць.
Ірка закруцілася ка адным месцы, зірнула на гадзіннік.
— Ну, дзе спраўкі? Пайду. Мо яшчэ забягу... Папраўляйся!
— Папраўлюся.
— А што ў цябе?
— Нешта пасля ангіны на сэрцы.
— Ну, бывай!
Было чуваць, як прастукалі па ганку Ірчыны тоненькія абцасікі і нехаця, мабыць з будкі, брахнуў сабака.
Валя заплюшчыла вочы і адчула і лёгкі водар духоў, які застаўся пасля Іркі, і сонечны пах яе загарэлых рук; падумалася пра Ніну, якая заўтра будзе на пляжы — у адным купальніку, з прыклеенаю на носе паперкаю...
...Валя ехала з Валодзем на пляж электрычкаю,— нечакана пачаліся не па-веснавому спякотныя дні, і Валодзя захацеў паехаць на возера пазагараць. Яна спачатку пачала адмаўляцца, што яшчэ рана, што купацца няможна, пакуль не ападзе з дубоў мінулагодні ліст, ды яна не ўмее і плаваць. Валодзя кпіў, што яна, вясковая дзяўчынка, баіцца холаду, бы якая гараджаначка. І на пляж лепш ехаць у першыя дні, калі ўсе яшчэ незагарэлыя, белыя, як разасланыя на поплаве палотны. Валя не памятала ўжо, каб у вёсцы хто ткаў і бяліў палотны. Валодзя, мабыць, памятаў: ён адслужыў у арміі, скончыў інстытут, а цяпер канчае аспірантуру, напісаў кандыдацкую. Валодзя з самага цяпла ходзіць у рубашцы з закасанымі рукавамі і ўжо паспеў загарэць,— лазілі з хлопцамі на дах інтэрната і там загаралі, пакуль не згледзеў камендант і не пазамыкаў на вісячыя замкі ўсе хады на вышкі.
У электрычцы было бітком набіта народу, большасцю моладзі — з сумкамі, рукзакамі, гітарамі. Валя сядзела ля акна, Валодзя побач. Адну руку паклаў ёй на плячо, а другою трымаў на каленях рукзак.
На пляж ішлі напрасткі, паўз дом адпачынку, потым мяккаю лагчынаю, па якой цякла невялічкая рачулка, плыткая, пятлястая, з падмытымі, абрывістымі беражкамі, на якіх густа раслі альховыя кусты. У лагчынцы ўжо стаялі чырвоныя «Масквічы», маленькія, тупаносыя «Запарожцы», па рачулцы плюхалася шумлівая дзятва з сачкамі ў руках. Тут прыпыняліся сямейныя, з дзятвою,— і вада цяплейшая, і за малымі менш нагляду, і магазін бліжэй.
За лагчынаю сцяжынка пайшла пад узгорак, па маладым сасновым лесе. Тут яна была ўбіта нагамі, як заасфальтаваная, халодная, пасыпаная пасохлаю, колкаю ігліцаю. І Валя, якая зняла басаножкі, калі ішлі лугавінаю, абулася.
За ўзгоркам было возера, і яны доўга ішлі берагам па сыпучым, цёплым пяску — выбіралі, дзе меней народу, дзе ўтульней.
Непадалёку ад берага, у лесе, віднеліся палаткі, чуць дымілі маленькія вогнішчы, і ля іх тупалі хлопцы і дзяўчаты, смяяліся, трэнькалі на гітарах.
— А хто гэта? — запыталася Валя.
— З начоўкаю прыехалі.
— Як з начоўкаю?
Яна ніколі не начавала ў лесе, ды яшчэ вясёлым гуртам. Вакол іх вёскі былі палі, якія яна любіла, калі красуе і спее жыта. Жытнёвае поле далёка, аж да самага небакраю, выгінаецца лёгкімі хвалямі, і тады пахне толькі жытам, нібы на ўсёй зямлі адно жыта! І добра ісці сцежкаю, гладзіць рукою пакорліва-важкія каласы, сядзець на мяжы, плесці валошкавыя вянкі, якія так пяшчотна туляцца да галавы халаднаватымі мяккімі пялёсткамі!..
— Ой, як добра!
— Добра. Я некалі на цаліне любіў сядзець начамі ля вогнішча. Стэп, цёмна, хлопцы спяць, а ты адзін... Давай пройдзем яшчэ, там, ля лодачнай, на ўзгорку прыляжам...
