Ён збочыў з наезджанай дарогі, пераскочыў неглыбокую канаву, спрэс парослую шорсткім чаборам з пахкімі блакітнымі кветкамі, і падаўся ў глыб сасонніку. Адтуль даносілася верашчанне нечым устрывожанай ці спуджанай сойкі...
Антон шаргацеў ботамі па збуцвелай шорсткай траве, не збаўляючы хады, узбіўся на пясчаную выспачку з рудым і светла-зялёным лішайнікам, з якога выбіваліся смалістыя пакручастыя карані. Спыніўся, каб прыслухацца да навакольнай цішыні.
Нішто не парушала ляснога спакою, нават спуджаная сойка. Недзе ў тым баку, дзе выструніліся ў неба стромкія сосны з медзяным адлівам, ці то цененька падвывала бензапіла, ці то так паветра цадзілася скрозь густое голле дрэў пад націскам цёплага асенняга вятрыскі...
Раскашоўвалася ранняя восень.
Кажынным годам Антон Клімовіч такой вось парой выбіраўся ў лес, не зважаючы на перашкоды, якія неспадзеўкі абрыньваліся на яго.
Ён тады абавязкова браў з сабою Чэрчыля - паляўнічага сабаку. Не свайго, дзядзькі Апанаса Янушкевіча - з Каменя. Ды і стрэльбу Апанас яму даваў сваю. Яшчэ і зарады рыхтаваў. Набіваў колькі начэй гільзы порахам ды шротам, быццам ён, Антон, збіраўся паляваць на зубра ці мядзведзя.
Сустрэла яго самотная Апанасава жонка Насця. Як усё роўна роднага, абняла, прытулілася да яго, заплакала.
За акном, у двары, жаласліва завыў сабака. Антон позіркам пацікавіўся, што б тое азначала.
- То Чэрчыль. Кажынны дзень вые. Як плача сядно. І ў яго, як і ў мяне, душа баліць. На магіле трое начэй начаваў - ляжаў, ад яды адмаўляўся. Вочы ў слязах, як у чалавека. Ведаў і адчуваў гора. І ён, чалавеча, здаецца мне, не жылец на гэным свеце. Забярэ ён яго з сабою. Адна я, Тонічак, і застануся...
Як выйшаў у двор, Чэрчыль на яго не звярнуў ніякай увагі. Нават і вухам не павёў. А ў вачах... А ў вачах былі такія сум і скруха, што праціналі навылёт, як шрацінай, як быццам душа Чэрчыля перасялілася ў яго, каб пераканаўся ў невыносным болі...
Антон пагладзіў сабаку па галаве.
Чэрчыль не зварухнуўся - як быў нежывы. Ён сапраўды падаўся нежывым, бо ніводная жылка не ўздрыгнула ад дотыку рукі, і далонь не адчула цеплыні сабачага цела...
Ідучы ў лес, Антон паклікаў яго з сабою.
Чэрчыль адно падняў галаву, паглядзеў на яго, як сказаў нешта сваё, сабачае, - ці то як прасіў прабачэння за сваю нямогласць, а мо паслаў госця туды, дзе з Апанасам авечак пасвіў...
- Мо б не хадзіў сёлета ў той лес, Тонік? - глядзела жанчына на яго сваімі празрыстымі, бы сінеча неба, вачыма, як умольвала, як упрошвала. - Дні цяпер такія нехарошыя...
- Чым яны нехарошыя, Настасся Язэпаўна?
- Паслязаўтра Пакрова. Заўтра - пятніца, ды яшчэ трынаццатае чысло. Такое спалучэнне вельмі благое, так дзяды казалі. Дык ото мо не хадзіў бы, Тонік, га?
Клімовіч трошкі паразважаў і адказаў, пагадзіўшыся з ёю:
- Добра, спадарыня Настасся! Тады я толькі прагуляюся за Броньку, пасяджу ля каверта, дзе сядзелі разам з Апанасам, падыхаю паветрам і вярнуся. На аладкі і паспею...
- Ну то глядзі сам, як хочаш. Аладкаў я зраблю. Са шкваркамі, якія ты любіш...
Смерць Апанаса нешта перавярнула ў ім, перайначыла, перакуліла ўсё дагары нагамі.
Клімовіч спыніўся зноў.
Яго як быццам нешта насцярожыла, прымусіла ўгледзецца ў густое кустоўе. Падалося, што адтуль, з карункаў голля, нехта цікаваў за ім, не зводзіў з яго пільнага позірку. Ён нават быў перакананы, што той, хто сочыць за ім, стаіўся за камлюкаватай бярозай - там гайдалася паветра ад нябачнага руху...
Клімовіч закурыў «прыміну». Зацягнуўся едкім дымком, выпусціў яго праз нос, прымружыў вока. У тым баку, дзе гайдалася паветра, падалося, што нехта заплакаў. Бы немаўля, просячы ў маці цыцку. Так магла падаць голас і птушка. Альбо дрэва, калі галіны церліся адна аб адну...
Шкадаваў, што не было побач Чэрчыля. Усё ж жывая душа. Сабака чуйна аднёсся б да ўсіх перападаў і незразумелых з'яў, супакоіў бы сваёй прысутнасцю.
Калі ж зноўку прыйшло супакаенне, калі агарнула дрымотная млявасць, тады яшчэ з большай сілай і напорыстасцю наляцеў віхрыска, уцягнуў у свой калаўрот траву і сухое бадылле, анучкі зноў падняліся з зямлі і пачалі круціцца над галавой Антона. У ботаў падняліся халявы - як хто браў іх рукой, - і яны ўзляцелі над ім, і самога Антона нешта прыўзняло, адарвала ад дуба і колькі разоў крутанула ў паветры, але не шмякнула, а асцярожліва апусціла нябачная сіла на зямлю - разам з ботамі і анучамі.
Ён лёгка ўпаў на спіну і раскінуў рукі ўшыркі.
«Што ж гэта такое было? - сам у сябе папытаўся Клімовіч, але дзіўна, страху не адчуваў, толькі цікавасць. - Перапады тэмператур? Атмасфернага ціску? Якую ж трэба мець магутную сілу, каб падымаць такое ў паветра?..»
Клімовіч не паверыў сваім вачам - дуба на сваім месцы не аказалася. Ён ляжаў за крокаў трыццаць далей - сырым, што быў пры зямлі, бокам, перавернутым да сонца. На тым жа месцы, дзе быў да гэтага дуб, зеўрала чорная яміна. У ёй валтузіліся не то жабы, не то вужы, ці то, можа, чорная зямля, як жывая істота, не магла супакоіцца і старалася зацягнуць сваю рану дзірваном і яшчэ амаль зялёнай травой.
«Божа, што за дзівосы ты падсоўваеш мне? Як тое акурат, што прыходзіла ў сны... Для чаго выпрабоўваеш мяне? Для чаго?..»
Антон заўважыў і яшчэ адну акалічнасць - там, дзе ляжаў нядаўна дуб, не было пня. Тады адкуль ён, дуб, тут узяўся? Буран-віхор прынёс аднекуль здалёку - нават не з гэтых мясцін? Ці пень зарос травой?..
На вачах, тут жа, чорная паласа-яміна зацягвалася травой, звужалася і звужалася - напачатку пакрывалася шэрым налётам з перасохлымі высокімі сцяблінамі, а потым, праз колькі хвілін, і следу не засталося ад разварочанага чарназёму...
«Як у маім сне, - усміхнуўся кісла Клімовіч, - толькі не зразумець - то дзівосы ці нечыя фокусы? А можа, хто пакеплівае з мяне, пасміхаецца?..»
Але ж страху, як і раней, не было. Антон прыняў гульню і рашыў падпарадкоўвацца яе правілам. Падсвядомым пачуццём адчуў, што страхам можа нарабіць шмат бяды. Як усё роўна нехта падказваў яму, як трэба сябе паводзіць, як рэагаваць на ўсё нечаканае, што адбывалася перад яго вачыма.
- Ладна, - сказаў некаму Клімовіч, - твая ўзяла. Я перастаў баяцца, прыму ўсё, што здарыцца са мною, спакойна і разважліва, без здзіўлення...
Тады, недзе за спінай, пачуўся глухі ўздых, як быццам пацвярджаў, што дамогся свайго.
І тады ж прымусіў сам сябе паверыць у тое, што нехта сочыць за ім, неадступна крочыць следам - нават слабыя крокі чуліся.
Антон адшукаў стрэльбу. Яна ляжала пад пакручастай бярозай. Там жа ляжаў і патранташ. Толькі з ячэйкі выпаў адзін зарад. Выпаў, калі насіла ў паветры? Пашукаў, пільна ўглядаючыся ў ссохлую траву - нідзе не было. Падумалася, што, можа, ён і з дому не браў яго. Хаця ж не - не хапала з сярэдзіны, а не з краёчку...
Клімовіч страціў пачуццё часу.
Гадзіннік спыніўся, стрэлкі не рухаліся на цыферблаце. Забыўся накруціць? Крутануў колькі разоў, але маятнік не захацеў набіраць ход.
Прайшло ўжо, меркаваў ён, шмат часу, а сонца як было ў зеніце, так і не скранулася з месца. Жыццё як быццам спыніла свой імклівы бег. І ў яго не было жадання некуды ісці, некуды спяшацца, нешта рабіць... Ім авалодала не то млявасць, не то санлівасць. Ён, здаецца, не ведаў, адкуль ён ішоў і куды, колькі часу крочыў ці быў у лесе пад Бронькай...
І тады Антон апамятаўся, схамянуўся. Азірнуўся навокал. Яму ж трэба неадкладна ў Камень - паабяцаў жа Настассі, што да снедання прыйдзе дадому, бо дзевяціны па Апанасу пасля Пакроваў. І яму, Антону, трэба абавязкова быць на памінках, бо пакрыўдзіцца нябожчык, калі ён за памінальны стол не сядзе...
Але ў які бок трэба было ісці, і дзе быў усход, дзе захад, - ніяк вызначыць не мог. Сонца не краталася з месца, як хто цвікамі яго прыбіў да столі.
Клімовіч рашыў выйсці на дарогу і па ёй кіравацца ў любы бок - глядзіш, і прыбіцца можна да нейкай вёскі, а там ужо раскажуць-пакажуць, як даклыпаць да Каменя. Далёка ж адысці ён не мог... Палескія вёскі не так і далёка адна ад адной, за гадзіну дацепае, і не сорамна будзе перад Апанасам і перад Настай...
Выбраўся ў дарогу няскора...
Пакуль адшукаў анучы - а іх пазаносіла аж на другі бок лугавіны, да самага ўзболатку, дзе тырчэлі каля сажалкі карычневыя катахі рагозу, а боты дык і зусім невядома дзе апынуліся - на суках дуба завіслі, халявамі зачапіліся, - прыйшлося лезці даставаць.
Калі ўсё прывёў да ладу, калі прыйшлі да яго асвядомленае супакаенне і перакананасць, што робіць усё лагічна і правільна, Тонік угледзеў непадалёк ад сябе маладую жанчыну - ці не Віту, карэктара газеты. Але што ёй тут рабіць, у гэтым лесе. У лес, здаецца, яна ніколі і не выпраўлялася...
«Паклікаць? Гукнуць? Дагнаць? А калі не яна, тады як і што сказаць? Ды якая, у рэшце рэшт, розніца - мне ж толькі дарогу папытаць трэба, каб выбавіцца з гэтай невядомай і незразумелай пасткі...»
Ён ускочыў з месца. Похапкам пашыбаваў следам - за стракатай сукенкай, за прыгожым гнуткім станам, каб сказала паляшучка, у якім кірунку ісці.
- Пачакайце хвілінку, шаноўная спадарыня! - пагукаў Клімовіч, адчуваючы, што крокі яго няпэўныя, а паляшучка аддаляецца ад яго - спяшалася некуды. - Пачакайце, я заблудзіўся. Богам прашу, пачакайце!..
Жанчына спынілася, але не павярнулася, так і стаяла тварам да ўзболатку, трымаючы кошык, з якога выглядвалі сыраежкі і зялёнкі.
Клімовіч, задыхаўшыся, падбег да яе, абышоў і стаў спераду, хуценька загаварыў:
- Прабачце, што я вас запыніў - заблудзіўся. Ніколі са мной такога не здаралася, сам не ведаю, як такое атрымалася сёння...
Сказаўшы, ён паглядзеў ёй у вочы, стаўшы насупраць, зірнуў і аслупянеў: перад ім стаяла яго жонка Яніна, усміхалася ветла, паказваючы маладыя белыя зубы, кофту распіралі пругкія крамяныя грудзі. Вось такой акурат яна была тады, як пазнаёміліся, як ён сустрэў яе па дарозе на станцыю - была яна ў такой жа апранасе, у тапачках на босую нагу і з кошыкам.
- Ты? Яніна? - аслупянеў, не верачы сваім вачам, аж дыханне забілася.
- Я - Яніна, але, прабачце, вас не ведаю... - яна смяялася ці здзекавалася з яго. - Вы памыліліся...
- Можа, і памыліўся, яшчэ раз прабачце. Але ў вас пісяг на руцэ пасля аперацыі і сем рабацінак на шыі, - я яшчэ называў цябе Вялікай Мядзведзіцай і Ахутаванай.
- Ахутаванай? Дзіўны вы, аднак, чалавек, спадар...
- Антонам маці назвала.
- ... спадар Антон Клімовіч. Першы раз бачыце мяне і адразу кінуліся ў заляцанні. Я ж магу і пакрыўдзіцца. А то і раззлавацца.
- Вы і прозвішча маё ведаеце? Яніна, прабачце, калі падаўся вам такім, не крыўдуйце. Калі вы мне паможаце адшукаць дарогу на Камень, буду вам вельмі ўдзячны і не буду крыўдзіць сваімі прыставаннямі. Заблудзіўся я, і ўва мне гаворыць толькі радасць сустрэчы з жывым чалавекам. Яніна, вы мне скажыце пра дарогу...
- Скажу, але трошкі пасля. А што вы ў лесе робіце? Адзін, са стрэльбай. А за ўсе гады, што вы ходзіце, ніводнага разу так і не стрэлілі. Хто вы - паляўнічы, рыбак, грыбнік?
- Гэтага я і сам не ведаю. Проста люблю гуляць ці блукаць па асеннім лесе.
- Блукаць? Навошта? Для чаго?
Клімовіч не заўважыў, як сонца над галавой схавалі хмары і на лугавіне неўпрыкмет нарадзіўся слабы прыцемак, як сонечнае зацьменне...
Дождж ліў ужо не як з бочкі, як усё роўна прарвалася неба - за крок не было нічога бачна. Шкадаваў, што не папытаўся, з якой вёскі была купрынаўская Алеся-Янінка, пэўна, такой прыгажуні не стрэць нідзе ў свеце... А потым жа і апамятаўся - а калі і сказала б, а калі і прызналася б, то хіба магло што змяніцца ў яго становішчы?
Янінка, Яніна...
З вялікага кахання не атрымалася вялікага шчасця. «Каханая, як цяжка без цябе...» Як хто сурочыў, як хто пазайздросціў. Не склеілася, не звязалася...
І хто быў у тым вінаваты, ніхто адказаць не мог.
Ды і не вінавацілі абое нікога, наракалі толькі на сябе, на свой характар ды на абставіны, у якія кідаў іх жыццёвы віхор...
Нехта ўкраў іх шчасце. Падгледзеў і ўкраў.
Як некалі нехта ўкраў у яго агульны сшытак з чорнымі вокладкамі.
Ішоў Тонік з лесу, арэхаў поўныя кішэні набіў ды і за пазуху яшчэ напіхаў - ішоў як Барабек пузаты і малы. Трэскаў спелыя арэхі, даставаў сырыя сакаўныя зярняты, са смакам жаваў.
Насустрач крочыў вайсковец. Убачыў хлапчука з арэхамі, запыніў. Захацелася і самому пакаштаваць.
- Слухай, хлопчык, - нахіліўся ён над Тонікам, глядзеў зверху ўніз на яго - быў ростам вышэй двух метраў, - грошай у мяне няма, а арэхаў хочацца. Вазьмі вось харошы новы сшытак - тоўсты, старонкі лашчоныя, у клетачку. Вершы пісаць будзеш ці дзённік свайго жыцця весці. Некалі, праз шмат гадоў і мяне ўспомніш, - салдат дастаў з рэчмяшка абяцаны сшытак і падаў хлапчуку.
Тонік з цікавасцю ўзяў агульны сшытак. Нават разгарнуў яго. Ён і так пачаставаў бы вайскоўца арэхамі, бо ўбачыў у ім дзядзьку Лёніка - мамінага брата.
