Завіруха ўсчалася яшчэ з вечара...
Не скуголіў, не шараваў свае бакі аб шурпатыя сцены хатаў вірлівы вецер, не біліся адна аб адну галінкі-рукі дрэваў, але нехта нябачны кідаў шчодра спорныя прыгаршчы лапістага снегу на палі, дарогі, дахі дамоў.
Недзе пад раніцу ўсё аціхла...
Заўсёды ў такі час у мяне нараджаўся незразумелы, дзіцяча-узнёслы настрой з прымессю шчымліва-салодкага чакання нечага незвычайнага, чароўнага, як прыходу казкі, як з'яўлення цуду...
Ува мне нараджалася прадчуванне першага снегу.
Тое пачуццё запаўзала ў мае сны колькі начэй задоўга да гэтага, прымушала мяне зрабіцца хлапчуком, і адчуць, зноўку перажыць (у які раз!) той час, тыя гадзіны, калі я з бацькам, на цямочку, выбіраўся ў лес - у лесніковую дзялянку да звяроў і птушак...
Перад гэтым мне сніўся адзін і той жа сон - я крочу па белым-белым снезе, сустракаю на сваёй сцежцы і лісу, і зайца, і барсука, - размаўляю з імі, радуюся, што разумею іх мову, а яны мяне, смяюся, абдымаю іх, бяру на рукі... І воўк рабіўся ручным, лашчыўся да мяне, скардзіўся на сваё ваўчынае цяжкае жыццё...
Але на самым цікавым месцы мяне катурхае бацька за плячо, шэпча, каб не разбудзіць сямейнікаў:
- Уставай, Янік. Сам жа прасіў разбудзіць...
Я не крыўдаваў на бацьку, што ён перабіў такі цікавы і казачны сон, наадварот, быў удзячны, што ён стрымаў сваё слова, дадзенае яшчэ вечарам, што калі ноччу выпадзе нечакана снег, то ён абвязкова возьме мяне з сабою ў лес. А сон... Дагледжу яго ў лесе...
Мы брылі па цаліку, па снежным нерушы.
Снегу мне, малому, было вышэй каленяў, і ногі мае з цяжкасцю сунуліся па снезе, пакідаючы глыбокія сляды, але я не зважаў на тое, у мяне было адчуванне, што я не ішоў па зямлі, а ляцеў. Не махаў крыламі нават, якіх, праўда ў мяне і не было, але мяне нешта прыпадымала вышэй і вышэй, і я кіраваўся ў паветры толькі позіркам - куды зірну, туды і несла мяне незразумелая, але падуладная мне, сіла.
Я забываўся пра ўсё, і толькі пільным і згаладалым позіркам лавіў незвычайныя малюнкі, усё яшчэ не перастаючы здзіўляцца з відовішчаў, - і тады мне здавалася, што сон мой працягваўся, і мне вельмі жадалася, каб ён ніколі не ўцякаў ад мяне...
Як нядаўна і як даўно тое было!
Праз шмат-шмат год я прачнуўся такой жа раніцай з прадчуваннем снегу, жаданнем сустрэчы з ім - чакаў яго як сваю каханку, баючыся, што яна перадумае і не прыдзе на спатканне; ускокваю з ложка - і бачу таямнічы подых святла, але найперш адчуваю, што за акном, за сцяной - за плотам, на поплаве, і далей ужо ў самім лесе, - усюды спрэс ляжыць тоўсты лаплан нерушу. І я не вытрымліваю, выбягаю ў сенцы, расчыняю насцеж дзверы і выскокваю ў двор - босы, амаль голы, і радуюся, як некалі, а мо яшчэ і больш, што прадчуванне не падманула мяне: так і чакалася, так яно ёсць і насамрэч, так і мроілася мне ўсю ноч у маім дзіцяча-дарослым сне...
Сярпок маладзіка завіс над убеленай ялінай; пад яе шатамі спаў стамлёны вецер; наўкола звінела, раскашавалася крышталёвым звонам гулкая цішыня...
Ногі снегу не адчувалі, а рукі тут жа памкнуліся да снегу, - і я зачэрпваю яго поўныя прыгаршчы, мыюся ім, націраю грудзі, скаланаюся ад колкага холаду, - і мой звярыны рык асалоды і задавальнення разлягаецца па вёсцы, адскоквае рэхам на лугавіну і ляціць далей да ўзболатка, схаванага пад тоўстым покрывам, і відаць, як ля Ігналявай крыніцы чырвоным полымем загараецца суквецце гронак падмарожанай каліны...
