Калі самалёт з невядомай прычыны раптоўна трапляе ў катастрофу, а пасажыры і экіпаж гінуць, следчыя і даследчыкі шукаюць «чорную скрынку», дзе знаходзяцца запісы апошніх слоў пілота. У падобным стане, кінуты ў ледзяныя абдымкі Калымы і смяротныя абдымкі ГУЛАГа, пісаў і хаваў напісанае ў сваю «чорную скрынку» аўтар гэтых радкоў ад яжоўска-берыеўскіх сышчыкаў. І ўсё ж значная частка з напісанага ў лагеры беззваротна загінула, чаму выпала і балючая тэма вайны, якая полымем гневу апаліла ўсіх нас, тубыльцаў далёкай ускраіны нашай зямлі, воляю сталінскай тыраніі бязвінна кінутых на галодна-халоднае знішчэнне. Частку з таго спрату прапаную чытачам.
Аўтар
Змёўшы пыл даўніны з фаліянтаў,
Уваскрэшу сівыя вякі,
І Мігель Сааведра Сэрвантэс
Мне становіцца блізкі такі!
Над руінамі замчышчаў даўніх
Бачу я — рассяваецца дым,
Каралеўскаму трону падданы
З войскам рушыце ў Ерусалім...
Вось яна крыжаносная зграя
Зноў рыхтуе святую вайну
І агнём і мячом разбурае
Гарады за Хрыстову труну...
Вось ён рыцар — сіньёр прагнарукі,
Сіньярыну вядзе ў церамок,
Каб не здрадзіла ў часе разлукі,
Ей на пояс чапляе замок...
І, цалуючы вернасці ключык,
Накіроўвае стопы ў паход,
Індульгенцый і розных там штучак
Начапляўшы ад розных нягод.
Ці не стуль, Сааведра Сэрвантэс,
Бессмяротны узнік Дон Кіхот?
Быў і я ў шкуры той...
Расінантам —
Дохлай драбай калымскіх шырот...
Не ўвенчвалі славай вас лаўры,
Гранд напышлівы вас не вітаў,
Хоць былі ні арабам, ні маўрам,
Ні за пазухаю у Хрыста!
Як шматкі пасатлелыя мантый,
Час варушыць урыўкі прыкмет:
Як жа ў рабства,
Палонны Сэрвантэс,
Прадалі вас за жменьку пезет?!
Як магло быць, скажыце сіньёры,
Разамкнуўшы таемнасці круг,
Што хадзіў на галеры у моры
Геній ваш, закаваны ў ланцуг?!
Дон Кіхота прапраўнук далёкі,
Я да сэрца ўсё блізка тулю,
Я шукаю зладзейства вытокі,
Што сышлі і на нашу зямлю.
Ах, Мігель Сааведра Сэрвантэс,
Мне знаёмы трагічны ваш лёс,
Арыштанцкія драныя транты
І пірацкі разбойны налёт...
Вы прыкуты былі да галеры,
Я прыкуты да тачкі, як раб,
Гарачынь вас пякла да халеры,
А мяне пёк мароз да нутра!..
...Над Кардовай у небе бяздонным
Завісаў чараўнік-маладзік.
Серэнады чароўнейшай донне
Вы спявалі пад гоман і крык..
Толькі донне вы той — прасталюдзін,
Не вяльможа, не рыцар, не гранд,
І ніякая донна не будзе
Слухаць ваш весялун-балаган!
Між прапахлае лоем авечым,
Часнаком, памеранцам, амброй
Вы ў натоўп грамады чалавечай
Слалі гумару песенны рой.
Хай не рыцар вы, не кабальера,
Хай без шпагі вы і без плашча,
Неслі вы у душы сваёй веру
І любові агонь у вачах.
Вашы словы над мілай Севільяй
Расцвіталі, як ружы вясной,
Хоць прыдворныя камарылья
Часцяком частавала турмой...
...Над Кардоваю — неба бяздонне,
Над Севільяй сярпом маладзік,
Вы санеты складалі для донны,
Я — праклёны таму, хто вялік,
Хто мацней, чым кастры інквізіцый
Над паўшар’ем далоні прасцёр,
Хто з вялікіх «гуманных» пазіцый
Шле братоў і сясцёр на касцёр!
...........................................................
Асядлаўшы часін Расінанта,
З ветракамі мы рынемся ў бой...
Я, Мігель Сааведра Сэрвантэс,
Крыж пакуты нясу над сабой!
