epub
 
падключыць
слоўнікі

Анатоль Бароўскі

Білет удачы. Кніга першая, якую жадалася напісаць

Частка першая
  1
  2
  3
  4
  5
  6
  7
Частка другая
  1
  2
  3
  4
  5
  6
  7
  8


Частка першая

 

1

 

Не вялікі я аматар піва, але ў той дзень мне яго дужа захацелася нечакана аж з самае раніцы, і нейкае неадольнае жаданне прымушала мяне адкінуць усе клопаты і падацца да піўной бочкі. Тут жа. Неадкладна. Ну як хто падштурхоўваў мяне нябачны і нашэптваў, што калі я не паспытаю яго праз чвэрць гадзіны, то павінна здарыцца нешта непапраўнае і страшнае...

Глупства, канечне ж, і дурнота, але я добра памятаю свой тадэшны стан, тую незразумелую смагу, якая падступаецца хіба толькі тады, калі ў лазні выходзіш з гарачай-гарачай парылкі...

А тады ж і духаты нават не было, а неба было заслана шэрымі прасцірадламі воблакаў...

- Мне так захацелася піва, - прызнаюся свайму сябруку - сядзелі побач на лаўцы ў гарадскім парку, - як голаму купацца...

- А мне вось чамусьці зусім не хочацца, - абыякава адказвае Адам, жмурыцца пры гэтым, некуды глядзіць у засень яшчэ зялёных дрэў.

- Затое ты мне можаш скласці кампанію: піць я буду сам, а ты будзеш толькі назіраць і лічыць куфлі, што я буду апаражняць...

Адчуваю і пераконваюся, што ніхто і нішто не можа перашкодзіць маёй задумцы. Я цяпер магу пайсці на ўсё, нават паслаўшы дружбака туды, дзе Макар не пасвіў сваіх цялятак. Мне ўжо так закарцела, як дурному борацца.

Адам яшчэ працягваў упарціцца, корчыць дурня. У яго, мусіць, зайгралі біятокі супраціўлення, супрацьстаяння. Сябар любіў быць лідэрам і таму не цярпеў камандаў. Тады ён натапырваўся, як спуджаны кот, і выказваў пратэст, нязгоду. Во акурат як цяпер...

Але мяне здзівіла такая акалічнасць - ён жа любіў піва мацней, чым я, ніколі да гэтага не адмаўляўся, а тут заўпарціўся, як малады бычок, якога сабраліся весці на бойню...

- Што з табою, Адам? - ува мне чамусьці пачала нараджацца злосць.

- Анічога... То з табою нешта творыцца... Як звер на мяне кідаешся. А ў цябе ж піеланефрыт. Ведаю, табе і глядзець на тое піва нельга, не тое што каштаваць.

- Ну і хрэн з ім, тым нефрытам...

У Адама вялізныя вушы. Мне здаецца, гэта ад таго, што ён толькі што падстрыгся пад «нулёўку». Нос кірпаты і тоўсты, і калі злуецца, то наздрыны раздзімаюцца і сплюшчваюцца павекі. Я тое даўно заўважыў. Позірк яго можа быць мяккім і даверлівым, а можа выпраменьваць злосць, а то нават і агрэсіўнасць - у залежнасці ад настрою.

- Мне хочацца піва, - талдычу я адно і тое ж, быццам ён, толькі ён і замінае мне наталіць маю смагу ці як той дзіцёнак - упарты і настырны - прыпінае маці: «Купі, ну купі...»

Сябар маўчыць, і незразумела, ці ён згаджаецца, ці працягвае ўпарціцца.

- У мяне няма грошай, - прызнаецца Адам і ўздыхае, задзірае галаву, зажмурвае вочы.

Насупраць нас на лаўцы сядзяць дзве дзяўчыны - з важным і дзелавым выглядам з асалодаю кураць, потым доўгімі пазногцямі атрасаюць попел долу. Робяць тое яны з годнасцю, ну, не раўнуючы, як францужанкі ў прэстыжным рэстаране ці кавярні... Я ведаю - то будучыя медыкі, навучэнкі медыцынскай вучэльні. Яны тайком прыбягаюць сюды наталіць сваю нікацінавую смагу-голад. Мне падумалася, што мы ў нечым падобныя - ім хочацца курыць, а мне хочацца піва. Колькі ім - па семнаццаць? Не падступіся - нафарбаваныя, нафуфыраныя, з доўгімі косамі, нага за нагу, нешта абмяркоўваюць з важным выглядам. У мяне нараджаецца думка: а што, калі я правяду пад тую лаўку мікрафон і запішу на стужку іх размову? Для чаго? Для рэпартажу ў газету? Для фельетона - вучымся на медыкаў і атручваем сваё здароўе? Ці дзеля простай цікавасці - пра што могуць гаварыць дзяўчаты ў такім узросце? А калі яны будуць гаварыць такім жаргонам, што стужка не вытрымае і аплавіцца?..

У рэшце рэшт мы кіруемся да бочкі з півам - на бераг Сажа. Там прыветная і паўнагрудая Антаніна не махлюе, заўсёды далівае даверху, потым чакае, калі адстаіцца, і дапаўняе з коптурам, ніколі не спрачаецца з мужчынамі, як усё роўна разумее іх стан. Антаніна - Тоня - прыгожая, дзябёлая. Ад душэўнай дабрыні ў яе спакойныя рысы твару - загарэлая і акруглая шыя, пульхныя шчокі і сакавітыя вусны, прыгожы нос; ззаду, на шыі, закручана гугля, а ад вушэй звісаюць светлыя завіткі косаў; пад сукенкай калышуцца булкі-грудзі, і калі хто стаіць у чарзе побач з ёю, міжволі кідае позірк, калі Тоня нахіліцца да краніка, - багацце яе кідаецца ў вочы.

Мужыкоў было няшмат - нам пашанцавала, чалавек мо з восем. Гэта ж на некалькі хвілін. А жанчына працуе ўвішна, не паспеем і словам перакінуцца. На першы погляд Тоня працуе павольна, як бы ляніва, але атрымліваецца ў яе хутка і зладжана.

І цяпер, як заўсёды, у яе добры настрой, жартуе, смяецца, паказваючы маладыя здаровыя зубы, - як быццам хоча пахваліцца сваёю пекнасцю і жаданнем усім дабрыні. А вочы ў Антаніны як два блакітныя азерцы, і кожны, напэўна, хацеў бы ўтапіцца ў тых азярынах, магніт была Антаніна, няйначай.

- Ну што, заснуў? - чуецца вясёлы голас жанчыны. - Ты ж чаргу затрымліваеш. Вунь у некаторых аж каласнікі гараць...

- Тры келіхі піва, - ачомаўшыся, гаворыць хутка невысокі хлопец, пэўна, першы раз завітаў да Антаніны.

- Так бы і казаў адразу, - не злуецца лекарка нашых прапітых душаў, адпускае хлопцу тры куфлі піва, не гледзячы на наступнага, пытаецца: - А табе колькі? Сам вады ў рот набраў?

- Чатыры...

Ну і Тоня, усё разумее і здзекуецца, бо ведае добра, чаму хлопцы губляюць мову, але ёй прыемна гэта, яшчэ больш квітнее пад нашымі позіркамі.

- Антон, а колькі мы возьмем? - паварочваецца да мяне Адам - стаіць спераду.

- Можа, па два?.. Так, па два. Не, лепей па тры.

Калі падыходзіць нашая чарга, Адам заказвае шэсць куфляў, а я кладу ў сподак грошы.

- Нечага доўга не было вас у мяне, - гаворыць гандлярка, проста дзіўна, як яна бачыць, нават не паварочваючыся, не падымаючы на нас вачэй, - і па чым пазнае людзей?

У куфлях пеніцца іскрыстае піва, бяжыць праз верх. Яна чакае колькі секунд, пакуль асядзе зусім, зноў далівае.

- З'язджаў далёка.

- Са здачай у мяне кепска. Мо білецік латарэйны возьмеце? «Жыгулі» абяцаю...

У вачах Антаніны весялосць і гарэзлівасць, не праца, а задавальненне, пачуеш ад яе колькі слоў, і настрой на цэлы дзень забяспечаны.

- Вазьмі, Адам, - гавару яму, а сам забіраю ў дзве рукі куфлі, дзякую Антаніне, усміхаюся ёй, адчуваючы, як сагравае мяне яе позірк і белы месяц незагарэлага цела на грудзях, адыходжу, кірую да столікаў.

Адам запіхвае ў кішэньку тэніскі блакітны білецік, павольна крочыць да мяне.

Піва халоднае, церпкае, а я ўсё не веру, што атрымліваю асалоду і задавальненне, зажмурваю вочы і не ведаю, дзе я і што са мной. Вось каб яшчэ і рыбінку, дык было б...

- Даўжок, шэф! - дакранаецца нехта ззаду да майго пляча.

Расплюшчваю вочы, паварочваюся: на мяне глядзіць няголены юнак, пазірае весела, як на роднага брата.

- З рыбкай дык яно смачней, - тлумачыць ён і кладзе перада мной кавалак вяленага ляшча, радуецца, што ён мне дапоўніць задавальненне.

- Дзякую, дружа! - ківаю галавой, але я не магу ўспомніць, калі ж я яго частаваў рыбінай, хаця за гэтымі стойкамі-столікамі такое здараецца часта.

- Забыўся, бачу, - ківае хлопец галавой, шмыгае прастуджаным носам, - забыўся. Добрае забываеш. А я не, не з такіх. Ты месяц назад частаваў мяне півам і цэлую рыбіну даў. А потым прыехалі мянты і мяне схапілі...

- А-а, - адразу ўспомніўся той непрыемны дзень, - ты назваўся тады Джо...

- Во-во! - абрадаваўся хлопец, заўсміхаўся, як даўняму знаёмаму.

- А чаго яны цябе схапілі? - зноў прыкладваюся да брыжыка куфля, раблю два доўгія глыткі.

- І сам не ведаю. Некага шукалі. А я вывескай сваёй, пэўна, ім некага напомніў. Вывеска такая ў мяне, што толькі за краты... Ну, прабач, што ўлез, - апамятаўся хлопец, адчуўшы, што Адам на яго паглядае незадаволена і настойліва, - прабачце...

Ён адышоўся ў дальні куток, адвярнуўшыся ад усіх, пачаў піць сваё піва. Дастаў з кішэні недакурак, прыкурыў і зацягнуўся дымком.

Я не ведаў, хто ён, адкуль родам, але нейкім падсвядомым чуццём адчуў яго неўладкаванасць, адзіноцтва. Я не быў упэўнены, што хлопец меў свой кут, ды ці і працаваў дзе. Па голасе адчуваў, што ў яго мяккая натура, але душа нечым надарваная, напэўна, зняверыўся ў людзях, у жыцці ды і, мусіць, у самім сабе.

Нарадзілася жаданне сустрэцца з гэтым хлопцам, пагаварыць, нават, можа, і напісаць пра яго ў сваю газету. Напісаць жорстка, праўдзіва, нічога не ўтойваючы. Зразумела, ён не ўпісваўся ў рамкі сучаснага чалавека, не мог удзельнічаць у камсамольскіх форумах і тым больш сядзець, як перадавік, у прэзідыумах... Але тут жа ўспомніў, што рэдактар газеты Вуськоў прызнае яго не актуальным ці непраўдападобным. Ён вельмі трымаўся за сваё месца. Слухаўся заўсёды. Даць у абласную? Дык тут яшчэ горш: газетай кіруе абкам партыі і яго партыйны ідэолаг Бабыроў. А першым быў Хасінаў. Татарын у Беларусі. Ці можна ўявіць Шаранговіча ці Цыбульку першым у Грузіі ці Азербайджане? Не дай бог, калі з'явіцца крытычны артыкул! Тады Хасінаў выклікае рэдактара да сябе, грыміць кулаком па стале, адпускае, беручы з таго слова, што такое больш не паўторыцца. Тады ідзе ў рэдакцыі лятучка і грыміць гром у адрас тых, хто асмеліўся замахнуцца на «честь, ум и совесть нашей эпохи».

Я ж залазіў у такія тэмы і дабіваўся сустрэчы з тымі, хто быў пры ўладзе, хто моцна трымаўся за сваё крэсла.

Прысніўся мне аднойчы ноччу мой дзед Рыгор. Нябожчык. Пахавалі яго гадоў з дзесяць назад. Ён стаяў перада мною ва ўсім белым - валасы і барада былі як са снегу, штаны, доўгая, ніжэй каленяў, сарочка - кужэльныя, толькі твар і рукі чорныя - загарэлыя.

- Усё пішаш, унуча?

- Пішу, дзед, работа такая.

- І не сорамна пісаць табе розную лухту? Ты ж прастытуткай стаў, унучак. Парцейным прыхлябальнікам - што табе загадаюць, пра тое і брэшаш. Не крыўдзіся, што так гавару з табою, бо праўду кажу. Кінь, пакуль не позна, бо ў пекла пападзеш. Я ўжо не кажу, што ты Бога забыў, малітву тую забыў, што баба Адэля цябе вучыла...

- Забыўся, дзед, але «Ойча наш» памятаю.

- Пішы праўду, унучак, калі ўзяўся за такую справу. І я прашу, і баба Адэля, мы за цябе тутака перажываем. Ды і сорамна за цябе, што душу і талент свой сатане нізашто аддаеш.

- Дык я ж, дзед Рыгор...

- «Дык я ж, дык я ж»... - перадражніў мяне дзед, перажагнаў і тут жа пачаў знікаць, як туман, як прывід. - Глядзі ў мяне, капуста шаткаваная...

З таго часу мінула ўжо ладнавата, а сон стаіць перад вачыма як не штодня. Адчуў, што пісаць з такой лёгкасцю і бяздумнасцю я больш не змагу. Дзед Рыгор не дазваляў. Крыўдаваў на мяне за тое.

- Ты дзе гэта лётаеш? - вяртае мяне на ранейшую каляіну Адам, дапівае ўжо другі куфель. - Рыбкай хоць падзяліся. Хто такі, што з табой размаўляў?

Я адламаў палову, паклаў ля Адамавага келіха:

- Не ведаю... Другі раз бачу. Тут усе адчуваюць сябе знаёмымі, размаўляюць з кожным, як быццам кожны дзень бачацца і сябруюць. Гэта як у лазні, дзе ўсе становяцца блізкімі і роднымі.

- Нейкі ён... падазроны.

- Шпіён? - злуюся я ўжо на яго - калі няголены, неахайны, то не наш, ату яго. Адам больш да акуратненькіх горнецца, з імі ён смялейшы і паважае такіх.

- Чаму шпіён? Біч. Нідзе, напэўна, не працуе. Каб выпіць, крадзе грошы альбо выпрошвае ў такіх даверлівых, як ты.

- А ты не даў бы яму на піва?

- На піва - не. На хлеб даў бы.

- Дзікунская ў цябе філасофія.

- І ў цябе ж такая.

- Але ты, дружа, не хвалюйся, у цябе ён не папросіць.

Адам паглядае на мяне:

- Гэта ж чаму?

Хіба ж я не адказаў яму? Недзе ў глыбіні душы я ўжо шкадаваў, што зацягнуў сюды Адама. На сваю галаву і бяду, быццам я гэтага піва не мог выпіць і адзін. А то быццам сабе сабутэльніка шукаў. Але ж не гарэлку п'ём... А калі б і гарэлку? То што?

Не быў бы побач Адам, мы б абавязкова пагаварылі з Джо. Добра пагаварылі б, па душах, як кажуць. Ён бы абавязкова расказаў пра сябе, можа, і не з першага разу, а неяк пасля... Можа б, гэта была рэабілітацыя перад дзедам Рыгорам, тут бы я не схлусіў ніводным радком, ніводным словам. У мяне ў сумцы, якую я пастаянна нашу на плячы, заўсёды напагатове дыктафончык, які цудам купіў у камісійным магазіне за трыста рублёў. «Соні»! Выдатная штукенцыя!

Тыдзень назад званю дырэктару палітэхнікума Шаганяну. Кажу, што для рэспубліканскай газеты неабходна даць інтэрв'ю. Альберт Шаганян раздумваў некалькі секунд і, каб не пакрыўдзіць мяне, далікатна сказаў:

- У мяне вельмі мала часу. Калі вы згодны, то магу выдзеліць для гутаркі толькі дзесяць хвілін.

- Калі? - ухапіўся я за нітачку.

- У восем гадзін раніцы.

- Згодзен! - абрадаваўся я. - Дзякую. Заўтра без пяці хвілін я ў вашай прыёмнай.

Раніцай я пераступіў парог без дзесяці хвілін. Без пяці ў прыёмную выйшаў дырэктар, павітаўся, убачыўшы мяне, падаў руку, запрасіў да сябе.

Дастаю дыктафончык, кладу на стол, побач наручны гадзіннік, націскаю кнопачку і гавару:

- Калі ласка, слухаю вас. На дзесяць хвілін...

Замест інтэрв'ю дырэктар зарагатаў, гледзячы на дыктафон. Ён адкінуўся ў крэсле, задраў галаву:

- Абхітрыў ты мяне, дружа карэспандэнт! Не мог падумаць, што пад дых мне дасі... Дзякую.

- За што?

- За хітрасць. Армянін хацеў перахітрыць беларуса, а атрымалася наадварот. Часу мне, братка, не хапае, ну і не схацеў я губляць на размову час.

Што мяне здзівіла, дык гэта тое, што ён, прадстаўнік армянскага народа, гаварыў на роднай мове беларусаў. Тут беларус, маючы ў дыпломе высокую адзнаку па роднай мове, крычыць: «Не знаю я этого языка!», а тут...

- Гэта я вам дзякую, Альберт Альбертавіч, што са мной вы гаворыце на маёй роднай мове...

Прагаварылі мы з ім не дзесяць хвілін. Каля трох гадзін ішла даверлівая размова. Ды не інтэрв'ю ў нас атрымалася, а сяброўская размова за кубкам гарбаты. Я і пытанняў не задаваў. Альберт расказваў пра сябе, можа, як ніколі і нікому не расказваў. Хвілінка такая, пэўна, падкацілася да яго - выгаварыцца хацеў. Мне было цікава слухаць і ўяўляць, як ён, хлапчуком, паступаў некалі ў ваеннае вучылішча і старшына сярод ночы прымусіў яго мыць туалет. Сказаў нешта супраць, і старшына ўдарыў па твары. Даў здачы, ды такой здачы, што ў таго і юшка пабегла з носа. А каб пазбегнуць непрыемнасцей, раніцай забраў свае дакументы (здаўшы амаль усё на «выдатна») і паступіў у політэхнічны інстытут... А потым некалькі сутак ехаў у цягніку «Масква - Ерэван». Ляжаў на самай верхняй паліцы. А ўнізе грузіны пілі віно і елі шашлыкі, дражнілі пахам яго пусты страўнік, сцякаў слінаю. «Дарагой, садысь к нашаму сталу, госцем будэш», - гасцінна, не адзін раз запрашалі да сябе, калі ён спускаўся ўніз. «Спасіба, я сыт», - адказваў ён. У кішэнях гуляў вецер - ніводнай капейкі не было, нават на кубак гарбаты.

Калі ж дабраўся да месца, апошнія сто метраў не мог ісці - падкошваліся ногі. Да парога ўжо амаль дапоўз, узяўся за дзвярную ручку і страціў прытомнасць...

Перад развітаннем Альберт аддаў мне свой даклад па навуковай канферэнцыі, сказаў: «Рабі з гэтага што хочаш. Але найбольш можаш выкарыстаць крытычныя заўвагі. Шмат прэтэнзій у мяне да метадаў навучання...»

Джо не Альберт. Што ён расказаў бы мне, не ведаю, але чамусьці ўпэўнены быў, што і яго было б цікава слухаць.

- Слухай, а што з білетам рабіцьмем? - напомніў Адам, трымаючы яго ў руках. - А раптам «Волга» ці «Калхіда»? - яхіднічаў ён. - То ж за твае грошы куплены. Глянь, і нумары якія цікавыя. Злева, дзе серыя, адны тройкі, а справа, нумар, - адны пяцёрачкі. Запамінаць лёгка...

- Адны няшчасці ад тых выйгрышаў.

- Чаму?

- Там, дзе буйныя выйгрышы і вялікія грошы, абавязкова няшчасці будуць. У нас у бухгалтэрыі працуюць Іда Абрамаўна і Сара Ізрайлеўна. Неразлучныя сяброўкі з дзяцінства. Пры сустрэчы цалуюцца, ласкавыя словы гавораць... Ішлі па вуліцы. Сара ўбачыла, што прадаюць «спрынт», і прыстала да Іды - давай купім. Тая аднекваецца - не хачу. А потым паддалася на ўгаворы. «Добра, толькі купі на мяне, грошы аддам раніцай на рабоце...» Купілі па два. Спачатку свае разарвала - пуста, пуста. Іда Абрамаўна разарвала адзін - пуста. Другі... Аж войкнула і ледзьве не асунулася на зямлю: «Волга»! Ачомалася, кінула сяброўку і хутчэй дадому, да мужа. Сара следам - то я ж купіла табе білет, дзяліся. Але дзе там! Пасварыліся. Муж Сары Ізя Мордухавіч пасля, як атрымаў легкавую, спецыяльна паўз вокны праязджаў і сігналіў - іграў на нервах...

- А ў маёй вёсцы таксама нешта падобнае было. Стаю ў магазіне, курыва купляю. А побач цётка Людвіся бярэ хлеб, грошы падае. Прадаўшчыца, маладое дзяўчо, дае, во як сёння нам, латарэйны білецік. «На шчасце, кажа, цётачка, вось пабачыце, выйграеце...» - «А на трасцу мне твая батарэйка!» - завярэдзіла крыўдліва Людвіся і шпурнула пад ногі «батарэйку». Ззаду мяне стаяла яшчэ адна жанчына, даяркай усё жыццё працавала, Аміля, у гадах, мужа ў лесе хваінай прычавіла. Двое дзяцей у горадзе, дарослыя ўжо. Падняла білецік. «Не камень, спіну не сагне панасіць», - так сказала, купіла пачак солі і пайшла дадому. Яна заўсёды трушком, хуценька так хадзіла, як усё роўна бегала. Яна ў Мазыр за дзень дапінала, а гэта за сорак кіламетраў. Пад восень ужо, перабіраючы ў стале паперкі, наткнулася жанчына на сваю «батарэйку», якую падняла ў краме. Пайшла на пошту, просіць загадчыцу: «Правер, донька, маю батарэйку, валяецца во...» На пошце яшчэ людзі былі, чулі і бачылі ўсё. Загадчыца як крыкне на ўсю пошту: «Аміля! Шчасце табе падваліла!» - «Якое шчасце?» - не зразумела. «Матацыкл ты выйграла з каляскай і мяне пракатаеш...» Аміля аслупянела, выхапіла з рук паперку, не паверыла... Але тут жа адбіла сыну тэлеграму, каб прыязджаў. Вечарам таго ж дня прыбегла да яе Людвіся - дачулася ж, вясковае радыё працуе бездакорна - і з парога заявіла: «Аддавай мой матацыкл! Зяцю акурат добра будзе на работу ездзіць...» А тая кажа: «Ты ж сама выкінула яго, той матацыкл... А можа, то і не твая батарэйка, дакажы, што твае нумары...» І - пайшло-паехала. Да суда дайшло. І мяне на суд выклікалі. Сведкам. Папалам суддзя грошы прысудзіў падзяліць. Во як бывае.

- Ну во, а ты гаворыш. Закажам яшчэ піўка?

- Давай.

На гэты раз я ўзяў лішні куфель. Для Джо. Калі паставіў перад ім, усміхнуўся, удзячна кіўнуў галавой. Мне ён здаўся паніклым і стомленым, хваравітым. Гаварыць яму не хацелася, і я адразу адышоўся. Гэтак я адпомсціў Адаму за яго недавер да хлопца.

Адам нічога не сказаў - ці не бачыў, стоячы да яго спінай, ці не хацелася гаварыць на гэтую тэму.

Праз нейкі час мы з ім развіталіся, а мне дадому не хацелася ісці, і я пабрыў за раку, знайшоў ціхую мясцінку і лёг на зямлю...

 

2

 

Урэзаўся ў маю памяць даўні эпізод.

Не такі, можа, і даўні, але які яскрава запаў у маю памяць. І пасля з прычыны і без дай прычыны з'яўляўся да мяне, прымушаў уздрыгваць сэрца - кожны раз аднолькава балюча, быццам тое страшнае тычылася блізкага і роднага чалавека.

Бацька, як і абяцаў, узяў мяне нацямочку ў лес. Такое надаралася не часта, бо ў яго сваіх леснікоўскіх клопатаў было процьма, і насіўся ён па сваіх дзялянках, як воўк, - было не да мяне. А тады, напэўна, у бацькі быў ці то добры настрой, ці вальней стала з работай, прапанаваў вечарам:

- Не хочаш заўтра са мною ў лес?

- Хачу! - адразу ж адказаў я, як бы баючыся, што ён перадумае.

У мяне адразу заныла соладка сэрца, мройная і шчымлівая асалода прадчування дзівоснага і незвычайнага апанавала мною, напоўніла ўсю маю дзіцячую істоту, і я не знаходзіў сабе месца: і не раз, і не два правяраў гумовікі і анучкі, сумку са сцізорыкам і маленькай сякеркай, якую ранічкай утыркну за папружку і буду, як дарослы, крочыць следам за бацькам.

Бацька ў мяне чараўнік, няйначай. Ён ведае кожную сцяжынку ў сваім абходзе, кожнае дрэва - здаровае і хворае, як ведае, якія звяры жывуць у яго кварталах і дзе. Да гнязда чорнага бусла бацька мяне прывозіў летась, і мы з гадзіну пазіралі на яго са свайго сховішча. Не ведаў, што бацькавы назіранні, а асабліва запісы ў тоўстым сшытку, праз пятнаццаць гадоў дапамогуць мне не толькі напісаць аповесць пра нашую пушчу і Крушнянскія бары, а і стануць яны багатым матэрыялам для сталічнага біёлага, які разам з бацькам створаць падручнік па фітатэрапіі...

Можа, ад яго, ад бацькі, і перадалася мне неадольная цяга да прыроды, да ўсяго, што акружае нас, - ад травінкі і мураша да рыбіны і лісця... Адчуваў незвычайную асалоду ад таго, што зліўся з прыродай, стаў неад'емнай часткай яе, яе мікраскапічным ланцужком-звяном; калі кожны дзень адчуваеш, што ты створаны з касмічных часцінак, з неба чэрпаеш незвычайную сілу, умееш накопліваць энергію і распараджацца ёю па ўменню і разуменню, - то прырода прыняла цябе, атуліла сваім цяплом.

Бацька мой - дзівак. Ніколі не есць мяса. Ён траваед. Сыраед. Есць усё сырое - бульбу і буракі, прарошчаныя боб, гарох і жыта. Тлумачыў, калі дапытваліся, што чалавек створаны Богам самым бяскрыўдным, дабрачым і пяшчотным. А агрэсіўнасць і зло з'явіліся ў чалавека з таго часу, калі ён забіў жывёліну і сасмажыў яе мяса на кастры і з'еў яго. Чалавека бацька параўноўваў з каровай, са свіннёй, даводзіў, што і язык, і кішэчнік у нас аднолькавыя - для пераварвання сырой, натуральнай стравы. Казаў нават, што і хлеб шкодны для чалавека. Ну, тут ужо я не мог з ім пагадзіцца. Хлеб? Гэта ж аснова жыцця!

Толькі праз шмат гадоў, калі мяне патрэ жорстка жыццё, калі мяне пашкамутае Афган і неба здасца ў капеечку, калі я паўстану перад выбарам - альбо жыццё, альбо смерць, я паслухаюся дзеда Рыгора, які ў цяжкія хвіліны прыходзіць да мяне, каб паўшчуваць ці падказаць адзіна правільнае рашэнне ў маім цяжкім выбары.

- Унучак, калі ты не паверыў свайму бацьку, - тлумачыў дзед Рыгор, шкадуючы, што я такі неразумны, выхаваны на дурных кніжках ленінска-сталінскай сістэмы, што нам навязвалі прымусова ў школе, - то навучыся вучыцца ў жыцця. Слухайся разумных людзей. А выбавіць цябе ад смерці ўзводны... Калі яму паверыш, то будзеш жыць, унучак. Ты павінен прачнуцца, скінуць са сваіх вачэй пеляну невуцтва і папяровага розуму. Вашыя ідэі, адобраныя ўрадам і роднай партыяй, закліканы зрабіць з вас пакорных рабоў, маленькіх чалавечкаў, злых і агрэсіўных, якія па загаду «правадыроў» гатовы кінуцца ў бой і страляць, ламаць, крушыць...

Дед знік, як і не было яго, а я доўга ляжаў у прапахлай ёдам і нашатыром палаце і ніяк не мог даўмецца, што ён хацеў мне сказаць, чаму навучыць, ад чаго засцерагчы. І пры чым тут узводны - наш смелы і адчайны камандзір, які не ганяў нас без сэнсу на душманаў. Бярог нашыя жыцці.

Але пра тое не цяпер... То тэма асобная, вельмі важная для мяне. І не толькі для мяне.

Я ўдзячны яшчэ бацьку, што ён адкрыў мне дарогі і сцежкі ў сваім лесе, навучыў разумець яго, як самога сябе. І адкрыў таямніцу, пазней ужо, бадай, самую галоўную. Ён вадзіў мяне кожным разам праз адно і тое ж месца - Барсучынае котлішча, дзе, ідучы дадому, скідвалі свае сумкі і адзенне, каб упасці на мяккую цёплую зямлю і адпачыць, набрацца сіл.

Не ведаю чаму, але нас абавязкова аблытвала адразу дрымотка, нават агортваў моцны сон - не доўгі, моцны, а так, на паўгадзінкі, не болей. Але пасля таго я бачыў, як на маіх вачах маладзеў бацька, у яго вачах свяціўся нейкі дзівосны агонь, голас яшчэ больш мякчэў, і ад яго сыходзіла магутная дабрыня. Хада пасля гэтага была спружыністая, лёгкая, ногі амаль і не датыкаліся да зямлі - як скінуў бацька з плячэй сваіх гадкоў з трыццаць. Тое ж было і са мной - не ішоў, а ляцеў. Тады ж, помніцца, мне і сны сніліся - быццам лётаю я над сваімі Крушнікамі, кожнуго хату зверху бачу і людзей пазнаю ў кожным двары.

Не ведаў я тады, што бацька вазіў туды нямоглага прафесара Андрэева з Менска, якога родзічы, даведаўшыся нейкім чынам пра лекарскія здольнасці бацькі, прывезлі да яго. Дактары з бальніцы выпісалі старога, сказалі родзічам, што жыць яму засталося з месяц, намякнулі, каб самі давалі якой рады, што медыцына далей бяссільная - ніякія лекі і сучасныя медапараты не памогуць.

Бацька, як я памятаю, прарошчваў тады жыта і гарох, паіў цудадзейным адварам - урынай. А каб было зразумела - мачой. Пастаянна з ім, прафесарам, знаходзілася і яго дачка - Паліна Аркадзьеўна, выкладчыца матэматыкі ў інстытуце. Прыгожая, ветлівая. Мне здавалася, што яна ніколі і не спала - усё сядзела каля бацькі, пазірала на яго. І разам у Барсучынае котлішча ездзіла. Колькі разоў бацька яе не браў з сабою, і для мяне то было тайнай. Ці то бацька не хацеў выдаваць свае сакрэты, ці па якой іншай прычыне, не ведаю... Дзіва было адзін раз. Машка, кабыла, прыйшла дадому з пустым возам - без бацькі і прафесара. Занепакоілася Паліна, на маці позірк кінула, каб тая пацвердзіла нейкую бяду, і, нічога не ўбачыўшы ў матчыных вачах, кінулася да Барсучынага котлішча.