У першую ж ноч, як вярнуўся з войска, забілі... У калодзежы ўтапілі.
Сшытку Тонік быў рады - даўно хацеў мець такі. Ён шмат чаго цікавага запіша ў ім. Мо і пра жыццё сваё пісаць будзе, як і раіў пехацінец.
Вайскоўцу ён аддзяліў амаль палову сваіх арэхаў.
- Дзякуй, хлопчык! Поспехаў табе ў жыцці! - ляпнуў па-сяброўску вайсковец Тоніка па плячы - як роўнага. - А як зваць-велічаць цябе, будучы салдат?
- Тонік я. Антон яшчэ. А арэхі лускайце на здароўе, - прыжмурыў малы вока - сонца біла ў твар.
- Бывай, Тонік! Да сустрэчы ў войску!
Дадому прынёс як лепшы свой набытак. Паклаў на стале, асцярожна разгарнуў сшытак, пагладзіў ласкава старонкі і адчуў, як зашчымела, затрымцела ад шчаслівага прадчування дзіцячая душа. Абрадаваўся, не ўтрымаўся - на ўнутранай старонцы вокладкі намаляваў дарогу, а на пачатку яе - сябе. І ішоў ён па дарозе размашыстым крокам.
Карцела нешта ж і напісаць на першай старонцы. Але не ведаў што.
А потым прыдумалася. І напісалася:
«12 верасня 1955 года...
Глядзелі на вуліцы кіно. На сцяну прыбілі вялізную прасціну, і ўсе людзі сядзелі на зямлі. А нехта прынёс з дому зэдлікі і ўслоны. Было вельмі холадна. Запомніліся не пятлюраўцы і чырвонаармейцы ў кіно, а песня:
Люба, братцы, люба,
люба, братцы, жыць, -
з нашым атаманам не прыходзіцца тужыць...»
Такі быў першы запіс у сшытку, калі Тонік разам з ім выправіўся ў жыццёвую дарогу. На першы погляд запіс нічога не азначаў, ні да чога не абавязваў - проста фіксацыя падзеі, якая адбылася. Кіно ўражвала ўсіх. Але той запіс быў своеасаблівай прыступкай да нечага вялікага і значнага. Да таго маячка, што мільгаў на далёкім даляглядзе - успыхне і згасне, згасне - і ўспыхне...
І трэба ж было здарыцца такой бядзе.
Аднойчы ранічкай Тонік не намацаў за дымаходам, на гарышчы, свой сшытак. Тое, што яго маглі ўзяць бацька ці маці, адпадала адразу - на гарышча яны не падымаліся. Не было ў тым патрэбы. Падгледзеў малодшы брат Міколка? Дык навошта ён яму, малому, які і пісаць яшчэ не ўмеў? А калі і ўкраў бы, то не здолеў бы і схаваць - не ўмеў ён яшчэ хавацца і ўтрымліваць нейкую тайну...
Але Тонік усё ж спытаў у браціка пра сшытак. Паабяцаў нават, калі той яго верне, сцізорык з перламутравымі тронкамі, ліхтарык і бінокль з патрэсканымі лінзамі, што знайшлі ў старым, падбітым у вайну, танку. Міколка ж адмоўна круціў галавой, не разумеючы, пра які сшытак ішла размова, бажыўся, што не браў таго сшытка з чорнай вокладкай. Нават заплакаў, калі брат прыставіў ад адчаю кулак да носа.
І тады Тонік заплакаў сам. Ад крыўды. Ад таго, што не ўбярог такую каштоўную рэч. Маці як магла супакойвала сына, бацька недзе ў школе расстараўся агульны сшытак з чырвонымі вокладкамі - прынёс дадому.
- Не такі! Не такі! - біўся ў істэрыцы хлапчук, і разрывалася ў яго душа ад бяды, ад страчанага, бо зразумеў, сэрцам найперш адчуў, што ў яго жыцці адбылося першае вялікае гора. - Той быў інакшы, большы, і старонак болей. І папера лашчоная...
Бацькі не на жарт захваляваліся за здароўе сына, нават паклалі ў бальніцу. І кожны дзень праведвалі то маці, то бацька... А Тонік ні з кім не размаўляў. І не плакаў ужо. Не супакоіўся. У вачах аселі нявыказаны сум і скруха. Сваім горам ён не мог падзяліцца ні з кім на ўсім белым свеце...
То была першая ранка на дзіцячым сэрцы. Першы пісяг.
Нязначная, нябачная, але ж ранка...
Вось так і каханне нехта ўкраў у Антона і Яніны, як той сшытак з-пад дымахода.
Так ніколі той сшытак Антон Клімовіч і не адшукаў. Калі дзе бачыў на вітрыне ці ў каго ў руках, то ёкала душа і заходзілася сэрца, з грудзей вырывалася, у пяткі збягала. Калі ж браў у рукі - кожны раз чакала расчараванне: не яго, не такі...
Толькі ў сне ён знаходзіў яго. З радасцю тады разгортваў старонкі і пісаў, пісаў, невядома што. Пісаў густа і дробненька, каб усё памясцілася ў дзённіку яго жыцця. І распавядаў ён пра сябе падрабязна, з рознымі дэталямі, і так у яго ўсё складна выходзіла, што шчаслівым чалавекам ён адчуваў сябе ў сне...
А тут прымроілася ў вусцішным лесе прыгажуня Яніна. Апаліла напамінкам пра той цудоўны і шчаслівы час. І параніла, і адначасова абрадавала - як-ніяк гожая старонка ў іх мінулым жыцці. Касмічная. Чароўная...
А дождж не аціхаў, здавалася нават, што пачаў узмацняцца. А потым завіхурыла, закружыла, і вецер пачаў згінаць дрэвы: як мерыўся нехта нябачны іх паламаць і параскідаць па зямлі. Ужо нічога не было бачна перад самімі вачыма - суцэльная сцяна дажджу.
Хоць і была ў Антона куртка, але вымак ён да рубчыка. Яго пачала ўжо біць дрыготка - зуб на зуб не пападаў, а дажджу, здавалася, не было канца. Жыхала маланка, канцом зыркай пугі даставала да зямлі - каля самых ног Клімовіча кранулася долу, аж зямля засычэла і счарнела кругам...
У макрэчнай цемрадзі падалося, што нехта прайшоў непадалёк ад яго - у кроках пяці, сагнуты, з капюшонам на галаве, але неяк прасунуўся, бы манекен, не мяняючы паставы. Цяпер Антон пагукаць не асмеліўся, падумаў: «Хай ідзе сваёй дарогай...» Следам, ростам ужо большы, праплыў яшчэ нехта - і зноў Тонік не зачапіў здань, маўчаў, безуважна гледзячы ў суцэльную ліўневую сцяну.
І трэці, яшчэ вышэйшы, пракалываўся, цяжка дыхаючы і стогнучы, усё ў той жа бок.
Клімовіч маўчаў. Безуважна праводзіў позіркам невядомыя істоты: ведаў ужо, як паводзіць сябе. Галоўнае - не кінуцца ў паніку, не нагнаць на самога сябе страху.
Потым пачуліся рогат і грымоты, а яшчэ пазней данесліся плач немаўляці і скуголенне савы. Прабіваліся дзятлава музыка на вершаліне сасны і крык парадзіхі...
Жудасна было чуць такое і назіраць за зданямі.
Не зварухнуўся Клімовіч, не ўздрыгнуў ад жудасных гукаў, здушыў у сабе боязь і страх і не баяўся цяпер ні пачвар, ні ведзьмакоў, ні лесавікоў...
Выратаванне было, пераканаўся ўжо, у спакойнасці і разважлівасці.
Адно непакоіла - даймаў холад.
Ён прымружыў вочы, уявіў сябе ў іншых абставінах - на беразе Прыпяці ў спякотны дзень, твар лашчыць сонца, а спіну сагравае гарачы пясок. І тут жа адчуў, як да лба дакрануліся цёплыя промні - аднекуль жа яны струменіліся, хаця ж ведаў, што ўсё неба было ў чорна-алавяных аблоках і сонца не магло прабіцца скрозь іх. Але ўсё роўна не расплюшчваў вачэй, як баяўся спалохаць тое чароўнае імгненне, зноў падпарадкоўваўся таму пачуццю, што набыў за дзень, - як ведаў, што будзе аддзячаны за разважлівасць і абачлівасць.
Цяпло перакінулася ўжо да пераносіцы, потым падступіла да шчок. Гарачымі сталі вушы, патыліца, і па ўсім ужо целе разлілася цеплыня - запульсавала роўнымі штуршкамі кроў, ударыла ў скроні.
І яшчэ не расплюшчваў вачэй, як чакаў яшчэ нейкага цуду ці адкрыцця, а якога, і сам не ведаў, не здагадваўся. За дзень у яго адбылося столькі дзівосаў, што ён і здзіўляцца перастаў.
Нехта злёгку штурхануў яго пад бок, як сядно хацеў вывесці з задумення.
І тады ён расплюшчыў вочы і з усіх сіл стараўся не выказваць здзіўлення: на лугавіну зырка свяціла сонца.
На небе не было ніводнай хмурынкі - нават і дажджавых кропель на высахлай траве не значылася.
«Дык што ж тады ўсё-ткі гэта было? - хацеў здзівіцца Антон, але тут жа і прытушыў сваё здзіўленне, сам сабе адказаў, як супакоіў: «Анічога не было. Прыродная з'ява...»
Ён скінуў з сябе дажджавік, каб прасушыць на сонцы, але на ім і знаку ад дажджу не было. Згарнуў яго, паклаў у рэчавы мяшок.
Што яшчэ кінулася ў вочы - перамяніўся пейзаж. Замест дубоў стаялі нейкія іншыя дрэвы - ці не вольхі. І былі яны высачэзныя, у дзесяткі разоў большыя, што бачыў да гэтага. Дубовая калода, на якой адпачываў, зусім знікла - як і не было яе на лугавіне.
А калі выбраўся ў дарогу, напачатку разгубіўся - перад ім замест адной дарогі, на якую паказала Яніна, было аж некалькі - і ўсе яны разыходзіліся, беручы пачатак ад высокай алешыны, у розныя бакі, як промні сонца. І не было сярод іх галоўнай, бальшака, - усе аднолькава стаптаныя нечымі нагамі, і былі яны ўсяго сцежкамі-сцяжынкамі...
Атрымлівалася ж як на малюнку Васняцова - улева пойдзеш, там пагібель чакае, направа - долю сваю згубіш...
«Дык па якой ты раіла ісці, Яніна? - звярнуўся думкава Клімовіч да дзяўчыны. - Ці ўсё роўна ісці па якой - усе галоўныя?..»
Ніхто не адказаў - ні вецер, ні голас дзяўчыны.
І ён рашуча пашыбаваў наперад, нават не выбіраючы дарогі. Рашыў так - на якую выб'ецца, па ёй і пойдзе. Але ён і так ішоў па сцяжыне, нават не пільнуючыся яе. І гэтаму не падзівіўся, ведаючы, што нічога не пераменіць, не перайначыць. Ды і навошта? Ён сам сабе ўжо не належаў, а падпаў пад чыюсьці ўладу, і той, нехта, кіраваў яго думкамі, жаданнямі, а можа, нават і лёсам...
З кожным крокам сцяжына раздавалася ўшыркі. Спачатку паказаліся сляды ад калёс, і між імі значыліся конскія капыты з узорамі падковы, карычневыя кучы круглякоў. Потым, праз сотню крокаў, дарога яшчэ больш пашырылася, і ён ужо крочыў па правай машыннай каляіне - выразна бачыліся рабрыстыя карункі ад колаў магутных «МАЗаў». Дзесьці наперадзе, далекавата яшчэ, пачуўся брэх сабак (мо ўжо і Камень?), затрымцела радасна сэрца, што вось так хутка і проста выйшаў на вёску, што хутка знікнуць яго хваляванні і трывогі, праясніцца незразумелае становішча і стан...
Льга было пазнаць і тую дарогу, па якой выбраўся ранічкай, і той масток праз Броньку, на якім некалі з Чэрчылем адпачываў і пераабуваўся - нацёр тады надта ногі, і там жа, пад пакручастай бярозай, біла крынічка з-пад зямлі... А вунь і крыж драўляны перад вёскай, абвешаны вышытымі ручнікамі клапатлівых гаспадынь...
Але (дзіва!) чым больш у ім мацнелі радасць і пачуццё, што ён вызваляўся з нябачнага і незразумелага чыйгосьці палону і ўлады, тым хутчэй пачала звужацца перад ім дарога. Машынная каляіна стала дзвюма палоскамі ад колаў вазоў, а потым і яны зніклі, і ён ужо валюхаў па добра ўтаптанай сцяжыне, што пралягла выспай праз узболатак; абапал сцежкі хісталіся качалкі рагозу. Далей ад сцежкі маўкліва стаялі яшчэ з зялёным лісцем роўныя алешыны. І яму ўжо нельга было ступіць ні ўправа, ні ўлева. Толькі - назад. А назад, туды, дзе ён быў да гэтага, вельмі ж не хацелася...
Клімовіч страху не адчуваў, і тое яго ратавала. Сам не ведаў, чаму гэтым кіраваўся, але перакананы быў, што ратаваўся.
Потым ён зразумеў сваю памылку, чаму не дайшоў да Каменя, - вёска ж, лічы, была перад самым носам, нават пах яе адметны пачуў... Вылузалася з рук, як уюн, выслізнула.
Памылка была ў тым, што раней часу ў ім нарадзілася радасць. Хаця, калі ўдумацца, яна ні на чым і не трымалася. Як і нічым не жывілася. Таму і сапсавалася ўсё нечакана, згасла. Нездарма ж прашчуры прыдумалі прымаўку: «Не кажы гоп, пакуль не пераскочыў...»
Пашкадаваў, што праявіў сваю нявытрымку. Няўсцерп, бач, яму стала. «Уж замуж невтерпеж...» І да гэтага яна, мачыха-нявытрымка, падводзіла не раз, але, як ні дзіўна, нічому не навучыўся - паўтараў свае памылкі зноў і зноў. Як усё роўна выпрабоўваў сябе на трываласць.
І, здаецца, не шкадаваў пра тое...
Нешта пракрычала сойка ў вершалінах алешыны - як папярэджвала. Пра што яна магла папярэдзіць? Нават калі і сказала б пра нейкую бяду чалавечым голасам, то ён не абмінуў бы яе, не пазбегнуў бы свайго лёсу...
Дарогу-сцежку пераразаў вірлівы ручай. Напорыста гнаў чыстую ваду на схіл, быццам недзе справа, у кустоўі, біла порстка з зямлі крыніца. Ён нахіліўся, памыў рукі, выцер твар. Зірнуў на сонца - яно гэтак жа вісела над галавой, было ў зеніце.
«Ці бывае ў гэтым царстве калі-небудзь ноч? - абыякава спытаў у самога сябе, не надаючы нейкай асаблівай увагі і значнасці свайму пытанню. І каб нічога лядайкага не падумаў пра яго Ён, той нябачны, здаецца, ж і нязлы, але што Вялікі Жартаўнік, дык тое дакладна, згладзіў сваё пытанне і сам жа сабе адказаў: «А навошта табе ноч? Хіба кепска - жыць толькі днём? То ж і спаць не трэба. Бо колькі доўгіх гадоў у чалавека на сон траціцца - страх!..»
Дарога яшчэ больш звузілася...
Сцежка пралягала праз балота. Абапал яе рос бабоўнік, рагоз, а дзе калюжыны, лапушыста ляжалі зялёныя аладкі лотацяў. Нават цвілі белыя лілеі. Узабраўшыся на іх, пераклікаліся, раздуваючы белыя капшукі на шыі, жабы.
Патыхала гніллю, церпкай затхласцю і атрутнымі газамі.
«Жабы ў кастрычніку? - спытаў і тут жа спахапіўся Антон. - Ну і што, што ў кастрычніку? Так трэба, у прыродзе ўсё можа быць...»
Сцежка ледзь-ледзь стала шырэйшай.
А як яе расшырыць можна было да ранейшай дарогі, Клімовіч не ведаў, хаця разумеў, што здольны тое зрабіць.
Наперадзе былі ўжо кладкі. Праклаў нехта іх праз усё балота. Патыхала смярдзючай тванню, багнай, уюнамі і хмелем. Аднекуль з нетрыскаў дрыгвы вылузвалася наверх паветра і ўспучвалася гулкімі чырвонымі бурбалкамі, - тады яшчэ больш смярдзючым рабілася паветра, не прадыхнуць...