1946
Класік паважаны ў тоўстай раме
Паглядае строга са сцяны,
Быццам бы прамовіць хоча прама:
«Што ж вы гэта, сукіны сыны,
Лірыкі ружовую вадзічку
Цэдзіце праз рыфмаў чысты жвір,
Пакідаць пара пустую звычку.
Напісалі б лепш «Вайну і мір»!
Я гляджу спалоханы: святыня!
Мікалаю-ўгодніку радня!
З кужалю кашуля, а штаніны
З грубага вясковага радна.
Вось табе і граф! Па-руску просты,
Бровы — дугі. Позірк мудраца.
Адчуваю: дробнага я росту,
Грэшны сын бязбожнага айца!
На партрэт гляджу богабаязна,
А чарвяк сумнення думкі тне:
Горкі смак нявер’я, дух сарказму
Звіў гняздо ў душы на самым дне...
Сапраўды, назвалі ж вас люстэркам
Рускай рэвалюцыі і змен!
Гэта ж мерана якою меркай
І якой вагаю быў бязмен?
Шмат было, вядома, бруду й блуду,
Востры зрок працяў ваш кожны твор.
Толькі ж ехаў у Сібір Няхлюдаў
У карэце, а не пехам пёр!
Ёсць зварот да розных недавяркаў
Не пярэчыць крыўдзе, ўціску, злу.
Як жа так?! Урэжуць мне па карку,
Я ж, рахманы, стой, як немы слуп?!
Хіба ж вам, як мне, давалі ў косці?
Голадам марылі, як мяне?!
Ці ж да вас цынга хадзіла ў госці?
Ці ж служыць змушалі сатане?
Вы ж — памешчык, хоць на вас кашуля
З кужалю, з сялянскага ільну.
Гэта ж гулі лапцікі абулі
І пад імі тояць галізну!
Не сую я носа ў тое проса,
Што не сеяў сам, а сэнс такі:
Жнейкі жнуць, касцы кладуць пракосы,
Ды аруць зямельку... тулякі!
У жыцці ці мала ўсе грашылі,
Пазайздросціць тут гатоў я вам.
Ад царквы вас нават адлучылі —
Насалілі добра вы папам!
Дыхаў сам я адмаўленчым духам,
Спасцігаў марксізму вышыню!
Філасофскай тою пацярухай
Харчаваў я доўга мазгаўню!
Ну, а зараз? Мачыхаю стала
Мне надоўга маці-Калыма,
Дасягнуць тых кушчаў не прыпала
Ні адзінай з царскіх калымаг!
Я ўсю ноч чытаў пра Вашу Анну,
Што ж? Крыху шкада яе і мне.
Век свой дамскі аддала каханню,
А знайшла пад коламі канец.
Я не ўсё утумкаў у рамане,
Як і ў чым Карэнін вінават?
Вронскі — граф. Ён вам бліжэй па сану,
Хоць пусты, як бубен, мот і фат!
Мне б яго ў забойную брыгаду,
Пазвіні не шпорамі — кайлом!
Ухапіў бы плюху па фасаду,
Паспрачаўся б з лагерным мурлом!
Анна што? Жанчына не благая,
Ёй бы ў рукі прасніцу, сярпок
Ды з міленькім-любым шлюб пад гаем,
Ды смаркатых дзетак штук з пяток!
Не! Бадзяцца лепей па парыжах,
Сузіраць па луўрах голых баб.
Дваранін расейскі ім не рыжы,
Покуль жне і косіць рускі раб!..
Зрэшты, што ёй, што насамі круціць
Той высокі і шляхетны круг!
Зразумець бы ёй, што Вронскі — труцень,
Напляваць бы ёй на гэтых шлюх!
Зрэшты — годзе! І бліжэй да справы:
Ёсць і ў нас цяпер такая знаць —
Ракам да Масквы не пераставіць,
Розумам Расію не абняць!
Веру: гневу лавай агнявою
Размяце жыццё той фуз у пыл!
Дапішу апошні верш крывёю,
Бо няма ж у лагеры чарніл!
1948
Я не Ленскі, Вы не Вольга,
Нам па сорак год.
Не магу стаяць я доўга
Ля чужых варот!
Што рыхтуе дзень нам новы?
(Хто і што ўварве?!)
Кажуць, хто мышэй не ловіць,
Кепска той жыве!
Закахаўся (ў познім цыкле!),
Што ж? Маркотна ныць? —
Ах, куды, куды вы зніклі,
Дні маёй вясны?
А нікуды!.. Тут, у сэрцы,
Тут яны ў крыві!
Мне смяхоцце з іхняй смерці,
З іхняе любві!