Далёка ад вёскі не адбегла - метраў сто - і ўбачыла, і сваім вачам не паверыла - насустрач ішоў яе бацька з лесніком. Ішоў без падтрымкі, сам, упэўнена перастаўляючы ногі. Не так хутка, як бацька, але ж і не адставаў.

- Татачка, ты жывы! Божачка, якая радасць! - упала жанчына бацьку пад ногі, укленчыла, абняла, прытулілася. - А я думала...

- Кепска думала! Ніколі не трэба думаць пра горшае! - гаварыў Аркадзь Андрэевіч, паглядаючы на лесніка. - Скончыліся, дачушка, мае пакуты. Усё. З таго свету вярнуў мяне Канстанцін Сямёнавіч.

Жанчына паднялася. Яна плакала ад радасці. Абняла майго бацьку:

- Каб не вы, не бачыць мне свайго тату ў жывых. Не ведаю, чым вас аддзячыць, якія словы сказаць.

Бацька ўсміхаўся:

- То не я, то лес яго вылечыў.

І бацька гаварыў праўду, не маніў.

Помніцца, праз тыдзень яны з'ехалі. Іх забрала легкавушка з Менска. А яшчэ Паліна Аркадзьеўна прыехала зноў. Каб разлічыцца. Прывезла шмат грошай. Колькі, не ведаю, але бацька не ўзяў. Вярнуў назад. Раззлаваўся нават за плату. Настояла толькі жанчына на адным - каб узяў бацька адрэзы мацеры на сукенку і яму - на касцюм.

Дапытвалася, чым і як вярнуў ён з таго свету бацьку. Думала, што быў у гэтым нейкі вядзьмарскі сакрэт ці нейкая іншая сіла.

- Ніякіх сакрэтаў, Паліна Аркадзьеўна, - адмоўна круціў галавой бацька, усміхаўся з яе думак. - Усё ж лячэнне было перад вашымі вачыма.

- Не можа таго быць.

- Значыць, можа.

- Дык, выходзіць, урына і сырая яда?

- І - лес.

Жанчына задумалася - і верыла, і не верыла. Бацька казаў праўду, але ўтаіў адну маленькую дэталь - мясцінка ў лесе, Барсучынае котлішча, якое замацоўвала лячэнне, давала энергію і сілу і, галоўнае, абнаўляла кроў, умацоўвала сасуды. Хаваць гэты сакрэт бацька меў поўнае права - ён належаў толькі яму. А перайшоў ад дзеда Рыгора. А таму - ад дзеда Міхася...

- Канстанцін Сямёнавіч, а можна я буду прыязджаць да вас зрэдку? - папрасіла перад ад'ездам жанчына, адчуваючы сябе ў нечым вінаватай, што не змагла, як думала, аддзячыць бацьку за выратаванне роднага чалавека.

- Чаму ж не? Прыязджайце. Месца ўсім хопіць. На чарніцы прыязджайце, на грыбы...

- Дзякуй вам.

 

І зноў жа - я не пра тое. Заносіць мяне апошнім часам, спыніцца не магу. Не ведаю і сам, ад чаго такое. Хаця ж - чаго заносіць? Усё, пра што расказваю-ўспамінаю, мае непасрэднае дачыненне да агульнай тэмы - кожнаму з нас у жыцці выпадае білет удачы (ці няўдачы?), толькі ад нас залежыць, як ім распарадзіцца, як скарыстаць яго, а ў выпадку ўдачы (ці шчаслівага супадзення абставін) умела выбраць далейшую дарогу.

Ці заўсёды ў нас хапае розуму і клёпу, каб удачу ўзяць да сябе на службу, ёю памножыць ранейшыя добрыя пачынанні?

Пэўна ж, не - не заўсёды і не ўсім...

 

3

 

Ранак росны, халодна-бадзёры.

Скрозь густое голле і лісце, скрозь высозныя ствалы медзяных сосен прабіваюцца промні малінавага сонца; ад узболатку, дзе яшчэ не ўвайшлі ў сілу ягады малін і ажын, калі яшчэ далёка да чырвані каліны, дзе ўецца спорна па алешынах уверх хмель, плыве церпкі водар, кружыць голаў; у сухой вершаліне дуба шчыруе без стомы дзяцел - выдзёўбвае шышкі, дробная пацяруха ляціць жоўтым сняжком і сцелецца па зямлі...

Я зажмурваю вочы і чую, як бяжыць мураш да свайго жытла, несучы на спіне груз у сем разоў важэй, чым сам; адчуваю, як паўзе гадзюка па сваёй сцяжыне і выбірае месца, дзе можна стаіцца і адпачыць; разумею, як нараджаецца вецер у лясных нетрысках, набірае сілу, мацнее і імкнецца на волю, туды, да высокіх вяршынь, дзе ніхто і нішто не перашкодзяць яго свавольству - і ён стане магутным Ветрам; мне вядома, як набрыньвае сілай маладая бярозка, быццам цікаўнае дзяўчо, наліваецца маладой сілай, жаданнем і прыгажосцю...

Але чым далей і болей пазнаю яго і адкрываю, тым больш адчуваю, што я невук і дылетант. Тым больш разумею, чаму мне непадуладны таямніцы бацькавага лесу.

Але тое я ўцяміў пазней, значна пазней...

Прайшоўшы палову шляху, я знячэўку адчуў, не, найперш зразумеў, што мяне чамусьці не радуе гэты дзень, які падарыў мне бацька, свята адкрыцця таямнічай радасці я не адчуў. Чаму? У маёй душы пасяліліся незразумелая трывога і страх - як быццам мяне наперадзе чакала нешта горычнае і непадуладнае майму дзіцячаму ўяўленню і розуму.

Следам улеглася за намі нейкая жоўтая птушачка - ці не амялушка? - з чорненькімі вочкамі-бісерынкамі, шустрая, як праменьчык сонца, яна шмыгала ад дрэва да дрэва, ад галінкі да галінкі, гаварыла нешта на сваёй птушынай мове і злавалася, што яе не чуюць, - уздрыгвала, як быццам ёй было холадна.

Я міжволі спыніўся. Мяне нешта спыніла. Пільна прыгледзеўся да птушачкі. Што яна ціліўкала? Каму? Мне? Я не разумеў яе мовы, але ж кожным кароткім ціўканнем усё глыбей і глыбей пад сэрца шыўся калюча-млявы халадок, і трывога ўзрастала ўсё больш і больш.

Бацька, здавалася, не чуў амялушку і нічога не заўважаў наўкола - мераў зямлю размашыстым крокам, думаў заўсёдную леснікоўскую думу. У такія хвіліны роздуму я яму ніколі не замінаў, трымаўся воддалеч.

Азіраючыся на амялушку, я пабег даганяць бацьку.

На дзялянцы сустрэліся з братамі Аляшкевічамі - Зміцерам і Аленціем, дужымі дзецюкамі, якія і ў жонкі пабралі родных сясцёр - Лёдзю і Анюту, дачок удавы цёткі Антолі. Былі з імі і дзядзька Віталь з другога канца вёскі, Мікіта, малады хлопец, які толькі што вярнуўся з войска.

- Прывітанне, мужыкі! - паручкаўся бацька з кожным.

- Дзень добры! Здароў быў! - адказалі разам. - О, ты сёння з памочнікам - дзве нормы забяспечаны...

- А як жа, мо і тры нарэжам, га, сын? - смяецца бацька, паглядаючы на мяне, хваліцца: - Амаль мужчына ўжо... Бацьку вунь даганяе.

Пасядзелі, пагаманілі, выкурылі па цыгарэціне. Потым, не згаворваючыся, падняліся, пайшлі да намечанай дзялянкі, у якой намерыўся бацька рабіць расчыстку ад старых і хворых дзеравін. Там раслі бярозы - пераросткі, яны вымкнулі ў неба, іх мог паваліць і разламаць вецер ці буран.

Гэпнулася вобземлю першая бяроза, за ёй другая.Мікіта спорна ўпраўляўся «Дружбай» - і пырскі жоўтага пілавіння ляцелі пад ногі, пакрываючы сівы ціпец і мох. Памагаў і я, махаючы сякерай, - абсякаў сучча, складваў галіны ў лаўжы, каб потым спаліць.

Мужчыны жартавалі, перакідваліся словамі, рагаталі са сваіх жыццёвых няўклюдзіц, смешных эпізодаў жыцця - пачутых ці перажытых.

А я не пераставаў услухоўвацца ў цішыню, шукаў позіркам амялушку - дзе яна, мо зляцела куды. Не, яна і не адлятала нікуды, пырхала непадалёк ад нас, ціліўкала, чорным вочкам страляла ў мяне, як крычала ўсё роўна: «Бяжы за мною, бяжы за мною - памагчы трэба!..»

Мусіць жа, я адзін і ўчуў яе. Усе астатнія былі занятыя сваёй работай, а прыслухацца і ўбачыць маленькую жывую істоту ў іх не хапіла слыху - не ў тым жыццёвым вымярэнні жылі.

І зноў я не адгукнуўся на яе покліч.

Мужчыны абедалі ў цяньку, гэтак жа рагаталі без дай прычыны. А потым і кімарнулі, лежачы на зямлі.

Лёг і я збоч - пад маладую куртатую бярозку.

Амялушка села над маёй галавой. Я замілавана глядзеў на яе, і карцела пагаварыць, як з чалавекам, папытацца ў яе - што так хвалюе, непакоіць? Па чыёй душы ўбіваецца - птушынай, чалавечай? Чаго так просіць-умольвае? Мо які свавольнік гняздо разбурыў і яна просіць дапамогі, каб не загінулі яе дзеці?

І мяне як што падштурхнула, падкінула з зямлі. Я ўскочыў, наблізіўся да яе. Яна як быццам абрадавалася, адчуўшы мае намеры.

- Вядзі, птушка! - загадаў я ціха і адразу паскорыў крок, пашыбаваў следам. - Я памагу табе!

Яна ляцела паперадзе, вяла мяне па сцежцы, потым крута павярнула ўправа - у гушчарняк - і ціліўкала ўсё званчэй і званчэй, пацвярджаючы, што яна дамаглася свайго, дастукалася да свядомасці чалавека. Сумнення не было - цяпер я яе не пакіну, буду бегчы за ёй праз любыя нетры. Я прабег балотца з ванючай тванню, пырскі ўдарылі па твары, але я не звяртаў увагі - стараўся не згубіць амялушку. Узгорак з чэзлага сосніку я прабег што было сіл...

І тут я пачуў крык.

- Памажыце! ...амажыце! - крычаў мужчына знясіленым і хрыплым голасам, бегаў вакол глыбокай калюжыны, у якой загрузла, вышэй колаў, легкавушка. - Людзі добрыя, памажыце!..

Калі я падбег да яго, не разумеючы, што здарылася, ён упаў на калені перада мной, хлапчуком, прасіў выратаваць ад нечага страшнага і непапраўнага.

Толькі цяпер я ўбачыў - як хто засланіў перад гэтым вочы, - што пярэднія дзверцы «жыгулёнка» былі прачынены і яны ж заціснулі дзяўчынку, якая спрабавала, пэўна, вылезці з машыны, ды папалася нечакана ў такую пастку - палавіна яе, з жывата, была ў машыне, а рукі, плечы і галава былі наверсе. І чым больш засмоктвала твань легкавік, тым мацней дзверцы сціскалі дзяўчынку. «Жыгулі» ўсё глыбей і глыбей пагружаліся ў брудную ваду...

Я паспрабаваў яе пацягнуць, узяўшы пад пашкі, але яна закрычала ад болю - дзверца мёртва ўціснула яе, ужо як не счарнела ўся...

Дзяўчынка ўжо не крычала - яна сплакалася і знемаглася. Пакрысе, сантыметр за сантыметрам, багна ўцягвала ў сябе легкавік - было жахліва назіраць і нічога не зрабіць для выратавання жывой душы...

- Я маментам! Тут мужыкі недалёка! - крыкнуў я і стрымгалоў кінуўся ў кустоўе, адзначаючы пра сябе, што толькі мужчыны могуць выбавіць малую з палону. Толькі б яна засталася жывой да іх прыходу.

Бегучы, яшчэ прыкмеціў, што голасу амялушкі не было чуваць - значыць, яна прылятала за дапамогай да людзей. Ды не той адгукнуўся, хто трэба быў, - які я збавіцель? Няўжо амялушка адчувала няшчасце з раніцы, калі ляцела за намі? Тады ж і легкавушка не праязджала там. Прадчувала няшчасце?.. Прасіла, стукалася ў нашы сэрцы, каб мы папярэдзілі бяду?

Я бег і ашчаджаў сілы, каб хапіла яшчэ дабегчы і назад, бо мужчыны маглі і не ведаць таго месца...

Яны ўжо шукалі мяне, спалохаўшыся, што я некуды знік, гукалі.

- Тата, там бяда... туды трэба... хутчэй... - стараюся крычаць, але не было ў мяне голасу, паказваю толькі рукой у той бок. - Бяда там... Дзяўчынка памірае ў машыне - заціснула дзверцай, і легкавік грузне ў багну...

- Які легкавік? Дзе?!

- У Міколікавым бродзе. Ратаваць трэба! Хутчэй!..

Бацька нешта зразумеў, скамандаваў, каб беглі туды. Яны забыліся пра мяне. Я ж сядзеў, змакрэлы, аддыхваўся, набіраўся сіл. А пасля і сам пабег іх даганяць - быццам ад маёй дапамогі там залежала жыццё дзяўчынкі.

Калі ж я прыбег на тое месца, то ўбачыў, што мужчыны выбілі ў легкавушцы вокны, дручкамі падважвалі яе, стараючыся вырваць яе з багны, але нічога ў іх не выходзіла. Мікіта залез наверх, хацеў, як і я, выцягнуць дзяўчо, але клубы ўпіраліся ў метал і не адпускалі. Прорва балота, як пачвара, засмоктвала легкавік у сябе, як старалася праглынуць...

- Мужчынкі, памажыце, азалачу, калі ўнучку ўратуеце! - прасіў дзяцюк, поўзаў на каленях, размазваў па твары бруд і слёзы. - Век на вас маліцца буду... Пашкадуйце яе, чым жа яна саграшыла перад Богам?

- У вайну ты маліўся добра, ведаем, - пра нешта намякнуў Зміцер Аляшкевіч. - Не цябе шкода, а яе, нявіннае дзіця...

- Ёй памажыце. Маё жыццё забярыце, ёй аддайце...

Твар у дзецюка чорны, як у негра, чорныя пісягі сцякаюць па шыі на грудзі, вочы чырвоныя, крывяныя, умольныя.

- Мо б «Дружбай» разрэзаць? - падказвае бацька.

Я адчуў дзікасць сітуацыі - кагорта мужчын, дужых і здаровых, а зрабіць нічога не могуць - бездапаможныя перад смерцю. А на вачах жа гіне дзяўчынка...

- Не возьме, - сумняваецца Мікіта, але і тут жа абураецца: - Дык я ж, маць тваю, не ўзяў яе... Адкуль мне было ведаць пра такое?

Ні сякеры, ні лома... Як на злом галавы. Чаму, чаму я не здагадаўся падказаць, каб сякеры з сабою ўзялі, - мо б выламалі, выбілі дзверцы, не можа быць, каб не прыдумалі чаго... Збегаць? Але туды паўгадзіны, назад столькі ж. І так, напэўна, ужо позна - дзяўчынка ўжо схіліла галаву, бездапаможна абвялі рукі...

- Людзі! - зразумеў дзяцюк, пабег, плюхнуўся ў гразь, абняў унучку, пачаў цалаваць яе, яшчэ больш плакаць. - Чаму мне такую кару прыдумаў Бог? Чаму не мяне забраў на той свет? А-ааа!.. Чаму, скажы, Божа?!

Я ўткнуўся тварам у жывот бацькі і таксама плакаў, як той дзяцюк.

Мужчыны глядзелі строга, насупіліся, клялі сваю бездапаможнасць.

Справа загудзела машына, і дзядзька, кінуўшы малую, спатыкаючыся, кінуўся насустрач, але ніяк не мог выбавіцца з балотнай твані, падаў. Пад'ехала машына, і вадзіцель нейкі час не мог зразумець, што ад яго хочуць, - чалавек хрыпеў, паказваў на легкавушку, і ні слова нельга было разабраць...

Дзяўчынка была непрытомная.

- Які чорт цябе сюды занёс? - мацюкаўся вадзіцель. - Я і то баюся сюдой ездзіць...

Ён падчапіў тросам «Жыгулі», выцягнуў на цубкі бераг. Пасля папрасіў у мужчын закурыць - дрыжачымі рукамі трымаў цыгарэціну.

Толькі пасля гэтага я асунуўся на зямлю - страціў прытомнасць. Скрозь туман свядомасці чуў, як бацька гаварыў рабочым:

- Вы ідзіце, а я з сынам да Барсучынага котлішча пайду... Дома пакуль нічога не кажыце.

- Добра, зразумелі.

Ён некуды нёс мяне, шаптаў і хукаў на вуха, потым паклаў на зямлю. Ляжаў я доўга і не адразу апрытомнеў.

Першае, што я ўбачыў потым, гэта разгалістыя галіны ліпы - то было тое святое месцейка - Барсучынае котлішча, куды прывозіў бацька хворага прафесара.

- Нічога, сын, нічога, на сваім вяку і не такое пабачыш, - казаў бацька, кранаючыся да майго лба, - дакрананне да чужога гора - рэч непрыемная. Шкадую, што ўзяў цябе сёння з сабою.

- Што ён у вайну зрабіў? Пра нешта напамінаў Зміцер Аляшкевіч.

- Паліцаем ён, сын, быў у вайну. Шмат людзей загубіў. Праклялі яго людзі...

- Але ж яна, тая, што загінула на нашых вачах, невінаватая, - у мяне зноў на вачах слёзы, і зноў выплывае яе воблік - вялізныя вочы, вось-вось выскачаць з арбіт, яе перадсмяротны хрып і счарнелы твар, і я захліпваюся зноў у горы, не могучы забыцца пра тое, што было на маіх вачах, што ўвайшло ў мяне на ўсё жыццё...

- Невінаватая, гэта ты правільна сказаў, - згаджаецца бацька і дастае аднекуль слоік з цёмна-карычневай вадкасцю, - вазьмі во выпі, табе адразу стане лягчэй...

Я паслухмяна выпіў, не адпускаючы бацькавыя пальцы ад слоіка, адчуваў, як ад яго рук сыходзяць цеплыня і дабратворная сіла. Яна ўлівалася ў мяне і з зямлі, на якой я ляжаў, і аднекуль зверху. У мяне мацнелі рукі і ногі, яснеў розум. Асабліва пругкімі сталі рукі - імі хацелася ўзмахнуць і, як у дзіцячым сне, узляцець пад воблакі, не дайсці дадому, а даляцець, плывучы над лесам...

- Тата, а што гэта са мной было? - дзіўлюся я і нічога не разумею.

- Такія відовішчы не для дзіцячага сэрца.

- Тое я зразумеў. Пра іншае я - ты ўліў у мяне нейкую невядомую дагэтуль сілу. Як гэта табе ўдаецца?

Бацькаў твар побач - нада мной. Я бачу яго вочы - па-маладому сінія, бы васількі ў жыце, паголены падбародак, светлыя, бы пшанічная салома, валасы. Ад яго патыхае нейкім незвычайным пахам. Ніколі і ад нікога я такога не чуў. Ад чалавека, які не курыць, не п'е віна і гарэлкі, не есць мяса, смажанага і печанага.

- Гэта не я, сын, гэта лес.

- А і хлусіш ты, бацька. Ты так і прафесару казаў. Чаму ж мне праўду не гаворыш?

- Праўда, я не падманьваю цябе. Але тое ты пакуль не зразумееш. Як падрасцеш, як жыццё закруціць цябе ў свае віхуры, тады прыйдзе пара пагаварыць пра тое. Тады я табе і перадам усё, што ведаю, чаму навучыўся. А цяпер яшчэ рана. Зразумеў?

- Здаецца, зразумеў.

- Вось і добра. А цяпер табе пара ўставаць - цяпер ты вылечыўся ад сваёй памаракі, але маленечкі пісяг ад сённяшняга ў цябе застанецца. Ведай пра тое.

...Позна вечарам мы вярнуліся дадому. Ужо прыгналі з лесу статак пастухі, і пасля яго асеў на зямлю густы пыл. Маці ведала пра ўсё, занепакоілася за мяне, кінулася насустрач, абняла, прыціснула да сябе. А я слаба ўсміхнуўся ёй, каб хоць усмешкай супакоіць яе.

- Як на згубу прадаў тыя латарэйкі, - ноччу скрозь сон чуў, як маці шаптала бацьку.

- І не кажы. Хто ведаў.

Гэта пасля я даведаўся, што адбывалася на самай справе з тым дзецюком-паліцаем з далёкай ад нас вёскі. П'яніца, калгасны каваль Бронік Засухін, паміраў, так хацеў выпіць. Да паліцая былога прыбег - пазыч, Парфёнавіч, пляшку самагонкі. «А чым разлічвацца будзеш?» - спытаў Дзяніс. «Во на час магу латарэйкі жончыны даць - дзесяць штук». Згаварыліся. А праз тыдзень у газеце розыгрыш надрукавалі. Дзяніс не дурань, адразу ж кінуўся на пошту, каб праверыць. І - «Жыгулі»! Жонка Засухі прыперла да сценкі Броніка - дзе латарэйкі? Прызнаўся. Пабегла да Дзяніса, а той кукіш пад нос ёй - ведаць не ведаю ніякіх латарэек, наплёў твой алкаголік. А жонка Засухі перапісала перад тым нумары ў блакнот, таму і ведала, які нумар аддаў паліцаю...

Праз месяц зяць прыгнаў у вёску новенькага легкавіка. Як ні сварылася пасля Зінаіда, як ні плакала, адказ той жа - нічога не ведаю, то зяць і выйграў сам легкавіка. Засуха яшчэ тайна бегаў, упрошваў, каб хаця пляшку паставіў за такі падарунак, - кукіш з маслам атрымаў...

Бацька зноў даў мне выпіць таго ж адвару, ад чаго я заснуў моцным і глыбокім сном. Прачнуўся толькі назаўтра пад абед.

На душы, здаецца, было спакойна і хораша.

Бацькі радаваліся майму выздараўленню.

Але мяне доўга яшчэ трывожыў успамін аб трагедыі, якая адбылася каля Міколікавага броду...

 

- Цікавая гісторыя, - уздыхнуў Адам. - Ты ж пра бацьку ніколі не расказваў.

- Не расказваў. Не было патрэбы. А вось сёння прыйшла пара.

- А што сталася з тым паліцаем?

- Розум страціў. Хадзіў потым па вёсцы, шукаў сваю ўнучку. Прасіў людзей, каб памаглі з балота выцягнуць машыну, - абяцаў разлічыцца латарэйкамі...

- Во як яно здараецца ў жыцці.

- Ніводная фантазія такога не намалюе.

- Чалавечы мозг не здольны прыдумаць такія сітуацыі, якія падсоўвае нам само жыццё.

А я міжволі назіраў за Джо, які стаяў да мяне спінай.

Куфель піва, што я паставіў каля яго, стаяў некрануты. Хлопец стаяў нерухома, абапершыся локцямі аб брыжык століка. На ім адзенне вісела як на калку, - звісала, ні за што не трымалася...

Мы дапілі сваё піва. Я ўспомніў, што мне неабходна было наведаць гандлёвы аддзел аблвыканкома - забраць паперы пра наяўнасць магазінаў, у якіх была наладжана механічная праца. Атрымлівалася смешна і недарэчна. Камсамольскія арганізацыі кінулі лозунг «І за таго хлопца». Дзяўчына, нацягаўшыся за дзень скрынак, кошыкаў грузу - не адну тону, аж жылле парвала, павінна яшчэ адцягаць «і за таго хлопца», які не вярнуўся з вайны. Да абсурду даходзілі цэкоўцы, выдумляючы чарговую ініцыятыву...

- Ну што - пагналі нашы гарадскіх? - гляджу я ў светлыя вочы Адама, намякаючы, што наш час наталення душы і страўніка скончыўся, што нам пара разыходзіцца.

- Праз тыдзень зноў убачымся?

- Сляпы сказаў: «Пабачым...»

Перад тым як пакінуць піўное поле, азірнуўся: Джо стаяў нерухома і ў той жа паставе. Як акамянеў. У мяне было жаданне падысці да яго, нешта сказаць. Але ўнутранае пачуццё падказвала, што яму ў гэтыя хвіліны ніхто не патрэбен - ні вораг, ні сябар, тым больш той, хто будзе яму спачуваць.

І тым мацней ува мне нараджалася ўсё большае і нецярплівае імкненне даведацца пра яго лёс. Нешта прыцягвала да яго, нехта падштурхоўваў, як некалі тая ж маленькая птушачка амялушка.

Супакойвала хіба думка - я знайду яго тут абавязкова, калі прыспее час пагаварыць. З цягам часу я навучыўся не падганяць падзеі, не прыспешваць іх, тое, што трэба, само паспее і зваліцца ў рукі... А не зваліцца, дык што ж, так таму і быць.

Адам аднёс бакалы да бочкі, падзякаваў жанчыне.

Праз хвіліну, паціснуўшы адзін аднаму рукі, мы разышліся - кожны пакіраваў сваёй дарогай...

 

4

 

Я дапісваў чарговы допіс пра той жа гандаль.

«Адлюблю і... за таго хлопца». Так назваў. Злосна напісаў, не быў упэўнены, што і надрукуюць. Я да таго часу перабраўся ўжо ў рэспубліканскую маладзёжную газету, але быў «на кусце» - уласным карэспандэнтам па вобласці. Не быў упэўнены, што рэдактар надрукуе напісанае - падрываю ж цэкоўскую ініцыятыву, абвяргаю яе. На кошык, вядома, працаваць не хацелася, але дзед Рыгор рабіў сваю справу...

Заклеіў канверт, падпісаў адрас.

На маім стале забулькатаў тэлефон. Па працягласці званка - міжгорад. Разважаў - падымаць слухаўку ці не? Мо зноў якое звыштэрміновае заданне, а я ўжо выклаўся, сілы аддаў на бегатню, а потым на пісаніну.

- Тута я, - прывычна адказваю на любы званок - дабіваліся мяне знаёмыя ці незнаёмыя людзі.

- Маё шанаванне, Антон, - чую ў слухаўцы знаёмы голас загадчыцы аддзела камсамольскага жыцця Наташы Палынскай. - Як ты там? Напісаў?

- Заклеіў канверт. Але табе можа не спадабацца.

- Чаму?

- Я не падтрымаў той заклік. Абвергнуў яго...

- Нешта новенькае, - Наташа хмыкнула на другім канцы дроту, засмяялася. - А што? Дасылай. Шэф сёння-заўтра ў Маскву збіраецца, паспрабую нешта зрабіць.

- Не пабаішся? Ты ж яшчэ не чытала.

- Не пабаюся. Калі ты смелы, то я тым больш...

Бацька Наташы працаваў у ЦК партыі, і гэта давала мне нейкае спадзяванне.

- Дзякую за падтрымку.

- Дзякую за радкі... Слухай, Антоне, ведаю, што насядаю. Але ж паслуга за паслугу. Невялічкая просьба. Схадзі ў любую школу на камсамольскі сход. Ад сілы тры староначкі. Паласу рыхтую, і геаграфія трэба. Паслязаўтра раніцай перадасі па тэлефоне? Зможаш?

Яшчэ б! Згодзен за такую падтрымку.

- Удакладненне - дадатны ці адмоўны?

- На твой погляд. Хоць разбівай ушчэнт...

- Выдатна! Тады чакай званка.

Наташа кладзе слухаўку, а я яшчэ слухаю кароткія пазыўныя: «так, так, так, так...» На гадзінніку тры гадзіны дня. Зразумела, што сёння позна ўжо дамаўляцца. Калі здолею, то толькі на заўтра. А вечарам і напішу, раніцай падпраўлю - і можна дыктаваць.

У даведніку выбіраю наўздагад любую, але далей ад цэнтра, школу. Набіраю нумар. Акурат на дырэктрысу нарваўся. Ветліва назваўся, гавару, што ў гарана параілі менавіта пад'ехаць да іх у школу.

- Прыязджайце. Заўтра а палове трэцяй гадзіны будзе такі сход. У выпускным дзесятым, - запрасіла Мая Карпаўна - так назвалася жанчына.

- Дзякую. Буду ў вас.

Мяне заўсёды ахоплівае бадзёры настрой, калі нясу канверт з артыкулам да паштовай скрынкі. Па-першае, прыходзіць супакаенне пасля нервовага напружання (а калі пішаш крытычны, то і каленкор працы іншы - не заўсёды раскажуць патрэбнае, і таму трэба шмат настырнасці, хітрасці, нават нахабства, каб дамагчыся свайго), потым прырастаю да машынкі, і пачынаецца галоўнае дзейства...

Раней, памятаю, прывык пісаць толькі залачоным пяром кітайскай ручкі. І калі працаваў на Палессі ў райгазеце, наведваючы ў полі камбайнераў, згубіў любімую ручку. Для мяне тое было сапраўднай трагедыяй. Доўга не мог прывыкнуць пісаць другой, а шарыкавая нават і не слухалася, і стамлялася рука. Кітайская ж пісала «сама» - я толькі трымаў яе ў пальцах.

Губляў я ручку другі раз. Першы - калі вучыўся ў школе, ці не ў чацвёртым класе. Любілі мы, падлеткі, гуляць на прасторным школьным двары, дзе былі турнік, арэлі і драбіны - нахіленая і прамая. Тады я з бацькам назбіраў на здачу чарніц, і маці выдзеліла мне тры рублі. А я доўга мерыўся купіць у нашай краме просценькую самапіску. Трыццаць капеек усяго каштавала яна... І чарніла яшчэ развёў, раструшчыўшы стрыжань хімічнага алоўка. Пісала выдатна і, галоўнае, доўга, і мачаць у чарніліцу не трэба было. Не развітваўся з ёю, насіў пры сабе.

Аднойчы загуляліся да цемнаты. Калі ж збіраліся ісці дадому, ненарокам памацаў кішэньку - ручкі не было. Адразу адчуў, як ад шкадавання і гора сталі мокрыя лоб і патыліца. Для мяне то была вялікая страта. Заснуць не мог, усё думаў пра самапіску. Пад раніцу толькі агарнуў мяне сон. Яскрава памятаю, што прыснілася: бягу следам за Лёнікам, сваім сябрам, нешта крычу яму і даганяю, а з маёй кішэнькі вылятае самапіска і падае прама пад драўляную паламаную скрынку, што ляжала пад плотам...

Усхапіўся адразу, спехам насунуў штаны і ціха, каб не пабудзіць каго, выскачыў у двор. Сапраўды, пры плоце ляжала скрынка. Акурат такая ж, якую бачыў у сне. Дрыжачымі рукамі прыўзняў яе і - о Божа! - бачу яе, чакае мяне мая самапіска, у роснай траве ляжыць.

Да сённяшняга дня памятаю. Што тое было? Дзіцячы мозг разам са зрокам зафіксавалі, як ляцела ручка, а потым мне пракруцілася ў сне? Не ведаю. Колькі пасля таго было страт і прапажы, але ніводная не прыходзіла ў сне. Прыйшла першая, мусіць, таму што для мяне была самая балючая страта і ўпершыню.

Калі ж праз нейкі час прыдбаў кітайскую ручку, амаль такую ж, якую згубіў па дарозе да камбайнераў, але трошкі большую, нават лепшую, то я ні пад якой прапановай не выносіў яе з хаты. Трымаў у самым патаемным месцы, дзе хаваю самыя важныя для сябе дакументы і рэчы, - у каробачцы з тоўстага кардону, з-пад батарэек.

А потым кітайскія ручкі сталі хобі, нават хваробай. Я іх пачаў калекцыяніраваць, складваць у тую каробачку. Пісаў то адной, то другой. Але радасці, якая была ў мяне ад яднання з той, першай, згубленай падчас жніва пад вёскай Махнавічы, не было. Не прыходзіла. Мо помста за маю неахайнасць і неабачлівасць.

