Ухадзіўшыся па гаспадарцы, яна драмала на гарачай чарэні печы. У хаце былі прыцемкі, і ад дажджу, які глуха шастаў хвалямі па гонтавым даху, і ад нуднае асенняе шэрані за заплаканымі шыбінамі вокнаў — ад усяго гэтага было адзінока. Яна нікога не чакала ў гэты непагодлівы нядзельны надвячорак, бо ведала, што нават суседка Волька палянуецца перайсці праз вуліцу да яе ў такі дождж, і таму неяк крыху спалохалася і разгубілася, калі пачула, як грукнулі дзверы сенцаў, як там цяжка затупалі ботамі па падлозе і нечая рука пачала мацаць па дзвярах, шукаючы клямку. Жанчына саскочыла з печы, сунула ногі ў гумавыя боты, якія стаялі тут жа ля печы, пад услонам, падбегла і адчыніла дзверы.
Мужчыны ўвайшлі ў хату і спыніліся ля парога. Абодва яны былі ў пачарнелых і злубянелых на дажджы плашч-палатках, з якіх частымі кроплямі цякла на падлогу вада.
— Авой, дождж які! Чаго вы стаіце? — спахапілася яна.— Вось тут вешайце. Дарма, хай капае!.. Вось тут на вушаку цвік. Бушлаты давайце сюды на шафу павешу... Гэта ж хлюпата на дварэ такая...
— Нічога, нічога, не турбуйцеся, калі ласка.
— Праходзьце, праходзьце да стала, а я святло запалю, а то змерклася ўжэ.
Яна шчоўкнула выключальнікам, зацягнула на вокнах фіранкі.
— Ну, добры вечар,— працягнуў руку нізкі, круглатвары мужчына,— добры вечар, Марыя...
Ён змоўк, чакаў, каб падказала яна сама.
— Ганна... Ганна Антонаўна,— засаромелася, збянтэжылася яна.
— Прабачце, забыўся праз столькі год... Памяць...— сумеўся вайсковец.
Яго сябар, хударлявы мужчына ў цёмна-карычневым касцюме, да якога ніяк не ішлі заляпаныя гразёю кірзавыя боты, з густою сівізнаю ў роўна зачэсаных назад чорных валасах, прыветна кіўнуў галавою, моцна паціснуў руку:
— Васіль Ігнатавіч. Лепш — проста Васіль.
— Мы, Ганна Антонаўна, з Сяргеем разам ваявалі. Рашылі праведаць вас, а то забывацца пачынаем. Мы, калі з Сяргеем ляжалі ў шпіталі, столькі адзін аднаму расказвалі! — зноў першым загаварыў вайсковец.— Бач, забыўся нават, як вас і завуць.
— Дарма, ці мала што забываецца,— пачала заспакойваць яго Ганна.
Не было ўжо таямнічасці і загадкавасці — Ганна ведала цяпер, што рабіць і гаварыць. Яна дастала з шафы льняную сурвэту з мохрыкамі-мяцёлачкамі па краях, накінула яе на стол, потым пачала завіхацца ля печы, збегала ў каморку — і хутка на стале стаяла чуць запацелая бутэлька з гарэлкаю, кіслыя гуркі, нарэзанае тугімі роўнымі кавалачкамі сала, стаялі талеркі з наварыстаю капустаю,— Ганна ўмела гатаваць і любіла гэтым пахваліцца.
— Хопіць, хопіць, Ганна Антонаўна! Сядайце ўжо. Нават няёмка крыху,— затрымаў і пасадзіў яе на крэсла вайсковец.
— А як жа! Здарожыліся... Ды каб не было чым частаваць...
— Ну, то за ўсё добрае! За памяць пра Сяргея, за гаспадыню, за дом гэты! — падняў шклянку вайсковец.
Ганна прывыкла за апошні год да такіх гасцей. Гэта дзеля іх яна павесіла на сцяну фатаграфіі Сяргея, яго граматы, што ляжалі ўсю вайну і пасля вайны на дне старога куфра, які застаўся ад свякрухі і цяпер стаяў у сенцах.
— А мы з Васілём, як прачыталі ў газеце, дзе вы жывяце, яшчэ летам збіраліся, думалі — дапамагчы трэба што. Каб не Сяргей, крышка б нам была з Васем у сорак першым. Нямецкія танкі да нас у тыл прарваліся. Ноч была цямнюшчая, мароз... Падабраў ён нас, у нейкае гумно занёс, захаваў у сена. Трое сутак з намі праседзеў, аднекуль есці нам прынёс, перавязаў. Потым нашы стукнулі па гэтым чортавым кліне... Не вытрымаў ён, выбег, як пачалася перастрэлка. Ля гумна яго і секанула. У шпіталь нас разам павезлі,— ціха скончыў вайсковец і дадаў: — Добры быў хлопец.
— Налівайце, налівайце яшчэ! Адагрэйцеся хоць,— пачала запрашаць яна.
Яна ўжо наслухалася расказаў пра геройства Сяргея ад яго былых аднапалчан, якія пачалі прыязджаць да яе пасля артыкула ў газеце, дзе пісалася пра апошні подзвіг яе мужа. Здавалася, што расказваюць пра зусім незнаёмага чалавека, глядзяць на яе чамусьці з павагаю, некаторыя нават з зайздрасцю.