Тонік адчуў, як пачала кружыцца галава, і, каб не ўпасці, заспяшаўся на кладкі.
На пачатку кладак тырчэў тоўсты арэхавы кій.
Клімовіч ухапіўся за яго, каб падтрымаць сябе, калі захістаюцца бёрны ці закружыцца галава, бо калі, не давядзі Божа, ён зваліцца і пападзе ў абдымкі Балотнага Цара, то яму ўжо ніхто, мусіць, не паможа.
Кій быў сухі, лёгкі, мо і занадта лёгкі. І не ўгадаць, быў ён высечаны летась ці залетась, а мо і ўсе сто год назад. Як і лагі, па якіх ступаў, якія былі і не сёлетнія, і не леташнія - вятры і дажджы зраўнялі час, спынілі яго на адным месцы...
Лагаў было дзве, і кладкі аднолькавай таўшчыні і шырыні. Счасаныя зверху, каб зручна было ступаць. І было пакладзена некалькі прагонаў - ці не з пяць. На трэцім прагоне ён нечакана пахіснуўся, хаця ж ногі цвёрда і ўпэўнена ступалі па кладках. Абапёрся на кій, а ён мякка пайшоў углыбіню і не знайшоў нідзе апірышча.
І Антон здагадаўся ўпасці на калена, каб не паляцець у смярдзючую багну, у якой пухкалі бурбалкі і кішэла процьма жукоў і, здаецца, вужоў. Ён толькі цяпер прыгледзеўся і здрыгануўся - вужы поўзалі адзін па адным, як дурэлі, і атрымлівалі асалоду ад балотнага жыцця. Над імі лёталі машкара і камарэча, розныя кузуркі сядзелі на лотацях - чым не жыццё? Рай... Вужыны рай, вужынае царства...
«Недзе ж з імі і Вужыны цар жыве, - падумаў разважліва Клімовіч, - тут у іх сваё жыццё...»
Яны на яго не звярталі ніякай увагі, не баяліся, не палохаліся, не ўцякалі, але і не імкнуліся да яго. Ён як і не існаваў для іх...
Пятыя кладкі ён прайшоў без асаблівых цяжкасцей, не лічачы, калі слізганула трошкі левая нага. Але ён не страціў раўнавагі, выратавалі правая нага і кій, што не даў нахіліцца ў левы бок...
Спрэс па ўсім балоце расла асака. Пад нагамі была цубкая ўжо зямля - з прыемнасцю стаў на яе, адчуў сябе спакайней.
Сцежка вывела знячэўку да хаціны, што прытулілася глухой сцяной да высозных клёнаў - ніколі і не страчаў такіх нідзе.
«Леснічоўка? Адкуль яна? Не памятаю, каб яна стаяла, не раз, здаецца, і праходзіў тут. Ці жыве ў ёй які самотнік, збеглы ад сораму і ганьбы сваёй радзімы? А мо то прыстанішча лесавіка, а я без яго дазволу забрыў у яго ўладанні? Хто ж я буду тут - няпрошаны госць? Ці вандроўнік-паляўнічы, які збіраўся адкрыць сусвет, і збіўся з дарогі, галодны і стомлены? Ці жабрак, які ходзіць па хатах і вымольвае кавалак хлеба? Так яно ці не так, але такіх любая паляшуцкая хата сустрэне прыхільна, абагрэе і накорміць.
Што ці хто чакае мяне ў гэтай хацінцы? Вораг ці сябра?..»
Антон асцярожліва пастукаў у дзверы. Ніхто не адгукнуўся. Яшчэ грамчэй пастукаў - зноў ціха. Тады ён паспрабаваў асцярожліва прачыніць дзверы - яны тоненька піснулі і замоўклі.
- Ці ёсць хто ў гэтай хаце і ці можна зайсці стомленаму вандроўніку? - спытаў яшчэ ў сенцах Клімовіч і, не дачакаўшыся адказу, узяўся за ручкі дзвярэй ужо ў хату.
- Хто жывы ёсць у хаце? - зноў падаў голас госць, пільна ўслухоўваючыся ў цішыню хаты.
Ніхто зноў не адказаў яму.
Тое, што ў хаціне нехта жыў, было бачна адразу. Па-першае, было суха і ўтульна - як усё роўна кожны дзень палілася грубка і печ. Грубка і сапраўды была цёплая, а на прыпечку стаяў гарбатнік - быў амаль гарачы. І Клімовіч не вытрымаў - адліў у гліняны кубак кіпню, і тады па хаце паплыў травяны церпкі водар.
Гарбата настоена была на паляшуцкіх зёлках, дамешваўся сунічнік і маліннік. Глытнуўшы, госць адразу адчуў, як да яго пачалі вяртацца страчаныя сілы.
Ён скінуў з сябе ўсю амуніцыю, паклаў каля парога. Плашч павесіў каля дзвярэй на ласіныя рогі.
Скрозь па сцяне віселі высушаныя пучкі святаянніку і любісты, арнікі і дзівасілу. Там жа звісалі вязанкі баравікоў, цыбулі, стручкі перцу і карані пятрушкі.
На стале ляжалі нейкія кнігі і часопісы, газеты і канверты. Роўным стосікам высіліся талеркі - вымытыя і высушаныя. Чарніліца і ручка з пяром - у цэнтры стала. Але што найбольш здзівіла - друкавальная нямецкая машынка «Эрыка».
І не вытрымаў, заклаў аркушык паперы, надрукаваў машынальна пытанне: «Адкрыйся, таямніца! Я прыйшоў сюды з добрымі намерамі, без кепскіх думак і жаданняў. Нічым не парушу чароўнае суладдзе і дабрыню, якія сустрэліся мне тут...»
Не дзівіўся, што машынка была з беларускімі літаркамі «і» і «ў». Як хто падрыхтаваў для яго і рабочы стол, і стос паперы - сядай, спадар Клімовіч, пішы, бо ты заўсёды плакаўся, што не хапала табе часу і магчымасцей засесці за нешта значнае і вялікае, а для газеты страчыў толькі тое, што ад цябе патрабавалі... Ніколі ты не належаў сам сабе. І рабіў усё тое, што праціўна было тваёй натуры...
«Хто, які добры Чалавек загнаў мяне сюды, а мо і сам Бог стварыў такую выдатную магчымасць пасядзець, па-разважаць...»
Столькі герояў і сюжэтаў сядзела ў яго галаве, столькі жыццёвых сітуацый, трагедый і шчаслівых імгненняў! На цэлыя аповесці і раманы, а рэалізаваць усё тое не мог - адбіралі час клопаты быту, неўладкаванасць, жабрацкае існаванне і штодзённая барацьба за выжыванне; працаваў за капейкі, якіх хапала толькі на тое, каб пражыць ад зарплаты да зарплаты - і то не заўсёды...
Хто ж тут жыве? Хто? Адгукніся!
Беларускі пісьменнік, што адгарадзіўся ад усяго свету і зашыўся сюды, каб тварыць свае геніяльныя творы? Але для каго ён тварыў, адарваўшыся ад плыні жыцця? Хто чытачы ў яго? Птушкі і дрэвы? Неба і сонца? Айчына ў небяспецы, сатана правіць баль, лепшыя пёры цяпер на перадавой, на літаратурных барыкадах, ірвуць сэрцы на іншае, не на творчасць. І ў кожнага балючая думка, як уратаваць Бацькаўшчыну, не аддаць яе на здзекі чужынцу. Бо колькі ўжо можна быць пад прыгонам і ў сваёй Айчыне адчуваць сябе эмігрантам, як той казаў - апазіцыяй?..
Тут жа, пры сцяне, стаяў драўляны ложак, засцелены прасцірадлам, падушка, запасныя коўдры на табурэціку. У кутку, на паліцах самаробнае шафкі, ляжалі стосікам прасціны, стаялі гладышы, вазы, кубкі, стос нейкіх кніг, скорасшывальнікі з нейкімі дакументамі ці запісамі... Чалавек, што тут жыў, быў, мусіць, педантам і апантаным творцам...
«А дзе ж ён падзеўся? Пайшоў на паляванне? Хутка вернецца? Калі ж не вернецца, то я з дазволу Ўсявышняга пазнаёмлюся з яго паперамі... Можа, мне тут прыйдзецца прабыць шмат часу - у палоне Дабрыні можна быць і вечна... А цяпер - спаць, спаць і спаць...»
Боты пакінуў там жа, ля парога, стрэльбу прыткнуў за спінкай ложка - каля галавы, і толькі тады лёг на ложак.
Адразу ж, як толькі прымружыў ацяжэлыя павекі, да яго падкраўся глыбокі і моцны сон.
Тады ж яго ахутала супакаенне, якога ён, здаецца, ніколі не адчуваў за сваё жыццё.
Сонца не краталася са свайго месца.
Мо яно заблудзілася і таму не ведала, у які бок павярнуць далей свой шлях, як і не ведала, ці то зрабіць зыход дня ці пачатак яго. Ніхто, здаецца, не ведаў, чаму так здарылася, як і не ведалі, хто быў у тым вінаваты.
Так і Антон заблудзіўся і таму не знаходзіў выйсця, таксама не ведаў - ці то поўдзень у яго жыцці, ці жыў ён на зыходзе таго ж дня...
Зоркі не ведалі, чаму іх днём не відаць з зямлі.
Млечны Шлях страціў сваю значымасць і перастаў указваць арыенцір нябесным валацугам.
Здавалася, нябесны шар перастаў круціцца па сваёй арбіце і таму затаіўся ў чаканні невядома якой каманды.
Стрэлкі гадзінніка забыліся, у які яны бок круцяцца і ці правільна паказваюць час.
Бо касмічны і зямны час адначасова спыніліся...
У пекле засумняваліся, ці сапраўды ўсё адпавядала сапраўднасці.
У раі таксама не ведалі, ці рай ёсць сапраўды той рай, які тысячагоддзямі апраўдваў сваю назву і прызначэнне. І мільярды чалавечых душ імкнуліся купіць ці набыць у гэтую запаветную Краіну квіток, з-за чаго ахвяравалі сваімі прынцыпамі і звычкамі, адмаўляліся ад процьмы салодкіх імгненняў і спакус, што прыдумала чалавецтва. Без чаго не маглі жыць мільёны і мільёны людзей...
А ці можа быць Рай у Пекле?
А ці можа існаваць Пекла ў Раі?
Ці ёсць ён - Пякельны Рай?!
Хто адкажа на гэтыя пытанні? І ці ёсць яны, увогуле, адказы?..
Хто пра тое ведае?..
Спаў Тонік невядома колькі гадзін, а можа, і сутак.
Бо нельга было вымераць час і даведацца пра яго дакладнасць. Гадзіннік даўно адмовіўся адлічваць секунды, а сонца заснула ў зеніце, не рухалася...
У яго ад перасыпу балела галава. Але ў душы адчуваліся лёгкасць і жаданне паляжаць яшчэ які час у ложку, асэнсаваць пражыты ў хаце час...
Што з ім здарылася? Выбраўся ў лес, у невялічкую вандроўку, а вярнуцца назад ніяк не можа. Цяпер жа ён не можа з упэўненасцю сказаць, ці хацеў ён сапраўды таго...
Можа, і вярнуўся б, ды перашкодзілі, сапсавалі ўсё страх і заўчасная радасць. Тое ён добра зразумеў і асэнсаваў. Калі яшчэ не прапала жаданне вярнуцца дахаты.
Страўнік напомніў пра сябе, што ён пусты. Смактала пад грудзьмі, і ад голаду стала млосна.
У рэчавым мяшку ён адшукаў загорнутыя ў ручнік сала і паўбохана хлеба, некалькі цыбулін, вараныя яйкі. Нездарма ж Насця прымусіла захапіць у дарогу, хоць і на некалькі гадзін збіраўся на тую пагулянку.
«Збіраешся ў дарогу на дзень, а яды бяры заўсёды на некалькі сутак», - гаварыла гаспадыня, і так мовяць заўсёды палешукі.
Добра, што паслухаўся, а думаў жа...
Голад утаймаваў хутка. Напіўся гарбаты з таго ж эмаліраванага гарбатніка. І адчуў сябе наетым і задаволеным. Уявіў яшчэ і вязнем, які задаволены сваім жыццём. Успомнілася нечая прытча: «Раб, які не адчувае сябе рабом, тройчы раб...» Тут жа і папракнуў сябе за папрок - недзе і нехта чытае яго думкі, яго незадаволенасць, яго іранічнасць - усё тое толькі адцягвае на невядомы тэрмін час яго выбаўлення з няволі, ну, няхай не з няволі, а з раю...
Выбаўленне з раю?..
Захацелася перабраць газеты і часопісы, што ляжалі на стале. Цікава, што тут за чалавек такі жыў, што так доўга не аб'яўляўся? Што ён чытае, чым жыве? Газет такіх там, у сябе, ён і не бачыў. «Вольная Беларусь», «Ліцвінія», «Пекла і рай», «Мы - не рабы».
Былі тут і знаёмыя - «Свабода», «Пагоня», «Спадчына», «Полымя адраджэння»... Былі газеты і на незразумелай мове. Як ні ўчытваўся ў выхадныя дадзеныя, каб даведацца, хто іх друкаваў і дзе, дакапацца да адраса не мог... Ці то адукацыі не хапіла, ці адмысловая мова была ў газет...
Тое ж было і з кнігамі. Багдановіч, Колас, Ядвігін Ш., сучасныя - Сыс, Рубанаў, Арлоў, Гілевіч, Быкаў, невядомыя аўтары і назвы твораў, якіх Клімовіч, да яго сораму, ніколі не чуў і не страчаў. Кнігі былі на невядомых мовах і выдадзены былі ў невядомых выдавецтвах...
На глухой сцяне, дзе не было вокнаў, вісеў каляровы плакат - «Сацыялізм - шчаслівае жыццё». Шчаслівая дзяўчынка трымала абярэмак кветак і шчасліва ўсміхалася. І стаяла яна на мурагу. А пад ім чалавечыя чарапы, процьма чарапоў, і на кожным штэмпель-факсіміле «Сталін, Сталін, Ста...».
Жудасна было глядзець на плакат. Быў ён стары, заседжаны мухамі, выгаралы, гадоў мо з сорак яму - ці ўсе пяцьдзесят, а мо і трыста...
На сцяне вісеў гадзіннік. Маятнік у ім хістаўся з боку на бок, але на цыферблаце не было стрэлак. І лічбы зусім не гадзіннікавыя, і не дванаццаць іх было, а дваццаць - па стагоддзях.
Якое цячэнне часу адбывалася тут?
У цэнтры сцяны, пасярэдзіне, пад плакатам, Тонік прыкмеціў дзвярную бліскучую - ці не залачоную? - ручку. Дзвярэй жа, здаецца, не было - агледзеў памяшканне ўважліва і дасканала. Ці іх не было перад гэтым бачна?
Нейкі час вагаўся - адчыняць ці не? Яго як што стрымлівала, не пускала, і адначасова нейкая ж сіла і падштурхоўвала, піхала наперад.
Асцярожна, як бы крадучыся, падышоў да сцяны, узяўся за цёплую залачоную ручку, крутануў дужку ўніз. Шчоўкнуў замок. Гук сведчыў, што язычок выскачыў з ячэйкі...
І тады Клімовіч пацягнуў ручку на сябе.
Дзверы лёгка паддаліся, без рыпу, бязгучна прачыніліся, і ён расчыніў іх зусім, на ўвесь разварот.
Дзеры аказаліся двайнымі. Тыя, другія, былі ці то дубовыя, ці то грабавыя. І ручка ўжо іншага ўзору - срэбным крыжам і большага памеру.
Яшчэ з большым хваляваннем і нецярпеннем дакрануўся да яе. Упэўнены быў, што дзверы выведуць у двор, бо хатка была з чатырох сцен - у тым ён пераканаўся, абышоўшы вакол, калі шукаў уваход. Гэтак жа крутануў, як і першую, таўхануў злёгку ад сябе. Дзверы паддаліся, самі ўжо расчыніліся ўсё шырэй і шырэй, - перад ім быў не падворак, не клёны, якія былі за сцяной, а зусім іншае відовішча...
Першае, што зрабіў Антон Клімовіч, пастараўся не выказваць свайго здзіўлення, супакоіў сябе, загадаў думкава верыць ва ўсё тое, што ўбачыў і ўбачыць...
Ён, усё ж зачараваны, як сонны, пераступіў дубовы парог і апынуўся ў прасторнай светлай зале з высокімі і шырокімі вокнамі. Карцела зірнуць за шыбіны, верылася ўсё ж, што ўбачыць у акне тыя высозныя клёны, да якіх падступалася леснічоўка. Але ўбачыў толькі белыя аблачыны на блакітным небе.