Асабліва акуратна выпісваў кожны радок першых сваіх артыкулаў, што дасылаў у рэдакцыю як улкар - уласны карэспандэнт.

І ўласным стаў, можна сказаць, выпадкова. З газеты, калі я пачаў працаваць у раёнцы, запрасілі ў райком партыі. У арганізацыйны аддзел. Думалі, што раз я пішу для газеты, то змагу выдатна страчыць даклады. А я ў іх - як у касманаўтыцы... Мне да ванітаў было прыкра пісаць «благодаря идейному руководству родной Коммунистической партии мы добились определенных успехов в...». Ды яшчэ на расейскай мове. Учарашнія вяскоўцы, скончыўшы інстытут, паварыўшыся ў райкоме камсамола, ішлі напрамкі ў партыйныя работнікі. І іх потым нельга было пазнаць. І не Мікола ён ужо, а няйначай Мікалай Сяргеевіч, і не «добры дзень», а «здравствуйте», і не ўсмешка на твары, а пыхлівы партыйны выгляд... Не апраўдаў, як кажуць, спадзяванняў, не выходзілі ў мяне тыя даклады, словы не тыя падбіраў, не пафасныя.

Аднойчы сустрэў мяне дырэктар прафтэхвучылішча геалогіі, хмыкнуў, разумеючы:

- Што ты там на паўсагнутых ходзіш... І спіну не гнеш, а прыгнечаны. Ідзі да мяне ў намеснікі - сур'ёзнай справай займайся, выхоўвай маладое пакаленне. І зарплата большая, і вольны чалавек будзеш - пішы, што душа патрабуе.

Пераходу майму не пярэчылі. Здалося мне, і рады былі такому рашэнню.

Вучылішча рыхтавала бурыльшчыкаў, якія працавалі не толькі ў Беларусі, а і ў Цюмені, Іраку, Індыі, Танзаніі... Не ўтрымаўся, напісаў пра хлопцаў-выпускнікоў, якія шукалі на Палессі нафту. Так і назваў нарыс - «На далёкай буравой». Адаслаў у маладзёжную газету - і адбылося дзіва: праз тыдзень убачыў яго - далі на ўвесь разварот. Мастак прыгожа намаляваў клішэ...

Нечакана нарыс у конкурсе заняў прызавое месца. А калі паехаў у сталіцу на курсы ўдасканальвання намеснікаў дырэктараў, зайшоў да рэдактара. Той павіншаваў мяне з творчай удачай і тут жа прапанаваў:

- Ідзі да нас уласным. Па палескім «кусце». Акурат месца пустуе...

Я, канечне ж, даў згоду.

Дырэктар, добрая душа, праводзячы мяне з вучылішча, чамаданчык усырычыў. З «Эрыкай» - нямецкай машынкай. Такога падарунка я і не чакаў. Лічу, што самы дарагі падарунак.

Напісанае ад рукі ў рэдакцыі праглядаў супрацоўнік аддзела, потым загадчык, нешта крэслілі, папраўлялі. А потым аддавалі на машынку. Тады пачала мне памагаць «Эрыка» - я перадрукоўваў напісанае ад рукі, каб ім там, у рэдакцыі, было прасцей з маімі старонкамі. Але з цягам часу падумалася: я ж раблю двайную работу. А ці нельга адразу - на машынку. З блакнота... Доўга не мог прызвычаіцца: аказваецца, гэта рабіць было нялёгка... Не клаўся радок так, як пад пяром... Разрыў нейкі існаваў. Мо з паўгода я так пакутаваў. Але ж пераламаў сябе.

Такім чынам я развучыўся пісаць самапіскай. І яны ляжалі ў мяне як музейныя экспанаты, напамінаючы пра першую страту, пра радасць дакранання залатога пяра да паперы... Як пра першае каханне, якое я згубіў, якое прынесла мне шмат творчых пакут, але не шчасце...

 

5

 

Камсамольскі сход, як і намячалі, пачаўся з пачаткам урокаў пасля перапынку. Дырэктар школы пазнаёміла мяне з класным кіраўніком - жанчынай у строгім касцюме, у гадах, невысокага росту. Галіна Эдуардаўна абыякава аднеслася да майго прыходу.

- Добра, пасядзіце. Толькі ці знойдзеце вы што цікавае для сябе. Звычайны клас, звычайныя дзяўчаты і юнакі, са сваімі схільнасцямі і недахопамі...

- А я і не шукаю нешта незвычайнае.

Гаварылі завучанымі і сцёртымі сказамі, нуднымі і сухімі, ніводнае слова не кранала душу - як маю, так і іх. Як адбывалі пакаранне. Прымусова. Выпускны ж клас - ніякіх зрываў ці выбухаў быць не магло.

А мне ўспомнілася чамусьці, як я ездзіў не так даўно ў Жыткавічы і мяне запрасілі баптысты на сваё маленне. Юнак, трымаючы ў руцэ Евангелле, не заглядаючы ў яго, пяцьдзесят пяць хвілін пераказваў раздзелы з яго, як не трэба садзіць плевелы ў зямлю разам са здаровым насеннем. На маленні, я ведаў, было чалавек з дваццаць з мясцовага прафтэхвучылішча. Ніводнага разу юнак не спатыкнуўся, а гаварыў так пераканаўча і натхнёна, што яму можна было верыць. Яй-богу, было б мне гадоў з восем, слухаючы яго словы, абавязкова стаў бы веруючым. Тады падумаў: вось бы нашым камсамольскім важакам такую перакананасць і ўпэўненасць! Не было яе. Не закладзена проста было ў душы камсамольцаў. Колькі і быў на сходах потым, дык ніводнага разу не пачуў, каб хоць адзін гаварыў разумна і пераканаўча. У ідэалогіі не было глебы, не было праўды, не было будучага. Смешна, але калі хто гаварыў, дык і саромеўся гаварыць, бо і сам не верыў у свае словы...

Я ж напісаў пра баптыстаў так, як і пісалі тады пад рубрыкай «У павуцінні рэлігіі». Шкадую, што так напісаў адзіны артыкул на такую тэму. Хаця ж і пісаў з сумненнем, бо і людзі спадабаліся, песні іх спадабаліся, ведаў, што ніхто з іх не піў і не курыў, не мацюкаўся, але матэрыял павярнуў так, што абвінаваціў маладых у памылковасці іх ідэалаў і жыцця... Паралельна ж пісалася нешта іншае. Я спрабаваў разабрацца з другога боку ў іх жыцці і веры. Хаця ведаў, што тое, другое, не надрукуюць...

Сход доўга і не цягнуўся - трошкі больш за гадзіну. Нічога не рашылі, ні пра што не дамовіліся... Прабалабонілі ўпустую і самі ведалі пра тое. Але ж ведалі і другое - мерапрыемства правялі.

Калі ж зноў ішоў да дырэктара школы, у калідоры заўважыў аб'яву пра другі камсамольскі сход - з персанальнай справай.

- Што ж за злачынства такое ўчыніла вучаніца?

Мая Карпаўна зняла акуляры і павесіла іх на залачоным ланцужку на грудзях:

- Ведаеце, факт непрыемны. Таня Кружнова трэціруе ветэрана вайны - іграе на піяніна тады, калі ветэран вайны кладзецца адпачываць. Яна жыве на другім паверсе, а ён на першым.

- Вы правяралі - усё так?

- Навошта? Во перада мною пісьмо ветэрана. Ён, дарэчы, і сам прыйдзе на сход, раскажа.

Расчыніліся дзверы, і ў кабінет дырэктара зайшоў невысокі юнак - пухленькі, як калабок, рухавы. Вусны дзявочыя, акуратна апрануты - як на сцэну выходзіць. Рука мяккая, вялая.

- Першы сакратар Чыгуначнага райкома камсамола Сяргей Батурын. - А мне палезла ў галаву: «А ў Батуры былі куры, іх паны паелі, каб яны павыдыхалі да гэтай нядзелі...»

- Мо ты правяраў пісьмо?

- Не. Мы рэагуем на пісьмо. Нам указаў на тое райком партыі. Даём ход пісьму.

Педагогі і самі не разумелі, чаму адбываецца такі сход. Васьмікласнікі сядзелі насупленыя, маўкліва пераглядаліся.

- Падкажыце, дзе віноўніца сходу, - шапчу я класнай, з якой паспелі пазнаёміцца перад гэтым.

- Таня Кружнова? Ды вунь яна, на другой парце - ля акна.

Дзяўчынка і не выдавала на васьмікласніцу - ледзьве было бачна яе з-за парты. Разгублены твар, азіралася то на маці, то на класную, шукала падтрымкі, у вачах скруха і недаўменне.

- Скажыце, Вера Максімаўна, сапраўды Таня можа так псаваць нервы ветэрану, што трэба яе ўціхамірваць вось такім чынам? - цікаўлюся ў класнай.

- Ды што вы... Таня? Самая ціхая ў класе і ўражлівая. Слабая здароўем. Зрок кепскі. Маці збіраецца звазіць яе ў інстытут Фёдарава. Дзяўчынка марыць паступіць у музычнае вучылішча... Дырэктар выконвае ўказанне райкома камсамола - таму і сход...

Ветэран пісаў у сваім пісьме: «...такім не месца ў камсамоле, прашу выключыць...» Вось так і не інакш. Як загад. Ніколі не ўмешваўся ў ход падзей, але тут падказала нешта, што трэба ўмяшацца... Я падняўся, пайшоў і стаў між дырэктарам, якая строга «восседала» за сталом, і восьмым класам, прамовіў:

- Дзеці! Сход з персанальнай справай - гэта памылка. Мы (хто «мы», я на той момант не ведаў) прапаноўваем вам ісці дадому і забыць пра гэты сход. Мы будзем самі гаварыць з ветэранам, калі ён прыйдзе. А Таня няхай спакойна рыхтуецца да заўтрашніх урокаў - і забудзе пра сённяшні дзень.

Нехта хацеў крыкнуць «ура», але голас абарваўся. Падняліся ўсе і, як спалоханыя вераб'і, выскачылі з класа. Толькі Таня не верыла пачутаму, як і дырэктар, якая была ашаломлена выхадкай карэспандэнта, паглядала недаўменна на мяне і на настаўнікаў. Пульхныя губы Батуры прыадкрыліся - вось-вось заляціць муха.

І ў той жа момант у клас зайшоў ветэран. Высокі, стройны, увесь сівы, але са злым позіркам - калючым, едкім. Камандзірскім тонам высветліў абстаноўку:

- А клас дзе?

- Мы іх адпусцілі, - сумелася, спалохалася дырэктар, нават прыгнулася ад яго позірку. - Мы хацелі б паслухаць вас...

- Я пра ўсё падрабязна напісаў у пісьме. Патрабую строга пакараць дзяўчынку. А гэта хто ў вас? - паказаў ён пальцам на мяне.

- З газеты... - зніякавела дырэктар.

- Вы заманілі мяне ў пастку! - закрычаў ветэран. - Гэта вам не пройдзе! Я ў абком пайду, у ЦК буду скардзіцца! З заўтрашняга дня я жыву на дачы - аб'яўляю пратэст. Я да Брэжнева дайду... Я - ветэран вайны... Я вам устрою вясёлае жыццё.

«Такі ж Таню жыўцом праглыне і не аблізнецца, - падумалася мне, і я адчуў, што чалавек ён злы і страшны. - Ён ні перад чым не спыніцца сапраўды...»

І тады з ім загаварылі настаўнікі. Маўчаў, схіліўшы галаву, Батурын - намечанае мерапрыемства зрывалася.

- Дзякуй вам, што сарвалі гэты дурны спектакль, - прамовіла класная, калі праводзіла мяне на вуліцу. - Гэта ж дадумацца да такога... Але цяпер ён будзе пісаць на вас.

- Нічога. Разбяромся, Вера Максімаўна. Галоўнае, каб Таня не перажывала, - усё будзе добра.

Я пакінуў школу і не ведаў, пра што гаварылі дырэктар, Гаеўскі і Батурын. Тое мяне не цікавіла...

 

Пасля я ездзіў у чыгуначны інстытут, дзе працаваў ветэран Гаеўскі. Аказалася, што ніякі ён і не ветэран зусім, а праседзеў з маткаю ў вайну дома. Сын яго працаваў вялікім начальнікам у сталіцы...

Дамовіліся з дэканам факультэта, дзе выкладаў Гаеўскі вагонную гаспадарку, што сходзім да ветэрана дадому.

- Хачу толькі вас папярэдзіць, - звярнуўся я да Веніяміна Пятровіча. - Трэба быць гатовым да ўсяго.

- Да чаго - «усяго»?

- Да нечаканых сюрпрызаў.

Дзверы адчыніў сам гаспадар. Не здзівіўся прыходу, запрасіў праходзіць. Голасу я не пазнаваў - ціхі, спакойны, нават добразычлівы. Не той, што гучаў у класе - пагрозлівы, як быццам наважваўся запужаць усіх.

- Мо чаю згатаваць?

- Не, дзякую, - адмовіўся я адразу.

Гаварылі пра тое-сёе і ні пра што канкрэтна.

- Вы пагаманіце, мне адлучыцца трэба на хвілін колькі, - сказаў я. - Хутка буду.

А я падняўся вышэй - на другі паверх, да Тані. Усміхнуўся ёй, спытаў:

- Напалохалася сходу?

У адказ толькі кіўнула галавой - непрыемна было ўспамінаць пазаўчарашні дзень.

- Забудзь. А цяпер я хачу, каб ты пайграла на тым піяніна, якога так баіцца твой сусед.

Думаў, што ў іх у хаце, над галавой Гаеўскага, але маці з Таняй павялі мяне на калідор, адкрылі суседнія дзверы:

- Яно тут, у нашага дзядулі...

І стаяла яно зусім каля процілеглай, ад Гаеўскага, сцяны. Таня сыграла некалькі эцюдаў. Іграла, мне здавалася, добра, з любоўю ці натхненнем, хаця насцярожынка жыла ў ёй, не прападала.

- А цяпер моцна, - папрасіў я.

- Як - моцна?

- Проста бі па клавішах... Так, так... Дзякую, Таня.

Я развітаўся, падзякаваў. Убачыў радасныя і здзіўленыя вочы дзяўчынкі. Дзеля такой усмешкі я гатоў быў увязацца ў любую бойку - у вачах дзяўчыны былі спадзяванне і надзея. Слязінка на дзіцячай шчацэ...

Гаеўскі і Санько гаварылі паміж сабой, голас у гаспадара кватэры быў яшчэ цішэйшы і мякчэйшы - да раны прыкладвай яго, вылечыць...

- Вы чулі піяніна? - спытаў я ў Санько.

- Не. А хто іграў?

- Я ў Тані толькі што быў. Прасіў яе, каб пайграла. Ды не проста пайграла, а біла з усяе сілы па клавішах.

- Не, музыкі мы не чулі...

Гаеўскі адвярнуўся. Я мог спытаць у псеўдаветэрана, хто будаваў яму дачу і хто пакінуў з цэглы надпіс на сцяне «ГВ-13». То студэнты групы вагоншчыкаў здавалі яму на дачы экзамен. Спытаць пра тое, хто напхаў у вечка, аж даверху, у піяніна бутэлек каньяку. Рабочыя перавозілі ў новую хату, як усяляўся, ды ненарокам нахілілі - пасыпаліся бутэлькі на прыступкі і ўсе пабіліся. З паўгода стаяў каньячны пах у пад'ездзе.

Але спытаў зусім пра іншае, нязначнае, пра што ведаў і дэкан, калі ўжо дакрануўся да дзвярной ручкі:

- Скажыце, Гаеўскі, ці праўда, што вы судзіліся некалі з суседам толькі за тое, што вас укусіла за лоб пчала з яго вулляка?

Гаспадар раптоўна змяніўся з твару, прашаптаў:

- Вы і пра гэта ведаеце?

- Ды не толькі... А цяпер нам пара. Прабачайце за візіт, дзякуем.

Я прачыніў дзверы, і тут за нашай спінай, на кухні, нешта грымнулася аб падлогу. Я, нават не паварочваючыся ў той бок, ведаў, што гэта было. На кухню кінуўся збялелы Санько, вярнуўся да мяне, устрывожана спытаў:

- Што будзем рабіць?

- У такіх выпадках выклікаюць «хуткую дапамогу».

Гаеўскі ляжаў, падагнуўшы пад сябе правую руку, - упаў разам з табурэткай. З рота ішлі пена і сліна, зрэнкі закаціліся пад бровы, бялелі амаль пустыя вачніцы. Санько дрыжачымі пальцамі набраў нумар «Хуткай», папрасіў тэрмінова прыехаць.

Мы перанеслі гаспадара на дыван, паклалі пад галаву падушку. Дзіўна, але ўнук Пецька, які сядзеў за сталом, не звярнуў на гэта аніякай увагі - гартаў старонкі і плямкаў губамі. Праінструктаваў, значыць, малога, каб той не палохаўся.

Маладая дакторка, што прыехала на «хуткай», праслухала грудзі Гаеўскага, памерала ціск. Калі ж пайшла на кухню памыць рукі, я растлумачыў ёй сітуацыю, спытаў пра стан здароўя.

- Нічога пэўнага сказаць не магу. Канчаткова можа сказаць толькі кардыёлаг. Але я не бачу ніякай пагрозы.

- Дзякую.

Дакторка ўбачыла збялелага Санько, устрывожылася:

- Вось за вас я хвалююся. Давайце тэрмінова ўкалю вас...

Бедны Санько атрымаў укол і ў правую руку, і ў левую. Толькі тады трошкі пажвавеў. Я ж папярэджваў, шаноўны дэкан!..

Кардыёлагам аказалася пажылая, вопытная ў сваёй справе жанчына. Адразу ж, як пераступіла парог, спытала:

- Ну, дзе мой стары знаёмы?

Упэўнена пакіравала з калідора ў залу, ведаючы добра дарогу ў хаце. Падышла да гаспадара, паставіла на табурэцік чамаданчык, яе памочнік - малады ўрач - рыхтаваў апарат. Далонню паляпала па шчацэ, як бы абуджаючы ад памаракі:

- Прачынайцеся, не да твару вам дэманстраваць так сваё здароўе.

Запрацаваў апарат, асцылограф пачаў выпісваць крывыя лініі. Потым, калі яна прагледзела ленту, калі дала ўкол, праводзіў я яе да машыны. Назваўся, растлумачыў сітуацыю, выказаў сваю здагадку.

- Кардыяграма выдатная для яго здароўя. Гэта мой пастаянны кліент. З такім клапанам, як у яго, жывуць па сто гадоў, калі не даваць вялікія фізічныя нагрузкі.

- Дзякую. Можна, гэтыя словы я прывяду ў сваім артыкуле? - спытаў я. - Гэта вельмі важна.

- Пад любым словам магу падпісацца.

Мы пабылі яшчэ які час каля гаспадара. Санько, убачыўшы, што той расплюшчыў вочы, апрытомнеў, прапанаваў:

- Пайшлі. Здаецца, мы можам пакінуць яго аднаго. Ды і жонка хутка прыйдзе з работы.

І дарогай, як ішлі да прыпынку тралейбуса, выказваў недаўменне - чаму раней не заўважаў за ім такога, як было ў школе.

Была ўжо ноч. Восеньскія халады падступаліся ад зарэчча, халадзілі асфальт, дрэвы. Санько сцепануўся ад холаду, зашпіліў куртку на ўсе гузікі.

- Здзіўляюся, адкуль вы ведалі, што ён выкіне такога коніка? Вы ж пра гэта папярэджвалі?

- Пра гэта. Ён тое хацеў зрабіць яшчэ ў класе. Перад вучнямі. Каб адтуль яго «хуткая» забрала. Але не аказалася вучняў і Тані, ды і карэспандэнт нечакана з'явіўся - план яго парушыўся. А ён робіць усё для таго, каб памяняць сваю кватэру, пашырыцца плошчай. Ёсць заява ў райвыканкоме. Не хапала толькі фактаў, што жыве ў кепскіх умовах. Былі званкі з Менска, намякалі, што лёс ветэрана знаходзіцца на кантролі ў вялікай арганізацыі. Запалохвалі. Напісаў ветэран-зласлівец пісьмо і ў музвучылішча, куды Таня збіралася паступаць, пісаў, што, калі прымуць такую на вучобу, пісаць будзе ў ЦК.

- Не можа быць.

- А вы схадзіце ў вучылішча, прачытайце. Ці пазваніце дырэктару, ён пацвердзіць...

- Абы-што. Як можна быць такім двулікім? Будзеце пісаць?

- Абавязкова. Ён жа не адстане ад дзяўчынкі. І матэрыял я назаву «Персанальная справа... піяніна».

 

Клопаты газетныя адбіралі шмат часу. Не любіў я чамусьці корпацца ў гарадскіх праблемах. Мяне найбольш цягнулі вясковыя дарогі, людзі, якіх я разумеў лепш, чым гарадскіх, - мо таму, што нарадзіўся сам у вёсцы. З імі і гаварыць было лягчэй, і цікавага ад іх больш пачуеш.

Еду ў далёкі раён, праз які цячэ Прыпяць. Перад гэтым, два тыдні назад, прыязджалі хлопцы з маскоўскага ЦК з грунтоўнай праверкай. Першы пастараўся - і начная юшка, і каньяку скрынка, і гатовыя да ўсяго дзяўчаты, у адключцы ўсе былі. Першы абкома даў такую ўказілаўку - сустрэць па вышэйшым класе. Ну, раённы першы і даў клас. Калі цэкоўцы купаліся ў асалодзе (куды там да той праверкі - галовы гудзяць, пахмяляцца трэба і зноў піць), другі сакратар і загадчык аргаддзела начамі пацелі над складаннем даведкі, якую павінны былі рабіць прыезджыя.

А тут я блытаў карты - не па тых адрасах ішоў, якія паказвалі райкомаўцы, не з тымі людзьмі сустракаўся. Цяжка было прабіваць потым тыя матэрыялы. Але выручала Наташа, не ведаю, як ёй тое ўдавалася...

Праз тыдзень зноў паездка. У паўднёвы раён. «Пісьмо паклікала ў дарогу». Такая была ў нас рубрыка. Сапраўды, пісьмо было трывожнае, і прыйшлося шмат павалаводзіцца, каб абараніць маладога спецыяліста - дзяўчыну, ад нападак дырэктара саўгаса.

І адчуваю - выдыхнуўся. Адчуваю - перапынак патрэбен, бо галава трэсне ад перагрузу. Хто сказаў, што педагогі і журналісты - кандыдаты нумар адзін на той свет? Не памятаю, у якім часопісе прачытаў тое. Білет на той свет... А хто за намі? Дактары? Інжынеры? Вадзіцелі?..

Майго ж вялікага сябра, старэйшага па ўзросце, уласнага карэспандэнта Івана Мікітавіча «зарэзалі» ў бальніцы, робячы простую аперацыю. Перытаніт «падаравалі». Нябожчыка завезлі ў яго ж раён, а праз год ён аказаўся за калючым дротам - апынуўся ў зоне Чарнобыля.

А быў чалавек у творчай сіле і фізічна трымаўся моцна, а вось нейкая дробязная аперацыя панесла яго на той свет.

Чым выбавіцца з палону стомы і атупення мазгоў? Каб жыў блізка ад вёскі, то абавязкова наведаў бы Барсучынае котлішча і зноў быў бы бадзёрым і нястомным чалавекам. А да яе далёка, і дабірацца ў той край трэба шмат часу.

У руках заклеены канверт. У ім дзесяць старонак. І задаволены, і незадаволены напісаным. Ніколі не ведаю пра сваё - добра ці кепска напісаў. Вось выйду з хаты, падыду да паштовай сіняй скрынкі, усуну ў шчылінку - і пайду куды вочы глядзяць: ці то да рэчкі, ці проста па зарэччы паблэндаюся... Жонка на рабоце, Ірына і Таня - у школе.

Уздрыгваю ад тэлефоннага званка, хаця даўно прыглушыў моц сігналу і ён стаў амаль нячутны. Не міжгорад, нехта мясцовы...

- Тута я.

- І я тута. Што парабляеш? - Голас у Адама нейкі ціхі, далёкі - пэўна, звоніць з аўтамата.

- Анічога! Вольны казак.

- Тут доўгая чарга за півам. Але я заняў, і застаецца чалавек пятнаццаць. Пакуль прыйдзеш, то я і вазьму. Хочаш піва?

- Вельмі хачу. Дзякую, Адаме, за клопаты аб маім душэўным стане. Буду за нашым столікам роўна праз паўгадзіны. Бяры па тры келіхі.

- Добра. Чакаю.

У паштовай скрынцы было тры газеціны і больш нічога. Заўсёды з нецярпеннем гляджу сваю газету - канечне ж, няма, бо «трамвай» - апошні нумар месяца, кожны імкнецца ўсунуць сваё, каб мець хутчэй ганарар. Я ж далёка, я ж - на «кусце», мяне можна і адкінуць, адпрэчыць... Але гэта мяне не засмучае, а недзе і радуе - значыць, яшчэ партфель там мой не апусцеў, матэрыялы ёсць, значыць, можна чакаць і пакуль рабіць перадышку...

Канверт упаў бязгучна на іншыя канверты ў скрынцы, і ў мяне паспакайнела на душы. Заданне выканана, цяпер можна колькі дзён адпачываць.

А на дварэ ўжо восень. Ужо ўдарылі першыя і другія прымаразкі, зляцела першым каштанавае лісце, на чарзе таполі і ліпы. Ужо без курткі не выйдзеш - ахопяць дрыжыкі. Па дарозе забег у абком камсамола, перакінуўся словам-другім з хлопцамі, паслухаў, што думаюць пра апошнія мае друкаванкі, і пабег на бераг. Мяне ніхто не абавязваў наведвацца ў абком, проста аднойчы ўзнікла сама па сабе неабходнасць з некім гаварыць, адвесці душу. Бо дома, на адзіноце, я «размаўляю» толькі з паперай, а яна субяседніца маўклівая і сухая.

Адам здалёку, убачыўшы мяне, махае рукой - кіруй сюды. Перад ім стаяць з бліскучымі мокрымі бакамі шэсць куфляў - як пузатыя салдаты на аглядзе.

- Здароў быў!

- Быў здароў!

Піва бальзамам уліваецца ў мяне, вяртаючы да жыцця. Зажмурваюся і бачу лес, хвоі, рэчку. Хораша! Цуд! Ой, як добра!

- А рыба дзе, Адам?

- Не знайшоў, прабач. Позна ачомаўся.

- А вось яна, ваша рыба. Частуйцеся! З-за маёй спіны цягнецца чыясьці рука - на газеціне перад намі лёг карычневы, тлусты, вэнджаны ляшчук.

Джо заўсміхаўся наіўнай усмешкай:

- Добры дзень. Даўнавата вас тут не было.

- Даўно, Джо. Месяцы з два. Дзякую за рыбу, а ў самога хоць засталося?

- Ёсць. І не адна. Я сёння багаты.

- Адкуль багацце?

- З Калінінграда цётцы прыслалі пасылку. Яна са мной падзялілася.

- Шанцуе, скажу табе, на цётку.

Джо нечым перамяніўся. Не тым, што цяпер ён быў паголены, і не тым, што трошкі лепей апрануўся. Не, нечым іншым, а чым, зразумець не магу. Ён свяціўся нейкім таямнічым святлом, гарэў жаданнем нешта рабіць, памагаць, тварыць дабро.

- Пачаставаць півам, Джо? - заўважаю, што ў яго куфлі засталося толькі на донцы.

- Ды, як той казаў, калі не вельмі, дык яно добра, але калі вельмі добра, дык яно і не вельмі, але так ужо і калі б і не, то падумаць можна, што і няўжо...

- Зразумеў.

Я паставіў перад ім два куфлі. Адчуў, што Адам, які маўкліва стаяў перада мною, быў незадаволены. Але я не пачуў ад яго ні слова папроку. Нават незадаволенага позірку не заўважыў.

- Дзякую, смачна вам піць, - сказаў і адвярнуўся, бачачы, што мы з Адамам яшчэ і словам не перакінуліся.

Адам дапіў свой куфель, адставіў убок. Хлебтануў з наступнага.

- Куды падзеўся, што злавіць не магу?

- Па маршрутах Палесся насіўся. Дадому заскочыў, з бацькамі пабачыўся.

- Трымаюцца як?

- Нічога, дзякуй Богу. Маці хварэе апошнім часам. Ногі ў яе - даярства дарэмна не праходзіць. У гумавіках - зімой і летам. Ім жа цёплай адзежыны ніхто і ніколі не выдаваў.

Піва з рыбай п'ецца весялей. Пажуеш салёны кавалачак, і піва само просіцца. Смаката! Дай Бог Джо здароўя! Сёння можна было б з ім зблізіцца яшчэ больш, але ў мяне галава бы пусты цабэрак. А дамовіцца з ім пра будучую сустрэчу баюся, а раптам з'еду куды. Да яго трэба прыйсці вольным ад думак і клопатаў, свежым і бадзёрым, з жаданнем добрай і шчырай гаворкі. Ды і без Адама. Каб ніхто нам не замінаў, не перашкаджаў, каб нагаварыцца ўдосталь.

Адам пільна ўгледзеўся ў газету.

- Пачакай, пачакай, - скінуў ён лешчыка і шалупінне з газеты. - Дык гэта ж табліца розыгрышу... Ты не правяраў?

- Не, - кажу я абыякава, - толькі і было тое ў галаве. Я ж не памятаю і нумар. Білет у цябе?

- Дома. Але ж я памятаю - злева ўсе тройкі, а справа - пяцёркі.

Адам вадзіў пальцам па радках, шукаў патрэбны радок. Я ж пацягваў піва, думаў пра сваё, найбольш пра будучую сустрэчу з Джо.

- Гы... Гы-гы-гы... - перакрывіўся твар у Адама, па-дурному вырачыў вочы. - Вачам не веру... гы-гы-гы... Здаецца, браце, «Жыгуль»! Ну, точна ён. Тройкі і пяцёркі! Антон, слухай, я выйграў!

- Віншую, Адам! - паціснуў я яму машынальна руку, быццам гэта ён сабе сам прыдбаў той латарэйны білет і хваліцца выйгрышам, а я тут збоку прыпёку.

- Дзякую, дзякую.

У яго гарэлі ад радасці вочы. Ён не знаходзіў сабе месца. Яму ўжо было не да піва. Забыўшыся і на мяне, ён стрымгалоў кінуўся ў людскі натоўп і знік - як і не было яго побач са мною.

- Што за радасць у вашага сябра? - спытаў Джо, перайшоўшы да мяне.

- Машыну выйграў.

- Машыну?! Во дае! Малаток!

- Па латарэйным білеце, які я яму купіў.

- Як гэта? - у вачах Джо недаўменне і нават шкадаванне.

- У яго не было грошай на піва. Разлічваўся я. Антаніна замест здачы дала білецік. Яму дала.

- Ну, мужык! Дык гэта ж не чэсна! Ён жа павінен аддаць табе выйгрыш альбо, на худы канец, падзяліцца з табой сумай.

Я паціснуў плячыма, паднёс брыжык куфля да вуснаў: піва, якое купляў Адам, падалося мне чамусьці нясмачным. Каб не Джо, выліў бы яго за плот.

А ён недаўменна цікаваў за выразам майго твару і не разумеў, чаму я да ўсяго стаўлюся абыякава і спакойна. Гэта здзіўляла яго, злавала нават.

- Хочаш, я з ім пагавару як мужык з мужыком. Дай мне яго адрасок. На суд яго.

- Навошта, Джо? У гэтым павінны разабрацца мы самі. Ніхто ж не бачыў, а калі і бачыў, то яшчэ даказаць тое трэба. Толькі сумленне ўсё рашыць, ніякі суд тут не паможа. Я добра ведаю. Дзе двое замешаны, там палавінкі быць не можа. Альбо нічога, альбо - усё.