Пасля абеду падзьмуў лёгкі вецер. І натомленаму ў вадзе целу было прыемна адчуваць яго цёплыя павевы — вецер свежа пахнуў вадою, соснамі, пяском, але скуру пачало горача пашчыпваць.
— Ой, згарыш зараз. Ану, марш у ваду! Абсохнеш — і дадому! У электрычцы яшчэ нямнога будзе.
— Не хочацца. Так добранька!
— Ах, лайдачка!..
Валодзя падхапіў яе на рукі і панёс у возера, і яна шчасліва дрыгала нагамі, потым на момант заціхла — яе ўсхвалявала і збянтэжыла моц яго рук, яго цела і што ён так прытуліў яе...
Яна аж сцепанулася ад халоднае вады, спуджана загрэбла рукамі і нагамі — і паплыла! Валодзя паўдня, як ні біўся, не мог навучыць яе трымацца на вадзе, а тут раптам...
— О, сабачы брас! Маладзец!
Валодзя шумна плюхнуўся побач, падхапіў яе на рукі і пацалаваў.
— Ну!
Яна спуджана азірнулася — ці хто не бачыў? — але пляж шумеў, плюхаўся ў вадзе, гуляў у валейбол, піў сітро і лена паглядваў праз цёмныя акуляры, і яна ўсміхнулася сваёй збянтэжанасці.
Потым яны хадзілі па беразе, пакуль зусім не абсохлі.
Валодзя трымаў апусцелы рукзак за лямкі і глядзеў, як яна адзявалася, і, нібы адчуў яе збянтэжанасць, усміхнуўся і адвёў вочы.
— А я яшчэ ўсё роўна не хачу ехаць!
— Дождж будзе. Ты і так спяклася ўся. Паглядзіш, як вечарам загарышся.
— Адкуль ты ведаеш?
— Я многа чаго ведаю.
Дождж і сапраўды даганяў іх ужо ў горадзе. Парывісты, гарачы вецер закручваў па вуліцы пыл, ярка свяціла сонца, але на яго паволі і цёмна ўставала хмара, якая, здавалася, несла навальніцу.
Валодзя купіў у гастраноме паабедаць, і яны беглі да трамвайнага прыпынку; насцярожана паглядвалі цераз расчыненыя трамвайныя вокны — ці не пайшоў дождж? — беглі завулкам дахаты, усё роўна як гулялі ў хованкі з дажджом. І паспелі дабегчы.
Дома гаспадыні не было. І Валя збегала ў хляўчук, узяла пакладзены над дзвярыма ключ.
У хаце быў прыемны халадок, як і заўсёды ў драўляных дамах, калі не паляць у печах.
Валя адразу ж упала на ложак, раскінула рукі — аддыхацца.
А хмара ўжо закрыла сонца, нізка, нядобра зацямнелася, і вецер не сунімаўся, і адчайна трапятала тонкімі галінкамі і пяшчотным лісцем бярозка.
— Ой, як добра! — не стрымалася Валя.
— Ну-ну, упала! Я есці хачу.
— А што ты купіў?
— Булка, каўбаса, напітак...
— Давай!
Валодзя разламаў напалам каўбасу, адчыніў аб табурэтку і падаў бутэльку. Валя села, прытуліўшыся плячыма да падушкі і выцягнуўшы ногі. Цела пачынала гарэць, аголеныя рукі заружавеліся, было горача і самой,— мо таму такой смачнай здавалася булка з каўбасой і напіткам.
Калі яна крыху сагнала смагу і голад, падняла вочы, то ўбачыла, што Валодзя глядзіць на яе такім жа пільным, незразумелым ёй позіркам, якім глядзеў і на пляжы, калі вучыў плаваць, і калі апраналася, і яшчэ — яна не памятае, калі — да сённяшняга, але яна не звяртала ўвагі.