Каб Анегін — лодар гладкі,
З сытасці й нуды
Мне жакана пад лапатку
Жартам усадзіў?!
Не, не згодзен я на гэта —
Век наш — будзь здароў! —
Каб каго ў нас зжыць са свету,
Без Анегіна на гэта
Выстарчыць майстроў!
1947
Пагаворым шчыра, гаспадыня,
Здымем маскі фальшу і хлусні,
Тут не баль, тут быту павуцінне,
Плётак процьма, як іх не гані!
Тут жыццё, як той казаў, віруе,
Хоць не густа ў ім жывой красы,
Тут прыкметна шчупакі жыруюць,
Дзе як бот дурныя карасі.
Гэта праўда. Сытасць і лянота
Для распусты найбліжэйшы крок.
Кажуць, палец не паднось да рота,
Калі ў чарапку вядзецца клёк!
Я і сам пяшчоту думак чыстых
Марна траціў на такіх, як вы,
Абуджэння ж халадок празрысты
Змёў дурноту з юнай галавы.
А было ж: пад вечар ціхавейны
Чараўніцы юнай мілы смех
Кроў вар’яцтва абуджаў у венах
На спакусны і салодкі грэх...
Хоць і выйшаў я з таго палону,
Ды са смуткам і цяпер пяю:
За брыду — старога салдафона
Аддалі бацькі любоў маю...
Лёс падчас такія курчыць міны
Дзіву дацца можна нездарма,
Калі плача горкаю асінай
Доля пра таго, каго няма.
Я і вас прыдумаў нечакана,
Пад адхон аддаўшы ўсё на злом,
Калі прэч развеяла туманы
Белай ночы срэбнае святло.
А для вас я ўжо ахвяра юру,
Палымянай страсці слушны раб,
Каб паэту ўлезці ў гэту шкуру,
Ні багоў такіх няма, ні баб!
Ваша доля ясная з паўслова:
Верны муж, жыцця павольны ход —
Крокаў пяць ад спальні да сталовай,
Тыя ж крокаў пяць наадварот.
А каханне? Спалучэнне плоці
Ды рыпучы ложак па начах...
Дзе ж прасвет? Ён, нібы дзірка ў плоце,
Свеціць смуткам думным у вачах.
А лятунак мары-чарадзейкі
Хіба зрушыць сэрца тонкі лёд?
Ад яе ж прыбытку ні капейкі,
Так, пустой фантазіі палёт.
Ёсць парадак, ёсць застой спакою,
Што міжвольна зацінаюць дых —
Ёсць такое рабства, пра якое
Лепш староннім не казаць услых.
Я б пакінуў свет ад той напасці,
Толькі гэткім візы ў рай няма,
Ну, а ў пекла не патрапіш — трасцу!
Прыгалуб жа, маці-Калыма!
1946—1948
Калі воўк захварэў,
Ён ад зграі бяжыць у гушчар;
Боль нутра
Лечыць зеллем гаючым
У пушчы сабака...
Чым жа мне ўціхамірыць
Душы запалёнае жар,
На бязлюднасці стылай
Азябламу небараку?!
Ці спрабую ўцячы
Я на бераг сцюдзёнай ракі,
Ці блукацьму па сопках
Адлучаным зверам самотным,
Ці гляджу, як плывуць
Хмаркі-лебедзі ў светлы блакіт,
Як бяжыць лёгкі цень
Над прастораю тундры вільготнай...
Дзьмуць з усходу вятры
У былую маю старану,
Дзе зямля маіх продкаў,
Бацькоў дарагія магілы,
Дзе мая Беларусь
Без мяне сустракае вясну,
Што дала катаржаніну
Прагу да волі і сілу...
Смерць спакойна сваю
Прыме моўчкі знясілены воўк,
Боль шалёны свой спыніць
Сабака чароўнай травіцай.
Я ж, чый роспачны крык
Анямела у горле замоўк,
Як змагу адзінотай згібення
Каварнаму лёсу скарыцца?!
Не ўцячэш ад самога сябе,
Лбом сцяны не праб’еш,
І жыццё, як іржавы ланцуг на нагах
Безудзельна бразгоча.
Хіба ж мудрасці Бог
Ніспашле сваю волю табе,
Каб адолець ты змог
Чарнарыззе бясконцае ночы?!
У тузе скавытаць
Можа лайка на поўню ўначы,
Можа воўк доўга выць
На дымок, што з ярангі віецца,
Мне ж не дадзена
Боль свой нясцерпны перамагчы,
Зарыдаўшы бязгучна,
Далоняй прыціснуўшы сэрца...