Джо толькі свіснуў ад такой маёй філасофіі. Яна для яго была незразумелая.

- Ды мы такіх шкур у Афганістане...

- І ты там быў, Джо? - Я паклаў сваю руку на яго, дужую, мускулістую, сціснуў нечакана яе.

- Быў, браток. І не адзін год. Лепшых сваіх дружкоў там пакінуў. А цяпер да канца жыцця мне месца спакойнага не знайсці.

- Знойдзеш.

- Не, Антон, я ведаю, што не. А калі і знайду, то гэта ўжо будуць не сябры, а так, сабутэльнікі...

- Добры ты хлопец, Джо. Шкада, што мы з табой не былі там побач.

- Шкада. А за машыну не перажывай. Мне яго шкада, а не машыну.

- Чаму?

- Ён яшчэ шкадаваць будзе, што так паступіў. Не падзяліўшыся.

- Не разумею цябе.

Замест адказу ён падняў куфель, іншым голасам, гледзячы мне ў вочы, сказаў:

- Хоць півам, але памянём нашых дружкоў-сябрукоў. Пухам ім зямля. За іх...

Я дапіў рэшту. Але больш не хацелася. Адчуў, як яшчэ мацней абхапілі нябачныя абручы маю галаву.

- Прынесці яшчэ мо па адным?

- Не, Джо. Хопіць. Па завязачку.

- Выглядаеш ты блага. Як цябе сто бабенцый адхадзіла. А ідзеш адсюль як выціснуты лімон. Табе тут сёння не месца. А мо дасі ўсё ж Адамаў адрасок, га?

Я адмоўна пакруціў галавой.

Мяне пачаў біць калатун. Нервы? Крыўда? Ператомленасць, напэўна... Радкі, хай на іх, даюць пра сябе знакі.

Вечарам жонка выклікала «хуткую дапамогу». У мяне была тэмпература пад сорак. Недзе падхапіў ангіну. Ці не на піўным полі? Мо Антаніна кепска памыла посуд... Ды і не ў кіпні ж выварваць яго...

Пра латарэйны білет жонцы нічога не сказаў - апошнім часам у нас з ёю былі нацягнутыя адносіны.

І трэба ж - праз паўгода, як быў надрукаваны матэрыял пра піяніна і псеўдаветэрана Гаеўскага, падаў ён на мяне ў ЦК партыі на шасці старонках скаргу. Наплёў там пра мяне такое, што...

Скаргу правяраць прыехаў жвавы маладзенькі хлопец, новаспечаны цэковец камсамола, учарашні супрацоўнік нашай маладзёжкі. Кучаравенькі, як херувімчык, галасок, як у жанчыны, і паходка такая ж. Я абрадаваўся таму, што разам працавалі, павінен жа адстойваць пазіцыю газеты - усё загарэлася з-за таго, што мы баранілі дзяўчынку ад нападак шызафрэніка.

Але з першых пытанняў Івана Жановіча я зразумеў, што ён прыехаў праінструктаваны і ад свайго не адступіцца: пытаўся ён, ці сапраўды я п'яны быў на камсамольскім тым сходзе, і ці праўда, што мацюкаўся... Ён адшукаў і жанчыну-кардыёлага, пацікавіўся, ці сапраўды яна так казала, як я напісаў. Аказалася, што нехта з аддзела газеты выкінуў са сказа два словы, і атрымалася, што засталося толькі «выдатная кардыяграма», а «для яго здароўя» прапала. А так выходзіла, што сапраўды ў інваліда са штучным клапанам не магло быць выдатнай кардыяграмы. Батура спалохаўся праверкі і блытаўся ў адказах: адмаўляўся, што даваў дырэктару ўказанне праводзіць такі сход. Іван хацеў, каб і я з ім паехаў на дачу да Гаеўскага, дзе ён жыў адзін. І пытанне ў лоб - а як я дакажу, што быў таварыскі суд з-за пчалы...

Во як яно павярнулася! Во як лезці ў вароты, у якія цябе не просяць. Месяц яшчэ мне давялося адмывацца ад бруду. Папрасіў Санько, дэкана, каб правялі сход кафедры і ўспомнілі, як яны праводзілі той суд з-за пчалы. Выпіску зрабілі, пячатку паставілі...

Прыдбаўшы неабходныя паперкі, я паехаў у ЦК камсамола. Аддаў Івану. Той доўга моршчыўся, быццам хто піхаў яму прымусова ў рот селядзец. Забег загадчык аддзела прапаганды Іван Цяпура. Прачытаў, з непрыхаванай пыхай і злосцю спытаў у мяне:

- Вам, можа, надакучыла працаваць у газеце?

- А табе, можа, у ЦК? - не ўстрымаўся я. Ведаў, што яны цяпер мне на хвост солі насыплюць, ды і не даражыў я работай у газеце - абрыдла пісаць хлусню і падман.

Я ведаў, што родзіч Гаеўскага перабраўся ўжо ў апарат ЦК партыі. Таму так прыдзірліва правяралі скаргу. Іван правяраў.

Ён толькі скрыгатнуў ніжняй сківіцай, паказаў рэдкія шчарбатыя зубы. Не люблю, калі ў роце зубы як у паламаным плоце - сікась-накась, і характар у іх такі, і ўчынкі непрадказальныя...

Я ляснуў дзвярыма, пакінуўшы Івана ў недаўменні. Праз тры гадзіны на агульным сходзе рэдакцыі з парадкам дня «Аб маральна-этычных паводзінах уласнага карэспандэнта Антона Клімовіча» ўляпілі мне вымову. За маральна-этычную блізарукасць. Так і да сённяшняга дня не ведаю, што тое азначала. Недаўмявалі ўсе члены рэдкалегіі і супрацоўнікі газеты - артыкул вісеў перад гэтым на дошцы лепшых матэрыялаў тыдня. Наташа вінавата прасіла ў мяне прабачэння, што не магла абараніць.

Я ж ведаў, адкуль плыў на мяне ўвесь гэты бруд.

І што-небудзь змяніць, перайначыць не мог.

У мяне не было валасатай рукі ні ў ЦК камсамола, ні ў ЦК партыі. Было толькі жаданне памагчы слабай і хворай Таццяне, якой Гаеўскі мог сапсаваць разам з Батурам жыццё.

 

А Таня, як я потым даведаўся, паступіла ў вучылішча. Будзе ў дзіцячым садзіку музыкальным кіраўніком. Маці ездзіла ў інстытут Фёдарава. Аперацыя прайшла паспяхова, зрок у дзяўчыны палепшыўся.

У Адама прачнулася сумленне. Праз тры месяцы ён прынёс мне тысячу рублёў, паклаў на стол. Вінавата загаварыў, хаваючы вочы за калматымі бровамі:

- Я разумею, што гэта твой «Жыгуль»... Але ж білет аказаўся ў мяне - як бы і мой. Ты мне яго аддаў. Ты прабач, што так выйшла... Мы з Адай параіліся, рашылі табе сплаціць хоць столькі...

Я яму не сказаў ніводнага слова. І шкада было яго: вельмі ж пакутаваў чалавек, грызла яго, напэўна, сумленне.

Роўна праз тыдзень пасля таго ён трапіў у цяжкую катастрофу. З месца здарэння - аварыі - яго забрала «хуткая». У яго быў пашкоджаны пазванок і траўма галавы.

Як накаркаў Джо сваім таямнічым прадказаннем.

А мо ён ведаў у жыцці адну непахісную выснову: на чужым свайго шчасця не пабудуеш...

Эх, Джо, Джо... І ты ўвайшоў у мой лёс, няпрошана ўвайшоў, сам не падазраючы пра тое. Чаму мяне так цягне да цябе? Чым прычараваў? Што абодвух ахрысціў Афган? Ці нечым іншым?!

Калі і дзе мы сустрэнемся з табою наступны раз?

Вечарам я пайшоў да Адама ў бальніцу. Але дактары ў палату не пусцілі, сказалі, што ён у цяжкім стане.

Ля дзвярэй, у калідоры, сядзела, плакала Ада, яго жонка, - трымала ў руках насоўку.

Мяне яна не бачыла, быў прыцемак, і я, доўга не думаючы, пакінуў бальніцу...

 

6

 

Не лезуць думкі ў галаву, хоць плач. Бывае такі застой, хаця і не часта. Маўкліва стаіць перада мною «Эрыка», не падганяе, церпіць.

Набыў сабе і электрычную - «Ятрань». Але схаваў яе падалей, каб не была пад рукамі: ёю добра толькі гатовае перадрукоўваць, не спыняючыся, не думаючы. А калі пачынаеш пісаць новы матэрыял і трэба думаць, напручваць мазгі, то рухавічок машынкі яхідна выгаворвае:

- Ну, што спыніўся? Ану націскай на клавішы... Што, мазгі не вараць? Няма каму лупцаваць цябе. Ну, хопіць спаць, гані радкі пра будаўніцтва светлага будучага... Давай.

Ну акурат як дзед Рыгор здзекуецца!

Альбо як сварлівая жонка, калі не ў гуморы, звягае і звягае, выводзіць з сябе. Ні на што не прамяняю «Эрыку» - маўклівая, спагадлівая, усё разумее, цярпліва чакае, калі праклюнецца ў мяне свежая думка - і тады пойдзе, загаворыць радок. Я нават адчуваю яе спагаду і пяшчоту. Дыханне дабрыні адчуваю. Яна імкнецца ўсімі сіламі памагчы мне, паспагадаць, падказаць, але не ўмее... Пакуль не ўмее. Потым і гэта навучыцца рабіць - веру ў тое.

Я чапляюся за першы сказ, за першае слова - і тады ўсё зрушваецца з месца. Тады ідзе праца, тады я ва ўладзе той тэмы, якая павінна быць выкладзена на паперы.

Званок тэлефона перабівае думкі. Падымаю слухаўку.

- Алё, скажыце, абгат ужо прывезлі? - пытаецца нейкая старая з картавым «р», працяжным, аж захліпаецца, і я з цяжкасцю разумею, што яна мае на ўвазе абрат.

- Будзе заўтра, - адказваю я, каб не раздражняцца далей.

Майму карэспандэнцкаму пункту далі тэлефон былога гармалзавода. І так у даведніку горада. Таму я часта адказваў на пытанні: ці выкананы план па малаку, ці палепшана ручная праца...

Праз хвіліну зноў званок.

- Алё, гармалзавод?

- Мг...

- Гэта з абласной газеты турбуюць, Вадзім Ішкевіч. Гэта інжынер Цыбульскі?

- Мг...

- Можа, у вас што ёсць цікавае для заўтрашняга нумара?

У абласной газеце ўсе гаварылі па-расейску, і Вадзім пытаўся гэтак жа. Прыйшлося і мне гаварыць гэтак жа.

- Да, кстати, есть у нас свежая информация. Она должна вас заинтересовать.

- Минуточку, я возьму ручку.

Гром мяне забі, але я не ведаў, што яму змарозіць. Што наплесці - ні секунды на роздум.

- Слушаю вас, Петр Исаевич.

- Так вот... вчера... из гормолзавода в сторону БАМа отправлена очередная партия сгущенного молока. Пишете?

- Да, да, это очень интересно и заинтересует читателей, слушаю...

- ...на этикетке, на банке, написано: «Дорогим строителям БАМа от гомельчан...».

- Очень интересно!

- Да. И добавьте обязательно, что молоко изготовлено по специальному рецепту...

- ...рецепту...

- ...уласнага карэспандэнта Антона Клімовіча.

У трубцы маўчанне, недаўменне, потым кароткае пытанне:

- А чего ты там?

- На заводзе працую. Малаказборшчыкам.

Быў бы злы на яго, не прызнаўся б, хай бы і ішла такая «интересная» інфармацыя. Не захацелася свінню падкладваць Вадзіму.

Зноў за работу. Галоўнае, што злавіў першы радок. Ён пацягнуў за сабою другі. Значыць, працэс пайшоў, як казаў Мішка Мечаны.

Мяне ўжо нічога не магло адарваць ад машынкі...

 

А дзед Рыгор зноў праведаў мяне. Быў ён, як і раней, у срэбнай кашулі - новенькай, адбеленай, якая цягнулася па траве, - толькі босыя ногі вытыркаліся, калі ён ступаў наперад.

- Як жывеш, нябога? Ці навучыла цябе жыццё чаму-небудзь людскаму?

Гэта ўжо не сон, а ява. Бо дзед Рыгор быў такім асязальным, што мне хацелася дакрануцца да яго, пакратаць.

- Дакраніся, не бойся, не з'ем...

У дзеда, здалося мне, зменшыліся мяшкі пад вачыма. Памаладзелі, пасвятлелі вочы, хаця чырвоныя пражылкі выдавалі дзедаў узрост. Калі яго не стала, меў ён сто дваццаць гадоў. Доўгажыхар. Але бацька казаў, што дзед пражыў толькі палову свайго жыцця. Бо па дзедавай сістэме чалавек павінен жыць і пяцьсот год, і болей... Пра тое і ў Бібліі сказана, што людзі павінны жыць доўга. Смешна мне было слухаць бацьку. І вельмі шкада, што не паверыў, што раней не разумеў.

- Як жыву? Ды не ведаю, дзед, яй-богу... Здаецца, кручуся, бягу, даганяю, а нічога не відаць. Чымсьці задаволены, а чымсьці і не.

- Мітусішся шмат. Пэўнага не дабіваешся.

- Згодзен, дзядуля. Работа такая.

- Дурная і няўдзячная ў цябе праца. Адным балюча робіш, а другім радасць даеш. Што сабе пакідаеш? Несправядліва.

Што яму скажаш на тое? Мо ён і праўду кажа. Пэўна ж, праўду. Дзед проста так да мяне не прыходзіць.

- А як там у цябе жыццё, дзед Рыгор?

- А як бы не як, дык ператакваць не буду, - ухіліўся дзед ад прамога адказу. - Нішто сабе. Тут весялей, радні тут уга колькі! Усе п'юць гарэлку, весяляцца. А ў вас там указ нейкі - піць забаранілі.

- Забаранілі, дзядуля, і дастаць нідзе няможна.

- І па талонах усё.

- Па талонах.

- Смех, курам на смех... Тут мы так смяёмся, што аж слёзы на вачах, ну і людзі, ну і ўдумаюць жа такую лухту! Тут у нас і правадыр Ленін, дык ён найбольш маўчыць альбо рагоча, напэўна, з глузду з'ехаў... Во нарабіў бяды, аж на тым свеце спакою няма. Ён і тут хацеў нейкія парадкі наводзіць, дык яму хутка паказалі, што да чаго.

- Адрыгваецца, дзед, нам яго эксперымент.

- Доўга адходзіць будзеце. Але вы нешта ж там вырабляеце, дзе яно дзяецца, унучак?

- І сам не ведаю. Сакрэт вялікі. А ў вас як там наконт усяго?

- Як? А ў нас камунізм. Усяго хапае, і ўсяго хочацца. Хаця тут не трэба ні адзежы, ні абутку, ні яды...

- А як жа, дзед, без усяго гэтага? Мо і мне да цябе?

Дзед узарваўся:

- Рана, ёлкі-маталкі, думаць табе пра тое. Рана! І - цыц мне. Пра што пытаецца, дзівак... Сапсавала цябе твая газета - усюды табе хочацца ўплішчыцца.

- Цікава ж, дзед, што...

- Сказаў, маўчы! Замаўчы зараз жа! - крыкнуў дзед і нагой нават тупнуў, мне аж вусцішна стала, бо адразу ж у небе пачуўся пагрозлівы гром, як пярун выстраліў. - Малако яшчэ не абсохла на губах, а туды ж... Я чаго прыйшоў да цябе, хлопча? Памажы ты, унучак, яму. Ты зможаш.

- Каму, дзед?

- Сам ведаеш каму. У яго шрам вялікі на грудзіне. Такога ні ў кога няма.

Не мог успомніць такога чалавека. Пакуль успамінаў, пакуль перабіраў у памяці таго-сяго, дык дзед і з вачэй знік.

Пазваніў намеснік рэдактара Валера Шыхаўцоў. Сказаў, што трэба пад'ехаць на рэдкалегію.

- Пытанне па рабоце газеты. І цябе слухаць будуць, - падказаў няўцямна, - як спрацаваў за апошні год... Таму, я думаю, трэба падрыхтавацца - прааналізуй, колькі разоў выступаў, колькі арганізаваў выступленняў рабочых, калгаснікаў, студэнтаў...

- Калі рэдкалегія?

- Заўтра ў адзінаццаць. Так што ў цябе цэлы дзень наперадзе. Да заўтра.

- Будзь.

Валера - мой зямляк. Курыруе работу ўласных, значыць, і маю. Спачатку была завядзёнка - заданні мне дае толькі намеснік. Але звоніць Галя Пшонка, пяшчотна-ўмольным голасам просіць: «Антось, ну хоць староначку, тут я паласу раблю, а з твайго «куста» нічога - зрабі з самай далёкай вёскі...» Галя ведае вёску, як я вышэйшую матэматыку, але прэтэндуе на ролю лепшага мараліста газеты. І па вясковых тэмах таксама.

Потым, праз гадзіну, падае голас Вера Шчацініна. Яе цікавяць эканоміка і моладзь. Калі я дасылаю на такія тэмы вялікі артыкул, Вера абавязкова выкіне пару абзацаў, уставіць свой (перапіша думкі з нейкага вялікага часопіса), але падпішацца пад матэрыялам побач са мною. Быццам не ведае, што існуюць аўтарскія правы...

У газеце аддзелаў шмат - эканомікі, маралі, камсамольскага жыцця, сельскай гаспадаркі, культуры, спорту... Я павінен быць докай ва ўсіх тэмах і даваць радкі для ўсіх аддзелаў. Гэта так трэба. Фізічна такое нельга зрабіць. Таму, калі ў нейкіх аддзелах забракавалі мае артыкулы (і правільна, можа быць брак), я пераставаў для іх пісаць - значыць, прафан, значыць, не лезь...

І ў спорце прафан. Колькі жыву, ні за адну спартыўную каманду (футбольную, баскетбольную, хакейную) не хварэў. Ніколі. Акрамя, праўда, шахмат, калі гэта спорт. За Толю Карпава хварэў, а ён падвёў мяне.

Таму я выбраў сабе тры «кані» і на іх скакаў у сваёй рабоце - жыццё вёскі, мараль і нарысы. І тады адчуў, што стала лягчэй працаваць.

Арганізоўвалі мы матэрыялы часта. Гэта калі пішаш за некага. Каб паказаць чытачу, як ахвотна пішуць у газету людзі.

Хіба ж будзе табе пісаць, напрыклад, першы сакратар абкома партыі? Ты рыхтуеш загадзя яму матэрыял і нясеш, каб хаця праглядзеў. Занёс і я. Анатолю Фаламееву. Ганарлівы, з пыхай, праз губу гаворыць і толькі на расейскай мове. Прачытаў, хмыкнуў:

- Так что от меня нужно?

- Ваш подпіс, што вы згодны з напісаным.

Распісваецца, кідае на стол:

- Сухо написано.

Тваю макаўку! Я пацеў, рабіў не сваё, яму за адзін росчырк пяра прышлюць саракоўку (гэта ж восем пляшак гарэлкі!), а яму суха... Каб цябе сушылі... Зарокся - больш ні ў якія дзверы абкома заглядваць не буду...

Але сустрэча яшчэ з ім адна адбылася. Аказаліся разам на адным камсамольскім сходзе ў саўгасе - у далёкай хойніцкай вёсцы. Калі тое было, каб першы абкома прысутнічаў на сходзе пярвічнай? А першы здабываў плюсы для свайго аўтарытэту. Над дакладам камсамольскаму важаку калгаса працавалі ўвесь райком партыі і тры інструктары з абкома камсамола. А сход атрымаўся сухі і невыразны. Усе сядзелі як нежывыя, і словы такія ж былі нежыццёвыя. Ні слова крытыкі, толькі «ўра, ура, ура».

Падвозіў ён мяне да абласнога цэнтра на сваёй «Волзе». Спераду пасадзіў, сам сеў ззаду.

Дарогай гаварылі, спрачаліся. Пэўна, думаў, што побач з ім сядзіць інструктар. Не згаджаўся з нечым, пярэчыў. Загаварылі пра лёс дзвюх маладзёжных газет - чаму на расейскай і беларускай мовах?

- Ничего страшного не произойдет, если две объединить в одну и выпускать ее на русском языке. Беларусская культура от этого не пострадает, - катэгарычна выказаўся ён.

- Вы вельмі глыбока памыляецеся, - мяне разбірала злосць.

Тады ён дакрануўся да пляча вадзіцеля:

- Иван Петрович, включи «маячок» - послушаем музыку...

Да самага горада мы маўчалі, за нас гаварыў «Маяк».

Калі я сказаў у абкоме партыі свайму таварышу Пятру Бязлупкіну, з якім гонарам мяне вёз першы, той засмяяўся:

- Спераду пасадзіў? То ён у трактар «Волгай» урэзаўся, дык баіцца ехаць спераду.

На рэдкалегіі мне закацілі вымову. Каб не Валера, то і строгую. Абараніў, выручыў.

Пэўна ж, добра рэдактару наківалі на мяне, раз ён усімі сіламі хацеў правучыць мяне, уціхамірыць. Рэзка змяніўся рэдактар Плюскавы, новы рэдактар, - то адносіўся добра да мяне, прасіў даваць нарысы і «забойныя» артыкулы, а то нечакана павярнуўся да мяне задам. І папрок быў, што тэмы падымаю неглыбокія, што спісаўся, што няма кантакту з абкомам камсамола. А на які хрэн мне той кантакт?

Ці тое галоўнае ў рабоце?!

 

7

 

Апошнія дзянёчкі восені. А з прыходам халадоў і Антаніна закрывае піўное поле. Тады піўныя рыцары пакідаюць поле змагання. Усё збіраўся, ды так і не мог выбрацца на сустрэчу з Джо - выбівалі з каляіны непрадбачаныя акалічнасці.

Ужо мінула трэцяе бабіна лета, адлілі дажджы, і на вуліцы ўсталявалася спакойнае цёплае надвор'е.

Апошні тыдзень месяца. Апошні тыдзень работы піўнога поля. Як не праверыць, як не адзначыцца сваёй прысутнасцю. Хаця і не пакутаваў смагай, як летам, але доўг ветлівасці і абавязку прымушаў ісці туды. І было спадзяванне, што ўбачуся з Джо.

Мы топчам апалае кляновае лісце - як усё роўна ідзём па стракатым дыване. Ад Сажа патыхае ўжо волгласцю і холадам. Ужо цяплей апранулася Антаніна і не прыцягвае ранейшым магнітам позіркі маладых хлопцаў - схавала свае прыцягальныя грудзі.

Аднаго куфля, на маю думку, было мала, акурат два. Антаніна павіталася са мною, але на мяне не глянула, уздыхнула толькі, не спытала, чаму так доўга не быў. Не ў гуморы, пэўна, была, адразу бачна, але ж не скажаш ёй пра тое, яшчэ і мацюкоў нагне - пракідваецца і такое ў ёй зрэдку... Яна налівае маўкліва два куфлі, дае рэшту - медзякі, і незадаволена гаворыць:

- Наступны! Што спіш, чаргу затрымліваеш?

Выбіраю столік і заўважаю за адным з іх Джо. Ён глядзіць на мяне, і здаецца, позірк запрашае прыйсці да яго.

- Добры дзень, Джо!

- Дзень добры, Антон! Даўно не бачыліся.

- Даўнавата. А чаму без піва? Бяры маё.

Ён адмоўна пакруціў галавой. І тут толькі я прыкмеціў, што ў яго быў шэра-зямлісты твар, у вачах нявыказаны сум і боль. Мне нешта перадалося ад яго, як электрычным токам пранізала кожную клетачку, нарадзіўшы ўва мне не то жаласць, не то шкадаванне да яго...

- Захварэў?

Ён не адказваў.

Нейкая незразумелая трывога напаўняла мяне, прымушала сціснуцца ад болю сэрца.

- Джо - гэта тваё імя? Усё хачу спытаць, ды не асмельваюся.

- Ды не. Пецька я. Пятро Саджораў. А хлопцы чамусьці празвалі Джо.

- Прабач, Пятро, я і не ведаў.

- Ды я ўжо прывык. Як маім стала імя. А пра цябе я ведаю - у газеце працуеш. Чытаў тваё «піяніна». Нялёгка, адчуваю, даўся табе матэрыял.

- Нялёгка. А чаму ж не п'еш? - кіўнуў я на піва.

- Адпіў я, мусіць, сваё.

- Як гэта?

- І апавяданні твае чытаў. То першая кніжка?

- Першая. Таму і слабая.

- Мне там адно спадабалася. Як вясковы хлопец прыехаў у горад. Ты ўсё з жыцця бярэш?

- Як калі. Але можна сказаць, што з жыцця. Калі б не з жыцця, прыдумваць усё, то і пісаць цяжка, і не павераць. То я сам і выпраўляўся першы раз у горад.

Пілося без ахвоты - ці то піва было нясмачнае, ці то Антаніна зарадзіла яго кепскім настроем - ледзьве дапіў свой куфель. Не ведалі мы, што Антаніну пакінуў муж, прыстаў да другой, - таму яна вельмі перажывала.

Пецьку пранізваў нейкі ўнутраны боль, бо ўздрыгвалі на твары сасуды. Працінаў незразумелы боль і мяне - з галавы да ног.

- Ты доўга ў Афгане быў?

- Два гады, - адказаў Пецька, - ад званка, як кажуць, і да званка. А ты?

- І я.

Маўчым. На столік з дрэва зляцеў зжоўклы ліст - лёг паміж куфляў.

- Пеця, аддай каму-небудзь маё піва - не лезе сёння.

Ён азірнуўся ўлева, управа, аднёс некаму ў дальні куток. Калі вяртаўся, кінулася мне ў вочы, што ішоў з цяжкасцю: безжыццёва апушчаныя рукі, яны звісалі, як абрэзаныя лейцы, уздоўж хударлявага цела. Вярнуўся і стаў, цяжка дыхаў, прыхінуўшыся плечуком да збуцвелага слупка.

- Табе блага, Джо... Пеця? - устрывожыўся я, сціснуў яго руку.

- Нічога, хутка пройдзе. Накатваецца, тваю качалку, калі-нікалі.

Ён хапаў паветра, разяўляў рот, як рыбіна, выкінутая на бераг, заплюшчваў вочы.

- Табе, Пецька, дадому пара. У ложак. Ты ж хворы...

- А што - ложак паможа? - з'едліва спытаў ён, не расплюшчваючы вачэй. - Памагаў там, у шпіталі? Мастакі толькі скальпелем працаваць ці адрэзаць рукі-ногі... Ды што гаварыць - каго там лячыць пасля мясарубкі? Адныя здані засталіся - ні душы, ні цела...

Голас слабы, сіплы. Яму кожнае слова давалася з цяжкасцю. Мяне ахапіла хваляванне за яго стан, за яго здароўе - хто ж паможа яму?

- Быў і я ў шпіталі. Пашкамутала троху ў адным баі...

- Значыць, ведаеш, калі будзеш пісаць, то няпраўды не напішаш...

- Не напішу, Пеця.

- Але ж тваю праўду, дружа, не надрукуюць. Ты павінен пра гераізм расказваць. А які ён, к чорту, там гераізм быў. Адно забойства... Невінаватых і бяспраўных. І самі сябе забівалі. Адзін аднаго. Чаго мы туды палезлі? Свой погляд на жыццё ім падсунуць? Ды лажылі яны на нас... Голымі рукамі бралі... Яйцы выразалі і назад адпускалі, што цяпер з цябе возьмеш... Жах, Антон, які жах!..

- Ведаю, жах. Пайшлі дадому, га, Пецька? Я правяду. Вазьму таксі і завязу.

- Куды? Каб жа я...

Нечакана ён сашчаміў зубы і застагнаў, збялеў увесь. Асунуўся на зямлю. Ён як ведаў, што ўпадзе, бо ўхапіўся адной рукой за слупок, абняў яго. Упаў на правы бок, як ужо сеў на бетонную пліту. І часта задыхаў, праз нос, застагнаў яшчэ больш, пэўна, пёк яго невыносны боль...

Я расшпіліў сарочку, нават ірвануў яе, вырваўшы верхні гузік.

На грудзіне, паміж саскамі, літарай «х» адметна віднеўся пісяг-шрам. Ці не пра яго і казаў мне дзед Рыгор? Так, пра гэты...

- Адзін алкаголік гатоў! - пачуў я за спінай. - Во слабакі пайшлі - дабярэцца да піва, і гатоў Вася!

Я ўспомніў, што тут жа, побач, на набярэжнай, была тэлефонная будачка. На маё шчасце, тэлефон працаваў. На другім канцы дроту пацікавіліся, што з хворым.

- Былы афганец. Быў цяжка паранены. Але нешта ў яго іншае, не ведаю - што. Ляжыць каля моста праз Сож. Я вас буду там чакаць.

«Хуткая» і сапраўды прыехала хутка - праз якіх хвілін дзесяць. Я данёс хлопца да машыны, убачыўшы, як яна вырульвае да пляцоўкі. Супадзенне - урачом была тая жанчына, што прыязджала да псеўдаветэрана.

- Вы?

- Я... Гэтага хлопца я тут часта бачу. Прозвішча яго Саджораў, Пятро.

Дакторка памацала пульс, памерала ціск, загадала вадзіцелю:

- Тэрмінова ў бальніцу!

- Мне можна з вамі?

- Можна.

Завыла сірэна, патрабуючы дарогу «хуткай дапамозе». Уступалі ёй дарогу сустрэчныя людзі і машыны.

Па дарозе Пецьку далі кіслародную маску. У кішэні пінжака знайшлі нейкія дакументы. Дакторка падала мне:

- Чытайце.

Пецька меў высокую ступень абпраменьвання - быў ліквідатарам, знаходзіўся ля чарнобыльскага рэактара больш месяца ў самыя страшныя хвіліны. А мне адзін спец з ваенных сказаў, што тую радыяцыю, якую лічылі асноўнай, трэба было памнажаць на пяць-шэсць разоў...

- Вось яно што...

Божачка мой, хто мог падумаць? Лейкемія... Захворванне крыві...

Пецька доўга не прыходзіў у сябе.

«Памажы, унучак, яму, памажы... Ты зможаш...» Пра што казаў дзед? Чым жа я магу памагчы? Хіба дастаць якіх дэфіцытных лекаў? То дактары павінны яму памагчы. На іх толькі можна спадзявацца. І то не на сваіх, былых савецкіх, а «загніваючых», з Захаду...

 

Частка другая

 

1

 

Дзіўна, але я не магу глядзець раўнадушна на латарэйныя білеты. Не-не ды і куплю адзін-два-тры... Проста так, без надзеі на выйгрыш - два разы снарад у адну яміну не пападае. Але я адчуваў сябе вялікім іграком у вялікай гульні. Адчуваў, што выйгрыш недзе блізка - вось-вось прыйдзе ў рукі.

І - кожны раз - міма. Пуста-пуста...

І - зноў жа - ні кроплі шкадавання. Бо выпадкі, калі сам купіш і сам выйграеш, вельмі рэдкія. Во калі з кім-небудзь, калі дзяліцца трэба абавязкова, калі ляцяць да д'ябла прынцыпы сяброўства і гонару, калі... Як нячысцік які ці сатана будуе тую непрадказальную сітуацыю і кідае ў той страшны вір людзей і іх душы, а потым стаіць збоку і назірае, здзекуецца, хіхікае...

Але, назло таму ж сатане, бяру латарэйныя білеты як не за кожным выпускам.

Хоць і не выйграю, але і ўзлую сатану, што не адступаюся ад свайго, што спадзею маю на добрае.

Хай ведае, як ганяцца за нашымі...

 

Афган і Чарнобыль...

Дзве чорныя меціны на маім пакаленні. І на наступных. Каму на памяці, а каму на асабістай скуры.