Валя збянтэжылася, кінула разгублены, устрывожаны позірк на свае далёка аголеныя вышэй каленяў ногі, памкнулася паставіць на стол бутэльку, каб аслабаніць руку і абцягнуць сукенку, але Валодзя ўстаў, падышоў да яе, узяў з яе рукі бутэльку і паставіў на стол, прысеў побач, паглядзеў у вочы, усміхнуўся, моцна ўзяў за плечы, прыціснуў да сябе і пацалаваў — доўга, да болю, чуць пакусваючы вусны; яна заціхла, адчувала, як нечым салодка-пякучым захліснула грудзі, прыліла да твару кроў; спуджана яна ўслухоўвалася ў сябе, спрабавала зразумець, што робіцца, і несвядома, інстынктыўна ўперлася рукамі ў Валодзевы плечы, паспрабавала не дацца пацалунку і адчувала, як моцна і ўладарна трымае ён яе, як млеюць яе рукі і вось-вось скорацца; але Валодзя сам адпусціў яе — з цяжкаю палёгкаю, як нешта важнае вырашыў для сябе,— і ўзяўся за напітак.
А Валя хуценька падкурчыла ногі, прытулілася ў куток і, разгубленая, натапыраная, растрапаная, як спуджанае кацянё, усё не магла аддыхацца, супакоіцца, зразумець і адчувала, як недзе глыбока ў душы квола праклюнулася радасць.
Валодзя ўстаў і адчыніў фортку.
Навальніцы не было, аціх вецер, які спачатку парывіста біў па даху хвалямі буйных рэдкіх кропель, і дождж ішоў з шырокім густым пошумам — і па даху, і па лісці бярозы, і па зямлі: ён быў цёплы і добры. І Валодзя падсеў да Валі, абняў за плечы і расказваў, як колькі год таму назад, пасля навальнічнай жудаснай ночы са страшэннымі, здавалася, на ўсё неба, кустамі сініх ад лютасці маланак, як пасля гэтай ночы над стэпам хораша і чыста ўзыходзіла сонца, было росна — ён першы раз бачыў росным сухі стэп,— светла і парыста-духмяна пахла цвёрдая, як мазоль, зямля і гаркава, дурманліва — невялічкі, бедны стэпавы палын. І не хапала грудзей, каб удыхнуць гэтую нечаканую жывую свежасць... А калі ехалі абедам на машыне, услед гэтак жа, як і штодня, віўся густы, дробны пыл і парыпваў на зубах.
Валя даверліва слухала, а потым, як і Валодзя, задуменна глядзела ў акно, на дождж, на буйныя бурбалкі, што ўскоквалі на лужынах. А Валодзя ўспамінаў тую ноч у стэпе. Ён тады начаваў не з хлопцамі, а ў пустой суседняй будыніне, на трысняговых матах, засланых старымі вайсковымі бушлатамі. З ім была Іра, паварыха, Валодзевых год дзяўчына. За ўвесь час знаёмства яна ніколі не дакарала яго, не патрабавала ад яго нічога, толькі каб браў з сабою на лета — і ў экспедыцыі, і на цаліну. Яна ў тую ноч сумна гаварыла, што яны апошняе лета разам, і ён пры сініх сполахах бачыў яе няшчасны заплаканы твар і суцяшаў, што гэта няпраўда, што яны будуць сустракацца, і разумеў, што Іра кахае яго, як ніхто не кахаў і ці пакахае яшчэ так, ды і сама яна наўрад ці будзе кахаць яшчэ другі раз так шчыра і аддана... І ўсё роўна ў іх нічога не зладзіцца: ён канчае аспірантуру, пара, як і ўсім людзям, жыць, абжывацца, заняцца работаю, ды не хлопчык ён, трэба сям’я, жонка, якая б умела павесці яе, а Іра — чуйная і трапяткая, як струна, балючая, навечна неспакойная і пакахала яго за бадзянні. Ён не мог зразумець, чаму яна такая, як не мог уявіць яе і самавітаю гаспадыняю, нібы і нарадзілася яна з гэтаю зрушанаю раўнавагаю душы і балючасцю сэрца, якому вечна мучыцца і шукаць...
Яшчэ зімою ён атрымаў ад яе паштоўку: выйшла замуж за лейтэнанта. Ці гэта проста выдумала для яго, каб усё кончыць?..
Валодзя пайшоў адразу ж, як перастаў дождж.
Валя ўстала, зазірнула ў люстра, пакратала пальцам прыпухлыя, непаслухмяныя вусны, прытуліла на момант далоні да яшчэ гарачых шчок, правяла рукамі ад плячэй па грудзях уніз, па бёдрах — і весела і шчасліва засмяялася...
Назаўтра ў яе схлупіла ў горле, балюча было глытаць, гарэў лоб, не хацелася снедаць.
І настрой быў, як і надвор’е: пасля такога летняга, шчодрага дажджу за ноч усчаўся вецер, аблажыла неба, і захаладала амаль па-асенняму.