Мужчыны выпілі яшчэ. Яна адмовілася піць, чакала, што запытаюцца пра Сяргея. І яна гатова была гаварыць, што Сяргей з братам былі асілкамі на ўсю ваколіцу, што Сяргей быў лепшым трактарыстам у МТС... Яна расказвала заўсёды амаль адно і тое ж, старалася больш частаваць гасцей, чым расказваць, і яны, магчыма, потым успаміналі толькі яе гасціннасць.
Але мужчыны не распытваліся нічога, закурылі і пачалі ўспамінаць, называць незнаёмыя ёй гарады, імёны.
Ёй успомнілася сваё.
...На вёсцы цэлы тыдзень толькі і размоў было, што пра іх вяселле. Неяк вельмі ўжо не верылася вяскоўцам, што Сяргей, за якога з радасцю пайшла б любая прыгажуня ў наваколлі, бярэ Сідараву Ганначку, маленькую, лядашчую, праўда, на дзіва ўвішную на рабоце. Жанкі гадалі, што пагнаўся ён на працавітыя рукі, бо маці яго памерла, а гаспадарку трэба было глядзець...
Многа яшчэ чаго гаварылі, але што ёй было да таго! І зіма для яе зімою не была, і шчаслівейшага за яе чалавека не было, і зайздросцілі ёй сяброўкі,— бачыла, як глядзяць яны на яе і на Сяргея на танцах.
А потым прыйшла вясна. Сяргей паехаў недзе ў далёкі калгас — МТС была на два раёны — і сабраўся дадому толькі праз месяц. Прыехаў п’янаваты, насуплены. І яна праплакала ўсю ноч, а ён нават не павярнуўся да яе, быццам побач была не жонка, не жанчына нават... Раніцаю не захацеў снедаць, і гэтакі ж пануры, чужы нейкі, паехаў зноў. У той раз ён не прывёз мыць бялізну і больш ніколі не прывозіў.
На вёсцы пачалі пагаворваць, што ў яго завялася другая, не раўня ёй, Ганне. Спачатку пагаворвалі зласліва, а потым са спагадаю ў голасе, асабліва пасля таго, як у яе нарадзіўся сын. І яна спадзявалася яшчэ, што пераменіцца Сяргей, што вернецца, хоць не да яе, дык да сына.
Але ён не перамяніўся.
Пра яго пісалі ў газетах, яму ўручалі граматы: ён быў усё ж лепшым трактарыстам.
А яна пакідала малога на рукі сваёй маці, дзень у дзень ішла на работу.
І яна не праводзіла Сяргея, калі праводзілі, галосячы, сваіх мужчын жанкі.
Сяргей не заехаў нават развітацца з ёю, і гаварылі, што праводзіла яго на вакзал і плакала другая...
— Ганна Антонаўна,— пакратаў яе за руку вайсковец,— выпіце з намі — апошні раз.
Яна механічна ўзяла шклянку, выпіла з нейкай прагаю.
— Скажыце, Ганна Антонаўна, што гэта за малы на той фатаграфіі? — кіўнуў вайсковец на рамку з фатаграфіямі, што вісела над акном.
— Сын мой. У блакаду памёр. Пяць гадкоў было. Ад тыфу...
— Прабачце, я не хацеў... Забыў, што і сын у вас... Мае, праўда, уцалелі ў вайну, а Васіль пасля вайны сваіх усё шукае, нават на след не натрапіў.
Яна паглядзела на маўклівага вайскоўцавага спадарожніка і толькі цяпер убачыла яго вочы — чыстыя-чыстыя, блакітныя вочы, якія глядзелі нібы скрозь дым — затоена, балюча і добра...
Ваенны зноў зірнуў на фатаграфію:
— Быў бы, як бацька, герой.
— Нам час, Ганна Антонаўна. На службу заўтра, ды і вам на работу, а мы тут з Васілём разышліся...— устаў з-за стала вайсковец.
Яна правяла іх да варот.
Не спалася. Можа таму, што нудна і аднастайна шоргаў шорсткім лісцем па шыбіне бэз, нібы прасіўся ў хату абагрэцца, можа, што праз акно глядзела халоднае вока месяца. У хаце пахла папяросным дымам, гарэлкаю — мужчынскім, даўно забытым. Невядома чаму ўсё ўспаміналіся глыбока запалыя, журботна-выцвілыя вочы маўклівага вайскоўцавага спадарожніка.
Яна ўстала, падышла да акна, расчыніла яго: вецер разагнаў хмары, і над зямлёю плыла асенняя ноч, абмытая сумным, халодным месячным святлом. Пасярод лагчыны, што пачынаецца ад самае яе — канцавое — хаты, роўным лускавіннем блішчэла сажалка, і над ёй хіліліся ў паклоне зламаныя старыя вербы, нібыта цягнуліся кастлявымі рукамі галля да месяца, што нерухома застыў далёка ад берага. За сажалкаю ўзбіраўся на ўзгорак чорнымі нагамі клёнаў стары парк, з дрэў якога час ад часу зрываліся і трапяталі на ветры, летучы да сажалкі, адзінокія дрыготкія лісцікі, нібы пісьмы, поўныя адчаю і невыказнага суму, пісьмы, якім ніколі нікуды не даляцець, ніколі не быць прачытанымі...
1969