Мне ж, як і Пецьку, на асабістых шрамах-пісягах. Мы, як распятыя на крыжы, - адна рука прыбіта да Чарнобыля, другая - да афганскай зямлі...

Божа, прабач, што параўноўваю нашы пакуты з пакутамі Сына Твайго, які пайшоў на Галгофу з-за нас, дурных і неразумных...

... - Хлопчыкі, не спяшайцеся, перачакаць трэба, - шэпча ўзводны Міхась Страшкевіч нам, першагодкам, якія папалі да яго, і мы слухаемся яго, як роднага бацьку, бо толькі ад яго залежыць нашае жыццё - і яшчэ ад Бога. - Загадваю ляжаць усім і не рухацца... Нават не дыхаць.

Міхась - беларус. Кадравы ваенны. Пасля заканчэння пяхотнага вучылішча папаў у дэсантную віцебскую часць, якую ноччу першай і кінулі туды, у цемру, у пекла, у невядомасць, у нашую ганьбу, у гаўно, на самую брудную старонку перакрыўленай гісторыі...

«Щ» ён вымаўляе, як і мы, беларусы, - шч. Як і той рэпарцёр тэлепраграмы «Час» Жук, які выстаўлены як усё роўна напаказ усёй Расеі - во якія яны, беларусы, нават расейскую мову і вымаўленне не могуць вывучыць і таму гавораць - брукі, таварышчы, трумо, урад лі... А рэпарцёр і сам не разумее ці не чуе самога сябе, рады, пэўна, што яго бачаць людзі на экране, і не выпраўляе сваю гаворку...

Мы ляжым, чакаем, трымаючы напагатове аўтаматы. Зліліся з шэрай чужой зямлёю, са скаламі, з пяском... У нас і твары, як тыя скалы, - шэрыя, зямлістыя... Нам здаецца, што тут шэрае ўсё - рэчка, неба, воблакі. І нават сонца.

Узводны не выходзіць на сувязь, баючыся, каб не засеклі душманы японскай тэхнікай, - хітры паляшук, як той ліс. Раней было такое - толькі пашлём сігнал па рацыі аб дапамозе ці даложым абстаноўку, як праз тры-чатыры хвіліны мясціну, дзе мы знаходзімся, накрывае град мін і куль... І пакуль верталёт дабіраецца да сваіх, іх ужо няма - адны ямы ад выбухаў і кішкі, ад якіх ідзе пара, і галовы, і рукі валяюцца дзе папала...

- Не высоўвацца, тваю маць, каму сказаў, - злуецца камандзір. - На той свет захацелася? Дома ж нявесты чакаюць, а ты лоб пад кулі падстаўляеш... Снайпер сядзіць на гары, так і чакае, калі ты макотрык высунеш і рот адкрыеш... Не муха туды заляціць.

Калі ўзводны чуе, як нехта смяецца, рады, гэта азначае, што хлопцы трымаюцца, на нешта спадзяюцца. А куды падзенешся - жыццё даражэй.

Міхась - дзетдомавец. Бацькоў не стала, калі яму было восем гадоў. Родзічаў не было, і яго дырэктар школы адвёз у раённы дзіцячы дом. Не сказаць, каб і лёгка было там, але жадання калі-небудзь вярнуцца туды, праведаць ці ўспомніць той час, не было. У вёску прыязджаў. Да дырэктара школы заходзіў, быў удзячны, што той нешта зрабіў для яго, хаця то было і не ад сябе, а па педагагічнаму абавязку, але ўсё ж... А ў дзетдом - не, як і не існавала яго, як і выкінуў з жыцця тыя гады.

Справа ад нас разрываецца міна. Асколкі ляцяць над галовамі, завылі незадаволена, што не зачапілі гарачае маладое цела. Засеклі ці выпрабоўваюць? Узводны маўчыць. Яго каманду выконваем бездакорна - маўчым, нічым не выдаём сябе...

Потым выбух злева, спераду. І - ціха. Нейкі час ціха.

- Як адчуваеш сябе, радавы Добрусаў? - каб разрадзіць нервовую напружанасць, цікавіцца камандзір - Добрусаў паранены ў нагу, яму зрабілі перавязку.

- Усё добра, таварыш лейтэнант. Трымаюся.

- Трымайся - ужо нядоўга засталося.

Камандзір не гаворыць пра сваю задумку, значыць, канчаткова не прыняў рашэння. Ён сто разоў узважыць, асэнсуе, а потым знойдзе адзіна правільны выхад. Але і думае не паўдня, а якія-небудзь хвіліны...

Нас здорава заціснулі ў расшчэліне гары. Думалі, што капцы. А ўзводны знайшоў куточак і ўсім загадаў там залегчы. Праз хвілін колькі тое месца, дзе мы ляжалі, накрылі снарадамі - жывога месца на зямлі не пакінулі, ні сантыметра. Калі сціхла, камандзір загадаў распаўзціся па ўзарванай, раскурочанай тэрыторыі...

Калі ж апусцілася за гару сонца, узводны шапнуў мне:

- Непрыкметна падпаўзі да рова. Унізе павінны быць душманы. Калі яны там ёсць, падымі правую руку. Тады мы іх абыдзем справа і злева. З трох кропак мы скіруем на іх агонь. Заданне зразумела?

- Калі будзем страляць?

- Па сігналу ракеты.

- Зразумеў...

...І быў бой. І была ў тым баі наша перамога. Але не заўсёды ж такое можа быць пастаянна. Раз на раз, як кажуць, не прыходзіцца. Хіба ўгадаеш на такой вайне, хіба ж уберажэшся ад бяды?

Ад нашага ўзвода засталіся я і камандзір. Каго забіла, каго цяжка параніла, хто прапаў без вестак, а хто здаўся ў палон...

Быў і я ў шпіталі, быў і камандзір. Потым разам прывезлі - ледзьве жывых.

- Дзе шукаць цябе пасля Афгана, Міхась?

- Знойдзеш, як захочаш. А цябе на Петрыкаўшчыне?

- Там. Сустрэнемся. Быць таго не можа, каб не сустрэліся. Убачымся.

І яшчэ было некалькі баёў. У адным мяне пранізалі асколкі, перабілі ногі, рукі. І дарогі мае з узводным, як мне здавалася, разышліся...

Аказалася, што памыліўся. Вось тут, калі я ляжаў аслабелы, зусім выбіты з жыццёвай каляіны, поўны адчаю і апатыі, што ўжо і жыць не хацелася пасля перажытага і ўбачанага, прыйшоў да мяне дзед Рыгор. Сказаў пра ўзводнага. Вось там, у шпіталі, ужо на сваёй тэрыторыі, мы і ўбачыліся зноў.

Яго прывезлі днём.Быў ён бінтаваны-перабінтаваны, нават і твар, ад чаго я і не пазнаў адразу.

Паклалі яго, на маё шчасце, у суседнюю палату - дзверы насупраць, дзе лячыліся афіцэры. Нас, хто не хадзіў, вывозілі ў качалках на веранду.

«Травілі» анекдоты, рагаталі, расказвалі штосьці смешнае, каб забіць той агідны настрой, які меў кожны.

- Ні хаты, ні печы, ні дроў, ні палена, адна толькі радасць, што хрэн да калена... - пачуў я знаёмы голас і тут жа не вытрымаў, крыкнуў:

- Міхась! Ці ты гэта?

Медсястра, што стаяла побач, уздрыгнула, адмахнулася ад мяне рукой.

- Антон? - Ён прыўзняў галаву, павярнуўся ў мой бок. - Гвардыі радавы?

- Я, Міхась. Я! Як я сумаваў па табе...

Сястра падвезла яго да мяне, і мы адразу ж абняліся, не верачы ўсё яшчэ ў шчаслівую сустрэчу. Ён з'явіўся перада мною як крынічка ў пякельнай і мёртвай пустыні, як паветра ў задушлівым і гнілым сутарэнні... Але тое, галоўнае, дзеля чаго нам Бог і паслаў такую сустрэчу, будзе пазней, калі вылечаць яму вочы таленавітыя хірургі, калі збольшага стане на ногі...

Яго камісуюць з арміі як інваліда, мяне ж - па стане здароўя.

Але перад гэтым ён вярнуў мяне з небыцця. Усяліў у мяне надзею, уліў невядомую дагэтуль сілу. Ён аддаваў яе мне, аддаваў на адлегласці, хаця і сам не мог пахваліцца здароўем. Ён мне напомніў майго бацьку, у нечым яны былі падобныя, аднолькавая ад іх зыходзіла дабратворная энергія.

Тады вось і паехалі да бацькі, дзе далечваліся ўжо ўдвух. Барсучынае котлішча зрабіла сваю цудадзейную аперацыю душы.

Бацька лячыў яго ўрынай, адварамі з зёлак, сырой ежай.

І Міхась прыняў яго веру, узяў яго жыццё і лячэнне на ўзбраенне.

Я ж яшчэ толькі ішоў да гэтага.

Мяне вярнуў да жыцця Міхась, але маё новае нараджэнне было яшчэ наперадзе.

 

2

 

Грымнуў гром сярод яснага неба: без выбухаў, без крыві і новай рэвалюцыі расколвалася маналітная скала, разбілася на кавалачкі, потым яны раструшчыліся і ператварыліся ў пясок, пылоту...

Хто ж мог падумаць, хто ж мог уявіць, што чорны ідал, «ложный пророк», як яго вызначыў яшчэ сотні гадоў назад правідца Настрадамус, зляціць са свайго п'едэстала, як і яго крывавыя памагатыя...

«Расстрэльваць, расстрэльваць, расстрэльваць - і чым больш, тым лепш...»

Ні ў аднаго крывавага дыктатара за ўсю гісторыю чалавецтва не было больш жорсткага, больш цынічнага лозунга-загаду-дырэктывы, чым у гэтага апантанага... ці чалавека?

«Я русский бы выучил только за то, что им разговаривал Ленин...» - сказаў на поўным сур'ёзе паэт-трыбун і пясняр перавароту.

І ў беларускай школцы замест Багдановічавых васількоў, замест асабістай гісторыі, сваёй, нам падсоўваюць Маякоўскага, і вучым на памяць яго адыёзна-падхалімную паэму «Ленін», нам падсоўваюць герояў гісторыі накшталт Суворава, а ён густа і шчодра паліў крывёю зямлю Беларусі, жорстка падавіўшы паўстанне лепшага з беларусаў - Тадэвуша Касцюшкі, якога і палякі лічаць сваім.

А пра Полацак, пра Сафійку, пра Богшу - дзе мы маглі прачытаць што пра іх? Вытраўлівалі бальшавіцкай атрутай, рабілі з нас невукаў, быдлаў, манкуртаў: і не падумай хаця, і не скажы, і не засумнявайся, і не напішы, як думаеш, - непаслухмяных чакаў калючы дрот. І колькі чыстых, светлых душаў было распнута на тым іржавым дроце!..

І няма цяпер ідэалогіі, камуністычнай уяўнай ідэалогіі! Няма забаронаў на думкі і словы. Няўжо дзякуючы вялікаму балаболу з памецінай на лбе? Ці гэта быў ужо наспелы гістарычны працэс, які наспеў, які мусіў прарваць, як фурункул з брудам пасля доўгага і нуднага ныцця і болю.

Няўжо пачалося ўсё з Чарнобыля, які прагучаў, як набат, і адкрыццём - усё злое караецца, ніхто і нішто не можа замяніць Бога: ні Ленін-Сталін, ні партыя камуністаў...

Маё ж прасвятленне пачалося з Чарнобыля.

Мне заўсёды снілася вайна. Пачатак яе. Хаця я нарадзіўся пасля яе. У сне была нейкая трывога, якой я паддаўся, бо трывожыліся, беглі людзі, несучы на сабе транты і клункі, спяшаліся, падалі. Божкалі бабулькі, няспынна хрысцячыся, глядзелі з надзеяй у шэрае неба...

Такое паўтараецца часта, я прачынаюся ў халодным поце і не разумею, чаму ў хаце ціха і спакойна. Такое снілася і пасля Афганістана, але не афганская вайна, а тая, з немцамі... Яна была мацней і ўражлівей, бо з дзіцячых год убілася ў галаву з размоў вяскоўцаў, бацькі, дзеда і маці.

А ў Афганістане мне снілася вайна з немцамі.

У тую красавіцкую ноч мне таксама прысніўся сон. Але сон-маўчанне. Сон-прарок. Людзі стаялі маўкліва, падняўшы вочы ў неба. Усе былі ў белым, кужэльным, як дзед Рыгор, я і яго ўгледзеў сярод усіх, толькі ён не глядзеў на мяне, як усердзіўся за нешта, - пагардліва адвярнуўся.

Усё вакол дыхала трывогай і страхам, адчаем і смерцю. Як чакалі некага. І Той нехта з'явіўся. У тым баку, куды глядзелі людзі. У светлым зеніце, у жоўтым арэоле, у белым-белым хітоне з распасцёртымі рукамі. І ўсе ўпалі на калені, апусціўшы галовы - ілбамі - да зямлі, у пясок, бо зямля была чамусьці апалена, уся спрэс у чырвоным вуголлі... і людзі босыя па вуголлі, па жарынах... і ўспомніліся чамусьці «босыя на вогнішчы»...

- Людзі! Лю-ююю-уудзі! Як жа вы гэта, га?

Голас балючым адчаем пранізаў кожнага, як промнем, - прайшоў і праз маё сэрца і душу, я аж скалануўся, закрычаў у сне - і прахапіўся. За акном усчалася завіруха, кволае лісце, якое толькі-толькі нарадзілася на бярозавых галінках, стукалася ў акно, як прасілася ў хату, быццам дрэвам было на вуліцы невыносна цярпець...

Трывога не праходзіла. Яна нарастала ўсё больш і больш.

А раніцай, калі я прачнуўся, бадзёры дыктарскі голас па тэлебачанні абвясціў аб дасягненнях будаўніцтва камунізму пад мудрым кіраўніцтвам. І - ні слова пра выбух. (А пра тое крычалі ўжо радыёстанцыі ўсяго свету.) І, як назло, перадавалі адны песні і танцы - нам весела жыць, нам нічога не страшна. Пір падчас чумы... Як і Сталін у першыя дні вайны не мог ачомацца і маўчаў, не мог сказаць і слова народу, так і Мішка Мечаны не ведаў, як растлумачыць такую бяду народу і ўсяму свету. А мо і не хацеў - каму трэба тыя беларусы і іх суседзі?

Дзень маўчанне, тры... Вакзал забіты ўцекачамі - людзі ратаваліся, ратавалі дзяцей, ратавалі будучае. Чамусьці хутчэй за ўсіх на вакзале аказаліся габрэі. І глыталі яны найперш актывіраваны вугаль, пілі ваду з ёдам.

А той жа паўпрэд «ШЧ» на праграму «Час» дае рэпартажы пра сяўбу і матчы футбалістаў, а цётка з Брагіна, стоячы сярод высокіх пыжыкавых шапак, па ўказцы аператара сказала партыйнаму босу з Масквы: «А ў нас усё добра, чаго нам баяцца - перажывём, не такое перажывалі...»

Тады і сонейка наша з плямінкай выступіла, пацвердзіла, што мы, маўляў, даўно ведалі, аварыяй назваў найвялікшую ў свеце катастрофу - як быццам кола ў машыне паламалася.

Ва ўсіх нас потым наступіла азарэнне-прасвятленне - раз так думаюць пра народ партыя і ўрад, то можна здагадвацца, як тое рабілася ўсе гады... Нас быдлавалі, называючы «малодшым братам», з якім можна было паступаць як хочаш. І паступалі як хацелі, - амаль палову нацыянальнага багацця адбіралі ад нас усе гады...

А тут спадзяваліся, што мы і цяпер будзем маўчаць, як раней, маўчаць як рыбы... Як рабы.

 

Да Пецькі-Джо мяне пусцілі толькі на пятыя суткі.

Ён ляжаў у палаце з трох чалавек, каля акна. Убачыўшы мяне, абрадаваўся, хацеў падаць руку, але, пэўна, не здолеў яе падняць - толькі ўздрыгнула ад напружання. Я сціснуў яе, сказаў радасна:

- Здароў быў, Джо!

- Прывітанне...

Голас слабы, натужны. Пэўна, вялікіх намаганняў каштавала яму кожнае слова. У вачах адбіліся сляды пакут, адчаю, у іх цяпер была толькі абыякавасць. Толькі маё паяўленне ажывіла трошкі яго твар, пасвятлеў позірк. Напачатку я падумаў, што Пецька падстрыжаны, а потым убачыў на падушцы валасы... Бедны Пецька! І дасталося ж табе за твой кароткі век!

- Родныя прыходзілі? - Я стараюся прыдаць свайму голасу дзяжурны і амаль абыякавы тон, каб як-небудзь завязаць далейшую размову, бо і медсястра, чарнавокая дзяўчына, пільна змераўшы мяне позіркам, папярэдзіла:

- Толькі нядоўга, ён вельмі слабы...

Пецька ўздыхнуў, паглядзеў некуды за акно:

- Няма ў мяне, Антон, родных. Ні маці, ні бацькі.

- Як гэта?

- А так... Бязродны я, бязбацькавіч. Сам не ведаю, як на свет з'явіўся. І ад каго.

- А жывеш дзе?

- Анідзе. Дзе прыйдзецца. На вакзале жыў. У пад'ездах жыў.

- Ты ж мог у інтэрнаце жыць.

- Я ж не магу працаваць. А хто не працуе, куток не мае, не даюць.

- І нікуды не звяртаўся за дапамогай?

- Звяртаўся. Але каму я патрэбны? Пасля Афгана мне бюракраты гаварылі, як прасіў які куток, па льгоце: «А мы цябе туды не пасылалі...» Калі ж я як ліквідатар прасіў помачы, гэтак жа адшылі: «Хто вас туды пасылаў, хай той і памагае...» А мяне сярод ночы паднялі, апранулі ў вайсковую форму і туды... Дык хто мяне пасылаў? Савецкая Армія? А цяпер няма Савецкай, бо няма Саюза. Дык хто пасылаў?

- Ды не можа быць такога! - не веру я, гляджу на яго і чую, як у кожным слове гучыць падман, фальш, і не веру, што Джо здольны на такое.

- Наіўны ты чалавек, Антон, хоць і пісака...

- Хто, хто табе такое гаварыў? Назаві хоць адно прозвішча. Я пайду, разбяруся, пагавару.

- Ну і што, калі пагаворыш? Так яны табе і пацвердзяць, што гаварылі тыя словы. Скажуць, што першы раз чуем, а ліквідатар ваш хлус і падманшчык. Ты во цяпер і сам так падумаў пра мяне, а што пра іх гаварыць? У іх скура тоўстая, нічым да іх сэрца не дастанеш. І не кажы, што прэса ўсё можа, памыляешся. На дурняў усё разлічана: над прэсай таксама ёсць прэс, ды яшчэ і які! Не крыўдзіся, ведаю, што непрыемнае табе кажу, але мушу сказаць. Спачатку думаў і сам да цябе звярнуцца па дапамогу. Пасля таго як прачытаў тваё «піяніна». Але то ты ваяваў з адной асобаю і то колькі адмываўся. А тут сістэма, сі-стэ-ма! Ну, дасі, як ты кажаш, падвал з кідкім загалоўкам, ну і што? Яны толькі пасмяюцца з цябе і з газеты.

- А рэагаванне?

- Не смяшы людзей. Адпісвацца яны ўмеюць. Ты і сам тое ведаеш - адпісваліся і на твае допісы, чым і злавалі цябе. А ты ім потым солі на хвост насыпаў. Ці не так?

- Але ж цяпер дэмакратыя.

- Ціха... - шапнуў ён затоена, потым яшчэ цішэй дадаў: - Ціха... Бо мае тараканы пачуюць твае словы і падохнуць. А мы да іх прывыклі, сумна без іх жыць стане.

Ён здзекаваўся з мяне, а я так стараўся пераканаць яго ў тым, чаму і сам да канца не верыў, бо і на сваёй жа скуры паспрабаваў усё.

- Вот ты мне скажы, браце Антон, - працягваў Джо ранейшым спакойным голасам, ужо сур'ёзна, - ты шчаслівы чалавек?

- Ды так... як сказаць.

- Во, шчыра сказаць не можаш, не хочаш, бо баішся прызнацца, што і цябе шкуматала жыццё пад самую завязачку. Што біла і пад дых, і пад рабрыну і па мазгах біла. Што болей нешчаслівых дзён і часін было, чым прыемных. Ці не так? Так, так, хоць згаджайся, хоць не згаджайся... А чаму? Адкрыць сакрэт?

- Ну, адкрый.

- Ты верыш у тое, што чалавек чалавека можа сурочыць? Наслаць праказу? Толькі чэсна?

- Ну, веру. З дзяцінства тое ведаў.

- Во, дзякуй. Тады ты зразумееш мяне. Ты пішаш, пішаш пра добрае і кепскае. Пра добрае - лягчэй. І - спакайней. Але ты хочаш, як тое сказаць, і самавыразіцца, самасцвердзіцца. Даказаць, што ты нешта можаш, на нешта здатны. І лезеш у тыя сферы, дзе вітае дух варожасці і зла. Адных ты абараняеш - для цябе гэта бяскрыўдна, хаця ж і траціш сілы... Але тыя, каму ты зрабіў дабро, праз нейкі час забываюцца пра цябе, не дасылаюць табе падзяк і пажаданняў быць здаровым і моцным - сувязь губляецца, і ты не маеш падтрымкі. Ты для іх ужо не існуеш.

Я з цікавасцю слухаў, адкрываў яго - ніколі ж да гэтага не гаварылі на такія тэмы, ды ні пра што, па сутнасці, не гаварылі, не было калі і не было нагоды.

- А вось табе другі бок. Ты расшавельваеш чорную магму, крануўшы пяром чорныя душы людзей. Злых і помслівых людзей. Чалавек - істота жорсткая, ён будзе помсціць абавязкова. І будзе думаць пра цябе з агідаю кожны дзень, праклінаючы цябе, жадаючы табе самага страшнага, нават смерці. Што яму твая смерць? Толькі радасць - больш пісаць не будзеш. Яны шлюць табе праклёны: «Каб цябе... каб ты...» І, як ні дзіўна, іх стрэлы далятаюць да цябе. Таму ты і пакутуеш начамі ад бяссонніцы, таму і хапаюць цябе хваробы, і кладзешся ў бальніцу. А ўрачы ніяк не могуць знайсці прычыны твае хваробы, спісваюць на стандартнае - нервы, творчае перанапружванне. Ды глупства ўсё гэта, і сам пра тое ведаеш. Дома невядома чаму пасварыўся з жонкаю, з дзецьмі не знайшоў агульнага, у выдавецтве вярнулі тваю кнігу на дапрацоўку, і нечакана акрысіўся на цябе рэдактар...

«Як дзед Рыгор мяне крые, - падумалася мне нечакана, калі ўспамінаў апошнюю сустрэчу з нябожчыкам, - як згаварыліся між сабою... Адкуль ён ведае ўсё падрабязна пра мяне? Дзіўна ўсё гэта. І дзед, і ён, Джо, гавораць мне праўду, да якой я яшчэ не дайшоў, але якая настойліва стукаецца ў маё сэрца...»

- Што, усё мо не так? Скажы, не так?

Голас у Пецькі слабеў. Ён ужо знямогся, даказваючы мне тое, чаму я і сам падспудна верыў, таму і згаджаўся з ім. Хто яму мог расказаць пра мяне? Містыка... Ці за свой кароткі век ён стаў мудрым і відушчым, як старац? Як дзед Рыгор?

- Так, Пецька, так. Са мною ніхто ніколі так не гаварыў. Апроч дзеда Рыгора.

- Хто такі?

- Бацькаў бацька. Сто дваццаць год пражыў. У сне да мяне прыходзіць. Ён і пра цябе казаў.

- Пра мяне? - спытаў без здзіўлення ў голасе: ён як быццам удакладняў, ці не памыліўся.

- Ён не называў тваё імя, толькі сказаў, што ў цябе на грудзях шрам крыжом.

- Тады я ведаю яго... Ён у белым, да зямлі, адзенні. І барада белая-белая, і любіць гаварыць: «Гідота-брыдота, не адвесці ад рота...»

Сапраўды містыка! Адкуль яму ведаць, як выглядае дзед Рыгор і якія словы любіў гаварыць?

- І ён прыходзіў да мяне. Як я адной нагой быў ужо «там». Ён насварыўся на мяне, сказаў, што рана яшчэ да іх. Прагнаў. То ён бачыў мае шрамы, бо я быў без адзення...

Верыць ці не верыць яго словам? Няўжо хлусіць - любімы занятак Джо? Дык ён жа і да мяне тады з'яўляўся, як быццам утрох жылі ў адным вымярэнні. Чаму дзед Пецьку ўпадабаў? Ці не таму, што мая душа памкнулася да яго, безабароннага і няшчаснага ў жыцці, слабога целам, але не душой? Хто ведае...

- Вось яно што...

У прачыненае акно залятае цёплы асенні вецер, толькі подых яго калыхнуў фіранку, прайшоўся па палаце. З тумбачкі, узняўшыся старонкай, упала газета.

Дзесьці на Сажы падаў голас буксір - пэўна, ішоў насустрач яму параход ці выходзіў на паваротку.

Пецька прымружыў вочы, уздыхнуў.

Я зразумеў, што адабраў ад Пецькі ці не апошнія сілы. Але не ведаў, што ён выведзе мяне на такія сцежкі, дзе адкрыюцца мне невядомыя дасюль тайны пра самога сябе, пра якія і не падазраваў. Ды яшчэ як адкрыў, з лупцаваннем, няшчадна. За тое, што так доўга не мог азірнуцца, задумацца над тым, што раблю і каму тое ў рэшце рэшт патрэбна.

Мне здалося, што Пецька задрамаў.

На маё плячо легла цёплая далонь медсястры. Кіўком галавы паказала, што час скончыўся, што мне пара яго пакінуць аднаго.

- Што з ім? - пацікавіўся ў яе, калі выйшлі ў калідор.

- Лейкемія. Яму патрэбна аперацыя па перасадцы коснага мозгу. Яе ў нас не робяць. Толькі за мяжой. І каштуе яна дваццаць пяць тысяч даляраў. Але пра ўсё вы пагаварыце лепш з урачом, які лечыць яго.

- Дзякую, добра. Ён на месцы?

- У ардынатарскай. Вы ж у халаце, можаце ісці смела.

 

3

 

За акном зіма.

На белым снезе, пакуль што яшчэ не забруджаным попелам з заводскіх труб, выдзяляюцца рабінавыя гронкі, якія склёўваюць вераб'і і сініцы. Учора прыляцелі снегіры і далучыліся да іх кампаніі. Прыйшлося дзяліцца далікатэсам.

Дзень пусты. Ні за што не магу зачапіць рукі. «Эрыка» знямела, не рэагуе на мой душэўны покліч, на мой стан, не памагае, але ж і не злуецца...

Спрабаваў брацца за пэндзаль (гэта раней давала нейкае суцяшэнне і прыводзіла да раўнавагі), але на эцюдніку атрымоўваліся нейкія невыразныя і незразумелыя спробы бяздарнасці...

Да піва не цягнула зусім. Як і да гарэлкі. Гэта ад таго, што яна толькі ўзмацніла б мой боль.

Ведаю пра двух сваіх сяброў - калі ў іх «творчы крызіс», то яны напіваюцца да бяспамяцтва, а потым праз дзень-два выходзяць з гэтага стану асветленымі і свежымі. Ныраў у алкагольныя хвалі і Высоцкі, але вынырваў адтуль з нізкай новых вершаў-песень...

Спрабаваў акунуцца ў п'янку, каб змыць з душы хмару, але потым галава балела мо з тыдзень. Не кожнага, значыць, ратуе гарэлка.

У такі час, як назло, ніхто і не пазвоніць. Звоняць тады, калі шкада аддаваць на размовы нават хвіліны.

Я перабраў газеты, якіх накапілася цэлая гара, рассарціраваў на патрэбныя, павыразаў нешта цікавае, што магло некалі спатрэбіцца альбо проста было цікава, астатняе пусціў на макулатуру.

- Ці ёсць хто дома, ці ёсць хто дома? - заспяваў маркотна тэлефон.

Я абрадавана падняў трубку.

- Тута я!

- Вой, а хто гэта? - непасрэдны дзіцячы голас выказваў сваё здзіўленне.

- А ты хто? - стараўся я не напалохаць маленькага чалавека. - Трэба ж назвацца перш, тады і я скажу пра сябе.

- Я - Віка.

- А я - дзядзька Антон. Так ты можаш мяне называць. Не, лепей заві спадар Антон, добра?

- Добра, спадар Антон. А чым ты займаешся цяпер?

- Анічым. Не магу знайсці занятак, бо вельмі стаміўся ад папярэдняй работы. Чакаў, калі хто пазвоніць. Таму я рады твайму званку.

- Праўда? - абрадавалася дзяўчынка. - А я думала, што непрыгожа вось так гаварыць з незнаёмым чалавекам. Мне таксама стала сумна, і таму рашыла пазваніць. Я не ведала, які набраць нумар, і ведаеш, як я цябе набрала?

- Не.

- Сёння мяне выклікалі на ўроках шэсць разоў. Такога яшчэ не было ніколі. На першым уроку я атрымала пяцёрку. На другім - таксама. На трэцім - столькі ж. А на трох апошніх - тройка і дзве чацвёркі... Вось і склаўся нумар тэлефона...

- Геніяльна! - пахваліў я дзяўчынку, смяюся яе прыдумцы, і ў мяне, адчуваю, з'явіўся добры настрой - Віка не толькі развесяліла мяне, але і ўліла свежыя сілы, сама не падазраючы, пэўна, пра тое. - І як табе такое прыйшло ў галаву?

- Сама не ведаю. Ад суму што хочаш можна прыдумаць.

- Можа, і так. Ты адна дома?

- Адна.

- А дзе ж бацькі?

- Працуюць, мама - у бальніцы, тата - на заводзе, брыгадзірам.

- А ты ў чацвёртым класе вучышся?

- Ага. А адкуль ты ведаеш?

- У мяне відэатэлефон. Усё бачу.

- Няпраўда, у горадзе яшчэ ні ў кога няма. Хлусіш.

- Хлушу.

- А падманваць, хлусіць - кепска.

- Прабач, больш не буду, - усё больш і больш мне пачынае падабацца размова, імпануе непасрэднасць Вікі. Мне здавалася, што я яе нават бачыў - блакітная сукенка, такі ж бант на галаве, шэрыя вочы, кірпаты носік. Такі партрэт маляваў яе голас.

- Антон, прабач, але мне пара мыць падлогу, - вінавата прызналася дзяўчынка.

- Добра, Віка. Ты памагаеш маме?

- Не памагаю, то на мяне ўскладзены такія абавязкі.

- Зразумеў. Значыць, ты ўжо дарослы чалавек.

Віка яшчэ памаўчала і спытала:

- Антон, а ці можна мне яшчэ пазваніць? Калі стане сумна і захочацца пагаварыць. Не пакрыўдзішся?

- Не, не. Буду рады.

- Тады, другім разам, ты мне і раскажаш, кім ты працуеш, чым займаешся?

- Добра, раскажу.

- Тады - бывай. Усяго добрага.

- Шчасліва табе, Віка.

А ў мяне асацыяцыі - ідзе дождж, пахмурна, нідзе не схавацца, у душы бязладдзе і неразбярыха. І тут раптам рассоўваецца воблачная завеса і выглядвае цёплае і даверлівае сонца - пачынае саграваць сваім цяплом і даваць энергію, якую страціў, аддаў на нейкія патрэбныя і непатрэбныя клопаты. Так і тут - тым сонейкам стала невядомая і незнаёмая Віка...

Як хораша, калі ёсць тэлефон, які ў цяжкую хвіліну можа паслаць табе на дапамогу дзіцячую непасрэднасць, якая простым і нязначным словам можа вярнуць да жыцця.