Усё ж яна адседзела на ўсіх лекцыях і потым зайшла на медпункт — з высланымі лінолеумам калідорамі, з белымі, зацёртымі да жаўцізны каля ручак дзвярыма, з пасланымі халодна-слізкаю цыратаю кушэткамі.
Жанчына-ўрач з пафарбаванымі ў саламяны колер і дробна завітымі валасамі памацала тонкімі халоднымі пальцамі пад барадою, заглянула ў рот і села нешта хутка пісаць на вузкай прадаўгаватай палосцы паперы.
— Зойдзеце, возьмеце паласканне. Стрэптацыду. Тры разы ў дзень па адной таблетцы. Малако кіпячонае з содаю, чай з мёдам добра...
— Можа, паляжаць мне? А то і галава баліць... А заўтра крос.
— Не магу. Забаранілі выдаваць усякія спраўкі. Прыехала з міністэрства камісія, а вас і так не сабраць на лекцыі... Не.
У дробныя, ледзь прыкметныя маршчынкі, моцна напудраны твар жанчыны з ярка пафарбаванымі вуснамі быў звыкла спакойны.
Назаўтра Валя пайшла на крос,— праўда, не бегала, стаяла пікетчыцай,— вечарам піла чай і малако. Праз дзён чатыры горла перастала балець.
...Яна толькі вярнулася з заняткаў, паставіла на пліту ў калідоры, каб падагрэлася, каву, дастала з шафы новую, у буйныя рамонкі на блакітным сукенку, прысела на ложак і раптоўна адчула, як нешта моцнае і няўмольнае пачало сціскаць сэрца. Яна ўстала, падышла да люстэрка, узяла памаду — і толькі свой збялелы твар з чырвоным пісягом памады на падбародку паспела заўважыць...
Праз адзінаццаць дзён Валю выпісалі з бальніцы, наказалі без дазволу не ўставаць, пакуль хвароба не пройдзе; яна і сама адчувала, што тая няўмольная, жорсткая рука ўсё яшчэ трымае яе сэрца і, здаецца, толькі і чакае, каб зноў заціснуць.
Урачы гаварылі, што, калі пашанавацца, усё будзе добра. Валя верыла ім...
— А-ап!
— Ой, Валодзька! Як ты пракраўся?
— Па-кашачы. Ну як ты?
— Ляжу.
— Нічога. Я пытаўся ў аднаго знаёмага медыка. Усё ў ажуры. Ну, перарасцеш...
— І мне казалі... Давай заўтра памаленьку сходзім у кіно. Так хочацца!..
— Не спяшай. Паберагчыся трэба... Ну... Знаеш, мы думаем заўтра з хлопцамі на начоўку паехаць... Я табе яшчэ кнігу прынёс... Паправішся — удваіх з’ездзім. Хлопцы пакрыўдзяцца... Што без гітарыста...
Валодзя спяшаўся гаварыць і не паднімаў на бледную, кволую дзяўчынку вачэй, а калі адважыўся, то ўбачыў, што Валя глядзіць у акно.
— Трэба ехаць.
Валя павярнула галаву да яго, і ён убачыў па шчырых святых вачах, што яна верыць усяму нагаворанаму, на хаду прыдуманаму.
Валя кіўнула галавою і зноў пачала глядзець у акно, дзе дзелавіта-спакойныя людзі ў брызентавых штанах і майках перагароджвалі вуліцу шчыльнымі дашчанымі шчытамі, якія бела свяціліся на сонцы і, мабыць, свежа і смаліста пахлі. І ўспамінала, як нядаўна сноўдаў па пляцоўцы туды-сюды бульдозер, падчэпліваў нажом маладзенькія, толькі адцвіўшыя яблынькі, і яны паволі хіліліся, бы чапляліся галінкамі за напорыстае халоднае жалеза...
І недзе далёка-далёка варушылася трывога, што не ўсё так добра за гэтымі прыгожымі агарожамі, якія ставяць разумныя, самавітыя дарослыя людзі... Але гэтую трывогу перамагала, заглушала адчуванне вялікай радасці ад таго, што яшчэ будзе столькі ласкавага, шчодрага сонца, столькі зялёнае травы, дажджоў, столькі такога цудоўнага жыцця, з верай у якое толькі і можна адзінае, сапраўднае і кароткае шчасце чалавека на зямлі.
1968