Мне прысуджана
Горка ўсміхацца ўсяму, што наўкруг—
Ўсім стварэнням зямным —
Чалавеку, казулі, жывёле,
Мне прысуджана
Ў душы зірнуць
Душагубаў, зладзеяў, падлюг,
У калек і пачвар
Адшукаць знак чароўнае боскае волі!
Як пакінуць мне вас
Гэтай ноччу бяздоннай, нямой,
Зазірнуўшы сусвету
Ў яго таямнічыя вочы,
Каб світанак сустрэць
На паверхні зямелькі сваёй,
Назаўсёды пакінуўшы
Бераг бясконцае ночы!
1946
Жанчына, мілае стварэнне,
Я шмат гадоў не бачыў вас,
Таму нямею ад здзіўлення,
Скаваны дзівам хараства.
Закон няроўнасці міжвольна
Дазнацца вас ці спакушаў,
Што і пад шкурай паднявольнай
Ёсць чалавечая душа?!
Што немагчыма спалучэнне —
На розных канцавоссях мы...
Таму, чароўнае стварэнне,
Як ад халеры ці чумы,
Ад непазбежнае сустрэчы
Шарахаецеся ў бакі,
Каб звер з абліччам чалавечым
На вас не выскаліў клыкі...
Ах, мілая, вы так далёка
Ад ісціны вядомай той:
Ад торбы ды турмы няўрокам
Не абаронены ніхто;
Што скуць жалезам можна рукі,
Што нельга скуць жалезам дух!
Хай вые лёс паршывай сукай,
Звініць заржаўлены ланцуг!
Як мёртвы зыб гайдае мора,
Жыццё за валам гоніць вал,
Не схіліцца ў знямоглай зморы
Пакорай рабскай галава!
Не, яшчэ рана ставіць кропку
Над тым, што ёсць і што было,
Хоць кожны крок вартуюць сопкі,
Хоць троп вяртання замяло...
Я ноччу доўгай і бяссоннай
Ганю згіноты чорны цень,
Хай адраджэннем блаславёны
Ірдзее над радзімай дзень!
Там і сустрэну міг жаданы,
І сто разоў згадаю вас
За вокамгненны, нечаканы,
Дзівосны прывід хараства!
1946
Адлятаюць на захад чародкі гусей,
Напаўзае Вялікая Ноч пакрысе.
Пуцявіна нябачна між зор пралягла.
З тропу іх не саб’е ні ўраган, ні імгла.
Птахі вольныя, смела ляціце туды,
Дзе зялёныя вечна квітнеюць сады!
Утапіце ў глыбінях журботу маю —
Страціў голас пасаджаны ў клетку пяюн!
Мне не дадзены крылы, мне пешшу кружыць
Па мярзлотнай зямлі на агеньчык чужы!
Мне імя запаветнае нельга назваць,
Мне раней цалаваных ільга цалаваць.
На палярных вятрах мне дзічэць, і гібець,
Ды журыцца, крадком прыгадаўшы цябе!
1947
Вас навезлі з вашай добрай волі
У абдымкі доўгага рубля,
Каб Кландайкам на людской нядолі
Стала вам калымская зямля!
Нас сагнаўшы з пекла гнюсных турмаў,
Чым так шчодра ўсеяна зямля,
Панавезлі ў карабельных трумах,
Як на бойню збэшчаных цялят!
Я гляджу на вас і на падобных
Гэткіх жа двухногіх — людзі й людзі,
Толькі вам жыццё —
пірог шафранна-здобны
На вялізным, як паўшар’е, блюдзе!
Зырыць кожны воўкам на авечак,
Як бы адхапіць найбольшы кавал!..
Глянеш збоку — кволы чалавечак,
Звычкі ж мае добрага удава!
Што там той удаў?! Труса ці труску
Праглыне і варыць месяц цэлы!
Чалавеку ж труска на закуску,
Ды і то пад чаркаю з пахмелля!
Скажам, слон — жывёліна-махіна!
З’есць банан і сыты аж па хобат.
Чалавеку ж бульбы з паўасьміны
Мала на галодную вантробу!
Або ўзяць вярблюда: па пустыні
Каракумаў розных дзён з дзесятак
Без вады, без ежы горбіць спіну!..
Хіба ж гэтак зможа усялякі?!
Час ляціць нястрыманы, крылаты,
Прыпазніўся — страціш веры меру?!
Глупства, пане, больш нясеш ты страты,
Прамаргаўшы сытую вячэру!