Кепскі настрой як рукой зняло.

Цяпер сама час прайсціся па ўзбярэжжы Сажа, зазірнуць у абком - пачасаць язык, паслухаць свежы анекдот.

На вуліцы ззяла зыркае напорыстае сонца.

 

Зноў кінуўся ў вір. Не ўтрымаўся...

Пісьмо даслалі з рэдакцыі. Скаргу. Першымі на чарзе на кватэру стаяла маладая сям'я. Ды абышлі іх - хто быў сёмым, тым далі. Сёмая - пляменніца сакратара райкома партыі, а начальнік ПМК яго лепшы друг... Узяўся, разварушыцца захацелася, бо заседзеўся па дробязных адпісках ды арганізаваных допісах...

Тыдзень я патраціў на збор фактаў. Прафсаюзны дзеяч ПМК, былы партыйны работнік Буднеў, тлусты, як кот, з лысінкай, таксама далёкі родзіч сакратара... Цэлы клубок, агульны муравейнік.

Набраў тэлефон сакратара - хацеў яму задаць апошняе пытанне, бо іграў ён галоўную партыю ў гэтай гісторыі.

- Хвілінку, - падняў трубку сакратар і тут жа паклаў побач з тэлефонам. Без усялякай перасцярогі гаварыў з некім. Пачуў выразна, як ён паведаміў:

- Ды яны нейкага сапляка з маладзёжнай газеты падключылі... Трэба правучыць яго, падбяры момант.

Сакратар раіў начальніку ПМК, як паводзіць сябе ў гэтай сітуацыі, што гаварыць. Я загадзя падключыў мікрафончык да слухаўкі - касета круцілася, голас запісваўся.

Сакратар скончыў гаварыць, паклаў слухаўку, звярнуўся да мяне:

- Алё, слухаю вас. Хто гэта?

- Добры дзень, Віктар Платонавіч! Гэта той сапляк з маладзёжнай газеты, пра якога вы гаварылі Сідорчыку. Цікавая ў нас атрымліваецца размова. І яна пішацца на дыктафон.

Уяўляю маўклівы і разгублены твар сакратара - ён маўчыць некалькі секунд. Я апярэдзіў яго:

- Нам ёсць патрэба сустрэцца. На тры-пяць хвілін.

- У бліжэйшыя дні ў мяне няма часу!

- Па сутнасці тое нічога не мяняе. Дыктафон нашую размову фіксуе, і сапляка таксама, фактаў для артыкула дастаткова, але па журналісцкай этыцы няёмка ўспамінаць чалавека, амаль галоўнага героя, і ў вочы яго не пабачыць. Так што глядзіце самі, я не настойваю...

- Калі ёсць час, прыязджайце цяпер, а то я праз сорак хвілін імчу на Менск.

- Добра, праз дзесяць хвілін я ў вас буду.

Але гаварыў я ўжо сам сабе - у слухаўцы чуліся кароткія гудкі.

 

Я паслаў сігнал SOS.

Найперш у сваю газету, а потым у іншыя, звязаўшыся з калегамі па пяру, пісьменнікамі. У бядзе быў чалавек. Джо ніхто не абараняў, нікому ён не быў патрэбны. Быў у чэраве таго страшыдлы, якое напалохала ўвесь свет і нарабіла бяды мільёнам людзей. Пра дозу радыяцыі не казалі, у хлопцаў не было нават рэспіратараў. Яны былі як смертнікі, як злачынцы, якія нічога благога за сваё жыццё не зрабілі, але ім прыдумалі найвышэйшае пакаранне - паступовую і пакутлівую смерць пад рэактарам.

Смяротныя промні пранізалі яго наскрозь... Людзей абараняў ад бяды, а самога яна напаткала найперш. Цяпер жа тыя людзі павінны памагчы яму. Гарбачоў не паможа, бо Саюза няма, а хоць бы і быў, то ці балела б у яго галава за аднаго нейкага чалавечка, калі не балела галава за ўсю пакутную Беларусь. А Ельцыну і яго кампаніі нейкая там калонія - Северо-Западный край - ні ішоў ні ехаў...

Неабходна было тэрмінова сабраць грошы для таго, каб зрабіць аперацыю за мяжой. Адкрылі рахунак у банку, куды можна перасылаць грошы...

За гэты час пазваніў у лясніцтва, дзе працаваў бацька. Ляснічы быў на месцы.

- Як там жыццё, Зміцер Сымонавіч?

- А як у той бульбы - калі не пасадзяць, дык з'ядуць.

- Зразумеў. Як там бацька?

- Трымаецца. Нам бы яго рэлігію. Маладых за пояс запіхвае. Вунь, бачу, па двары ходзіць, нешта парадкуе.

- Як бы з ім перагаварыць? Пільны ёсць клопат. І вашая, Сымонавіч, дапамога трэба.

- Якая?

- Бацька потым раскажа. Спачатку я ў яго павінен атрымаць згоду. Я роўна праз паўгадзіны буду званіць, хай падыдзе.

- Добранька. Зразумеў цябе, Антон.

Бацька з'явіўся ў намечаны час. Я яму кораценька расказаў сітуацыю. Ён маўчаў, абдумваў усё. А я і не падганяў - ад таго, якое бацька прыме рашэнне, залежала многае, можа, і жыццё Пецькі...

- Дык то пра яго было ў абласной газеце і ў тваёй?

- Пра яго, бацька.

- Бо тут ужо і ў вёсцы пачалі збіраць грошы, калі прачыталі.

- Уся бяда, бацька, у тым, што наўрад ці ўдасца сабраць грошы. Валюта толькі ў буйных прадпрыемстваў, а яны сёння ўмеюць грошы лічыць. Хто ён ім - без роду, без племені. Кааператары таксама - без выгады грошы не дадуць.

- Сітуацыя, - уздыхае бацька. - Але ж у мяне ёсць нейкія задумкі. Што ж, давай рашымся - будзем лячыць твайго хлопца. Я ж пабудаваў у Барсучыным котлішчы леснічоўку. Ён там і будзе жыць. Думаю, што дамо нейкае рады.

- Дзякую, бацька.

- За што? Трэба - значыць трэба.

- Сымонавіч згадзіўся памагчы, раскажы яму, якая дапамога ад яго трэба.

- Добра. Прыязджай. Чакаю. Каб праз тыдзень прыехаў бы, надта добра было б.

 

Прыйшла са школы дачка. Бачу, засмучоная, не глядзіць у мой бок, адварочваецца.

- Таня, што з табой? - прысядаю, стараюся паглядзець у вочы.

І раптам у яе вонкі вырываецца плач - аж не можа стрымацца.

- Дачушка, што здарылася? - устрывожыўся я, беручы за худзенькія плечыкі. - Набіў хто?

- Не-е... Настаўніца двойку паставіла.

- За што?

- За... сачыненне. Яна сказала, адкуль я ведаю, што ў гладышы малако.

Вось яно, аказваецца, што. Учора дачка папрасіла мяне памагчы напісаць сачыненне па малюнку. Маладая жанчына з дзяўчынкай сядзелі на ўзлеску і абедалі. Разам з хлебам, цыбуляй і рознай ядой стаяла пасярэдзіне гладышка. Мы разабралі малюнак.

- Адкуль яны могуць ісці?

- З вёскі. Былі ў гасцях.

- А што трымаюць вясковыя людзі ў гладышах? Як у нашай бабулі, што жыве ў Цыбулева?

- Малако.

- Вось ты і адказала на сваё ж пытанне.

- Дзякую, татусь, іду дапісваць...

І во - настаўніца Дуброўская, заслужаная настаўніца, зрэзала дзіцячую фантазію пад корань, адбіла крылы, і дачка плюхнулася на зямлю...

Як мне растлумачыць дачушцы, трэцякласніцы, што настаўніца паставіла сама сабе двойку за няўменне выкладаць расейскую мову. Ёй бы штабным пісарам акурат добра, дзе ўсё канкрэтна, без выдумкі, дзе люмінь, а не алюміній правіць баль...

У старэйшай, Ірыны, беларускую мову выкладала Бэця Ізрайлеўна. Ці ж было калі наадварот - каб габрэйскую мову выкладалі габрэям беларусы? Наўрад ці... Прагледзеў сшытак па беларускай мове і здзівіўся - адны пяцёркі. Калі ж пачаў правяраць практыкаванні, то ў кожным знайшоў па восем - дзесяць памылак. Пераправіў пяцёркі на двойкі і паказаў дачцэ. Яна, здавалася, не здзівілася і не пакрыўдзілася на маё ўмяшанне.

Рашыў паслухаць, як ідзе выкладанне прадмета ў класе. Можа ж бацька папрысутнічаць на ўроку, паглядзець, як вучыцца дачка?

І - наслухаўся. «Пішыце в строчку», «пішыце з краснай стракі», «запамятавайце напісанне назоўніка»...

На перапынку цікаўлюся, калі ўсе выйшлі з класа:

- Бэця Ізрайлеўна, скажыце, што азначае слова «запамятаваць»?

- Как что? Запомнить! - здзівілася настаўніца маёй недасведчанасці, нядобра бліснуўшы на мяне сваімі чорнымі вачыма.

Калі ж я потым сказаў дырэктару школы пра свае ўражанні і вывады, тая запярэчыла:

- Так это же лучший преподаватель беларусского языка в городе!

Божачка! Бедная мая мова!

Яшчэ ўспомнілася...

На бацькоўскім сходзе класная Ірыны, Зінаіда Аркадзьеўна, неспадзеў звярнулася да мяне:

- Антон Сяргеевіч! Я хацела б, каб вы падзяліліся вопытам выхавання сваёй дачкі - у вас «благополучная» сям'я...

Дзіўнай была просьба. І - нечаканай.

- Па-першае, адкуль вы вызначылі, Зінаіда Аркадзьеўна, што ў нас «благополучная» сям'я? А па-другое, вопытам выхавання дачкі падзяліцца я не магу. І вось чаму - я не ведаю, што такое выхаванне. І таму ніколі дачку не выхоўваў. Урокі амаль ніколі не памагаў вучыць.

- Але ж яна выдатна вучыцца.

- Тым больш - не спадзяецца на чыю-небудзь дапамогу. У першым класе, на першых днях вучобы, прыходзіць яна дадому. Кінула партфель - і на вуліцу. Кажа, трошкі пагуляю. Жонка раз адарвала ад вуліцы, потым другі. А на трэці рашылі - хай гуляе, пакуль не надакучыць. Гуляла да тае пары, пакуль не змерклася. Прыйшла і ледзьве не плача - урокі не падрыхтаваны.

- Сёння позна ўжо, дачка, час падрыхтоўкі ўрокаў прайшоў, пара класціся спаць...

Раніцай я пазваніў настаўніцы, каб яна паставіла ёй двойку. Яна здзівілася, але ўважыла маю просьбу.

Дачка прыйшла дадому ў слязах. Прызналася пра двойку. Выбегла на вуліцу, пагуляла з паўгадзіны і - за ўрокі. З таго часу з вуліцы яе ніхто не клікаў. А за ўрокамі ніхто не сачыў. Вось і ўсё...

Бацькі заўсміхаліся майму аповеду, а класная, відаць, пакрыўдзілася, што яе намаганні правесці педагагічную гадзіну на высокім узроўні не спраўдзіліся. Сказала толькі:

- Это же жестоко, Антон Сергеевич!

- Затое я пазбавіўся ад непатрэбнай апекі над дзіцём. Яна навучылася сама размяркоўваць час, прывыкла сама адказваць за свае ўрокі, за сябе. Я даў ёй волю. І яна тое зразумела. Спадзявалася ва ўсім толькі на сябе.

А сам пра сябе падумаў: каб жа мой сённяшні розум і магчымасці ў дзіцячыя гады, то савецкую школу абабег бы за тысячы кіламетраў. Для чаго мне цяпер тая хімія і алгебра, трыганаметрыя і Канстытуцыя?.. Што я запомніў? Сінус, косінус, аш два о... Маглі ж гэта і па-за ўрокамі вывучыць, хаця б азнаёміцца, а асноўнае, што трэба ў жыцці, - сваю гісторыю, родную літаратуру, замежную мову - мы не ведалі і не ведаем. І выхоўвалі з нас паслухмяных і тупых рабоў, раўнялі пад адзін грабянец, з аднолькавай колькасцю мазгавых ізвілін...

Акцябронак, піянер, камсамолец, камуніст... Многія абавязкова павінны былі прайсці праз такі этап (па дзіцячым этапе?!), гэтыя прыступкі. Першыя тры як закон, а вось чацвёртая - як па разнарадцы. Бо зверху спускаўся план - колькі рабочых трэба прыняць у партыю, колькі калгаснікаў, інтэлігентаў... Але маглі ісці туды ўсе, хто жадаў, - абы спраўна плаціў потым узносы, карміў тлустых «катоў»...

 

4

 

Я ўзяўся за ручку дзвярэй, калі зазваніў у хаце тэлефон. У мяне іх два - адзін у дальнім пакоі, дзе мы спім і дзе мой рабочы куточак, і тут, у калідоры, каля дзвярэй, побач з залай.

- Тута я!

- Антон, добры дзень, гэта Віка! Як у цябе справы?

- Нічога, добра. А ў цябе?

- І ў мяне нічога. У нас жыве кошка Машка, і ўчора яна прывяла пяцёра кацянят.

- Цікавая падзея.

- Антон, а ты сёння без настрою, - зразумела мой стан Віка. - Я не ў час пазваніла?

- Так, Віка, не ў час. У мяне білет у кішэні на аўтобус, які адпраўляецца праз пятнаццаць хвілін.

- Шкада. А я хацела з табой пагаварыць.

- А ты пазвані мне паслязаўтра. Добра?

- Добра. А ў цябе тады будзе добры настрой?

- Не ведаю, Віка, пэўна, будзе. Тады і разбяромся. А цяпер - прабач, пабег я.

- Да паслязаўтра.

Адчуваю, што пакрыўдзіў малую. Трэба было неяк інакш з ёю пагаварыць альбо зусім не падымаць слухаўку. Так табе і трэба. А цяпер думай, перажывай, дакарай сябе.

Аўтобус напакаваўся людзьмі, і я ледзьве паспеў ускочыць у прачыненыя дзверы - вадзіцель ужо закрываў іх.

Наперадзе амаль тры гадзіны дарогі. Як кажуць, пісьмо зноў паклікала ў дарогу. Будзе час падумаць, паразважаць над сваім жыццём, узважыць, асэнсаваць мінулыя дні, памарыць...

Мяне адразу ахутала дрымота - цеплыня, што нараджалася ў аўтобусе, закалыхала мяне, кінула ў сон...

 

Ну вось і ўсё... «Заканапаціў» усе шчыліны ў сваёй рабоце, сплаціў усе даўгі - газеце і сябрам, пазашываў прарэхі і дзіркі, наклаў латкі, больш таго - напруціўся і зрабіў некалькі пісьмаў рабочых і механізатараў, тым больш што пасля раённых канферэнцый іх у мяне сабралася больш трох дзесяткаў. На ўсе выпадкі жыцця.

З крытыкай, з аналізам. Я загадзя прасіў пра тое першых сакратароў, каб чарнавікі потым пакідалі для мяне.

Пазваніў Валеру і сказаў пра ўсё гэта. Намякнуў, што выдыхнуўся і хачу цяпер заняцца лёсам свайго падапечнага, цяпер ужо нашага падапечнага - газета ж узялася яму памагчы.

- Добра, калі што, прыкрыю, - паабяцаў ён, - але ў выпадку чаго дзе цябе шукаць?

- Зялёнамошскае лясніцтва на Мазыршчыне. Альбо звані дадому - жонка адкажа.

- Лады. Зразумеў. Дарэчы, у заўтрашні нумар ідзе твая «пуга» - пра даярак з Залесся. Толькі загаловак я замяніў, клішэ зрабілі.

- Добра, дзякую. Бывай.

Аўтобус завёз мяне на ўскраіну горада, дзе на беразе Сажа размясцілася бальніца. Паказваю пропуск. Мне выдалі белы халат. Ліфт завёз на пяты паверх - у тое аддзяленне, дзе знаходзіўся Джо.

Я прыняў рашэнне. Ён выпісваецца, і мы едзем да бацькі. Потым абком камсамола дае машыну - дамовіўся з першым - і імчым на Палессе.

Асцярожна стукаюся ў дзверы дзяжурнага ўрача. Ручкаемся, і я адразу цікаўлюся станам Пецькі - колькі дзён не наведваўся.

- А вы хіба не ведаеце? - Новікаў глядзіць на мяне і запрашае сесці.

- Не... А што? - баюся пачуць пра самае страшнае, і ў мяне ўсё халадзее ўсярэдзіне.

- Вы не хвалюйцеся, з Пецькам нічога не здарылася. Проста ён ужо выпісаўся.

- Калі?

- Учора. Настояў, каб выпісалі. Мы курс лячэння амаль правялі, але ён сказаў, што паправіўся, што яму ў нас няма чаго рабіць.

Я не верыў таму, што адбылося, таму перапытаў:

- І вы адпусцілі яго? У такім стане?

- А што мы маглі зрабіць? Ён прыгразіў, што збяжыць сам, калі не адпусцім. Ды і ваша тут ёсць невялічкая віна, калі ўжо на тое пайшло...

Урач падняўся з крэсла, падышоў да акна, расчыніў яго яшчэ больш - пачулася шамаценне галін пад слабым ветрам.

- Мая? У чым?

- Не ведаю. Але мне падалося, што ён з-за вас быў такі ўзбуджаны і так паступіў. Мо што доўга не прыходзілі ці якая іншая прычына. Лепш ён вам сам пра ўсё раскажа...

- Але дзе мне яго цяпер шукаць?

- Дзе? Дома.

- Ды няма ў яго ніякага дома. У тым і бяда, Віктар Пятровіч, што няма.

Урач нахмурыўся, закусіў губу, пацёр кулаком падбароддзе.

- А мне казаў, што да бацькоў паедзе, будзе здароўе папраўляць.

- У яго сур'ёзна са здароўем, Віктар Пятровіч?

Новікаў кіўнуў галавой:

- Вельмі. І вы правільна падалі сігнал SOS. Адгукваюцца на заклік?

- Глухія людзі. Нашага крыку не чуюць... Ну, як жа гэта вы далі прамашку? Я ж збіраўся яго тэрмінова завезці ў сваю вёску. Там бацька мой з таго свету людзей вяртаў. Хацелі во і яму памагчы. А тут дарагія кожная хвіліна і гадзіна.

Я паціснуў руку і пайшоў да дзвярэй.

- Калі што ўведаю, адразу вам дам сігнал, - паабяцаў Новікаў, праводзячы мяне.

Я кіўнуў галавой.

 

5

 

Джо, ну дзе цяпер шукаць цябе?

А мо ты зусім з'ехаў з горада і цяпер знаходзішся за тысячы кіламетраў ад мяне? Што я зрабіў такога, каб ты так раззлаваўся на мяне?

Цэлымі днямі я блукаў па вуліцах горада, пабыў ва ўсіх піўнушках, але нідзе яго не ўбачыў. Не дасі ж у міліцыю фота на стэнд «Іх шукае міліцыя». Тады ўвогуле буду яму ворагам.

Дзе ты, Джо, адгукніся! Мне не было часу завітаць да цябе, другім людзям трэба была помач, і я кінуўся туды. Але ты ж на першым месцы ў мяне, і я ўсё падрыхтаваў, каб выканаць просьбу дзеда Рыгора... Толькі ж жыццё дыктуе нам свае ўмовы і свой сцэнарый. Каб жа я ведаў, што ты, Джо, пакрыўдзішся на мяне, плюнуў бы на ўсё і памчаў да цябе, кожны дзень прыходзіў бы...

На Віку не хапіла часу, а, пэўна ж, няпроста так званіла, дзіцячай душы было адзінотна. І табе адзінотна, Пеця-Джо. Калі ў Вікі яшчэ ўсё жыццё наперадзе, то ў цябе невядома што заўтра... Ну і дурань жа я набіты! Якой бяды нарабіў! Божа, памажы мне адшукаць яго, ён сам не ведае, што творыць, што робіць для самога сябе блага. І для мяне таксама. Навучы, дзе шукаць яго...

Плануеш так, а выходзіць ніяк. Так і ў мяне. Усё расклаў па палічках, з усімі дамовіўся, а забыўся пра дробязь - удакладніць пра ўсё з Пецькам. Ён і не падазраваў пра мае імкненні памагчы яму, пра тое, што я, рызыкуючы работай, умешваюся ў яго лёс...

Я мог бы папрасіць колькі хвілін экраннага часу на тэлебачанні - вяду ж там зрэдку сваю перадачу «Літаратурная гасцёўня», але ведаю, што ён ніколі і не глядзіць тэлевізар. Як і не слухае радыё. І газет, адпаведна, не чытае. Ён адарваны ад свету. А можа, і не адарваны, то мы ад яго свету адарваныя. Але ад таго не лягчэй - Пецькі няма, і слядоў не пакінуў.

Каб жа ведаў адрас яго цёткі. Ды наўрад ці і яна існуе, не верыцца ў тое. Упэўнены, што наплёў пра яе, каб не падумалі, што ён недзе «пазычыў» тыя ляшчы, якімі частаваў на піўным полі. А мо і ёсць тая цётка, ды не патрэбен, пэўна, ёй Пецька...

Няўжо згубіў? Няўжо - назаўсёды?!

Як жа мне тады апраўдацца перад сваім сумленнем, перад дзедам Рыгорам, калі з'явіцца, што скажу яму? Нічым не апраўдаюся. Бо няма і падстаў ніякіх для гэтага.

І я ўсё ж працягваў да позняй ночы блукаць па горадзе. У кожны пад'езд заглядваў, не мінуў ніводнага падвала ў цэнтры, дзе ён мог начаваць, - было ж па-зімоваму холадна.

Днём заспела мяне Віка, а я быў у роспачы.

- Табе цяжка зноў, Антон, праўда?

- Праўда, Віка.

- Хто пакрыўдзіў цябе? Злыя людзі?

- Не, Віка, я сам сябе пакрыўдзіў.

- А так бывае?

- Здараецца. Адзін мой знаёмы, які стаў амаль і сябрам, папаў у бяду - захварэў. Быў у Чарнобылі. Яму патрэбна аперацыя за мяжой, а грошай няма. Я хачу завезці яго да бацькі, які вылечыў шмат людзей. Прыехаў у бальніцу, а ён выпісаўся, уцёк ад мяне. Пакрыўдзіўся, што не прыязджаў да яго.

- А бацькі...

- Няма ў яго бацькоў. Нікога няма. І вось я хаджу тыдзень і не магу яго адшукаць. І адраса ў яго няма, і жылля няма. А дарагі кожны дзень...

- А што цябе затрымала?

- Ездзіў у камандзіроўку. Абараняў дзяўчыну ад самадурства старшыні, яна выпускніца заатэхнічнага вучылішча.

- Абараніў?

- Працуе, усё наладзілася.

- А сябра згубіў. Антон, а давай будзем разам яго шукаць?

- Не, ты яшчэ малая. Нельга табе... Гэта для дарослых. Я павінен яго адшукаць, Віка, я. Чаго б гэта мне ні каштавала. Як з вучобай?

- Нармальна.

- Як кацяняты?

- П'юць ужо малако.

- Ну во, у цябе ўсё добра.

- Амаль што.

- Чаму - амаль што?

Віка засмяялася:

- Як-небудзь іншым разам.

- Добра, звані.

- Мг... А ты знайдзі Джо. Абавязкова знайдзі.

Вось і Віка ненарокам далучылася да лёсу Пецькі. Але ці меў я права рабіць «замыканне» на дзіцячай душы? Я ёй перадаў свой боль. Як грамавы разрад на зямлю. У яе ж і сваіх дзіцячых клопатаў хапае, яшчэ і маіх, дарослых, дадалося. Знайшоў каму расказваць пра сваю бяду! Ну ці не цяльпук я пасля гэтага? Дзяўчынка ж і пазваніла табе дзеля таго, каб аблегчыць свой боль, даверылася табе, а ты... Як самы агідны эгаіст, не выслухаўшы яе, сваю агіднасць ёй перакінуў - у падарунак. Вар'ят! Дэспат!

Божа, што за насланнё такое на мяне ў гэтым месяцы?!

Няўжо мая зорка так пахіснулася, перайшла на другую арбіту? Па гараскопе, што я глядзеў, Цяльцу спадарожнічае толькі ўдача! Хто ж мне выдаў такі білет? Венера, якая ў мяне за фундатара? А я не адчуваю яе дабраплыннага ўздзеяння, наадварот, мяне душаць няўдачы і супярэчнасці, не знікае процістаянне...

Я ў нейкім цэйтноце сваёй удачы. Ды якая, шыпшына мая калючая, удача, калі пракол за праколам... Калі сабраць усё ў кучу, то атрымаецца вялікі мінус...

Некалі, калі быў я яшчэ сляпым, калі прымаў на веру ўсё, што было напісана ў школьных падручніках, бабулька сказала мне, што ёсць на небе Бог і трэба слухацца яго і не рабіць нічога кепскага... Тады ж, тры ночы запар, прыходзіў да мяне дзед Рыгор і, стаўшы на калені, плакаў:

- Унучак, я яшчэ сто разоў гатоў памерці, але паслухай мяне, старога, адумайся. Ты ж сляпое кацянё, якое не ведае, куды ідзе і што робіць. Ніколі не былі такімі твае продкі, а ты стаў слугою ў сатаны. Ніколі не было такога, каб за нас думалі другія, толькі мы - яцвягі, палешукі, дрыгавічы - думалі самі за сябе і адказвалі за свой род, за будучы род. Чаму ў твае мазгі загналі гаўно і ты памяшаўся розумам?! Адумайся! Як навучыўся чытаць, ты не трымаў у руках Біблію. То ж вялікі грэх! Знайдзі яе, прачытай. Адумайся! Дай слова, што не будзеш рабіць глупствы, ну-ууу?!

Дзед раз'ятрыўся, замахаў рукамі, і здавалася, вось-вось ашчаперыць рукамі маё горла і мне будуць капцы. Я разумеў тое. Я такім дзеда яшчэ не бачыў, тым больш пры жыцці. Ачомаўшыся, прачнуўшыся нават, я адказаў дзеду:

- Даю слова, дзед Рыгор! Вось пабачыш, я не падвяду цябе!

Жонка прачнулася, спалоханая, прыціснула мяне да падушкі, нешта шаптала супакойваючае, а я, укручаны мокрай прасцінай, курчыўся ў сутаргах, не могучы зразумець, чаму дзед Рыгор ператварыўся ў маю жонку...

- Во давялі палюбоўніцы, што і спаць не можаш з-за іх, - уздыхнула яна, калі пабачыла, што я супакоіўся.

Здаецца, каб не Ўлляна ў гэты час, то я зрушыўся б «па фазе»...

Некалі, калі прыціснула мяне бяда і хапіла сэрца, калі адкачалі дактары, пайшоў праз колькі дзён да Прыпяці, укленчыў, зажмурыў вочы, падставіў твар космасу, прамовіў:

- Ойча наш, які на небе! Ды свяціцца імя Тваё, ды наступіць панаванне Тваё, ды будзе воля Твая і на зямлі, як на небе...

А ў маёй кішэні ляжаў той чырвоны, як вымачаны ў чалавечай крыві, партыйны білет з сілуэтам таго, хто хацеў адрынуць людзей ад Бога.

Але я адчуў у той жа момант, што Бог не адрынуў мяне ад сябе.

Калі б я не верыў у Бога, у Яго святую дапамогу, калі б не памаглі жонка і дактары, то я быў бы ўжо на тым беразе жыцця, адкуль не прыплываюць назад...

 

Знік, растварыўся Пецька-Джо, бы цукар у шклянцы вады.

Якія я толькі ні прадпрымаў спробы, на якія ні ішоў прыдумкі, якія сеткі ні закідваў, каб вылавіць яго ў піўных забягалаўках, качагарках, падвалах, - і ўсё без вынікаў.

Старшыня абласнога пісьменніцкага гурту Васіль Качоў, даведаўшыся, што еду ў Нароўлю, папрасіў заадно папрысутнічаць на літаратурным аб'яднанні пры раённай газеце. Сказаў, што ёсць цікавыя хлопцы і дзяўчаты, мо што і для газеты спатрэбіцца. Намячалася выдаць літаратурны альманах, дык для яго трэба было адабраць колькі вершаў ці апавяданняў.

Заседзеліся дапазна, за спрэчкамі і размовамі не заўважылі, як прабег час. Загадчык аддзела сельскай гаспадаркі Мікіта Цыбулька, які і кіраваў літаб'яднаннем, угаворваў застацца яшчэ на адну ноч. Хаця і час быў позні, але я заўпарціўся - спаслаўся на важную прычыну.

Дарогай, здаецца, драмануў. Дзесьці на паўдарозе, як толькі пераехалі Дняпро, на нас абрынуўся дождж. Ды яшчэ, здаецца, падмарожвала...

Аўтобус поўз марудна і асцярожна - вадзіцель баяўся, каб нас не занесла ў канаву. Непрыкметна да майго плечука прыхінулася русявая дзяўчына, што сядзела побач.

У маіх вачах стаяў Джо - пасміхаўся з мяне, крыўляўся.

- С вами умереть можно со скуки, - шапнула мне перад самым горадам суседка.

- Дзякую, што вы мне пра тое сказалі ў канцы дарогі, а не ў пачатку.

- Пожалуйста. А вы из Наровли?

- Адтуль. А што?

- А оно и видно - на деревенском языке разговариваете. Разрешите, я встану, мне скоро слезать надо.

Не ўтрымаўся, сказаў:

- Калі вы на некага залезлі, то можна і злезці.

Вакол засмяяліся, але спадарожніца, пэўна, не зразумела з-за чаго... Аўтобус спыніўся, яна нырнула ў дажджліва-снегавую цемру, пабегла назад па дарозе, згінаючыся, хаваючыся ад халяпы.

Мы спазніліся амаль на дзве гадзіны, але ніхто не крыўдаваў - па дарозе бачылі не адну аварыю.

Я выйшаў апошні. За спінай грукнулі дзверцы аўтобуса, і ён тут жа ад'ехаў - паехаў у гараж. Разбегліся хто куды пасажыры, а я нечага яшчэ марудзіў, як раздумваў - ісці дадому ці не.

Была другая гадзіна ночы.

У прыцемку, каля калоны, не звяртаючы ўвагі на халяпу, стаяў хлопец - як быццам п'яны, хістаўся, падтрымліваючы сябе рукой - упершыся ў калону. Не ведаю чаму, але мне захацелася падысці да яго, сказаць, каб не стаяў на холадзе, а ішоў у залу, дзе цяплей. Нейкае шкадаванне падгарнулася да мяне - прападае ж чалавек з-за сваёй неабачлівасці.

Дакрануўся да пляча, але ён стаяў нерухома, не паварочваўся да мяне.

- Вам блага? Вам трэба ў залу - там суха і цёпла...

Я абышоў яго і стаў наперадзе. Па твары ў яго сцякала вада, на непакрытай галаве змерз снег, быў ён непаголены, зарослы, твар - зямліста-чорны. Хлопец глядзеў абыякава на мяне і нічога не бачыў. Святло ад акон слаба адбівалася ў яго вачах. І тут я як бы спатыкнуўся аб што - мяне затрэсла ад нечаканасці...

- Джо?! Пецька, ты? - не паверыў сваім вачам, схапіў за плечы, страсянуў. - Што ты тут робіш?

Ён маўчаў, як і не чуў мяне. Ці не пазнаваў?

- Чаго ўцёк з бальніцы, мяне не папярэдзіўшы? Чым я пакрыўдзіў цябе? Скажы, чаго маўчыш?

Я стаў перад ім на калені, на слізкі асфальт, абняў за ногі і прыціснуў да сябе. Ён як анямеў, не чуў нічога наўкола, што я яму казаў.