Адчуванне было такое, што ён сядзіць у самалёце, а недзе там, пад воблакамі, зялёна-блакітная зямля. Але і яе не было бачна - толькі воблакі і блакіт.
Калі ж адышоў ад акна - яго пачало хістаць, то і сапраўды адчуў бязважкасць і злёгку кальнула ў скроні. Успомніў пра дзверы - ці знойдзе хаця выхад назад? Дзверы былі ўжо зачыненыя. Яны паддаліся, зноў расчыніліся, - і тады ён супакоіўся, адышоўся ад дзвярэй, толькі яшчэ раз азірнуўся, каб лепей запомніць іх распалажэнне.
Памяшканне было правільнай круглай формы. Столь была высака над галавой, блакітная, як і неба. А мо то і было неба, бо Тонік адчуў лёгкі подых паветра, і сонца было бачна - на тым жа месцы...
Па ўсім крузе, між вокнаў, былі стэлажы з кнігамі, фаліянты ва ўсіх былі аднолькавыя - жоўта-карычневага колеру, аднолькавага памеру.
Толькі цяпер прыкмеціў, што пад стэлажамі, правільней, у стэлажах уманціраваны дзверы - дванаццаць дзвярэй на аднолькавай адлегласці. І кожная прыцягвала сваёй таямнічасцю, запрашала завітаць.
І Клімовіч разгубіўся...
За яго спінай нешта зашамацела, затрашчала, і ён павярнуўся: над дзвярыма, праз якія Антон увайшоў у залу, засвяціўся вялізны, на ўсю сцяну, экран. На яго, усміхаючыся, глядзела Яніна. Тая, якую сустрэў у лесе. Толькі яна была ўжо ў іншым адзенні - у бялюткай кофце, з каралямі на шыі.
- Добры дзень, шаноўны спадар Антон! Рады вітаць цябе ў нашых уладаннях. У Краіне Памяці і Суладдзя.
- Дзень добры, шаноўная панна Яніна! Дзякую за запрашэнне ў тваю дзівосную краіну. Мне тут цікава і ўсё падабаецца.
- Прыемна чуць такія словы. Гэта словы не ганарліўца, з якога прэ пыха і ўпэўненасць, а разважлівага чалавека. Я радая, што ты з гонарам прайшоў усе выпрабаванні, якія выпалі на тваю долю. Таму ты і атрымаў пропуск у Галоўную Хату. Цяпер ты можаш карыстацца ўсім тым багаццем, што там ёсць. І заставацца зможаш столькі, колькі захочаш. Праз тры дні ты ў любы час можаш вярнуцца ў свой Камень. Цяпер для цябе не існуе ніякіх перашкод.
- Дзякую. Я не буду спяшацца дадому.
- У цябе, я ведаю, процьма пытанняў. Але пакуль што толькі адно ты можаш высветліць у мяне.
- Што азначае - Галоўная Хата?
- Ты знаходзішся ва ўнікальным Сховішчы Сусветных Скарбаў. У Хаце сабраны культурныя каштоўнасці з усяго свету. Кожная чалавечая душа зарэгістравана, і пра яе можна даведацца са Святой Кнігі. Ты можаш прачытаць любую кнігу на любой мове свету. Для гэтага дастаткова яе ўзяць у рукі. Тут кнігі ўсіх стагоддзяў, усіх краін і народаў. Выдадзеныя і нават не выдадзеныя, якія будуць некалі чытаць - праз пяць, сто і тысячу гадоў...
- Дзі... Зразумеў. Дзякую! Хачу азнаёміцца з гэтым багаццем.
- Калі спатрэблюся, можаш мяне заўсёды знайсці - націсні толькі кропачку зялёнага колеру. А цяпер - да сустрэчы! Поспехаў табе! Па ўсіх тэхнічных пытаннях звяртайся да гіда - ён ад цябе злева. З кампутарамі ты меў справу, так што ўсё ў тваіх руках...
Да Тоніка прыйшло сапраўднае супакаенне. Прайшлі ўзрушанасць і здзіўленне, якім ён заўсёды не даваў вырвацца на волю, знікла душэўная дрыготка і недаўменне, ён стаў самім сабой.
Ён усміхнуўся. Рашыў проста пасядзець у мяккім крэсле, прыйсці да канчатковай раўнавагі. Сеў, расслабіўся, раскінуў ушыркі рукі. Прымружыў вочы. Ні пра што не думаў.
Паплыў па цячэнні бяздумнасці, бязважкасці і абыякавасці - збіраўся з сіламі...
Пра сябе адзначыў, што ў сваім жыцці ён яшчэ раз перамог самога сябе. Цярпеннем перамог. І падняўся яшчэ на адну прыступку. Да чаго? Сам не здагадваўся. Да самаўдасканальвання? А якога? І што гэта такое - удасканальванне?
Прывядзенне ў належны стан сваёй душы? Ці прафесіі? Ці пражыцця ў суладдзі з Богам, з яго запаветамі?..
Мільёны пытанняў - і ніводнага адказу.
Біблія... Першая Біблія ў свеце і - «Біблія» Францішка Скарыны. Ці ёсць яны ў сховішчы?
Націснуў на кнопку «Задавайце пытанне». Успыхнуў вялікі экран - мо метраў трыццаць вышыні.
- Ці можна паглядзець арыгінал першай у свеце Бібліі?
На табло загарэўся адказ: «1-1-1-1-1».
- Не разумею, што азначаюць лічбы.
Срэбрам засвяціліся словы: «Гэтыя рукапісы знаходзяцца за дзвярыма № 1, у першым радзе, на першай паліцы, у першым адсеку, па ліку - першая...»
Клімовіч кіўнуў галавой.
Ён выдыхнуў з сябе паветра, настроіўся на хвалю творчага спасціжэння. Адчуў знаёмы сверб душы - «Не дазваляй ніколі душы ленавацца», крутануў галавой, як бык, што выходзіў на карыду, падняўся з крэсла і пайшоў да дзвярэй - першыя ад уваходных. Не памыліўся - на дзвярах таблічка высвечвала нумар, смела адчыніў іх.
Калі ж зайшоў, з'явілася адчуванне, што ў памяшканні ён не першы раз, што яму тут усё знаёмае і вядомае...
Парог пераступіў смела і ўпэўнена.
У твар ударыла свежая прахалода, патыхала здаровым і жывым пахам. Не цвіллю і сырасцю, як у стандартных савецкіх жабрацкіх бібліятэках і музеях, а водарам, без пылоты і смецця... Хто ж тут прыбіраў, хто мыў і чысціў, сартаваў, ставіў на паліцы кнігі і класіфікаваў, падбіраў і заносіў у картатэку?..
Клімовіч не задаваў нікому пытанняў, ён проста дзівіўся гіганцкай рабоце, хаця не сустрэў ніводнага тут чалавека, жывой істоты, нават робата.
Без цяжкасцей ён адшукаў першы рад, першую паліцу і першы адсек. Біблія стаяла першай. З хваляваннем узяў у рукі Кнігу Кніг. Адчуў яднанне з Богам. Да яго лба дакранулася длань Усявышняга Творцы...
Клімовіч ведаў, што Кніга Бога знаходзіцца ў Ерусаліме. Але ж яна была і тут. Якая з іх - арыгінал? Ці то Боскі цуд - адна і тая ж кніга магла знаходзіцца ў двух месцах? Пэўна ж, так...
«І прасвятлее розум у таго, хто імкнецца да Святла. І памутнее ён у таго, хто лянуецца і не звяртаецца да мяне, не звярае сваё жыццё з маім. Я раздзяліў жыццё душы на Пекла і Рай. Ніколі не знойдзеце раю ў пекле, але хто шукае прывідны рай на зямлі, знойдзе сабе пекла, бо толькі сатана можа паддурыць народы, аплесці іх розум чорнай павучынай, прымусіць адмовіцца ад Запаветаў...»
Антона аж здрыганула ад гэтых радкоў. То ж пра такіх, як ён, бязбожнікаў, якія верылі ў светлы рай на зямлі, у камунізм, які бачыўся так блізка і яскрава, і які ніхто ніколі і ні пры якіх абставінах не мог пабудаваць. Як і тую Вавілонскую вежу...
Праз нейкі час ён паставіў Кнігу Кніг на сваё месца.
Непадалёк, у тым жа радзе, была і скарынаўская «Біблія», хаця, ведаў Клімовіч, яна знаходзілася ў Дзяржаўнай бібліятэцы, якая насіла імя таго ж сатаны, які паддурыў людзей і хацеў адлучыць іх ад Бога...
На паліцах былі сабраны ўсе Бібліі свету. А на сценах былі прымацаваны карціны з біблейскімі сюжэтамі пэндзляў Шнора і Дарэ, Ван Дэйка і Скарыны, Эмстэда і Бэнэ, Ліліена і Рубенса - усіх і не злічыць, бо кожная краіна дала свету сваіх геніяў, кожны з іх уславіў Бога, і Бог праславіў іх...
Перахрысціўся тройчы Антон на ўсе бессмяротныя кнігі. Ён навучыўся маліцца тут, каля кніг. Хаця даўно паверыў у Бога, і Бог дараваў яму яго невуцтва і дзікунства... Але, ведаў Клімовіч, яму яшчэ ісці і ісці да Бога, яшчэ доўга вырываць і выкарчоўваць з сябе асцюкі заразы і бацылаў, што ўшпырылі яму ў школе, затуманілі мазгі, пазбаўлялі волі, адбіралі і забаранялі імкненне да Божага бласлаўлення... І ён выправіўся ў гэтую нялёгкую дарогу, верыў, што пераадолее любыя цяжкасці, што выпадуць на яго долю...
Стомленым, але задаволеным ён вярнуўся ў круглы пакой. Нават забыўся пра дзверы Вяртання, бо цікаўнасць да невядомых ісцін узяла верх, і ён з гэтым ужо не мог нічога парабіць. З памяці не сцерлася жаданне вярнуцца дадому. Яно, жаданне, драмала ў мільярдных адсеках і ячэйках, але не прачнулася яшчэ памяць, яна драмала і чакала свайго часу... Чакала таго імгнення, калі мозг Антона запоўніцца ведамі, вопытам, мудрасцю, што выпрацавала чалавецтва за тысячагоддзі і якія не магло ўзяць наступнае пакаленне, што прыходзіла на змену - з-за ляноты сваёй не магло, уяўнай і памылковай задаволенасці...
Тонік адчуў сябе малым дзіцёнкам, якога ўкінулі ў пакой, дзе было шмат дарослых цацак. Яго згаладалы мозг, быццам лёгкі паралон, напітваўся з кожным імгненнем тымі сусветнымі здабыткамі, што накапіліся на Зямлі і ў Сусвеце...
«Божа, дзякуй, што Ты ёсць, што паклікаў мяне сюды. Каб даказаць ёлупню і неразумнаму стварэнню, што мы на зямлі нічога не значым, бо нічому не навучыліся, не зразумелі, чаго прыйшлі на гэты белы Свет, ад каго залежым, хто даў нам Сілу і Розум...
Даруй, што позна прыйшоў да Цябе...
Цяпер я іншы. Цяпер я буду ведаць, дзеля чаго трэба жыць. І - як жыць. І - колькі жыць.
Я яшчэ слабы розумам, шмат чаго яшчэ не петру, але з усіх сіл буду імкнуцца ісці да Цябе... Дай толькі мне сілы. Кожны дзень, пражыты на зямлі, я хачу прысвяціць Табе...»
Калі ж мінула першае ўзрушанне, калі кроў зноў спакойна і раўнамерна пабегла праз сэрца, ён зноў падступіўся да кнопак чароўнай машыны. Паслаў у Сусвет пытанне:
- Якія віды мастацтва знаходзяцца ў Сховішчы?
Экран засвяціўся жоўтым колерам, потым успыхнуў блакітам. На ім ішоў пералік асноўных скарбаў, што былі схаваны ў нетрысках унікальнай установы.
Тонік выгукнуў нешта невыразнае, падобнае на здзіўленне ці ўзрушэнне. У яго няйнакш адняло мову. У тое цяжка было паверыць. У Хаце былі сабраны творы ўсіх мастакоў свету - вядомых і невядомых, прызнаных і непрызнаных. Бо ўсе яны адзначаны перстам Творцы. Аб'ектыў Сонца і Месяца засведчыў усё, што адбывалася за тысячагоддзі з кожным чалавекам, з кожнай жывой істотай.
У відэатэцы былі хранікальныя кадры ўкрыжавання Ісуса Хрыста (а атэісты сцвярджалі, што таго ніхто ніколі не бачыў), яго Ўваскрашэнне, кадры пра Настрадамуса, пра Сусветны патоп, пра...
Не было складанасці даведацца пра загадкавыя смерці князёў Вялікага Княства Літоўскага, пра лёс кожнага караля Рэчы Паспалітай. Ды пра ўсіх-усіх людзей. Памяць засведчыла апошні ўздых, апошні ўдар сэрца, прасачыла, дзе знаходзіцца яго душа, у каго перасялілася пазней...
«Спакайней, спадар Антон, спакайней... А то страціш розум ад перанагрузкі думак, - супакойваў сам сябе Клімовіч, з усіх сіл аберагаў сябе ад уздзеяння аграмаднага грузу інфармацыі, што накапіла Памяць. Не, гэта не Сховішча, не Музей, гэта... Такога і слова падабраць немагчыма, такога вызначэння яшчэ не было на ўсім зямным шары. Мо і ў Сусвеце. Не ішла нават ні ў якае параўнанне Каралеўская бібліятэка ў Вялікабрытаніі, Нацыянальная ў ЗША... - Спакайней, Антон, спакайней. Паберажы свае эмоцыі...»
Ён задумаўся, нахмурыў лоб, абхапіў галаву рукамі. Яго як што падымала і апускала - акурат як з тым дубам на лугавіне. То было папярэджанне? Узрушанасць не аціхала, і ён падышоў да акна.
Глядзеў на белыя вялізныя аблокі і баяўся сам сабе прызнацца, што ён нішто ў гэтым жыцці. Што яго веды, якімі ён няхай і не ганарыўся, але выкладчыкі ацанілі як выдатныя, былі на нулявой адзнацы інтэлектуальнага ўзроўню Сусвету. Яму стала прыкра і сорамна за сябе.
Цікава, што скажа Памяць Сусвету пра Крыж святой Еўфрасінні Полацкай? Дзе знаходзіцца сёння, у каго, у чыіх нячыстых руках?..
Параілі прайсці ў відэазалу «Памяць». Стаў на падлогу, і яго нейкая сіла панесла да намечанага месца. У зале было пуста, хаця стаяла некалькі соцень крэслаў - паўкругам. Дзе ж астатнія гледачы? У яго памяць урываўся напамінак пра нейкую такую ж залу, дзе ён праглядваў сюжэты з мінулага Полацкага княства... Дзе і калі тое было?
Пагасла святло, некуды знікла зала. Клімовіч апынуўся ў нейкім іншым асяроддзі - знаёмым і незнаёмым. Ён таксама апынуўся ў Полацкім княстве. Гістарычныя фільмы, што рыхтаваліся кінастудыямі, не ішлі ні ў якае параўнанне з тым жыццём, у якім ён апынуўся. Рэжысёры-пастаноўшчыкі праз сучасную інтэрпрэтацыю бачылі мінулае толькі сваім розумам і вокам. Яны і іншых прымушалі глядзець на мінуўшчыну гэтак жа, пад іх вуглом, пад іх ракурсам...
Але тое, што ўбачыла вока Клімовіча, значна рознілася ад прывычных кадраў - наіўных і недасканалых. І святая Еўфрасіння была незвычайнай прыгажосці, і мова яе рознілася ад нашай - была пявучай, мілагучнай і магутнай, як малітва да Бога, светлай, як сонейка, спакойнай, як цячэнне Дзвіны ці Прыпяці...
Еўфрасінню ніхто не іграў, яна сама была перад ім, у першапачатковай сваёй красе Прадславы, і ад праўдзівасці яе вобраза і душы нараджаўся гонар за сваю зямлю, за сваю зямлячку - пасланніцу Госпада...
Тонік быў у саборы інакам. Падаваў Еўфрасінні кнігі і чарніла. Насіў столік, за якім любіла сядзець святая, калі выходзіла на прыроду. Як радавалася сэрца хлапчука, калі бачыў яе перад сабою! Бачыў і не мог сказаць, бо не належаў самому сабе... І Еўфрасіння нічога не заўважала.