Спіць і счарнелая ад холаду Прыпяць, прыцішыла свой бег, як засынала ўсё роўна, але сон яе, ведаю, прывідны, падманлівы. І нехта - ці не лесавік - нячутным шэптам дыктуе мне словы Максіма:
Над вадой ля берага
ціха спіць асока,
Ды лаза зялёная
жаліцца-шуміць,
Хвалі ціха коцяцца
і бягуць далёка, -
І ўсё наўкола сном
адвечным спіць...
Похапкам снедаю, укідваю ў заплечнік акраец хлеба і шматок сала - мо ў лесе пад час адпачынку наладжу цяпельца ды, начапіўшы на канец галінкі, падсмажу на агні - таксама рытуал адтуль, з дзяцінства, і смак адтуль, калі разам з бацькам сядзелі ля кастра - як з вудамі каля рэчкі - а потым, калі сцякаў тук, падстаўлялі змерзлы хлеб, - дужа хацелася паўтарыць тое...
Спяшаюся, стараюся не спазніцца на другое, галоўнае прычасце, - у падарожжа-вандроўку па нерушы.
Лес чакае мяне, ведаю дакладна, - нездарма ж пасылаў у мае сны свой чароўны покліч на спатканне - значыць, запрашаў да сябе.
І вось ён - лес.
Пачатак яго. Нізкарослыя сасонкі, прыпудраныя начным прымаразкам, - як акамянелі. Здаецца, нават калі і крануў бы іх за плячо няўрымслівы вятрыска, то яны і не зварухнуліся б - нябачны начны дойлід-скульптар зляпіў такі адмысловы цуд. А бярозы, што стаялі воддалеч, цененька перазвоньваліся срэбрам сваіх галінак. А мо то сінічкі зацінькалі ў пошуках корму?
Дрыготка ў целе ўсё яшчэ не праходзіла, хвалюючая радасць радасць сустрэчы з прыгажосцю не аціхала. Вочы ўжо прызвычаіліся да нерушу, да суцэльнай белізны, слых наструнена ўспрымаў напятую цішыню як натуральную і звычайную з'яву...
І хістаецца асока,
і шуміць высокі бор,
А ў душы не замаўкае
струн вясёлы перабор...
Божа, з чым яшчэ прыгажэйшым і дзівосным можна параўнаць гэткі настрой, гэткі краявід, гэтае пачуццё яднання з цішынёй! Мажліва ў такія хвіліны і ачышчаецца душа ад бруду і плесені, бо, напэўна ж, цнатлівы лес - гэта як другі храм, і толькі ў гэтай святой маўклівасці і можна звярнуцца з малітвай да Бога, пагаварыць з Ім сам-насам, пакаяцца перад Ім за свае крывыя дарогі і няпэўныя думкі, - папрасіць у Яго помачы і даравання грахоў...
Мяне радавала і ўсцешвала, што пракладаю па нерушы першы след. Гэта добра заўсёды, калі ты пракладваеш і ў жыцці свой след, калі не топчаш чужыя сцежкі і нікому не пераходзіш дарогу, калі і думаеш не так, як іншыя, робіш не так, як твае знаёмыя і сябры. Каму ж невядома тая радасць, тое адчуванне шчасця першапраходцы!
Я стаю пад высокай сасной і выбіраю позіркам далейшы шлях, вызначаю арыенцір. Хацелася ступіць крок управа, дзе карагод ялін утапіўся ў снег сваімі абцяжаранымі галінамі. Але нешта цягнула мяне леваруч - белыя свечкі стромкіх бяроз вызвоньвалі пяшчотную мелодыю невядомай мне пакуль рапсодыі.
І ў гэты ж момант, мусіць жа за мае залішнія ваганні, мне на галаву абрынуўся важкі, бы гарбуз, клёкан снегу. Разбіўся - і рассыпаўся на дробныя кавалачкі, - як і не было яго зусім.
«Знайшоў дзе стаяць, - дакараў нехта нябачны, але не злы, з адценнем лагоды, - вецер дзьмухне - і тады ўжо цэлая гара абрынецца на цябе...»
Прыйшлося адысці ад сасны і стаіцца пад дубам, на якім яшчэ з першых прымаразкаў не апалі зжоўклыя, але ўсё яшчэ прыгожыя, лісты. То быў дую з пароды «лянівых», - так называў іх бацька.
І тут новы белы гарбуз паляцеў мне на маю макаўку.
Я задраў галаву і ўбачыў, як на мяне цікаўна (і, здаецца, пасміхаючыся) пазірала вавёрка. Яна стаілася, як не хацела, каб убачыў яе, каб не забраў арэхі, што нанасіла-прыхавала з восені ў сваім дупле.
«Свавольніца, - усміхаюся я, пакрыўдзіўшыся на яе, не адводжу позірк і не рухаюся, каб не спалохаць і не адагнаць ад сябе, - добра, што хоць не каменнем кідаешся...»