- Прабач, Пецька, я не хацеў зрабіць табе балюча.

У ім нешта адгукнулася, я пачуў, як ён не то выдыхнуў з сябе паветра, не то закрычала ад болю яго спакутаваная душа - выдых-мычанне было доўгім і безнадзейным...

Я зноў устаў, прытуліў яго да сябе, павёў да ўвахода. Пасадзіў на першае сядзенне. Ён ужо не ведаў, што адбываецца з ім, няўцямна глядзеў перад сабой. Выдыхнуў з сябе гэтак жа, як і на вуліцы, паветра, усё роўна як крычаў, крычаў маўкліва, некаму аднаму, хто б мог яго пачуць. Калаціўся ўжо, адчуваючы холад, сцепануўся раз, другі, заляскалі зубы...

- Джо, ты пасядзі хвілінку... Я на секунду, ты не падымайся толькі.

Добра, што працаваў на дварэ тэлефон-аўтамат - рэдкая з'ява ў нашым жыцці. Знайшлася і двушка. Жонка ўжо спала, але адразу ж адчула маю трывогу:

- Што ў цябе здарылася?

- Улляна, я адшукаў Джо. Выклічы тэрмінова нам на вакзал таксі. Мы будзем чакаць. І вось што яшчэ. Налі ў ванну вады, ён, здаецца, прастудзіўся. Будзем лячыць. Харошай гарбаты зрабі. І падрыхтуй канапу, засцялі...

- Добра, Антон, зразумела.

- Дзякуй. Чакай.

Калі вярнуўся да яго, Пеця, не расплюшчваючы вачэй, прамовіў:

- Нікуды я не паеду. Бальніца мне не паможа.

- А мы не ў бальніцу паедзем. Да мяне паедзем.

- Тым больш дадому не паеду сярод ночы. Клопатаў з-за мяне...

- І не зусім дадому - на карэспандэнцкі пункт. А туды можа завітаць кожны, хто пажадае.

- І ўсё роўна не хачу.

Я зусім не разумеў яго. Чаму ён упарціцца? Чаму?

- Джо, скажы, чым я пакрыўдзіў цябе?

Толькі цяпер ён павярнуўся да мяне, як прачнуўся ад дрымоты ці нежадання гаварыць са мной, як не закрычаў:

- Сказаць? Чым? А то і сам не ведаеш? Хто цябе прасіў даваць на ўвесь свет тое, што ты пісаў пра мяне? Якое SOS, якое «памажыце, людзі»? На храна мне твая і людская дапамога! Я ненавіджу жаласць. А пакліча да сябе Бог, так таму і быць. Мне не будзе сорамна перад ім...

- Пецька, апамятайся! Што ты гаворыш!

- Гэта ты апамятайся! Чаго ты лезеш туды, дзе цябе не просяць, - са сваёй міласэрнасцю, з жаданнем некаму памагаць, прасіць, капацца ў гаўне?.. Гэта твая работа ці абавязак душы? І тое, і тое - праціўна і непрыгожа.

«Як згаварыліся з дзедам, адно і тое ж гавораць, а я хіба вінаваты, што мяне жыццё кінула ў такую (няўжо няўдзячную і непатрэбную) прафесію?!»

- Работа, Джо. Інакшай не маю. Але не ўва мне загваздка, Пятро. У табе. Адкінь усе абвінавачванні, падазрэнні, паслухайся мяне. Паехалі ў вёску да майго бацькі. Ён - ляснік. Ён будзе цябе лячыць сваім метадам.

- І тут без мяне ўсё рашыў?

- Рашыў. Бо рашаецца твой лёс, тваё жыццё ў небяспецы. І таму нельга адкладваць ні на адзін дзень. Я заклінаю і прашу, Пецька, я адказваю за цябе...

- Хто цябе ўпаўнаважыў быць адказным за мяне? Хто? Адкуль такі Хрыстос узяўся? Адкуль ты на маю галаву? - ён, здаецца, плакаў, схіліўшыся да каленяў, мокрыя валасы звісалі на лоб, хавалі вочы...

- Афган мяне ўпаўнаважыў. Закон брацтва. Мы ж на вайне, Джо! На вялікай вайне. Няўжо ты не разумееш, што цябе спачатку паслалі забіваць, а потым паслалі, каб забіць цябе ж нябачнымі промнямі... Ты не мог процістаяць, бо не меў такой сілы, бо беларусам нарадзіўся, рабом у расейскай імперыі. І намі распараджаліся як хацелі. А цяпер, калі цябе выкінулі за борт жыцця, ты і рукі апусціў - не ўмешвайцеся, я памерці хачу, мне так зручна, змагацца я не ўмею і не хачу... Сорамна так думаць! Нягожа... Я абавязкова звяду цябе з маім узводным, ён табе лепей за мяне растлумачыць, што да чаго. Як і мне некалі, як я быў вось у такім настроі, як ты цяпер - паміж жыццём і смерцю...

Ён зіркануў недаверліва на мяне, быццам хацеў пераканацца, ці я яму гавару ўсё тое, што адчуваў. На нас са здзіўленнем глядзелі людзі, якія сядзелі побач.

- Ладна, рабі што хочаш, - здаўся Джо і абвяў зноў, выказаўшы ўсё, патраціўшы на тое апошнія сілы.

Каля мяне спыніўся юнак у джынсавым адзенні, дакрануўся да пляча:

- Для вас заказвалі таксі?

- Для нас...

У Пецькі падняцца не было ўжо сіл - адкінуў галаву на спінку сядзення і цяжка дыхаў. Данесці да таксі памог вадзіцель - ведаў, каго нясём, павінна ж была сказаць Улляна...

 

Хаця і ў крыўдзе быў на мяне абкомаўскі сакратар Пятро за крытычныя выступленні ў газеце, але ж «Волгу» даў. А каб рэйс вадзіцеля быў апраўданы, пасадзіў з намі інструктара, які заадно справіць свае клопаты ў гаркоме і райкоме камсамола...

Пецька быў маўклівы і стомлены.

Мо і адчуваў яшчэ сваю віну за ўчарашняе. А мо і не адчуваў. Дзіма Рукавіцын, вадзіцель, усю дарогу расказваў анекдоты, стараўся стварыць вясёлы настрой. Інструктар Лёня Касач усю дарогу маўчаў, нечым быў незадаволены - мо ад таго, што нечакана выпала яму дарога, а думаў нешта важнае зрабіць на месцы.

 

6

 

Бацька накінуўся на мяне:

- Чаму ж так доўга не было?

- Узніклі нечаканыя праблемы, бацька... Не крыўдуй. Раскажу - усё зразумееш. У цябе як, усё гатова?

- А нам і не трэба рыхтавацца.

Бацьку, само сабой, не па душы было нашае спазненне, не ведаю чаму. Не апраўдаешся ж перад ім тым, што Пецька збег ад мяне і я так доўга яго шукаў.

Бацька не мяняўся з гадамі, хаця яму было ўжо каля сямідзесяці гадоў. Такі ж рухавы, лёгкі на хаду, хударлявы, але не настолькі, каб сказаць, што на ім скура ды косці. Ён быў па-маладому працавіты, актыўны, амаль ніколі не хварэў.

У маці спрэс ссівелі косы. Рукі ад натруджанай, як не рабскай работы на ферме сталі вузлаватымі і загрубелымі. Але калі яны датыкаліся да майго твару, да хворай галавы, я адчуваў іх пяшчоту і цудадзейную сілу - пакрысе праходзіў боль і святлела ў вачах.

Вочы ў мамы маладыя, светлыя, бы празрыстыя крынічкі-азярыны. А голас... Голас яе буду памятаць усё жыццё. Ніколі маці не павысіла голасу, не накрычала на мяне, ніколі ні на кога не раззлавалася. Яе голасам можна было лячыцца. Яна і сапраўды лячыла не раз, калі не толькі мяне, а каго іншага знячэўку ахоплівала хвароба...

Яна ведала, што свайму не заўсёды памагае, таму насіла мяне да бабы Аўдолі, якая шаптала і ад пуду, ад болю ў жываце, ад суроку. Лячыла шаптаннем, шаптаннем малітвы, якую, можа, сама і прыдумвала:

«Божа, навошта ты насылаеш хваробы на неразумнае дзіця, якое яшчэ не паспела правінаваціцца перад Табой, не заслужыла Тваёй кары... Ён жа так любіць бацькоў, усё жывое на зямлі і Цябе шануе, Божа, не адварочвайся ад яго. Хай упэўненасць авалодае ім, навучыцца цвёрда хадзіць па зямлі, хай дыхае на ўсе грудзі паветрам, бегае па лузе і купаецца ў копанцы, у красках-кветках... Прападзі, хвароба, пакінь сына ў спакоі...»

Я, памятаю, заўсёды засынаў пад музыку яе слоў.

Калі ж прачынаўся, мяне ўжо нічога не непакоіла, не турбавала - хваробу як рукой здымала.

- Чаго, сынок, так рэдка прыязджаеш? - вінавата пыталася маці, як быццам была ў тым і сама вінаватая, а не я. - Усё радзей і радзей. Нельга ж так цурацца роднага гнязда...

- Я і сам ведаю, што рэдка. Але столькі клопатаў, мама, што няма калі і дыхнуць.

- Дык што ж гэта за работа такая, што і дыхаць няма калі, - горка ўсміхаецца матуля, са скрухай і шкадаваннем глядзіць на мяне, - дык мо на другую перайшоў бы...

- Мо і перайду з цягам часу, пабачу.

- А што ты за хлопца прывёз, Антон? Сябра твой? - зноў у мамы голас ранейшы - мяккі і добразычлівы.

- Больш чым сябар, мама. У Афганістане, як і я, ваяваў. На кроў хворы. У Чарнобылі быў, на самой станцыі, як ірванула. Калі бацька не паможа, то...

Маці пахітала, шкадуючы хлопца, галавой:

- Ён да маладзіка чакаў вас. А цяпер поўня, зыход...

- Вось чаму ён узлаваўся на мяне, пакрыўдзіўся.

- Ён жа заўсёды, калі чалавек нямоглы, пачынае лячыць на маладзік. Тады сіла ў чалавека нараджаецца. І свае клопаты заўсёды на маладзік пачынай... Хіба ж не казаў бацька?

- Казаў... Ды каб гэта ўсё можна было падагнаць у жыцці. Усё перамешана, завязана ў нейкі вузел, што і не развязаць. А вузлоў такіх - не злічыць.

- Чаму ж ты жывеш, што ўсё перамешана, з вузламі? Нягожа так. І Ўлляна не прыязджае, як засердзілася на мяне нечага. Сварыцеся?

- Усяляк бывае.

- Ды ты ўступай ёй, трэба ж жанчыну слухацца - яна ж маці.

- А што я зраблю, такі ў мяне характар. Такое жыццё, мама.

- Эх, сын, сын, нешта не так у цябе, у душы тваёй не так...

З бацькам жа гаварылі да раніцы. Перш чым узяцца за лячэнне, хацеў ён пра Пецьку больш даведацца.

- Хрышчоны хоць?

- У Афгане нас разам кулі хрысцілі.

- То сатана вас хрысціў. Там смерць была. І табе, і яму неабходна ў царкву схадзіць, грахі свае зняць з сябе. Ці быў ён у царкве? Ці хрышчоны?

- Спытаю, не ведаю.

- Як харчуецца? Што есць?

- Як усе - чым кормяць.

- Ёгай не займаўся?

- Пэўна, не. Дэсантнікам быў, кросы па сто кіламетраў рабіў.

Бацька маўчыць, думае пра нешта, пытаецца, мусіць, пра галоўнае:

- Сын, а сам ён ці хоча таго лячэння? Тут галоўнае яго жаданне. Я магу пачаць толькі пасля таго, як ён цвёрда скажа мне, што пойдзе на ўсё і выцерпіць усё, што я яму прапаную.

З гэтым адказам было куды цяжэй. Я расказаў бацьку пра ўсё, нічога не ўтойваючы. Каб зразумеў сітуацыю.

- Тут вялікая, сын, ахвота трэба. І жаданне. І - сіла волі. Трэба мне з ім самому пагаварыць.

- Пагавары, бацька. У цябе лепей тое атрымаецца. Мо здолееш пераламаць яго, ажывіць, прымусіць паверыць у самога сябе. На цябе аднаго спадзяванне.

- Добра.

Падалі голас ужо другія пеўні.

- Пара спаць, сын. Кладзіся...

Толькі дакрануў галаву да падушкі - і пайшоў я некуды па гнуткім імху бацькавага абходу. Мяне ахутала мройная цеплыня, у спіну грэла сонца - я растварыўся ў бацькавым лесе, зліўся з дрэвамі, кустоўем, паветрам...

І са мной жыло шкадаванне, што мала выпадала вось так гаварыць з бацькам, слухаць яго душу і пульс дабрыні, шмат чаму павучыцца мог я ў яго, пераняць. А ён не раз спрабаваў разбудзіць ува мне цікавасць да таго, што ён робіць, а я, дурань, адкладваў надалей, пераносіў на нейкія пазнейшыя дні...

«Цяпер я папрашу ў таты прабачэння за сваю глухату і невуцтва, разам з Пецькам буду браць у яго ўрокі доўгажыхарства і здароўя, каб навучыцца і самому валодаць такім жа дарам, як і дзед Рыгор, і мой бацька, а потым перадаць тое сваім дзецям...»

З такімі думкамі я і праваліўся ў салодкі сон, які бывае толькі ў роднай хаце...

 

Праз тры дні бацька запрог кабылу Машку і павёз Джо на Барсучынае котлішча.

Перад гэтым тата доўга гаварыў з ім. Пра што гаварылі, не чуў - сышоў у лес, па якім засумаваў, замаркоціўся. Але адчуў я, што Пецька паверыў майму бацьку, а значыць, даў слова слухацца яго ва ўсім...

Найперш Петрусю была прапісана дыета: еў салаты з крапівы. Спачатку ён жаваў недаверліва, насцярожана, як бы правяраў, ці не атруціцца. А потым, асмялеўшы, еў усё, што рыхтаваў яму лекар. Ён аддаўся поўнасцю яго ўладзе.

Праз колькі дзён у вачах хлопца засвяціліся невядомыя мне раней іскрынкі жыцця, цікавасць да бацькавай методы, вера ў добрыя перамены.

А я радаваўся яго настрою - як добра, што ён пайшоў насустрач і маім, і бацькавым намаганням. Бо яго, Петрусёва, жаданне мела палову поспеху ў лячэнні. Так казаў бацька. Дай, Божа, майму сябру доўгае жыццё... Уратуй і захавай!

Дні былі і не сказаць каб халодныя і золкія, але і цёплымі назваць нельга было. Пачыналася вясна. Пятрусь глядзеў на мае любыя з дзяцінства мясціны, і ў яго святлеў ад замілавання твар:

- Хораша як!

З яго грудзей вырваліся радасць і ўзнёсласць, якія ён знайшоў тут, у лесе, у голасе чуліся бадзёрасць і спадзяванне.

- Я ж табе казаў, што не пашкадуеш, калі прыедзеш сюды, - сказаў я, але сустрэўся з бацькавым неадабральным позіркам і таму адразу перавёў гаворку на іншае: - Тут грыбоў восенню - касу закладвай. Восенню мы абавязкова паходзім тут.

- Сляпы сказаў: «Пабачым», - адказаў няўцямна сябар, але то быў яго любімы выраз, які азначаў нешта сярэдняе паміж згодай і абяцаннем.

Машка спусцілася ў лагчыну, асцярожна ступала па балотнай твані, быццам спрабавала дарогу на цубкасць, а потым пайшла ўжо ўпэўнена, нават спяшаючыся.

І гэты ўзболатак, і гэтыя алешыны, і хмель, што абвіў іх як не да вільчыка і церпка патыхаў ад узболатку, і нейкі своеасаблівы, толькі тут народжаны пах, і ўсё астатняе, што складала агульную сімфонію ляснога настрою, - з дзяцінства сядзела ў маёй душы і цешыла ўспамінамі, мрояй, што некалі, у хуткім часе, адкінуўшы свае клопаты, я прыкладуся і зрокам, і душой да гэтага гаючага асяроддзя і вярнуся ў ранейшае чыстае і светлае рэчышча.

Ужо з самага пачатку шляху, калі мы пачалі грузіцца, адчуў, што мне нехта памагае ў маёй рупнасці. За што б ні браўся, цяжару не адчуваў - як нехта яшчэ, нябачны, трымаўся за клунак ці каробку з гарохам, крупамі і бобам.

Адно бацька пасмейваўся нечага, хаваў усмешку.

Ведаў мой настрой ці быў далучаны да гэтай тайны?

Мы ўзялі кажухі, абутак, запасныя гумовыя боты, сякеру, пілу, нажы, лыжкі і відэльцы, - бацька, аказваецца, усё падрыхтаваў загадзя, ведаў, што можа спатрэбіцца там. Ён не тлумачыў, як усё будзе наладжана і арганізавана, хаця, як я меркаваў і разумеў, меў свае планы з самага пачатку нашага падарожжа.

Выехалі на тую дарогу, дзе некалі гінула на маіх вачах дзяўчынка, мая равесніца, а мы не маглі ёй нічым памагчы. Пэўна, у кожнага з нас, хто тады назіраў за трагедыяй, на ўсё жыццё засталося пачуццё сваёй слабасці і бездапаможнасці, упэўнены быў, што прыходзіла яна, жывая, да кожнага ў сне і калі не дакарала, то глядзела чыстымі і празрыстымі вачанятамі і маўчала.

Да мяне ж яна прыходзіла часта, як і дзед Рыгор, але ніколі не прамовіла ніводнага слова - ні папроку, ні дакору.

Машка тым часам павярнула ўправа, паднялася на невысокую пясчаную выспачку з чэзлым сасоннікам і, пабегшы трушком, выкаціла нас у бярозавы гай - бялела і справа, і злева, суцэльныя бярозавыя свечкі, аж балела ў вачах...

Вось яшчэ неглыбокі раўчук - Мікітаў брод, потым урочышча Алёсы, бацькава падсочка, і далей, яшчэ глыбей у лесе, акружанае з усіх бакоў непралазным гушчарняком і балотам, і знаходзілася бацькава запаведнае месца, перададзенае ў спадчыну дзедам Рыгорам, а дзеду Рыгору - дзедам Анціпам...

Пэўна, то была бацькава вялікая тайна.

Кабыла сама ўжо трымалася шляху, бацька яе і не надта падганяў - сама вывезла нас з нізіны, павярнула ўлева, зноў з дзвюх непрыкметных дарог выбрала правую, і густое голле пачало шлёгаць нас па твары, па галовах і спіне.

Праз нейкі час Машка спынілася.

- Вось і ўсё, прыехалі, - прамовіў бацька, першым саскокваючы з воза, атрасаючы з сябе сенную труху. - Міласці прашу.

Мы стаялі каля невялічкай хаціны, якую я ніколі не бачыў. Бацька заўважыў маё здзіўленне, заўсміхаўся:

- Бач, як даўно не быў тут - не ведаеш, што і за хата вырасла. Я жыву калі-нікалі тут, начую...

Дык вось чаму мы бралі транты, кажухі, посуд, бульбу і ўсё астатняе, неабходнае.

- І вы тут жыцьмеце... Праз тыдзень я пакіну вас, калі прыйдзе пара. Як ты, Пятрусь, не змарыла цябе дарога?

- Не, Сяргей Пятровіч, наадварот, падбадзёрыла крыху, - радасна адказвае Джо, глядзіць на бацьку, на мяне, прадчуваючы невядомую, але захапляючую старонку ў сваім жыцці. - Толькі не магу растлумачыць свой стан - мне стала незвычайна лёгка.

- Здзіўляцца ты будзеш яшчэ не раз.

Бацька распрагае Машку, спутвае яе і пускае ў сасоннік, за ім лугавіна, знойдзе, дзе патаптацца. Я ж бяру лахманы, клункі, нясу да парога і ўсё не магу адарваць позірку ад леснічоўкі - як ладна змайстравана, як прыгожа выраблены аканіцы - з узорамі, з карункамі. Пазіраю і на Петруся, радуюся яго добраму настрою.

У леснічоўцы стол, два ложкі, крэслы, паліца з кнігамі і часопісамі. Грубка з плітою, на якой можна гатаваць ежу. Было і падполле, куды я згрузіў мяшкі з буракамі і бульбай, морквай і капустай. Адчуў, што шмат страціў чаго ў сваім жыцці: імкнуўся да мора, туды, бліжэй да сонца, а тут, зусім побач з вёскай, з роднай хатай, у гэтай залатой мясціне, ці не найлепшай у свеце, можна было сядзець з машынкай ці мальбертам і рабіць сваю галоўную ў жыцці работу - пісаць, пісаць, пісаць... Не тое, што прымушалі абставіны і праца, а тое, што балела, тое, што хацелася, што накапілася за доўгія гады...

Божа, чаму асвятляе Твой розум і наступнае прасвятленне позна, а не тады, калі трэба?.. А мо і не позна? Можа, ніколі не позна?

- Крынічка не забыўся дзе? - падае бацька металічны пазалочаны гладыш на тры літры - з дужкай-ручкай. - Прынясі вады.

Каб дайсці да яе, неабходна спусціцца па прыступках у роў. Пад нахіленай калінай, якая штогод цвіце буйным цветам, а потым зімой палаюць чырвоным полымем буйныя пераспелыя гронкі, і схавалася нябачная воку крынічка.

Памятаю, што бацька некалі рабіў з дубовых клёпак спецыяльную бочку і абгарадзіў тое месца. І кожны год чысціў яе, асвяжаў.

Калі прынёс крынічанкі, бацька паставіў гладыш на стол, потым адліў у кубак, падаў Петрусю:

- З гэтага самага моманту я і пачынаю дадзенае мне Богам і прыродай лячэнне. Можа, нават і не лячэнне, а проста я вам павінен паказаць натуральны стан чалавека ў жыццёвых абставінах, якога не павінны браць ніякія хваробы. Прашу яшчэ раз аднесціся да ўсяго сур'ёзна і з вялікім жаданнем спасцігнуць вялікую тайну, якая некалі і не была тайнай... Галоўнае - паверыць... Вось толькі цяпер я адчуваю, што вялікая хвароба сядзіць у табе і не можа пакінуць цябе. Але да тае пары, калі ты сам захочаш яе выгнаць са свайго цела. Цяпер адкажы: ці згодзен ты прайсці праз усё, перамагчы і вылечыцца?

Пятрусь нейкі момант маўчаў, уражаны такім урачыстым момантам, не выпускаў з рук кубак з вадою і адказаў цвёрда і ўпэўнена:

- Згодзен!

- Ці верыш ты ў тое, што хвароба пакіне цябе назаўсёды? Ці верыш?

- Веру.

- Ці абяцаеш ты не парушаць дадзенае табой слова і пройдзеш праз усе выпрабаванні, якія выпадуць табе тут, у святым месцы?

- Абяцаю... Я ўсё вынесу, усё вытрымаю.

Бацька ж неяк перамяніўся, стаў іншы і напамінаў мне хутчэй нейкага дзеда-чараўніка, толькі без барады, і ад яго сыходзілі мудрасць і нейкая глыбінная ўпэўненасць у сваёй перакананасці і правільнасці, ён як бы зарадзіўся нейкай нябачнай энергіяй, і яна выпраменьвалася на нас, умацоўваючы ў сваёй сіле і дабрыні.

- Запомніце абодва: гэтае акно - усход. Заўсёды, калі вы будзеце піць, стойце тварам толькі на ўсход. Пі, Пятрусь, першую сваю порцыю гаючай сілы. Бог пачуў цябе, Бог ідзе табе насустрач...

Пятрусь піў павольна, маленькімі глыткамі, смакуючы, адчуваючы, як у яго ўліваецца нябачнае «нешта», расцякаецца па кожнай клетачцы яго цела, напаўняючы ўсю яго істоту лёгкасцю і Божай асветленасцю.

Бацька стаяў з растапыранымі рукамі, як бы гладзіў кубак, але не датыкаўся да яго, нешта шаптаў.

Следам выпіў і я - гэтак жа павольна, не адрываючы губ ад срэбнага кубка. Бацька гэтак жа «гладзіў» далоньмі і мой кубак...

- І ў табе, сынок, бачу, сядзіць хвароба. Яна дрэмле пакуль, але некалі абавязкова напомніць пра сябе. Ці згодзен ты ісці следам за ім, слухацца свайго ўнутранага голасу?

- Згодзен, бацька.

- Прыйшла пара перадаць табе ўсё, што ведаю, што ўмею. Ці гатовы ты да гэтага?

- Гатовы.

- Ты вернешся адсюль іншым чалавекам, не такім, якім прыехаў сюды. Ці не пашкадуеш, што твае думкі будуць мець іншы кірунак? Ты шмат страціш, але знойдзеш утрая больш. Найперш - светлы розум. Ты выйдзеш адсюль са светлымі думкамі і жаданнем рабіць добрае і радаснае.

- Не пашкадую. Я гатовы да ўсяго. Усё вытрымаю.

- Мне яшчэ бацька казаў, твой дзед Рыгор, што перадаць павінен толькі табе. І вось той час прыйшоў. І табе, Пятрусь, таксама пойдзе на карысць - ад цябе я нічога ўтойваць не буду.

- Дзякую, Сяргей Пятровіч.

- Вы выпілі незвычайную ваду. Калі б я хацеў стаць багатым, то ім бы мяне зрабіла вось гэтая крыніца. Чаму? Ёсць такая мясцінка на зямлі - Хузакут. Там людзі жывуць па сто дваццаць і сто пяцьдзесят гадоў. Жывуць доўга таму, што ў іх ёсць крыніца чароўнай вады. Чаму чароўнай? А таму, што калі абследавалі яе, то аказалася, што мінералы ў той вадзе прысутнічаюць не ў форме іонаў, а ў форме калоідаў, ды яшчэ адмоўна зараджаных, а вадкія крышталікі вады настолькі энергетычна насычаны, што вада тая мае паверхневае нацяжэнне шэсцьдзесят восем дзін-сантыметраў. А звычайная вада мае нацяжэнне на паверхні значна больш - семдзесят пяць дзін-сантыметраў. Вось усе гэтыя ўласцівасці і робяць хунзакуцкую ваду жыватворнай. Амерыканцы знайшлі замяняльнік, а адзін прадпрымальнік на гэтым скалаціў цэлы капітал. Памятаеш, Антон, як я лячыў прафесара? Дык я папрасіў яго дачку, каб яна зрабіла аналіз маёй вады, але каб не прызнавалася, дзе яна яе ўзяла. І, ведаеце, вада аказалася намнога лепшай за хунзакуцкую. Я не кажу, колькі каштуе літр - некалькі даляраў, але багачом я быць не збіраюся. Я і так багацейшы за ўсіх - нават за мільярдэраў. Яна павінна, хлопчыкі, і вам памагчы! Як і многім іншым. Ды паможа вам Бог!

- Няхай паможа!

Бацька адкрываўся перада мною новымі невядомымі гранямі, якіх я дасюль не заўважаў. Не пазнаваў яго, бо адразу ж паддаўся яго чароўнасці і цудатворнасці, поўнасцю падпарадкаваўся яго ўладзе, паверыўшы беспаваротна, як ніколі, што я падышоў да таго парога, за якім будзе маё новае нараджэнне, мая душа набудзе новыя рысы, і я вызвалюся ад непатрэбных думак, перажыванняў, зразумеўшы, што на гэтым свеце ёсць шмат іншых каштоўнасцей. Вера мая ўмацоўвалася ў маёй душы з кожнай хвілінай, з кожнай секундай.

Пра крыніцу і яе цудадзейныя ўласцівасці бацька ніколі мне не прызнаваўся. І я не надаваў раней ніколі ўвагі, калі падчас хваробы паіў каго і гаварыў: «Вада з маёй крынічкі, яна абавязкова паможа...»

Ён здаваўся мне ў гэтыя дні няхай не Богам, дык недзе самым блізкім Яго памагатым, бо мы пачалі жыць па законах яго рэлігіі, дадзенай Богам, яго філасофіі. Найперш ён забараніў нам есці мяса. Растлумачыў тое тым, што першы чалавек, створаны Богам, мяса не ўжываў зусім, яго страўнік і язык былі прыстасаваны да сырой яды - тое, што ядуць каровы, свінні.

Страшныя рэчы адкрываў нам бацька. Я пра тое ніколі не чуў, ніводная газета не пісала пра тое. Я цяпер ведаў - чаму. Нашаму грамадству добра мець людзей з нездаровай псіхікай, якія б маглі без шкадавання забіваць у Афганістане і іншых кропках, якія б не задумваліся над сваімі паводзінамі, і ў іх жыла пастаянная смага крыві і забойства... А гэта жахліва і бесчалавечна!

Бацька паказаў, як на цёрцы рыхтаваць для яды буракі і капусту, як прарошчваць жыта і авёс, гарох і боб... У нас стаялі дзесяткі слоікаў з белымі наклейкамі, з вадой і насеннем, якое павінна было пусціць парасткі і якое мы павінны былі спажываць праз дванаццаць дзён...

Наступны і пасля гэтага дзень мы не трымалі нічога ў роце з яды - галадалі. Самае дзіўнае і тое, што мы палілі ў грубцы, але нічога не варылі, нават гарбату. Мы абагравалі хату, стваралі мікраклімат, у якім ладзілі сваё асабістае энергетычнае біяполе.

Бацька зняў матрацы і дошкі, што былі пад імі, і аказалася, што то і не ложкі зусім, а каробкі памерам з ложак, спрэс засыпаныя зямлёю і пакрытыя мохам. Вось на гэтую «пярыну» і паклаў нас гаспадар хаціны. Яна была прагрэтая, нават цёплая. Укрываліся лёгкім прасцірадлам.

- Чалавек усё сваё жыццё павінен спаць на зямлі, як і хадзіць па ёй босы. Як і есці ўсё жыццё сырую ежу, а не забіваць жывёлу і звера варварскімі метадамі і спажываць іх. З таго першага моманту, калі чалавек забіў звера і з'еў яго мяса, у ім і нарадзіліся інстынкты агрэсіўнасці, зла, зайздрасці... Паўтару - у нас кішэчнік, як у свінні, якая ніколі не есць мяса. І язык у нас разлічаны адчуваць салодкае, кіслае, салёнае, а ў звера разлічаны толькі на мяса. Чалавек сам сябе сапсаваў, ператварыўся ў звера.

- Бацька, а адкуль у цябе такія веды?

Ён не адказаў мне, не выказаў крыўды, што я перабіў яго, працягваў сваё:

- Таму адзін з кампанентаў майго патрабавання - сыраедства. Яно выганіць асноўнае чорнае смецце з вашага засмечанага арганізма. Заўтра з раніцы вы будзеце есці толькі сырую гародніну і садавіну.

Я гляджу на Петруся, думаю: а што ён адчувае ў гэтыя хвіліны? Ці не засумняваўся ў тым, што прапаноўваў нам бацька? Але ён не глядзіць у мой бок, ён аддадзены самому сабе і настаўніку, лекару, бо пайшоў па яго шляху і не збочыць з яго. Позірк строгі, самаадданы. Для яго ўжо нічога не існавала, нішто не магло збіць з дарогі, па якой кіраваў.

І я плыву побач з ім у гэтай вірліва-трывожнай плыні, не змагаюся, не стараюся выплысці да якога-небудзь збавіцельнага берага, а толькі лёгкімі ўзмахамі рук стараюся ўтрымліваць раўнавагу на плыву, каб не пайсці на дно. Але - дзіва - адчуваў на паверхні сябе я ўпэўнена і лёгка. Нават не плыў па цячэнні, аддаўшыся ўладзе магутнай ракі, а ляцеў пад подыхам порсткага ветру, і не рукі былі ў мяне, а самыя сапраўдныя крылы...

Пецьку навучыў бацька рыхтаваць асабістую ўрыну, упарваць яе да адной трэцяй у гліняным горшчыку, наказваў піць тры разы на дзень. І дома бацька трымаў коз, ад іх браў урыну і штодня паіў хворага.