Потым буйным планам з'явіўся Крыж, які толькі што змайстраваў для Прадславы Лазар Богша. А ён, аказваецца, быў веку немаладога, падслепаваты, русявы, у даматканай прыгожай кашулі і з сінімі, як валошкі, вачамі...
Крыж напачатку ўзялі грэнадзёры царскіх войскаў. Потым быў адабраны. Кроў капала з яго - варожая і свая. Адна смерць за другой, калі хто дакранаўся да яго, то ішоў на той свет, - як зачараваны быў Крыж...
Потым, бачыў Антон, ляжаў ён на зялёным аксаміце, побач з іншымі каштоўнасцямі - дарагімі камянямі, бранзалетамі, завушніцамі, каралямі... Яго ўкралі чужыя рукі, і зіхаценне камянёў затухла. У няволі апынуўся Крыж, не на роднай зямлі, а ў захопнікаў, якія прыкідваліся сябрамі...
І не бачаць яго вернікі, не атрымліваюць Божага бласлаўлення. Таму і не шанцуе ліцвінам у жыцці ад таго, што за кратамі святы Крыж, пакутуе ў няволі, і цяжка яму выбавіцца з яе - свае ж не спрыяюць таму, беручы тым самым вялікі грэх на сябе і на наступныя пакаленні. Таму і ноч насунулася на Ліцвінію, светлага дня не бачна... Жах які, крыўда якая! Мець такое багацце, ахоўную грамату ад зла - і страціць яго, згубіць, дазволіць, каб нечыя брудныя і крывавыя рукі чужынца захапілі яго, паланілі...
Антон сціснуў кулакі, як быццам збіраўся тут жа кінуцца на крыўдзіцеляў. У шчокі ўдарыла гарачыня. Яго пёк сорам - быццам гэта ён быў адзін вінаваты ў тым злачынстве супраць ліцвінаў...
Цяпер ён ведаў, дзе знаходзіцца святы Крыж, ведаў, як вярнуць яго ў святы храм Прадславы.
Калі выберацца з Галоўнай Хаты і прыедзе дадому, то ён раскажа ўсяму свету, хто падняў руку на Божую Рэліквію, і ўвесь свет пракляне аднаго чалавека. Нездарма ўвесь род яго пракляты...
Убачанае доўга не выходзіла ў яго з галавы.
Начаваць ён пайшоў у леснічоўку.
Дзверы лёгка прачыніліся, упусцілі яго ў цесную, але ўтульную хаціну. За час яго адсутнасці нічога не перамянілася, хіба што стала цёмна за акном - але колькі было часу, то быў дзень ці ноч, ён не ведаў.
Як гэта ў прымаўцы - шчаслівыя за часам не цікуюць. А ён шчаслівы ці няшчасны? Пра тое ён даведаецца пасля, калі вернецца ў ранейшае вымярэнне і час...
Клімовіч быў ашаломлены. У галаве не ўкладвалася, як такое можа быць - усе багацці свету сабраны ў адным месцы. Колькі ў Хаце памяшканняў і адсекаў? Хто фінансуе, і хто за ўсім гэтым сочыць?
І чаму пра сховішча ніхто не ведае? Нідзе пра яго і не ўспамінаецца.
А мо то тварэнне не чалавечага розуму? То ведамства канцылярыі Творцы, бо чалавечы інтэлект і магчымасці не здольны дасягнуць такога.
Чалавек толькі навучыўся здымаць эпізоды свайго жыцця праз аб'ектыў. З падсветкай, калі цёмна. Пасля рэпетыцый з акторамі здымаюць мастацкія стужкі, стараючыся падагнаць пад праўдападобнасць. Тут жа здымаецца без рэпетыцый, без папярэджання і без згоды, як кажуць, прынцып схаванай камеры. Жыццё натуральнае. Не выхапленае ўрыўкамі, прыгожымі эпізодамі, а без супынку - ад нараджэння і да імгнення смерці. І нават пасля смерці. Днём назірае Сонца, а ноччу - Месячык.
Тыя камеры ніколі не стамляюцца, ніколі няма недахопу ў магнітнай відэастужцы. І здымае пры любых абставінах - на зямлі і пад зямлёй, на моры і на дне яго, у космасе і на любой планеце...
Чалавек пражывае жыццё ў суцэльных загадках і ў невядомасці. Прападаюць ці знікаюць людзі, а пра іх лёс ніхто не ведае. А хто і ведае, то можа ніколі не расказаць таму, каму трэба пачуць і ўбачыць...
Клімовічу зноў жа ўспомнілася баба Настазя. Дзевяцярых нарадзіла. Засталася потым без мужа. Без Антонавага дзеда. Колькі на картах гадала, колькі паклонаў Богу ў царкве адбіла, начамі ўсхоплівалася, калі нешта скрэблася ў дзверы ці шыбіну акна - і марна сэрца рвала, не адкрывалася ёй тайна пра мужа. Энкавэдысты схапілі яго сярод белага дня, у «эмку» пасадзілі і павезлі ў Петрыкаў, раённы цэнтр. Дзед прызнаўся, што быў японскім шпіёнам...
«Цікава, а ці можна прасачыць-паглядзець яго лёс? Дзе ён знік? Бо таваркі бабуліны, такія ж гаротніцы, што дзяцей гадавалі без гаспадара, гаварылі, выказвалі здагадкі, што недзе адбыў яе гаспадар зняволенне ды прыстаў да якой маладзіцы, новую сям'ю завёў...»
Не верыла бабка, супраціўлялася, адмахвалася ад іх слоў, клала зноў (у які раз!) перад сабою падушку, на яе карты раскідвала - тры выцягвала з калоды, клала іх па цэнтры - малюнкамі ўніз, а потым ужо ў чатыры бакі раскідвала ў адкрытую. Пасля ўжо тры карты пераварочвала, доўга вывучала іх, глядзела, якія падступаліся да цэнтра, і гаварыла:
- Вось бачыце, няма і блізка ніякай дамы побач, толькі казённы дом, і ўсё туз піковы блытаецца... Чуе маё сэрца, згінуў недзе сярод балот і лясоў...
І ўздыхала, божкаючы, слёзы выцірала рагом хусткі. Потым задумвалася, на таварак сваіх забывалася. Думкі па ўсім свеце паразляталіся, злавіць не можа, як і дзеці яе, як тыя птушкі гнёзды свае спавілі за тысячы вёрстаў - так лёс распарадзіўся.
А бабка сама, адненькая жыла. Во з ім, з унукам Тонікам, - маці прывезла на няпэўны час...
Вячэра была сціплай: сала, некалькі яек. Перад гэтым, здавалася, ён пачынаў бохан хлеба - як не палавіну адрэзаў, і яек, добра памятаў, заставалася толькі два. А цяпер і бохан хлеба цэлы, і яек па-ранейшаму пяць... Колькі і браў у дарогу.
І ў гарбатніку было столькі гарбаты, колькі было ўчора. Не здзівіўся, спакойна павячэраў, перагледзеў старыя газеты. Хаця ж нехта прыносіў і падшываў новыя...
З цікавасцю прачытаў усе нумары «Мужыцкай праўды», якія былі ў сто разоў цікавейшыя, чым сучасныя газеты. Чуў пра «Мужыцкую праўду», а ніяк не мог прачытаць іх у цэнтральных бібліятэках - хавалі іх ад дапытлівага вока. З-за чаго хавалі? З-за слоў прарочых Кастуся Каліноўскага, якія ён напісаў перад пакараннем: «Шчасця мы да тае пары не здабудзем, пакуль над намі маскаля не будзе...»
Прарокам вялікім аказаўся Кастусь. Папярэджваў жа. Не паслухаліся. Не гаспадарамі, а толькі спадарамі спрычыніліся, шчасце сваё ў чужыя рукі аддалі, - даверылася авечка ваўку, паверыла ў яго пяшчоту, а воўк сілай прымусіў палюбіць сябе. Адсюль і боль Каліноўскага... І - наш сорам.
Засынаючы, падумаў, што заўтра ранічкай абавязкова трэба пра дзедаў лёс даведаецца. Паспрабаваць даведацца.
За акном зашапацеў лагодны дождж, але грому не было. На даляглядзе зыркала слабая бліскавіца, асвятляючы ў хаце сцены, белую печ.
У хату знекуль плыў водар прывяленай травы, чабору і смуроды; у агульны пах уплятаўся чаромхавы дурман. Цішыня навявала дрымоту. Недзе ў кустах падала голас сава, як усё роўна імкнулася праспяваць Тоніку калыханку...
Але не спалася, і ён колькі разоў выходзіў у двор. Дыхаў паветрам, няўцямна глядзеў у шэрань ночы.
Раніцай, калі выйшаў зноў на парог, убачыў, што дарога, па якой ён прыйшоў у леснічоўку, знікла, а вакол хаты была суцэльная вада. Леснічоўка стаяла на востраве, і берагоў не было бачна.
Але тое яго не палохала, бо ведаў, што тое ўсё прывіднае, усё знікне тады, калі ён таго зажадае...
Страх зусім уцёк з яго душы.
Ён нават распрануўся і падставіў сонцу сваё белае цела.
...сонца па-ранейшаму было ў зеніце.
Першае, што ён зрабіў, сеўшы за пульт, прамовіў заданне:
- Ян Фіцнер. Арыштаваны ў траўні 1937 года энкавэдыстамі. Які яго лёс?
У глядзельнай зале чакаў, калі пагасне святло.
Потым загарэўся экран, стала цёмна вакол...
Заспявалі пеўні. І Тонік пазнаў сваю вёску, бабульчын хлеў і хаціну. І бабулька - якая яна маладая і прыгожая! Не паверыш, што ў яе столькі дзяцей. Шчаслівая, вочы свецяцца ўнутраным святлом, не падазрае аб сваёй горкай долі.
А гэта хто? А-а, то ж дзед Ян, у саматканым адзенні. Гной накідвае на воз, каб потым адвезці на поле. Дужы, здаровы, на вілкі мо паўтоны гною набірае. Як і конь толькі пацягне. Спявае нешта - работа спорыцца, вясна на дварэ - няма калі адпачываць...
Тонік углядаўся ў дзеда і стараўся ўявіць, пра што ён думаў тады, яшчэ не дзед, бо не было і ўнукаў яшчэ, - ці толькі пра гной і сяўбу? Ці што святое было ў яго, недатыкальнае для іншых?..
Захапіўся ўбачаным. Не падганяў падзеі, пранікся тым жыццём, паверыў, што ён сапраўды ў тым часе, побач з маладой Насцечкай, будучай бабуляй Настазяй, і Янікам - дзедам Янам...
Паверыў, і ногі адразу ж адчулі травеньскую глебу, голас Насці пачуўся выразна і хораша. І так яму стала прыемна ад гэтага, што захацелася пагукаць бабку, дакрануцца да яе рукі...
- Яня, го Яня, ты чаму ж мне ніткі не прынесла? - пытаецца маці ў дачкі. - Я ж працу не магу скончыць...
- Нясу, нясу, - адгукваецца адразу ж шасцігадовая дзяўчынка, - я ж і забылася зусім... Ды руку перавязвала - нарыў баліць...
«Божа, дык гэта ж мая мама, - жахаецца ад радасці Тонік, - якая яна цікавая, распэтланая, вясёлая, на адной назе скача, несучы матулі ніткі... І на руцэ фурункул... Якое ў іх цікавае жыццё, якая суладнасць...»
Янінка зірнула на яго, Тоніка, здзіўлена папыталася:
- А адкуль ты тут? Што ў нас робіш? Пабіраешся?
- Не, проста гуляю, - зніякавеў Тонік, спалохаўшыся таго, што з ім усё адбываецца напраўду, - у казакоў-разбойнікаў...
- Ну і гуляй сабе, - дзерганула плечуком Янінка, горда ўзняла галаву і пабегла да маці...
«Толькі тут, у гэтым вымярэнні, я магу гаварыць і з нябожчыкамі, і з тымі, хто даўно не жыве ў тым часе і забыўся пра тое, - і цікава рабіць тое, можа, і небяспечна, але кожны, пэўна, чалавек, павінен мець такую магчымасць - вяртацца не толькі ў сваё мінулае, а і ў мінулае сваіх продкаў. Дзе яшчэ можна атрымаць такую магчымасць? Унікальную магчымасць».
Прыехала чорная машына і спынілася насупраць хаты. Гаспадара запрасілі да сябе вайсковыя людзі з зялёнымі пятліцамі.
- Возьмите с собой все необходимое, - сказаў афіцэр з вострым носам і чорнымі вачыма, - и распрощайтесь - неизвестно, сколько суток или месяцев будете отсутствовать...
Праўду казалі карты бабы Настазі - смерць ён напаткаў на самым пачатку свайго зняволення...
Тоніка ўсё больш разбірала цікавасць. Чалавецтва пакутуе, не могучы раскрыць шмат якіх тайнаў і забойстваў. Толькі гіпотэзы і здагадкі, а праўды не ведаў амаль ніхто...
І тады ён, карыстаючыся ўнікальнай магчымасцю, рыхтаваў наступныя пытанні:
«Дзе падзеўся бурштынавы пакой падчас сканчэння вайны?»
«Хто забіў Кенэдзі - прэзідэнта ЗША?»
«Дзе Напалеон схаваў нарабаванае багацце, везучы яго на радзіму ў 1812 годзе праз Беларусь?»
«Як адбывалася бітва пад Воршай маскоўскага войска і ліцвінаў?»
«Хто пабудаваў Эгіпецкія піраміды?»
«Што робяць на зямлі іншапланецяне і ці існуе паралельнае жыццё на зямлі?»
«Ці скіне калі-небудзь Ліцвінія ярмо прыгнёту ад свайго ўсходняга суседа?»
«Што Чарнобыль для ліцвінаў?..»
Сотні і тысячы пытанняў жадалася распытаць. Калі ж даведваўся падрабязна пра ўсё, галава распухала ад інфармацыйных паведамленняў.
Даведаўся шмат пра што, і ў той жа момант яму стала вельмі шкада людзей. Шкада ўсё Чалавецтва.
Божа, якія людзі безабаронныя і бездапаможныя! І чаго яны пра сябе стварылі такі німб - істоты звышразумнай і звышуладарнай, усёмагутнай? Хто ім такое ўбіў у галаву? Пэўна ж, самі, толькі самі...
Божа, прабач ім, яны ж нічога не ведаюць, як і я не ведаў нічагуські пра сябе!.. І ніхто не сказаў мне пра тое, што я - гэта я, а не істота вышэйшага розуму. Валадар, чаму мы такія тупыя, Ты ж сам нас ствараў сваёй рукой? Ты ж даў нам розум і мудрасць, а мы не можам гэтым багаццем распарадзіцца. Тое, што здымаў Месяц, не бачыў, упэўнены, ніхто ў свеце. Адзін ты, Ойча, Валадар Сусвету, ведаеш пра тое, і ніхто ў свеце нічога і ніколі не ўтоіць ад Цябе. Як мудра ўсё пабудавана і адначасова проста - ніводнаму, нават самаму геніяльнаму, чалавеку не дадзена тое зразумець і ўсвядоміць.
Я ўдзячны Табе, Божа, за маё прасвятленне, за тое, што Ты даў мне зразумець незразумелае, спасцігнуць неспасціжнае, убачыць нябачнае, адчуць неадчувальнае... Толькі Ты адкрыў мне грэх мой і Чалавецтва перад Табой, і ці здольны замаліць яго чалавек, не ведаю, не ўпэўнены...
Пад вечар, стаміўшыся, захацеў пагаварыць з Янінаю, перакінуцца словам-другім, каб не занудзіцца на адзіноце. Хаця ж не, на адзіноце ён не быў, наадварот, ніколі сябе не адчуваў у акружэнні розных людзей, прадстаўнікоў розных стагоддзяў. Ён мог у любы час пабыць сярод сяброў Пушкіна і Лермантава, паслухаць вершы саміх паэтаў, пабачыцца з Максімам Багдановічам і Еўфрасінняй Полацкай, сустрэцца з князямі і вялікімі гетманамі Вялікага Княства, пабачыць Грунвальдскую бітву...
Яніна падалася яму нейкай заклапочанай і ўсхваляванай, але не сумнай. Гожы твар свяціўся таямнічасцю і мудрасцю.
- Слухаю цябе, спадар Антон! Чаму так доўга не гаварыў са мною? Не было пытанняў?
- Пытанні былі. Але я баяўся іх задаваць.
- Баяўся? То не тваё слова. Ты не хацеў проста пытацца?