Побач з ёю заўважыў і яшчэ адну вавёрку. Потым і яшчэ. Мусіць жа цэлая сям'я ці нават калонія пражывала тут, ахоўвала сваю тэрыторыю, - а я, няпрошаны госць з'явіўся да іх без запрашэння...
Далей, у густым сасонніку, дарогу перагарадзіў сахаты. Безуважна акінуў мяне позіркам, як пераканаўся, што, што быў я без дубэльткі, чмыхнуў наздрынамі ў снег, капытамі задніх ног дзеўбануў у змерзлую купіну, - і падаўся далей, горда задраўшы галаву, несучы карону, па сваіх сцяжынах.
Зрабіў зноў колькі крокаў - і адчуў зноў нечы позірк: з-за шэрага куста назірала за мною маладая ліска. Мусіць жа і яна, як сахаты, ведала, што за плячыма ў мяне не было стрэльбы, - таму і не баялася мяне, назірала, як вывучала нечакана сустрэтага гома сапіенса.
«Дык я, выходзіць, і не першы ў лесе, - зноў падумалася, але шкадавання не было, бо я ж не гаспадар у лесе, як яны, а толькі цікаўны госць. - Але ж то вельмі добра, што не адзін я ў гэтым казачным царстве, што і яшчэ тут ёсць жывыя душы...»
А неба - сіняе-сіняе, і ні канца яму няма, ні пачатку...
Поле нікне ў срэбным тумане,
Снег блішчыць, як халодная сталь,
І лятуць мае лёгкія сані,
Унашуся я ў сінюю даль...
Сонца вынырнула з-за аблокаў неспадзеў і адразу ж асляпіла - вочы заслязіліся ад напружанасці.
І тады зырка заблішчэў неруш - мільярды іскрынак-зорачак ажылі, пачалі пералівацца зімовай вясёлкай. Нябачны Дзед-Мароз пачаў сваім пэнзлем і чароўным жаданнем яшчэ больш удасканальваць пейзаж, аздабляючы невядомымі да гэтага дзівоснымі фарбамі. О, тут ён быў майстрам! Маэстрам, вялікім Фантазёрам і Дойлідам - любы з геніяльных творцаў мог пазайздросціць яго таленту і ўмельству!..
Радасць першага яднання з казкай-нерушам пачала пакрысе слабець, толькі позірк яшчэ адкрываў-знаходзіў дзівосныя карункі і спляценні, - і тады рука міжволі цягнулася да пэндзля, якога з сабой у мяне не было, - а шкада...
Не заўважыў, як адышоўся далекавата ад вёскі - кіламетраў мо з дзесяць адтэпаў па нерушы.
Забыўся я і пра хлеб, і пра сала, - не хацелася быць на адным месцы, жадалася крочыць і крочыць, адкрываць і адкрываць відовішчы, бо заўтра-паслязаўтра яны ўжо не будуць такімі дзівоснымі, заўтра-паслязаўтра вока не зачэпіць іх цікаўным позіркам, - яны страцяць сваю першапачатковую навізну і непаўторнасць...
Не хацелася пакідаць гэтыя мясціны, шкадаваў, што хутка бяжыць час і прымушае мяне ўзяць кірунак назад, у вёску...
Дадому вяртаўся іншай дарогай - адпрэчыў нават свае ж сляды, кіраваўся цаліком на Спрымачоў, потым на Бобрык, на Алёсы, праз Шміды і Лабасова... З кожным крокам адчуваў, як ува мне накапліваецца сіла, якой мне хопіць на цэлы год, аж да наступнага нерушу...
Гэтую сілу мне даў лес і неруш.
І - Максім.
А вунь і поле, і Ігналява крыніца, над якой звісае чырвоная каліна.
За імі - і мая вёска.
Неўпрыкмет насоўваўся ўжо і вечар.
Ад сонца, што сядала за ўчырванелы небакрай, адыходзілі такія ж чырвоныя промні, - як хто накідаў на снег гарачага, з полымя, вуголля...
Здароў, марозны, звонкі вечар!
Здароў, скрыпучы, мяккі снег!
Мяцель не вее, сціхнуў вецер,
І волен лёгкіх санак бег...
Ноччу мне сніўся неруш.
І - Багдановіч.
Толькі падалося мне, што майстра быў нечым незадаволены. Мажліва, абдумваў новыя і ўзнёслыя радкі, каб уславіць неруш нашага спадзявання, альбо з горыччу шкадаваў, што яго прарочыя радкі яшчэ не знайшлі пакуль што свайго ўвасаблення, - не спраўдзіліся.
Але ў яго вачах я ўбачыў затоеную ўсмешку. Ён як быццам казаў, што яшчэ не вечар...
І я верыў яму.
Бо прарокам нельга не верыць.
Вёска Крушнікі, Мазыршчына