Шмат чаго яшчэ цікавага адкрываў ён перад намі.

На сёмы дзень ён пакінуў нас абодвух, схаваўшы ў тайнік стрэльбу, папярэдзіў:

- Ці мала што ноччу - не злы чалавек, дык раз'ятраны звер... Але я думаю, што да такога не дойдзе. Буду прыязджаць, наведвацца. Рабіце ўсё так, як я раіў. І ўсё будзе добра.

І мы засталіся адны.

Як Рабінзон з Пятніцай на неабжытым востраве...

 

7

 

Праз колькі дзён наведаўся бацька зноў.

Прывёз тэлеграму ад Валеры: «Усё спакойна. Не хвалюйся, прыдумаў табе важкую прычыну адсутнасці». Жонка прыслала пісьмо. Цікавілася, як я і чаму пераключыўся з маладых дзяўчат на падлеткаў. Нічога не зразумеў.

Але радавала галоўнае - можна пабыць у гэтым раі яшчэ нейкі час.

Наша затворніцтва працягвалася.

Але кожны дзень уліваў у нас бадзёрасць і сілу - мы гэта адчувалі ўвачавідкі.

 

І нагаварыліся ж мы з ім!

А зблізіліся яшчэ больш, як не парадніліся. Пятрусь мяняўся на вачах. Пажвавеў позірк, упэўненай стала хада. А мы з ім блукалі як не кожны дзень па некалькі кіламетраў.

- Слухай, Антон, я адчуваю, як у мяне ўліваюцца кожны дзень сілы. Усё больш і больш. А ты як адчуваеш?

- Тое ж самае, Джо.

- Ты вось што, Антон... Прабач мне, дурню, за тое... ну, што я на вакзале табе лухты нагаварыў.

- Нічога, браце, і не было на вакзале. А я рады, што ў цябе іншы настрой, што з табой гаварыць можна, спрачацца, а не сварыцца.

Добра, што захапіў з сабою блакнот. Мне захацелася пісаць. І думкі выскаквалі так хутка, што я ледзьве паспяваў іх запісваць.

Пятрусь далікатна не адрываў мяне ад майго занятку, тым больш што спаў ранічкай доўга - зморвала яго стома. А мне хапала гадзінкі дзве пасядзець за сталом. І пісаў пра лес так, як ніколі да гэтага не адчуваў і не разумеў яго. Цяпер я сцвярджаў, што лес дадзены чалавеку Богам і ёсць у гэтым глыбокі філасофскі сэнс. Здзівіўся хіба адной акалічнасці - тут, у леснічоўцы, і словы знаходзіліся патрэбныя, і былі яны як баравікі ў дажджлівыя дні - толькі не лянуйся згінацца і зразаць. Галава ж была ясная і чыстая. Такі ж і настрой жыў ува мне.

Няўжо пра тое казаў мне бацька?

І праз нейкі час да мяне даляцела зусім простая выснова - усё тое, што было там, у Гомелі, на рабоце, усе тыя дробязныя спляценні і карункі жыцця, плёткі пра расейскіх і сваіх, беларускіх, вялікіх мужоў, пра цэны і талоны, пра віно і гарэлку, - што ў параўнанні з тым пачуццём, якое я набыў тут, у леснічоўцы, у глыбіні бацькавага абходу. Я як быццам адшукаў свой білет удачы і шчасця, і іншага ў гэтым жыцці мне ўжо і не жадалася, не хацелася.

Я дзівіўся са сваіх думак, і мяне ахоплівала шчымлівая, да слёз, радасць, і я зразумеў, пакляўся сабе, што бацькава навука цяпер назаўсёды ўвайшла ў маё жыццё, у мяне, і цяпер я не адцураюся яе. Як і Пецька-Джо, якога я цяпер буду зваць нашым паляшуцкім імем - Пятрусь...

 

Ноччу Пятрусь пачаў крычаць у сне і клікаць некага на дапамогу. Я ўскочыў з ложка, падбег да яго, пачаў трэсці за плячо, стараўся разбудзіць. Жудасны і немы крык вырываўся з яго грудзей, і ён адпіхваў мяне, біў кулакамі па маім твары - ратаваўся.

- Пятрусь, то я, Антон, не бойся! Пятру-уусь!

А ён біўся ў маіх абдымках, плакаў, крычаў, сцінаўся, як быццам нехта здзекаваўся з яго, душыў, ламаў яго косці. Я здагадаўся запаліць лямпу, каб ён вачыма ўбачыў, што знаходзіцца ў леснічоўцы, што яму нішто і ніхто тут не пагражае.

- Пятрусь! Родненькі, прачніся!..

На памяць прыходзілі тая далёкая дзяўчынка і легкавушка, знясілены крык дзяўчынкі. Маё сэрца пранізваў боль...

Потым ён уздыхнуў, ускочыў і сеў, няўцямна аглядаўся вакол, не бачачы мяне. Я ўжо баяўся вымавіць слова, каб не нарабіць якой бяды.

- Антон? Ты?..

Я падышоў да яго, стаў побач:

- Я. Што з табой? Ты ачнуўся?

Ён доўга маўчаў. Мая рука легла на яго плячо, і ён уткнуўся тварам мне ў жывот, заплакаў. Але я адчуў, што ад яго адышлі боль і трывога - ад яго ішла ўжо цёплая энергія. Пэўна, у гэты момант я быў яму і за бацьку, і за маці.

- Прабач, Антон, то дзяцінства даганяе мяне. Яно ніколі не пакіне, будзе са мной вечна.

- Што там было, у дзяцінстве?

- Страшна было.

- Раскажаш?

- Калі табе цікава.

- Не дзеля цікавасці. Сам ведаеш, для чаго...

- Ведаю. Раскажу. Не сёння. Заўтра. Днём.

- Добра. Заснеш цяпер?

- Не ведаю. Але тое ўжо няважна. Не хвалюйся за мяне, ты кладзіся.

Заснуў не адразу, пад раніцу. Калі ж прачнуўся, то Петруся на ложку не было. Я ведаў, што ён блукаў дзесьці непадалёку, шукаў супакаення сваёй душы. Што ж там такое пачварнае было ў яго дзяцінстве, што і сёння яно страляе яму ў спіну, не дае спакойна жыць?

Па абедзе мы ляжым на сваіх земляных ложках. Маўчым. Я не напамінаю пра абяцанне, бо ён мог і перадумаць, не пусціць мяне ў свае ўспаміны...

- Ведаеш, дружа, - парушае першым маўчанне Пятрусь, - чаго я крычу ў сне? Бо на мяне заўсёды насоўваецца нейкая страшэнная пачвара і кашчавымі рукамі ўчэпліваецца ў твар. Тады я крычу і клічу некага на помач. Каго? Маму? Бацьку?

Голас у яго спакойны, значыць, ён прыйшоў у ранейшы стан, можа смела расказваць пра ўсё.

- Божа, нават на Вялікім судзе я не адмоўлюся ад сваіх слоў, ад сваіх думак,ад свайго пастаяннага болю, які нашу ў сваім збалелым сэрцы, у сваёй спакутаванай душы. Божа міласэрны, як позна ты прыйшоў да мяне, у маю свядомасць, але як шмат даў... Мо таму і даў памяць...

Не ведаю, з якога ўзросту можа памятаць сябе чалавек, але я яскрава бачу сёння тое, што было са мною ў тры гады...

Нас некуды вязуць, і я моцна стаміўся за доўгую дарогу - заснуў на сядзенні аўтобуса. Калі ж разбудзілі, незнаёмая цётка нейкім злым голасам (чамусьці запомніўся яе голас, як марозам і сцюжай павеяла ад яе) абвясціла:

- А хто кепска сябе паводзіў у час паездкі, таго будзем абліваць гарачай вадой...

Нам завязалі чамусьці назад рукі, павялі ў пакойчык з кафельнымі сценкамі. Сапраўды, ішла пбра, лілася з крана гарачая вада. Тая ж цётка абліла і мяне кіпнем, а яе таварышкі рагаталі ад таго, як я спуджана ўскрыкнуў... Для мяне яна была цёткай, а тады ж ёй было за дваццаць пяць, і звалі яе (запомніў на ўсё жыццё!) Таццяна Анатольеўна. Я ж паслізнуўся і ўдарыўся галавой аб рог сцяны. З твару пайшла кроў. Але я не мог яе выцерці, бо нам яшчэ не развязвалі рукі... Я тады нават не плакаў, бо я не адчуваў сябе чалавекам і мне не было балюча. Я адчуваў сябе нейкім нечалавекам, бо ні ад кога на маю істоту не сыходзіла чалавечая цеплыня і я быў як нежывы прадмет...

Але пасля таго я не мог спаць начамі: у мяне на целе выступілі чырвоныя пухіры, яны не зажывалі... Ноччу было холадна, ці маглі сагрэць нас дзіравыя коўдры, але ў той жа час нас распраналі дагала і зноў каралі - станавілі на калені, накідвалі прасціны на галаву і загадвалі не рухацца. Калі ж хто не вытрымліваў такой паставы, шавяліў рукой ці нагой, таго білі чым папала - па галаве, па спіне... Але самых маўклівых і, як ім здавалася, настырных ставілі на калені, на падлогу, падсыпалі абавязкова гарох ці металічныя кнопкі, а то і сухую грэчку. Помню, як яны ўпіваліся ў калені і цела крывяніла... Я не вытрымліваў, агрызаўся, упіваўся зубамі ў руку ненавіснай жанчыны, і тады мяне яшчэ білі, білі, білі... Ды што мяне, маіх сябровак Таню і Віку білі па пальцах металічным прутом, заціскалі ў дзверы...

- Ты мне пра канцлагер расказваеш такія рэчы? - не вытрымліваю я. - Ды ці можа такое быць у нашым хаця і былым сацыялістычным грамадстве?! Ты паклёп узводзіш на нашую рэчаіснасць. Дзе, у якой дзіцячай установе было такое?

Пятрусь як і не чуў маіх слоў. Тым жа размераным тонам працягваў сваю споведзь. Я адчуваў, як па маім целе пачыналі бегаць мурашкі-палямуды і кусаць мяне, запускаць у цела кропелькі атруты. Няўжо я сляпы быў, што такога не заўважаў? Ці не хацеў заўважаць, а мяне прымушалі пісаць толькі пра шчаслівае дзяцінства савецкіх піянераў?

- Чамусьці сярод ночы Таццяна любіла хадзіць сярод нас голая - у чым маці нарадзіла. Але мала таго, яна выбірала сярод нас, хлопчыкаў, некага, хто ёй падабаўся, і распранала яго, садзіла на сябе. Лажыла на сябе і моцна прыціскала да свайго цела, абдымаючы нагамі. А потым дзіка енчыла і знясільвалася, адпускала хлопчыка ад сябе.

Побач са мной быў ложак Нэлі Лелюковай, якая жыве ў Гомелі. Яна, як магла, супакойвала мяне, хаця ж сама перад гэтым плакала ад невыноснага болю - заціскалі пальцы ў дзверы за непаслухмянства, шаптала: «Петрык, мы выстаім, мы ўсё вытрымаем - Бог усё бачыць...»

Нас білі пастаянна. Білі часцей ноччу, пад раніцу, а то пужалі, падкраўшыся нечакана да ложка, насунуўшы на твар нейкую страшную маску... Прымушалі мыць падлогу, туалеты, нават мыць ніжнюю бялізну той жа Таццяне... І кожным разам над нашым вухам гучала адно і тое ж пагрозліва-караючае: «Паспрабуйце толькі каму паскардзіцца, ноччу прыдушым, ніхто і ведаць не будзе...» Я ўпэўнены сёння, што яны спраўдзілі б сваю пагрозу, каб нехта з нас паспрабаваў некаму сказаць. Таму ж дырэктару нашага дашкольнага дзіцячага дома. Але яна так рэдка сустракалася і гаварыла з намі, што мы не ведалі, хто і дырэктар і ці ёсць такі...

Я баяўся спаць у ложку і запаўзаў кожны раз пад яго. Баяўся, што зноў будуць прывязваць да металічных пруткоў ложка пякучымі вяроўкамі і біць металічным дроцікам па пятках. Чамусьці яны любілі гэтае пакаранне - біць па пятках. Не ведаю і сёння - чаму ў жанчын жыла такая лютая нянавісць да нас, безабаронных дзяцей? Яны ж нараджаюць нас, даюць жыццё. Тады жанчыны - гадзюкі? Бо і гадзюка, нараджаючы сваіх гадзючанят, выціскаючы іх з жывата, ловіць на ляту і з'ядае...

Калі ж я чую, як здзекуюцца з маіх сяброў, не вытрымліваю, крычу што ёсць сілы: «Не біце іх, яны слабенькія, хворыя, не біце!..» Тады яны яшчэ больш балюча спаганяюць зло на мне. Плачуць Колька Шаўчук, Славік Ярмоліч, Алёнка Скрыпчанка, Нэля Лелюкова, просяць пашкадаваць іх, не біць так балюча... Але тая ж цётка з высокай прычоскай выганяе нас зноў на вуліцу - на мароз, босых і голых, гыркае на нас, зачыняючы дзверы: «Будзеце ведаць, як не слухацца, - дэбілы, падзаборнікі!..»

На тым Страшным судзе пацвердзяць пра тыя здзекі і катаванні мае сябры і сяброўкі, якіх лёс параскідаў па зямлі, але ні яны, ні мы не згубіліся, падтрымліваем сувязь між сабою. Яны не дадуць схлусіць, не дадуць зманіць і пацвердзяць, што я не шызік, што я нармальны чалавек, што не з'ехаў з глузду ад тых здзекаў, пацвердзяць, як мы пакутавалі ў дзіцячым дашкольным доме, што ў Навабеліцы, на ўскраіне Гомеля...

Немаўляткам здала мяне мая мама ў дзіцячы прыёмнік.

Як і старэйшага брата Юрку.

- У цябе і брацік ёсць?

- Ёсць, Антон. Толькі я яго ніколі не бачыў. Як і маму.

- Як такое можа быць, Пятрусь?

- Значыць, можа. Самую ж маму спалярушавала, і яна не магла даглядаць нас. А нарадзіліся мы ад розных мужчын, якія не былі мужамі для яе... Так сказалі мне пасля людзі. Я быў у дзіцячых дамах Жодзіна, Цярухі, Кармы, а апошняе - Рэчыцкая школа-інтэрнат, ад якой таксама ўспаміны не з лепшых... Я ўсё жыццё буду памятаць толькі адно: здзекі, абразы, катаванні. Не ведаю, у якім савецкім падручніку педагогікі было закладзена такое, але тое мы паспыталі на сваёй скуры. «Свіння», «падонак», «казёл», «падзаборнік», «дэбіл» - гэта далёка не ўвесь пералік эстэтычнага лексікону настаўнікаў і выхавацеляў. Каб жа я запісаў іх выразы на твой дыктафон, ты б ачмурэў ад іх тупасці і нянавісці да малых дзяцей. Усё было скіравана толькі на адно: падавіць дзіця, яго волю, прынізіць, зняважыць, растаптаць самыя светлыя пачуцці і імкненні, не пакінуць і іскрынкі нечага чалавечага.

Чаму, чаму дарослыя людзі, асабліва жанчыны, атрымлівалі неймавернае задавальненне ад таго, калі бачылі, як на нашых вачах выступалі слёзы пасля таго, як нас выводзілі з душэўнай раўнавагі і мы зрываліся?.. А ім зноў жа была прычына жорстка караць нас - за грубасць, за супраціўленне... Каралі не фізічна (мы ўжо трохі падраслі, маглі паскардзіцца альбо даць і здачы, хаця б грызануць крыўдзіцеля зубамі), а маральна, словам і аўтарытэтам, пасадай і бяздушнасцю...

Каб жа гэта вёў дзённік з таго трохгадовага ўзросту - колькі жахаў умясціў бы той дзённік! Відэажахі, што я глядзеў, дзіцячыя казачкі. А можа, і добра, што нешта забываецца, а толькі прыходзіць у страшным і пачварным сне, і ты крычыш, ратуешся ад экзекуцыі выхавацелькі, махаеш рукамі... Калі ж цябе будзяць сябры, во як ты ўчора ноччу, то абрадавана адзначаеш, што тое ж не наяве, то толькі страшны сон... Не раз ноччу будзіў сяброў і я - і яны заходзіліся ў жудасным крыку. У дзяцінстве. І цяпер тое ж, калі ў каго прыходзіцца пераначаваць у гасцях... Хаця тое вельмі рэдка надаралася.

Але светлым успамінкам прыходзіць заўсёды на памяць Сяргей Дыбко - трэнер у Рэчыцкай школе-інтэрнаце. Яго ўсе любілі, давяралі сваю душу і тайны. Калі ад'язджаў на Поўнач, не ведаю, чаму туды падаўся, мы ўсе плакалі. Мо таму мы і сталі ўсе спартсменамі, што ён здолеў кожнаму не толькі прывіць любоў да спорту, а і выхаваць у сабе сілу і настойлівасць.

«Калі вы слабыя, вас можа пакрыўдзіць нават і камар! - гаварыў ён нам. - Вы павінны пастаяць за сябе пры любых абставінах. Толькі вы можаце самі сабе памагчы...»

Пэўна ж, ведаў дарагі наш настаўнік, што нам патрэбна ў жыцці! Дзякуй яму за тое, не забудзем яго ніколі.

Мо дзякуючы яму і яго памочніку Валеру Фалінскаму сталі спартсменамі з вялікай літары Юрый Петух, майстар спорту па лыжах, Наташа Дзергунова вучыцца ў інстытуце культуры... Коля Шаўчук - майстар спорту па футболе, Ігар Пішкун і Ларыса Канаваленка вучацца ў Гомельскім універсітэце на фізкультурным аддзяленні...

На ўсё жыццё нам спатрэбіцца загартоўка, падораная настаўнікамі. Каб выстаяць у гэтым жорсткім жыцці.

І вось нам выдалі па сотні рублёў пасля выпускных экзаменаў, апранулі ў летнюю форму - і едзь у белы свет, ніхто за цябе не адказвае. Падаўся я ў Харкаўскі інстытут. Выбраў фізіка-тэхналагічны факультэт - ядзерную фізіку. Праз ноч, калі начаваў на вакзале, у мяне ўкралі рэчы...

Усе мы будзем памятаць кожны дзень, праведзены ў савецкіх катавальнях. Так мы называем дзіцячыя дамы. Можа, цяпер, калі мая родная Беларусь стала вольнай, адарвалася як калонія ад старэйшага брата, урад задумаецца над тым, каго выхоўваюць у дзіцячых дамах - ці будзе гэта здаровы генафонд нацыі?

- Наведваўся ў дашкольны дом калі?

- Ды наведваўся. Зусім нядаўна. Найперш да дзяцей зазірнуў, у той пакойчык, дзе начамі раздзіралі цішыню дзіцячыя крыкі. Мая крыўдзіцелька цётка Таццяна не паказвалася мне на вочы, а мо і проста не была на рабоце - так яна і пабаіцца мяне... Палічыў, ёй жа сёння толькі за трыццаць пяць, а тады здавалася сапраўды цёткаю...

У кутку ўбачыў зарумзанага хлапчука. Падыходжу, сядаю побач на падлогу. Ён адчуў ува мне свайго, шапнуў:

- А мяне сёння зноў моцна білі. Толькі ты не расказвай нікому, бо мяне заб'юць...

Мяне пеканулі словы. Я паверыў яму. Хлопчыку ніхто не паверыць, калі б ён паскардзіўся, і ты не паверыў бы, каб пачуў ад яго такое. Не пярэч. Трэба прайсці самому праз тое савецкае таталітарнае і крывавае пекла, каб адчуць яго, хлопчыка, маленькі боль і вялікую праўду. А так ён дастукаецца да каго-небудзь? Ні да аднаго правяраючага, ні да аднаго начальніка - ні абласнога, ні раённага.

- Не плач, Мішка, не плач, - я прыціснуў яго моцна да сваіх грудзей. - Я некалі вярнуся сюды, я раскажу людзям праўду пра сябе і пра вас. Толькі мне трэба вучыцца, вывучыцца і падрыхтавацца. Ты мяне зразумеў?

Мішка глыбока-глыбока ўздыхнуў, як адчуў палёгку, як зразумеў мяне ўсё роўна, маральна падтрымаў. І я ўжо не меў чалавечага права падвесці яго. І сябе. І сяброў сваіх - бязбацькавічаў, дзетдомаўцаў. І перад Богам не адступлюся. Мяне яшчэ ніхто не вучыў маліцца - у дзіцячых дамах Яго, Бога, не ўспаміналі, мо ад таго і пасяліўся сатана ў душах жанчын і яны выглядаюць карнікамі і катамі? Але я маю Евангелле, і вывучаю яго, і дзіўлюся з яго, і радуюся - мне адкрыўся другі свет, я ўведаў шмат малітваў. Я веру цяпер ва Ўсявышняга, а цяпер, калі на маім шляху сустрэўся твой бацька, я паверыў канчаткова і веру, што толькі Бог даў нам усім жыццё і розум. І дабрыню. І даў веру, што я не адступлюся, што дамагуся свайго...

Вось таму я ўзваліў і яшчэ адну ношку на свае плечы: паступіў вучыцца ў юрыдычную акадэмію, вячэрнюю, што пры Харкаўскім універсітэце. Мне трэба абавязкова стаць адвакатам. Абавязкова!

- Пятрусь, а ты хіба на завочным?

Ён уздыхнуў:

- Не, калі я адчуў сваю хваробу, кінуў вучобу. Навошта траціць сілы, калі жыцця заставалася зусім мала. Я ж ведаў пра тое...

- Трэба аднавіцца, Пятрусь! Вось вылечыць цябе бацька, ты станеш на ногі, і паедзем разам у Харкаў, абаб'ем усе парогі, а адновім, твая мара здзейсніцца. Ты цяпер у адказе не толькі за сябе, а і за тых дзяцей. А мама, прабач, дзе яна цяпер?

- Няма. Памерла. Не паведамілі, не адшукалі, дзе яна, хаця я прасіў іх пра тое. Праз тры гады прыехаў на магілу. Людзі сказалі, што старэйшы брат у турме. Хацеў есці, украў нешта.

Я не верыў пачутаму. Як страшны сон быў перада мною. Колькі ж гора прыйшлося перанесці Петрусю! Колькі пакут! Доўга я ляжаў і не мог вымавіць слова.

Маўчаў і ён, прыплюшчыўшы вочы.

Сіл, каб расказаць такое і яшчэ раз перажыць ва ўспамінах, прыйшлося патраціць шмат.

Божа, дай яму сілы і доўгіх гадоў жыцця! Памажы яму!

 

Яшчэ праз тыдзень бацька прынёс новую тэлеграму:

«Прыкрываць болей не магу. Трэба, каб ты з'явіўся...» Жонка пісем больш не пісала - пэўна, пакрыўдзілася за мае доўгія адсутнасць і маўчанне.

Я безуважна паклаў паперчыну на стол, як выкінуў. Нават смешна было, што недзе там, у Менску, я некаму яшчэ патрэбен.

Агледзінамі Петруся бацька застаўся задаволены, толькі ўдакладніў:

- Спіш добра?

- Як забіты.

- Слабасць яшчэ падступаецца?

- Не без гэтага.

- Так і трэба. У арганізме ідзе барацьба. І яшчэ яна будзе цягнуцца нейкі час. Трэба тэрмін, каб перамагло здароўе. Ёсць яшчэ сілы?

- Адступаць няма куды, Сяргей Пятровіч. І няма сэнсу адступаць. Гэта будзе ўжо як здрада.

- Во, во, - бацька паляпаў па плячы, заўсміхаўся, - здрада. І сабе, і мне здрадзіш. Я не памыліўся - усё ідзе так, як і планаваў. Праз паўгода з цябе поўнасцю выйдзе радыяцыя. Даю слова гонару...

У вачах Петруся з'явіліся слёзы:

- Дзякуй вам, Сяргей Пятровіч.

- Не трэба, Петрык, не трэба, - няёмка стала бацьку, і ён хапіўся за кубак вады, прыклаўся да яго, як быццам пакутаваў ад смагі...

 

8

 

Калі ж прыйшла трэцяя тэлеграма, што пытанне стаяла ўжо аб маёй рабоце, мы прынялі з Петрусём кампраміснае рашэнне: я еду ў сталіцу, а ён застаецца.

- Рашэнне добрае, - адобрыў бацька, - але ж як ты тут адзін у лесе? Ці не страшна будзе?

- Страшна, напэўна, другое - спыніць на пачатку шляху вашую задумку. У мяне ж усё ёсць - ежа, вада, дровы. Мне тут хораша, хораша, як ніколі. Мне дастаткова будзе, калі мяне Сяргей Пятровіч праведае хаця б раз на месяц...

- Я і часцей буду. І не я, а і дзед Макавей - ён любіць блэндацца па лесе і цябе праведваць будзе. Так што мы арганізуем дзяжурства, так бы мовіць.

Голас у Петруся настойлівы, упэўнены, што ён паступае правільна і яго нішто не зрушыць з месца. Значыць, ён ведае цяпер, што такое аптымізм, што такое вера ў самога сябе... Значыць, дзед Рыгор, калі з'явіцца, будзе задаволены.

- Я буду пісаць пра ўсё, што думаю. Буду весці дзённік - каб сумна не было. А потым аддам табе, добра?

Я абняў яго, сціснуў у абдымках, шапнуў:

- Дзякую, дружа, што паверыў бацьку... Мужнасці табе і поспеху тут. Будзем трымаць сувязь праз бацьку.

- Выстаю. Усё перамагу, - паабяцаў Пятрусь.

У тым у мяне ўжо не было ніякага сумневу.

 

Дачка Таццяна сказала раніцай, як я прачнуўся:

- Званіла нейкая Віка. Сказала, што вельмі хацела цябе чуць.

- Не сказала чаго?

- Не. Ты ёй пазвоніш?

- Яна не дала мне свой тэлефон.

Вечарам пазваніла незнаёмая жанчына, удакладніла, ці я Антон. Назвалася мамай Вікі.

- Прабачце, Антон. Ведаеце, з Вікай творыцца нешта незразумелае. Маўчыць, не размаўляе. У яе нейкі ўнутраны крызіс. Памажыце. Толькі вы тое можаце зрабіць.

- Як? Што я павінен зрабіць?

- Не ведаю, - голас у жанчыны дрыжаў, яна амаль плакала. - Вы ж ведаеце, яна не ходзіць. Мы акурат у дзень выбуху на Чарнобыльскай станцыі ездзілі садзіць бульбу. Ад рэактара два кіламетры... Праз месяц у яе выпалі косы. Перастала хадзіць. У інваліднай калясцы ездзіць. Дактары махнулі на яе рукой...

«Божа, я ніколі не падумаў бы, што Віка - няшчаснае дзіця! Дзіця Чарнобыля! Якой вясёлай старалася быць, калі расказвала пра сябе, распытвала ў мяне. А я не адчуў яе, яшчэ свой боль перадаваў ёй... Хто ж я пасля таго?!»

- Дзе яна цяпер?

- У ваннай мыецца.

- Скажыце, хай пазвоніць мне, я прызначу на заўтра сустрэчу, і мы пабачымся. Дзе вы жывяце?

- Каля парку.

- Вось бы ў парку і пабачыцца.

- Добра, я пастараюся пагаварыць з ёю...

 

Віка не пазваніла праз гадзіну, не было званка і праз тры. І вечарам. Званок пачуўся раніцай. Слухаўку ўзяла жонка.

- Цябе твае малалеткі турбуюць, вазьмі трубку.

То была, канечне ж, яна, Віка.

- Я хачу ўбачыцца з табою, Антон.

- І я хачу пабачыцца. Прыходзь у парк.

- А як ты пазнаеш мяне?

- А ты будзь каля фантана. Трымай у руцэ газету.

- Тады - да сустрэчы!

- Да сустрэчы!

 

Яшчэ здалёк я ўбачыў, як дзяўчынка, седзячы ў інваліднай калясцы, махала мне скручанай газетай.

Я памахаў у адказ і ўсё бліжэй і бліжэй рухаўся да яе. І першым жаданнем было абняць, пацалаваць яе, сказаць радасна:

- Вось я і прыйшоў, Віка!

 

Нас сабралі на вялікую нараду журналістаў у Доме друку. Нешта нуднае чытаў дакладчык, і яго ніхто не слухаў, кожны займаўся сваім - чыталі газеты, часопісы.

У суседа па крэсле я ўбачыў «Звязду», убачыў чарговы выпуск розыгрышу - афіцыйную табліцу. Папрасіў на хвілінку.

Дастаў з кішэні ўсе дваццаць тры латарэйныя білеты і пачаў звярацца з лічбамі. Першы - пуста, другі - пуста... Пятнаццаты, дваццаць другі...

Ад нечаканасці я падняўся, тупа глядзеў на білет, праказаў сам сабе ўголас:

- «Жыгулі»...

Дакладчык спыніў свой маналог, спытаў у мяне:

- Вы нешта хацелі сказаць, малады чалавек?

- «Жыгулі»...

- Пры чым тут «Жыгулі»? У нас гаворка ідзе пра эканамічны крызіс...

- Ён «Жыгулі» выйграў, - падказаў, стаўшы побач са мною, сусед, - толькі што. У маёй газеце - магарыч з цябе, Антон!

- Кіньце жартаваць! - наліўся чырванню дакладчык, пэўна, не любіў, калі няўважліва слухалі яго разумныя думкі і аргументы.

- Сябры, трэба павіншаваць нашага калегу з білетам удачы, - павярнуўся да ўсіх сусед і першы ўдарыў у далоні.

А я доўга стаяў ачмурэлы і не ведаў, што рабіць з білетам...

За апошні час адбыліся вялікія змены.

На нашую газету, калі прыйшла камуністычная дэмакратыя ў рэспубліцы, падпісалася ўсяго сем тысяч маладых людзей. Рэдактар паклікаў да сябе і сказаў, каб шукаў сабе работу. Я, здаецца, абрадаваўся такім пераменам.

 

Праз тыдзень я трымаў кірунак да Барсучынага котлішча.

З маіх плячэй зваліўся вялікі груз, і вольным чалавекам адчуў я сябе. І шчаслівым як ніколі. Мне выпаў шчаслівы білет.

А дадому я рашыў не вяртацца. Думаю, што і жонка асабліва перажываць з-за гэтага не будзе.

Ноччу Петрусю сказаў:

- А што, калі з намі і яшчэ адна паселіцца дзіцячая душа? Як у казцы - церам-церамок, хто ў церамку жыве? І яе, Віку, ахрысціў Чарнобыль... Як глядзіш на тое?

Пятрусь-Джо памаўчаў, а потым прамовіў:

- Месца ўсім хопіць. Толькі як яна, малая, з намі будзе?

Я яшчэ не ведаў, што яму адказаць, але яскрава бачыў, як жыве сярод нас Віка, расказвае нам цікавыя гісторыі, а мы смяёмся, адчуваючы, як у нашай леснічоўцы пасялілася радасць. І шчасце. І ўсё мы раздзелім пароўну.

Бадай упершыню я адчуў, як і пра што трэба пісаць.

І ведаю, што адказаць цяпер дзеду Рыгору...

 

А што, калі і сапраўды да нас падсяліць Віку?!

 

За сцяной леснічоўкі спакойна і мройна гаманіў пракаветны лес. Высозныя патрыярхі-дубы дзяліліся з намі сваёй адвечнай тайнай...

Мы разумелі іх мову.

Яны непакоіліся і клапаціліся пра нас...

Мы перажывалі сваё новае, і невядома, ці апошняе, перараджэнне...

 

Кактэбель, жнівень 1992


1992

Тэкст падаецца паводле выдання: Пякельны рай: Аповесці / Анатоль Бароўскі. - Мн. : Выд. рэсп. унітар. прадпрыемства "Маст. літ.", 2002. - 324, [2] с.