- Можа, і так, Яніна. Я і цяпер не магу спытацца, надта ж важкі і адказны груз зваліўся на мяне. Цісне галава, каб не раскалолася...
- А ты медны вобруч на галаву надзень. Ён над табою вісіць. Так і здымеш цяжар з галавы і са сваёй душы.
Як карону князя надзеў на галаву. І тут жа адступіў боль, галава праяснілася. Гнятлівы настрой таксама знік.
- Дзякую, Яніна! Цяпер па-іншаму адчуваю сябе. Ці можна яшчэ пытанне?
- Слухаю цябе.
- Як я магу распарадзіцца ўсім пачутым і ўбачаным? Ці магу я падзяліцца ім, напісаць?
- Калі ласка. Ніякай забароны няма. Ты можаш пісаць фантастычныя раманы і аповесці, хаця гэта, як сам бачыш, не фантастыка, а рэальнасць.
- Так, я пераканаўся ў гэтым. Тое прымушае задумацца над сваім жыццём. Я зразумеў, што нічога ў гэтым жыцці не схаваеш. Усе, нават самыя патаемныя думкі, будуць вядомы. Сонца і Месяц запісваюць усё, фіксуюць...
- Так, так... Усё ты зразумеў.
- Я зразумеў. Чалавецтва - не. Здагадваецца толькі.
- Калі-небудзь і яно прыйдзе да гэтага. Бог цярплівы. Ён можа доўга чакаць, калі апамятаецца Чалавек. А ён абавязкова прыйдзе да самога сябе, спусціцца на грэшную Зямлю.
- Яшчэ пытанне - хто ты, спадарыня Яніна?
- Я - Ліцвінія. Я - тваё сумленне, радасць і боль, шчасце і каханне. Узнёсласць і натхненне. Хіба ж не пазнаў мяне?
Ён усміхнуўся. Цеплыня разлілася па ўсім целе.
- Здагадваўся. Не хацеў памыліцца. І ты ў адказе за нашу Гісторыю і Будучыню?
- Пра тое ж сам ведаеш.
- Ці змагу я вярнуцца калі-небудзь сюды, калі стане невыносна цяжка, ці захачу пра што-кольвечы даведацца?
- Невыносна цяжка табе ўжо больш ніколі не стане. Бо ты ўмееш цяпер ахоўваць сваё сэрца ад нечаканасцей. І галава балець не будзе, бо ў мазгу ажылі мільёны клетачак, якія будуць здольны прымаць інфармацыю Космасу і Зямлі.
- Сюды завітаць дадзены дазвол толькі мне?
- Не толькі... Раз у стагоддзе мы запрашаем абраных людзей. Ты адзін на Зямлі дакрануўся думкамі і дзеяннямі да магмы недазволенага і незразумелага. Ты змог развіць і ўдасканаліць свой мозг для таго, каб раскрыць тайну існавання Сусвету, але ты быў не падрыхтаваны да гэтага. Таму мог, сам таго не падазраючы, згарэць у Агні Праўды. І мы цябе пусцілі і дазволілі ісці тым шляхам, які ты сам і абраў. «Стукайцеся - і вам адчыняць...» - так раіць Бог. Ты пастукаўся, і перад табою расчыніліся дзверы. І ёсць яшчэ адна прычына твайго знаходжання ў Хаце. Твой праўнук стане геніяльным паэтам, напіша геніяльныя творы пра гісторыю Ліцвініі. Яму і перадасца твая інфармацыя, якую ты здабыў тут. Не выскачаць з памяці ніводзін факт, ніводная падзея. Яго кнігі ўжо стаяць на паліцах за дванаццатымі дзвярыма, якія ты ніводнага разу так і не адчыніў. І правільна, што не адчыняў іх. Але ты ўсё роўна не знайшоў бы прозвішча свайго праўнука...
- Я і не хацеў шукаць тое, што яшчэ будзе. У будучыню заглядваць не хачу, хаця тое мяне найбольш і непакоіць. Лёс Ліцвініі непакоіць. Сатана ў ёй. А тое страшней нават за Чарнобыль... Сама заклапочаная. Чаму? Што непакоіць, любая Ліцвінія?
- Тое, што і цябе. Хворыя мы, хворыя людзі. Але трэба выжыць.
- Мы яшчэ пабачымся?
- Тут - не. А так мы будзем бачыцца штодня. Ты будзеш адчуваць мяне штохвілінна. Я і забылася - на заканчэнне твайго прабывання ў Краіне, дзе няма тайнаў, я падрыхтавала табе невялічкі сюрпрыз-сувенір... Танненькі, усяго за сорак сем капеек...
- Дзякую. Даю слова, веды, атрыманыя тут, выкарыстаю толькі на добрае. Тайны раскрыю толькі тыя, што не пашкодзяць нашай Ліцвініі.
- Хай яно будзе так! Жыве Ліцвінія!
- Жыве! - сціснуў і падняў каля правага пляча сагнутую руку Антон, ад хвалявання пераняло дыханне.
На экране замест Яніны паплылі белыя аблокі. З-за іх выглядваў сярпок маладзіка - як злізаны сярпок бабы Настазі, якім яна спраўна і ўвішна жала жыта.
І тут пачуўся голас аднекуль зверху, і быў ён прыглушаны і спакойны, адначасова ж і ўладарны:
- Ты ўвайшоў у Дом мой! Ты дакрануўся і адчуў, прасвятлеў і прачысціўся... Пра кожнага на зямлі я ведаю ўсё - з таго часу, як немаўля набывае імя. Я сачу за кожным з дня яго нараджэння і да апошняга ўздыху. Ці ведаеш ты малітву, з якой павінен звяртацца да мяне, каб уведаць яшчэ больш пра ўсё?
- Ведаю, наш магутны Божа! А я, дзеля вялікай ласкі Тваёй, увайду ў дом Твой, пакланюся святыні Тваёй богабаязна. Госпадзе! Вядзі мяне ў справядлівасці Сваёй на непрыяцеляў маіх; выпрастай перада мною дарогу Тваю. Бо няма вернасці ў вуснах іхных: сэрца іхнае - ліха, горла іхнае - адкрытая магіла, язык іхны ліслівы. Навучы, Усемагутны Валадару, зразумець і ўведаць тое, што напаткаецца мне невядомае на шляху маім... Уваж, Госпадзе Ісусе Хрысце Божа наш, са святога жылля Твайго й з трону славы валадарства Твайго і прыйдзі асвяці нас, Ты, што на вышынях сядзіш з Айцом і тут з намі нябачна прысутны. Бо Тваё валадарства, і сіла, і слава, Айца, і Сына, і Святога Духа, цяпер, на ўвесь час, і вякі вечныя. Амін.
- Раскрыюцца табе багацці мудрасці і розуму, калі звернешся да мяне. Бо ты паверыў мне, паверыў у мяне. І ў сябе паверыў. Шмат грэшных душ неўзабаве прыйдуць да мяне.
Таго, хто гаварыў да яго, ён не бачыў, але яскрава адчуваў Яго прысутнасць, святое свячэнне было над ім, зыходзіў на яго валадарны дух і спакой. У ім зноў адкрывалася невядомае дагэтуль пачуццё светласці і далучэння да нябесных вяршынь, злучэння з імі нябачнымі ніцямі.
На яго былі ўскладзены абавязкі пасрэдніка, таго, хто злучыць чалавечыя душы з мудрасцю Божай, не навучыць, а толькі падкажа, якой дарогай ісці да Дома Валадара...
Нейкі момант ён не адчуваў сябе. Яго цела згубіла вагу - ногі не датыкаліся да зямлі. Свячэнне над галавой рабілася ўсё большым і большым, каляровымі кругамі яно разыходзілася і згасала, а з нябачнага цэнтра нараджаліся ўсё новыя і новыя... Яны пульсавалі. У такт ім у яго целе сэрца штурхала па венах ачышчаную кроў, і мозг рабіўся іншым, абноўленым, мільярды клетачак ажылі і ацэньвалі навакольнае жыццё з новым падыходам, з іншымі крытэрыямі...
- Вось у такім стане і павінен жыць кожны Чалавек! - данеслася да вушэй. - Для ўсіх адкрыты дзверы Дома Майго, нікому не забаронена пераступіць парог яго.
- Весела гукае Богу ўся Зямля. Уся Зямля паклоніцца Табе і будуць пяяць імені Твайму!
- Веру ў тое!
- Слава Айцу, і Сыну, і Святому Духу! Амін.
І ў гэты ж момант выбухнула зыркім воблакам святло - як быццам сонца падкацілася да яго зусім блізка, да самага твару. Ён толькі зажмурыў моцна вочы, каб не асляпіцца. Не страх быў у ім, а засцярога, не хваляванне, а сцішанасць...
Стала ціха, так ціха, што цененька зазвінела ўвушшу.
Патыхаў аднекуль слабы павеў ветру.
Патыхала вечнасцю, спакоем і суладнасцю.
Антон яшчэ раз агледзеўся, бо развітваўся з Домам Валадара, ведаючы, што сюды больш не вернецца. Ды яму і не трэба сюды вяртацца. Пра ўсё ён і так ведае, а калі ўзнікне неабходнасць, у любы момант звернецца да Творцы і Ўсёведаючага і атрымае жаданы адказ.
Клімовіч ведаў, упэўнены быў, што так яно будзе і сапраўды.
Ён яшчэ раз агледзеўся, са шкадаваннем глядзеў на ўсё, такое рэальнае і праўдзівае, не фантастычнае, якое кратаў рукамі, дзе мог перакінуцца ў любы час, падуладны яму былі любыя жаданні...
Няхай не ва ўсе дзверы ён зайшоў, няхай далёка не пра ўсё даведаўся - ды і не пад сілу тое аднаму чалавеку. Галоўнае, што ў яго жыцці адбылося тое, чаго ні ў кога і ніколі не адбывалася за сто гадоў. Адсюль ён выйдзе ці не самым мудрым і таму шчаслівым чалавекам на ўсёй Планеце. Так, шчаслівым, бо атрымаў бласлаўленне ад Творцы Сусвету.
Вось і ўсё. Цяпер - развітанне.
Антон дакрануўся да ручкі, яшчэ раз азірнуўся: пераміргваліся зялёныя светлячкі на сцяне, свяцілася неба ад сонца.
- Бывай, зала! Бывай, Сховішча Сусветных Скарбаў! Дзякую, што падзялілася са мной неацэнным багаццем!
Калі ён змоўк, сцяна ператварылася ў суцэльную шэрую тканіну. Значыць, яго чулі, сачылі да апошняй секунды за яго знаходжаннем у зале.
Антон яшчэ стаяў нейкі момант, не могучы скрануцца з месца - яго як што не пускала, а ў душы ўжо нараджалася цёплае шкадаванне, што больш не пабачыць таго, што адкрылася яго вачам перад гэтым, адно хіба радавала - як добра, што ёсць такое неацэннае багацце ў Свеце!
Творца ведаў, што тварыў. І для каго.
Дзверы расчыніліся, потым другія - і ён апынуўся зноў у леснічоўцы са знаёмым хатнім пахам, водарам гарбаты і асенняга лісцяпаду.
Хата была асветлена тым жа зенітным сонцам: промні ў леснічоўку не пападалі.
«А сувенір! - спахапіўся Тонік. - Я ж забыўся пра сувенір, які падаравала мне Ліцвінія...»
Ён спехам вярнуўся, як не падбег да дзвярэй, узяўся за металічную ручку, крутануў яе, адчыніў дзверы - і ледзьве не вываліўся ў двор - парог дзвярэй леснічоўкі з другога боку быў над ровам з вадой. Напачатку нічога не зразумеў - а дзе ж падзелася зала з экранам і дванаццаццю дзвярыма?! Яна ж была тут, за гэтымі адзінымі дзвярыма, то ж не прывід быў, а рэальнасць...
Шчымлівае шкадаванне і горычнае расчараванне агарнулі яго, нябачным вобручам зноў нешта сціснула галаву - закалола ў скроні. Але ненадоўга, на колькі секунд...
І тады ж ён апамятаўся, успомніўшы, што нельга паддавацца эмоцыям і часоваму настрою - трэба пазбавіцца ад сваіх ранейшых спадарожнікаў - страху і шкадавання, усплёску радасці і здзіўлення. Яны толькі замінаюць, шкодзяць яму. Спакойнасць і разважлівасць. Вось два кампаненты, якія выведуць яго да намечанага.
«Ці то Яніна падманула, ці я сам вінаваты, што не ўспомніў своечасова пра сувенір за сорак сем капеек. Ды ладна ўжо, што паробіш. Так яно, напэўна, і павінна было ўсё адбыцца...»
Перасохла ў горле, і ён наліў у кубак карычневага кіпеню - піў, смакуючы яго, лагодна ўсміхаючыся ад асалоды.
Галава рабілася яснейшай, і ўвачавідкі праходзіў боль.
І ён перастаў шкадаваць аб згубленым. Ці, як ён сам сябе паправіў, нязнойдзеным. Бо як жа можна згубіць тое, чаго не меў. Ад такой думкі і зусім стала лёгка. Што даказвала, і ў які ўжо раз, што чалавек сам сабе гаспадар, гаспадар свайго настрою.
«Ну, што, Антон Клімовіч, пара і гонар ведаць! - гаварыў сам да сябе госць леснічоўкі, - загасцяваўся ты тут, загуляўся... Цікава, колькі ж часу ты правёў тут? Час праляцеў як адна секунда. Як адно імгненне. У вечнасці. Ніколі так карысна не праводзіў час, траціў заўсёды яго на бязглуздзіцу і непатрэбшчыну...»
Перад дарогай падсілкаваўся - зноў адрэзаў лусту ад непачатага бохана хлеба, не зменшылася і сала, цэлымі засталіся і яйкі.
Скінуў з ног мяккія ходнікі, паклаў на ранейшае месца - на прасцірадла, якім была засцелена амаль уся падлога.
Пашукаў анучы - яны былі сухія і мяккія, як быццам нехта іх вымыў і высушыў перад печчу. Чыстымі былі і гумовыя боты - і следу ад ранейшай гразі не засталося на іх.
Паглядзеў яшчэ, ці не забыўся чаго, каб зноў не шкадаваць потым, прайшоўся па хаце. Паправіў рэчы на стале, акуратна склаў стосікам кнігі, потым паставіў у ранейшым парадку зэдлікі і табурэткі.
Кінуў позірк на падваконне.
Напачатку лёгенька кальнула ў скроні. Слабенька так, адно нябачная іголачка ўпілася ў цела, і ён як зачараваны падыходзіў пакрысе да акна - не зводзіў пільнага позірку з той рэчы, якую ўбачыў. Яго ўвагу прыцягнуў агульны сшытак з чорнымі вокладкамі...
Асабліва не спадзяваўся, не цешыўся тым, што пашанцуе. Бо колькі разоў у жыцці памыляўся - толькі возьме ў рукі яго і адразу адчувае, што рэч не належыць яму, чужая, не той сшытак, што даў пехацінец за арэхі... Тут жа ўпершыню ўнутраны голас падказваў, крычаў нават, што ён цяпер не памыляецца, што гэта адзіна той згублены ці ўкрадзены некім сшытак, які і сапраўды, як казала Яніна, каштуе ўсяго сорак сем капеек...
Клімовіч выдаўжыў руку, адначасова баяўся, што ён, сшытак, раптоўна знікне з вачэй, растворыцца, што было б зноў жа не дзіўнай з'явай, бо тут дзівосаў хапала з коптурам.
Рука дакранулася да вокладкі, пальцы зноў адчулі цяпло сваёй паперы, адчулі як жывую істоту, якая ўсе гады была неадрыўнай і жывой часткай Антона...
Сшытак узяў у абедзве рукі, як бы баючыся, што ён можа выслізнуць і некуды праваліцца. Хвалюючыся, адгарнуў вокладку - і тады кроў магутнымі штуршкамі ўдарыла ў скроні: «Ён! Ёоо-он, мой сшытачак дзяцінства!..» І малюнак той жа - фіялетавым чарнілам намалявана дарога, і на ёй ён, Тонік, на пачатку яе. Дрыжачымі рукамі адгарнуў першую старонку.
«Божа, ці праўда ўсё гэта?!»
Яго рукой, роўным каліграфічным почыркам школьніка, напісана дата першага запісу. І словы песні:
Люба, братцы, люба,
люба, братцы, жыць, -
з нашым атаманам...
Дыхнула салодкім дымком дзяцінства. Тым далёкім часам, калі свет быў такім ружовым і прыгожым, калі яшчэ былі маладымі і прыгожымі тата з матуляй... І браціка Міколкі голас пачуўся, нябожчыка браціка...