Вам жывецца ўтульна ў цёплым доме,
Ласка жонкі — вам як доза брому...
Ах, была б планетка ўся ядомай,
Зжэрлі б цалкам, не далі б нікому!
Я абшнарыў паўзямное кулі:
Дзе яно, Адамавае шчасце?!
Паказаў мне лёс такую дулю,
Што аўчынкай здаўся б рай купчасты!
Я папраўдзе й сам не пурытанін,
Піў гарэлку, цалаваў жанчынак,
А цяпер галодны калымчанін,
Паднявольна гну на шахце спіну.
Зазірнуўшы дзёрзка ў вашы твары,
Што ільсняцца самадурства тлушчам,
Бачу, як брыдзе святлістай марай
Камунізму здань у тундры й пушчы!
Мне ж, бадзягу, месца шмат не трэба,
Хопіць дзесь пад сопкай два аршыны
Ды ўваччу акравак светлы неба
Беларусі — крэўнае айчыны!
Нашча лепей пішацца намнога —
Дух натхнення сінякрылым птахам
Прылятае сонечнай дарогай
Разагнаць шкілетны прывід страху...
Вы ж паспіце, прыхвасні эліты,
Стома сыці хай вам песціць целы
Вуркатаннем страўнікаў набітых:
Дзякуй Богу, дзень прайшоў — пад’елі!
1948
Сон такі: спяваюць салаўі
Дзесьці пад Саратавам над Волгай.
Свеціць смутак у вачах тваіх,
Што не ўбачу доўга, доўга...
Сон такі: гульня пачуццяў, слоў,
Спалучэнне фарбаў, хвост каметы,
Вечнасць — момант чараўнічых сноў,
Момант — азарэнне дум паэта...
Сон такі: слізгоча лёгкі плыт,
Над вадою пырхаюць касаткі,
Ловіць сэнс таемных слоў мой слых,
Дзе няма канца, няма й пачатку...
Сон растаў. Ігрышчам завірух
Сівер гоніць сцюжу ледзяную.
Выказаць хачу — займае дух —
Па табе так люта я сумую!
Звёў — развёў нас д’ябал абаіх,
Шчасця міг, запомніся надоўга!
...Як салодка пелі салаўі
У тваім Саратаве над Волгай!..
1949
Уплецены аранжавая
Кветка ў валасы...
Заціхлым болем ран жывых
Загубленай красы
Я згадваю, прыгадваю
Ў затоенай журбе
Падобную, прынадную,
Што ўбачыў у табе.
Даруй, жанчына мілая
(Ўсё, што было, сплыло),
Што чараўнічай сілаю
Не ўзяты я ў палон.
З аброці, з путаў спушчаны
Распуджаныя сны
Аб мілай Беларушчыне
У квецені вясны,
Аб ціхай сціплай Свіслачы,
Пагардлівай Дзвіне,
Аб тых гаях, што высячы
Так рупіла вайне,
Дзе запявае раненька
Салоўка на дубе...
Ці ж трэба быць выгнаннікам
Каб так любіць цябе?!
Аб тых лясах ігуменскіх,
Дзе матчына радня,
Дзе і дагэтуль глуміцца
Над ёю партгання...
Уяўны прывід гонячы
Гадзінаю ліхой,
Прымроілася поначы
Ты яваю жывой!
І ўжо ў мігценні сполахаў,
У шолаху дажджоў
Супроць страшыдла-молаха
Паўстаць на бой гатоў.
Гатоў адолець далечы,
Глыбіні, вышыню,
Масты былога палячы
І кленучы ганню,
Што пысай ваўкалакавай
Людскую смокча кроў,
Што як пухлінай ракавай
Жыццё працяла скрозь.
Ды толькі зманам зрокавым
Я цешу сам сябе —
Паўлін за сеткай дротавай
На сопачным гарбе...
Балюча ж сэрцам зраненым
Пад ружаю вятроў
Сканаць навек спаганеным
Бязглуздасці таўром!..
Далёкая, каханая,
Чаканая, ты вер:
Мы горам павянчаныя —
Саюз наш не парве
Ні хеўра падлубянская
Заплечных спраў майстроў,
Ні роба арыштанцкая,
Ні выпаўзень — «герой»;
Ні зграя азвярэлая,
Што кінула за дрот,
Не нас, народы цэлыя,
Без права на зварот...
.......................................
Вось што жанчына ветлая
Спляла мне пакрысе
Аранжаваю кветкаю
У залатой касе!
1947—1956