Але найбольш здзівіла і ўразіла, нават ашаламіла, зусім не тое, не песня. У сшытку, помнілася, былі ўсяго два запісы. А тут яшчэ і яшчэ. Ды напісана не чыёй-небудзь рукой, а яго асабістай, Тонікавай. Ён добра памятаў свой почырк у школе, у арміі, у інстытуце... І напісанае пазней той жа кітайскай ручкай, што ён любіў пісаць, тым жа чорным чарнілам «Вясёлка-2». Неверагодна!
Тое ўсё не ўкладвалася ў яго галаве!
Больш таго, сшытак быў спісаны ўвесь, да апошняй старонкі. Густа, у кожны радок - без пропускаў. Каб болей улезла? Ці такі аб'ём і быў запланаваны напачатку? Разлічаны на ўсё жыццё?
Але яго здзіўленню не было межаў, калі ён, прабегшыся хутка па радках, зразумеў: спісана і апісана ўсё яго жыццё! Да падрабязнасцей і дробных эпізодаў. Але напісана выбарачна, з жыцця выхаплены эпізоды, як ён сябе адчуваў у раі падчас будаўніцтва светлага будучага, ды ўсё пад мудрым кіраўніцтвам магутнай і любімай, як яму імкнуліся пераламаць хрыбет, накінуць на яго калючую сарочку ўціхамірвання...
«Дык вось што азначала Янініна папярэджанне пра сюрпрыз-сувенір за сорак сем капеек! - апамятаўся Тонік і думкава ды запознена папрасіў прабачэння за тое, што не вельмі хораша падумаў пра яе. - Сапраўды нечакана. Але як ён аказаўся тут, на гэтым востраве, - хто прынёс сюды мой сшытак?!»
Была напачатку думка ўзяць сшытак з сабою - то ж ён згубіў яго, а не хто іншы. Дома ён апрацуе яго, прыдасць свежае гучанне, дадасць мудрасці, якую набыў тут, карацей, было жаданне зрабіць рукапіс-дыярыуш на высокім узроўні... Каб, ужо стаўшы кнігай, выклікаў не толькі цікавасць, а і захапленне, радасць нечаканага адкрыцця Сусвету. Але тут жа другая, супрацьлеглая думка падказвала, што нічога адсюль выносіць нельга, бо ён, сшытак-дзённік, ператворыцца ў нешта іншае, непазнавальнае альбо прападзе, ці чарніла знікне са старонак...
І таму ён не захацеў рызыкаваць.
Рашыў яшчэ хоць і на месяц, хоць і на два застацца ў леснічоўцы, харчу тут было і было, і прачытаць, дакладней, перажыць нанава сваё жыццё. Зноў адчуць, як трашчалі ў яго мазгі, як разрывалася ад болю сэрца і ледзь-ледзь не храснуў пазванок - так стараліся гнуць яго да зямлі начальнікі бальшавіцка-сатанінскай сістэмы...
І ён рашуча скінуў з сябе адзенне, зняў боты - і сеў за стол.
Адгарнуў старонкі сшытка.
Чытаў - і не верыў, чытаў - і жахаўся, адчуваючы зноў боль, які пранізваў яго раней, з самага дзяцінства, - колькі ж яму дасталося за ўсе гады!
Нельга двойчы зайсці ў адну і тую ж раку? О, гэта як паглядзець і хто будзе глядзець.
Ён цвёрда рашыў зайсці ў раку сваёй Памяці - як бы тое цяжка яму ні было...
Помніўся з дзяцінства эпізод.
Гуляў Тонік ля калгаснага двара, ля канюшні - пара стаяла над парыльняй слупам.
Кульгавы Нікадзім - пад Берлінам асколкам зрэзала нагу па калена - танцаваў вакол вялізнага цэбра, дзе ў кіпені парыліся драўляныя палкі ў руку таўшчынёй.
Нікадзім аж узмакрэў, стараючыся не прапусціць нейкі адказны момант у сваёй рабоце - самакрутка толькі пераскаквала з аднаго куточка рота ў другі, і адначасова мружылася вока - цыгарэта ў левым баку, адкрываецца правае вока, і наадварот.
- Дзед Нікадзім, - зацікавіўся Тонік танцамі старога, - а што гэта ты робіш тут?
Дзед усміхнуўся ў пракураныя вусы, адкрытым вокам хітра стрэліў у яго бок, адказаў коратка:
- Ну...
- Што - «ну»?
- Дугі гну.
- Я папраўдзе, дзед Нікадзім, што ты робіш?
- Ну... Кажу ж - дугі гну. Ты паглянь, ета во, сюды, што тут на дне ў кіпені ляжыць? Яны, палкі, пакуль прамыя, а ў гарачай вадзе я іх згінаю. Ад вару яны гнуткімі робяцца. Так і санкі вырабляюць - пад парам згінаю, ета во, сам бачыш... Бачыш?
- Ну...
- Дугі гну. Вось і зразумеў.
І зарагаталі ўдвух, задаволеныя каламбурам.
Вось тады, глыбокім вечарам, ён і намерыўся зрабіць трэці і апошні запіс у сшытку:
«Нікому і ніколі не ўдасца сагнуць мяне ў дугу! Нікому!..»
Слова ў слова так і было запісана на другой старонцы. І дата стаяла - «20 сакавіка 1955 года».
Добра памятаў, што не пісаў тады тых слоў, а толькі падумаў і збіраўся дастаць сшытак раніцай, калі распачнецца дзень.
Але ж словы былі напісаны. І прытым яго рукой.
Ён пісаў - і не пісаў. Ці можа быць такое?
15 кастрычніка 1957 года
Няма нічога ў свеце больш балючага, чым дзіцячыя слёзы.
Настаўнік геаграфіі Сымон Кузьменка, па мянушцы Шпірка, часцяком здзекаваўся з вучняў. Ахвяру для сваёй душэўна-здзеклівай асалоды ён выбіраў заўсёды раптоўна, можа, нават і нечакана для самога сябе.
Была новая тэма: «Зямля Франца-Іосіфа. Клімат і жывёльны свет». Тэма лёгкая, і вучыць амаль не трэба было - раз прачытаўшы, усё можна запомніць.
Шпірка быў чарнявы з твару, нос кручком, як у крумкача. Вочы чамусьці заўсёды былі чырвоныя, бы ён штохвілінна напінаўся, падымаючы ці несучы што важкае, непасільнае. І заўсёды ён на некага быў злы. Мы баяліся яго ўрокаў, баяліся з ім сустракацца позіркам. Калі з ім размаўлялі каля дошкі, то глядзелі альбо ў акно, ці сабе пад ногі.
Радасны і задаволены, крочыў я ў школу. Настрой быў вясёлы - урокі добра падрыхтаваў, ганарыўся ўказкай.
- Ты што гэта такое, панімаеш, зрабіў?! - узняў Шпірка чорныя калматыя бровы - глядзеў злосна і незадаволена на мяне, як страшыў мяне чырвонымі бялкамі. - Гэта ж, панімаеш, шампур шашлыкі рабіць!
Клас засмяяўся ад жарту. Я ж зніякавеў ад нечаканасці павароту падзей - не чакаў, што так сустрэне ён мяне.
- Я п-пп... па-па... - я ад хвалявання заўсёды заікаўся, і нічога з гэтым парабіць не мог, і адказаць нічога яму не здолеў.
- «Па-па-па», - перадражніў ён мяне, - што ты, панімаеш, распапкаўся? Двойка табе за ўказку і за тэму...
А потым так сталася, што Шпірку перавялі ў другую школу. Не з-за мяне, пэўна ж. Ударыў па твары вучня - знайшоў сабе новую ахвяру для здзекаў. І, каб не было дырэктару вялікіх непрыемнасцей, перавяло яго раённае начальства ў суседнюю, Турбінскую школу...
Я атрымаў перамогу. Але ведаў, што то быў толькі першы званочак, як папярэджванне, што трэба быць заўсёды гатовым да ўсяго, што стрэнецца ў жыцці, - да благога і добрага.
То была ці не першая ранка на маім сэрцы.
Чаго празвалі мы Сымона Шпіркай? Падслухалі, як ён гарэлку купляў у Аўгустоўскіх - дзеда і бабы. Пытаюцца, чым закусваць будзе, дык ён і адказаў: «Шпіркай, канечне ж, шпіркай...» У нас, на Палессі, так не называлі. А ён - «шпірка». Быў ён з Берасцейшчыны. Ну і прыклеілі яму мянушку - Шпырка ці Шпірка...
У леснічоўцы закурваць не хацелася. Карцела ўтаймаваць хваляванне, якое падступілася да яго ад напамінку пра далёкае дзяцінства. Крытычна ацэньваючы напісанае некім пра яго, прыйшоў да вываду, што занадта ж дакладна перададзены той настрой і боль, што былі пры ім, не прапушчана пры гэтым ніводная дэталька, штрых. І гэта толькі яго старонкі жыцця, і толькі ён разумее і адчувае, што паміж радкамі, хаця аўтар не кіраваўся з аглядкай на нейкую цэнзуру...
Ён выйшаў босы на ганак.
Снежань, 1957
У хаце ні паленца дроў. Апошнія маці ўкінула ў печ.
- Мо, сынок, у лес выбраўся б, якіх дручкоў на санках прывёз бы, - просіць мяне маці, на бацьку не спадзеючыся, у таго ў галаве былі толькі школа ды ўрокі - настаўнічаў у Вішнёўцы, што за пяць кіламетраў ад нас (кінулі туды за п'янства), - сто разоў прыставала да бацькі, ды ўсё ўпустую, раніцай няма чым і выпаліць.
- Добра, вось апошні ўрок падрыхтую і паеду...
Урокі зроблены. Заўтра лёгкія прадметы. Бо заўтра пятніца, якую я люблю. Бо за ёю субота, калі і зусім не трэба будзе рыхтаваць урокаў, і можна стаць на лыжы і паўдня прабегаць па ўзгорках і гарах...
Я ведаю, дзе можна набраць амаль гатовых дроў. Ды і не абы-якіх...
Брыгада клёпальшчыкаў, якой кіруе наш сусед Ладымер - сваяк дзядзькі Адася, лесніка, паклала пракаветны дуб, і мужчыны крыжуюць яго на клёпкі. Дуб яшчэ не ачышчаны ад галля, яшчэ і да палавіны камля не дабраліся, пілуюць «Дружбай» кавалкі і шаткуюць на аднолькавыя адрэзкі, складваюць у штабелі. Бачыў заўчора, як прабягаў паўз іх на лыжах...
Вось з верхатуры і насяку тонкіх сухіх галін, і лепшых дроў мне не знайсці.
- Добры дзень! - вітаюся з усімі, назіраю, як ідзе ў іх праца - шчыруюць мужчыны, стараюцца скласці да канца дня пяты штабель - такая норма ў іх на дзень.
- Добры, добры! - не выпускае пілу з рук дзядзька Ладымер - хударлявы, высокі, гнуткі, заўсёды з усмешлівым тварам, ведае, чаго прыехаў, але для прыліку ўдакладняе: - Па сучча? Давай, нагружай. Сучча шмат сухога, акурат для цябе...
Я доўга і не валаводзіўся - насек хутка, склаў акуратна, звязаў вяровачкай, каб не рассыпаліся дарогай. Аж узмакрэў, намахаўшыся сякерай. Ды, пэўна ж, трошкі перагрузіўся - не мог скрануць з месца. Убачыўшы мае марныя намаганні, дзядзька Ладымер падышоў і памог выцягнуць на ўтаптаную дарогу.
- Хіба ж дацягнеш сам? - падзівіўся, гледзячы на нагружаныя санкі.
- Дацягну - дарога добрая, - радасна кажу я, ведаючы, што абрадуецца маці, убачыўшы такія ладныя дровы.
- Пастараніся! - крыкнуў нехта ззаду, ляскаючы пугай - яна звонка шчоўкнула ў вечаровым паветры.
Я пазнаў голас Фэлькі - вясковага баламута і хітрага бабніка. Быў, мусіць, на добрым падпітку - вясёлы, сам з сабою гаварыў. У яго быў свой конь, які даваў яму перавагу над іншымі людзьмі - незалежнасць і ганарлівасць.
- Пастараніся, ну?! - уладарна крыкнуў Фэлька ў цемры.
Мне б, дурню, стаяць на месцы і не рухацца, нічога з ім не сталася б - аб'ехаў бы, конь у яго вунь які спраўны, але я, ёлупень, - да гэтага часу кляну сябе - сцягнуў санкі з цубкай дарогі ў мяккі глыбокі снег - на ўзбочыну.
- Но-ооо! Пайшоў, вараны-ыыы! - ляснуў зноў пугай, але ўжо па баках каня, у мой бок і не зірнуў - не ведаю, ці пазнаў ён мяне.
На добры лад ды на яго ласку ён мог бы загадаць, каб прычапіў я да ягоных саней шворку - і за колькі хвілін давёз бы мяне пад саменькую хату.
Не прапанаваў і не зірнуў у мой бок - пагнаў каня і знік у снежнай замеці.
Я ж сеў у снег і не ведаў, што рабіць далей. З месца зрушыць саначкі я ўжо не мог - не хапала моцы і сілы. Калені, здаецца, не адчувалі ўжо холаду, а перад сабой не бачыў ні дарогі, ні замеці - усё засланілі слёзы.
Непадалёк, другой дарогай, гучна размаўляючы, прайшлі лесарубы - брыгада Ладымера. Але ў мяне не было ні сілы паклікаць дзядзьку, ні жадання... Мне было яшчэ і сорамна перад ім, што не паслухаўся яго здзіўлення, а атрымалася, як той казаў - «жадность фраера сгубила», ды адно хіба цешыла - усё роўна яны не пачулі б мяне ў вечаровай завірусе.
Фэлька не спыніўся каля мяне з-за маці...
Між імі, як мне думалася, прабегла чорная кошка.
Нехта прытуліў маю галаву да цёплых грудзей.
- Што з табою, сынок? - маці спалохана туліла мяне да сябе. - І навошта ж ты столькі нагрузіў... Добра, што Фэлька ў акно пастукаў, сказаў, што ты тут гібееш... Кажу, чаго не памог табе, рагоча толькі...
Маці расцерла мне шчокі, раскатурхала, вярнула да жыцця. Скінула верхнія дручкі долу, і мы разам выцягнулі саначкі з абочыны.
Далей запіс ужо быў кароткі, ці не самы кароткі на працягу ўсяго дзённіка:
«Здараецца ў жыцці так, што нешта хочаш забыць усё жыццё і забыць ніяк не можаш, а яно смыліць, муляе, як цвік у боце, што ненарокам вылез... Каб жа ведаць, што так атрымаецца, абабег бы я цябе, Валянціна, за тысячы кіламетраў. Не ведаў, што так балюча можа раніць каханне, не падазраваў нават, што боль той патройваецца, калі яго стварае каханы чалавек...»
Вось і ўсё. І здагадайся, што меў на ўвазе аўтар свайго дыярыуша. Так, ён вельмі не хацеў, каб пра ўсё ведалі іншыя. Не хацеў свой боль паказваць на людзі. З усіх сіл стараўся тое патушыць у сабе... Таму яго двайнік і запісаў так коратка, каб праз шмат гадоў успомніць з усмешкай, бо ведаў, што час залечыць яго душэўныя раны...
«Валя, Валя, Валянціна - намалёвана карціна...» Такі вершык дэкламавалі ёй аднакласнікі, і яна не злавалася на іх, толькі смяялася.
Валя - прыгажуня класа. Калі не школы. Доўгая каса, як не да пояса, гнуткі станік, прыгожая, з годнасцю хада. Але галоўнае ў яе прыгажосці - вочы. Вялізныя, бы слівы венгеркі, з блакітным адлівам неба. І вусны - пульхныя, сакаўныя, дакраніся - пырсне сок. Што хлопцы з класа, настаўнікі - маладыя і пажылыя нават - губляліся, зірнуўшы на яе, у яе вочы, не аднаго жонка раўнавала да Валянціны, учыняючы дома сварку...
Першым асмеліўся яшчэ ў дзевятым класе правесці яе дадому Бронік Башылаў - выдатнік класа. Ён быў спартсменскага складу, дужы, на памяць мог расказваць цэлыя часткі з «Яўгенія Анегіна» Пушкіна і «Новай зямлі» Коласа. Можа, тое і спадабалася Валянціне, хто ведае.
Пецька Крупа падгледзеў познім вечарам і абвясціў усяму класу - цалуюцца ўзасос. Ніхто не ведаў, як да гэтага аднесціся - падняць на смех, па-дзіцячаму дражнячы «цілі-цілі цеста...», ці паважаць іх, бо яны ў сваім жыцці зведалі першыя прыступкі да таямніц вялікага кахання, прачынілі завесу інтымнай чароўнасці...
Ніхто з класа пазней не асмеліўся кінуць у іх адрас хоць адно крыўднае слова.
А яны сядзелі на розных партах, уважліва слухалі тлумачэнні настаўнікаў, адказвалі самі ля дошкі і з месца, - і ніводнага разу не перакінуліся тым таямнічым, адным ім і вядомым, позіркам: ці то навучыліся так хавацца ад іншых, ці зусім не існавала між імі той духоўнай сувязі, што сілкуе каханне.
І потым жа нешта ў іх паламалася, не зладзілася. І не сварыліся, але адносіны іх разарваліся. Хто быў у тым вінаваты, ніхто не ведаў.
Пасля чарговага школьнага вечара (а іх часта наладжвалі, была такая завядзёнка) Валянціна падышла да Адася, як свайму даўняму сябру жартоўна загадала:
- Сёння ты мяне павінен правесці дахаты!
Адась, здаецца, пачырванеў ад нечаканасці, не змог вымавіць і слова, таму толькі кіўнуў галавой у знак згоды. А яна ўжо таго не бачыла, у яе і не было сумневу, што будзе неяк інакш, што Адась адмовіць ёй.
Выдатнік Браніслаў танцаваў цэлы вечар з Насцяй, сціплай і сарамлівай, яшчэ ж нясмелай дзяўчынай - на Валянціну не глядзеў, хоць яна і вельмі старалася пазлаваць яго, выклікаць у яго рэўнасць. Але яму, мусіць, было ўжо ўсё роўна, як кажуць, да лямпачкі, усе яе выбрыкі - здагадваліся мы, што выкінуў хлопец назусім са свайго сэрца...
На адным з такіх вечароў, ужо ў дзесятым, на пачатку вучобы, калі яшчэ першыя прымаразкі не кранулі зялёныя карункі лістоты на дрэвах, запрасіла прыгажуня Валянціна на «белы танец» мяне. Была яна ў блакітнай сукенцы з чырвонай ружай на высокіх грудзях, і не зразумець - ці то вочы адбівалі блакіт сукенкі, ці то сукенка напітвалася блакітам яе вачэй...
- Ты адзін з класа і не прызнаваўся мне ў каханні, - дыхаючы ў шыю і шэпчучы на вуха, танцавала прыгажуня з усмешкай Афрадзіты, не ведаючы, якую хвалю пачуццяў падымала ў маёй душы. - Чаму так - не кахаеш ці саромеешся прызнацца?
- Ні тое, ні другое, нават і не трэцяе, - адказаў першае, што прыйшло на язык, стараўся стрымліваць сябе, бо жыццё трошкі навучыла - перш чым кінуцца ў вір, змераць неабходна глыбіню.
- А што - трэцяе? - здзівілася шчыра прыгажуня, какетліва адкінулася ад мяне, зазірнула ў вочы - не чакала такога адказу. - Чаму маўчыш і толькі ўсміхаешся?
- Трэцяе тое, што я не ведаю, што такое каханне і з чым яго ядуць.
- Так-такі і не ведаеш? - жмурыць прытворна вочы дзяўчына і ўпіваецца сваімі слівінамі ў мае - вось-вось не вытрымаю і адвяду позірк.
- А адкуль мне ведаць? То табе вядома - з усімі хлопцамі класа перацалавалася... У цябе ж вопыт, а мяне апошні раз цалавала...
- Хто? - цікаўна ўхапілася за саломінку міс класа.
- Сучка Майка, калі гулялі з ёю на поплаве...
Валя рассмяялася, адкінуўшы галаву, ды так моцна, што ўсе, хто танцаваў, паглядзелі недаўменна на нас.
Цалаваў Валянціну каля яе хаты. Кружылася на нябачнай восі зямля. А неба з Вялікай Мядзведзіцай адплыло некуды ў бездань, і разам з зоркамі адарваліся мы ад зямлі, паплылі ў бязважкасці, як аблачыны...
- Я кахаю цябе, Валянцінка!..
...Сустрэла мяне маці, але не здзівілася майму візіту - як чакала, запрасіла ў хату.
- Валянціна дома? - папытаў для прыліку, хаця ведаў, што яна вось-вось вынырне з-за шырмачкі ў квяты і пацягне мяне, шчаслівая, за руку да стала, дзе мы сядзелі не адзін вечар, распытае-раскажа, падзеліцца навінамі і адкажа на галоўнае пытанне...
- Няма яе, міл чалавек, - неяк скрушна прамовіла маці, глядзела на мяне вінавата, як шкадавала, быццам нешта здарылася непапраўнае па яе віне, - з'ехала... заўчора. Са Шпіркам. Настаўнікам. Развадным. Без роду і племені... Ды вось яна табе тут пісьмяцо, галубок, пакінула.
Маці падала мне заклеены беленькі канверт.
«Тонік, любы мой, прабач! Прабач! Прабач! Жыццё распарадзілася інакш, чым мы яго планавалі. Маім мужам будзе Кузьменка, і я цяпер - Кузьменчыха, бо гэта я яму ўпершыню аддалася. Яшчэ ў сёмым класе».
Маці стаяла каля акна, маўкліва плакала. Крыўдна было за сябе, за дачку...
- Падлюка яна, вашая Валянціна, цётка Насця!
І, больш не сказаўшы ніводнага слова, выйшаў, выкуліўся з хаты. Не развітаўся, не азірнуўся.
А я думаў, што жыў у райскім садзе...
Аказалася - жыў у пекле...
Раніцай ён зноў выйшаў на ганак.
Зірнуў удалеч і адзначыў, што далёкі лес значна прыблізіўся да леснічоўкі. Слаба, але праглядваўся пясчаны бераг, на ім высокія сосны і кустоўе.
З'явілася патрэба прагуляцца, размяць ногі, падыхаць лясным водарам.
Далёка не адыходзіў, каб не заблудзіцца і не згубіць леснічоўкі. Бо без яе яму аніяк нельга. Як без паветра. Як без надзеі. Як без будучыні.
Вецер гнаў воблакі некуды за возера.
А сонца не краталася з месца - але ўжо прыпякала не так, як да гэтага. Ці мо тое яму толькі падалося. І не зразумець было - стаяла ранняя восень ці позняе лета.
Над галавой, высака ў небе, недзе пад самым сонцам, падалі голас жоравы - спявалі перад адлётам развітальную песню.
У галаве Клімовіча сумбур. Уражанне такое, што ён прачытаў процьму кніг і ўсе яны ляжалі ў беспарадку на падлозе і ніхто іх не можа расставіць на кніжных паліцах у патрэбным парадку. Але тое ўжо зробіць час, увойдзе духоўная рака ў свае берагі...
Калі ж чытаць усе запісы ў дыярыушы, то на тое спатрэбіцца не адзін месяц. А мо і год. А калі зноўку перажыць усё тое, што адбывалася з ім, прапусціць праз сябе, то яму неабходна мець некалькі сэрцаў. Бо ад адной такой нагрузкі, перамешанай з душэўнымі пакутамі, якая ўзвалілася на яго, цяпер не вытрымае, разарвецца яго сэрца...
Дакрануцца б толькі да асноўных болек - ад гэтага нікуды не падзецца, так ужо наканавана лёсам. Перад новай дарогай, што выпала яму, трэба азірнуцца, узважыць усё і ацаніць пройдзены шлях, паглядзець на сябе збоку. Для чаго тое ўсё? Ён жа, Антон Клімовіч, нараджаўся зноўку. Нараджаўся ў новай якасці. Ён узяў на сябе вялікую адказнасць перадачы, узбагачэння Чалавека ўнікальнымі ведамі і магчымасцямі.
Ён у заўтра павінен пайсці з вопытам мінулага, каб, адраджаючы сваю радзіму, адраджаючы сябе, не паўтарыць больш тых памылак, якія яму выпалі.
Жнівень, 1963
«Я іду па сваёй вёсцы...
На душы - бязмежная радасць - аж трымціць сэрца. Даўно ж не быў - замучыла настальгія. Як і некалі, іграў на другім канцы вёскі Мікола Прусаў на гармоніку; нехта кляпаў касу - дробненькі стукат разлягаўся па ўсіх Крушніках; я іду, а не ведаю, дзе знаходзіцца нашая хата і чаму не чуваць брэху сабакі...
Насустрач ішла дзяўчына ў празрыстай сукні, усміхалася ветла мне, падала рукі - як для абдымкаў. Не ведаў, хто гэта мог быць - Валянціна ці іншая якая дзяўчына. Мне ж не хацелася з ёю абдымацца - нешта замінала, адштурхоўвала. А яна падыходзіла ўсё бліжэй і бліжэй, а я стаяў і не рухаўся з месца... Потым адчуў саланаватыя вусны, гарачыню дзявочага цела...
- Пад'ём! - зычны голас старшыны Падкапаева разарваў ранішнюю цішыню.
Вочы сонныя, але падсвядомае пачуццё дыктавала рухі рукам і нагам - неабходна было за сорак пяць секундаў насунуць на сябе нагавіцы, потым накруціць на ногі анучкі і ўсунуць іх у боты. А яны начышчаны да бляску яшчэ звечара. Потым на хаду ўжо нацягваем на сябе гімнасцёркі - і займаем у страі сваё месца.
Старшына глядзіць на свой гадзіннік, сочыць пільна за секунднай стрэлкай. Мы пастроіліся, але трое - Цыбулька, Сташкевіч і Аліеў - яшчэ толькі ўссоўвалі ногі ў боты.
Падкапаеў злуецца, нядобра ўсміхаецца, падае зноў каманду:
- Адбой!..
Гэта азначала, што мы за тыя ж секунды павінны былі раздзецца і легчы зноў у ложак, чакаючы новай каманды.
Так кожную раніцу на працягу некалькіх тыдняў і месяцаў вучыць нас жыццю старшына Падкапаеў. Першыя дні тое выглядала як гульня, як камедыя, а з цягам часу абрыдла ўсё, як горкая рэдзька, і было ўжо смешна і горка з такой чорнай казуістыкі.
- Пад'ём! - яшчэ грамчэй крычыць старшына, і з нас, як пух, злятаюць байкавыя коўдры. Мы зноў як завадныя цацкі механічна ўзмахваем рукамі, матаем анучкі і спяшаемся як хутчэй у строй...
Падкапаеў неўзлюбіў мяне з першай сустрэчы. А напачатку ж здаўся мне чалавекам дабрачым - падобным быў на таго вайскоўца, што ў далёкім дзяцінстве падараваў мне агульны сшытак з чорнымі вокладкамі... Нават і голас супадаў - адзін да аднаго. Аж, бач ты, як памыліўся. Здорава памыліўся!
Ці то мой твар яму прыйшоўся не даспадобы, ці з-за таго, што не вельмі аддана казырнуў яму каля туалета, за што ён выказаў мне заўвагу а мо што і зусім іншае, пра што і не здагадваўся, - але я ўжо быў упэўнены, што ён ад мяне не адстане, што прыклеіўся, як бярозавы ліст ад веніка ў лазні, што выцісне з мяне старшына ўсе сокі, павыцягвае ўсё жылле, і што мае ён вялікае жаданне скруціць мяне ў бараноў рог, сагнуць у дугу...
Тут ужо ён нечым напамінаў мне і Шпірку - той жа хітры і хцівы позірк, тая ж яхідная ўсмешачка, калі ён выбіраў сабе ахвяру і прадчуваў асалоду ў здзеку над ёю...
- Я вас научу любить Родину! - з нейкім сваім чорным намёкам абяцаў старшына, аглядаючы кожнага па чарзе - прыглядаўся да гузікаў і каўнерыкаў, да ботаў і кішэняў, - з трэцяга разу толькі мы ўклаліся ў нарматыў. - Смирно! Еще смирнее!..
Падкапаеў рашыў пакараць мяне сам.
І пачалося ў мяне вясёленькае жыццё. Чысціць гальюны? Пасылае Клімовіча. Разгружаць вугаль на станцыі? Таксама я. Падраздзяленне едзе на экскурсію, а для мяне старшына абавязкова знойдзе смярдзючую работу. І так з тыдня ў тыдзень, з месяца ў месяц...
Нікому не скардзіўся на сваё жыццё. Як усё роўна хоць так помсціў Падкапаеву. Сваёй упартасцю, і тым, што не згінаюся, як ён хацеў...
Мне пастаянна не хапала сну. Ад нядосыпу кружылася галава. Стоячы на першым пасту - каля сцяга часці, заснуў, прыхінуўшыся да сцяны. Дзяжурным па часці быў мой лепшы сябар - старшына Падкапаеў. Ён і прыспеў мяне, спячага, на месцы... Адабраў аўтамат і праз колькі часу праз камандзіра адправіў мяне на гаўптвахту... На пяцёра сутак.
Я нават абрадаваўся гэтаму, бо некалькі дзён не выпадзе бачыцца са старшыной. Удалося і выспацца ў першую ноч. Днявальным на губе быў мой таварышок яшчэ па каранціне Пецька Гром. Ён і не чапаў мяне амаль усё сваё дзяжурства - нават і есці не прыносіў, каб не будзіць.
Здзекі нада мною працягваліся.
Мы вялі з Падкапаевым зацятую вайну. Я ведаў, што ён паставіў перад сабою задачу - зламаць мяне. Зламаць маю волю, сагнуць да зямлі, зрабіць мяне бязвольным і безабаронным. Таму мне неабходны былі сілы, шмат сіл, і невядома, дзе я іх здабываў. Пэўна, вясковая загартоўка напітвала мяне той энергіяй і стойкасцю, якую не мог перамагчы Падкапаеў...
Мы былі вайсковыя будаўнікі - будаўнічы атрад, дакладней, батальён. Розныя людзі, розныя характары. Мы ведалі, дзе працавалі. Некалі тут, у печах, якія рыхтавалі нейкую адмысловую цэглу для невядома якога будаўніцтва (цэглу забіралі начамі ў вагоны, вывозілі яе пад вялікім сакрэтам у невядомым кірунку), працавалі вязні-смертнікі. Пасля вайны працавалі палонныя немцы. Потым там адбывалі свой тэрмін зэкі - рэпрэсаваныя і з зоны. Гэта ўжо нас туды кінулі пасля ўсіх - маладых, дужых і нежанатых...
Вось гэта пекла дык пекла, і ворагу такога не пажадаеш... Тэмпература такая, што вось-вось расплавішся, таму і не вытрымлівалі, падалі, трацячы прытомнасць, на падлогу. Той, хто быў мацней ці стаяў над намі, выліваў вядро халоднай вады на слабакоў...
Бачачы, што мяне нельга ўзяць і такім пеклам, Падкапаеў пайшоў на іншае.
Вечарам, у прыцемку туалета, нечакана абступіла мяне некалькі чалавек. Нехта адзін з іх накінуў на галаву світку, і мяне жорстка збілі. Нагамі і кулакамі. Білі ў жывот, па галаве... Адзін голас падаўся мне знаёмым - выразна «чёкаў». «Ты чё, ударить не умеешь?» - пытаўся злосна і балюча выцяў колькі разоў у жывот... Я страціў прытомнасць і не ведаў, што паваліўся на брудную падлогу з калюжынамі смярдзючае і едкае мачы...
«Чё» быў з Валгаграда, як і Падкапаеў. Стараслужачы. Мяне невядома хто вынес, непрытомнага, з туалета і занёс у казарму.
Раніцай я не выканаў каманду «Пад'ём!», якую падаў старшына Падкапаеў. Ён спрабаваў сцягнуць мяне з ложка, але перадумаў, апамятаўся.
Потым з рота ў мяне пайшла кроў на падушку, і я пачаў трызніць.
Адпраўляючы ў шпіталь, ваенны следчы доўга і настойліва дапытваўся, хто мяне так збіў.
Я маўчаў. Нічога не гаварыў. Як і не чуў пытанняў. Мне здавалася, што і той следчы быў сярод тых, хто збіваў мяне.
Ці не месяц мяне лячылі ў шпіталі. Рабілі аперацыю ў жываце. Праведваў Падкапаеў, прыносіў яблыкі і апельсіны. Я яму шпурнуў прынесенае ў твар, сказаў:
- Перадай прывітанне свайму землячку, Серпухаву. Спытай, чё ён не праведвае мяне пасля таго, як размаляваў так. Калі я сказаў бы пракурору, хто гэта так мяне ўдзелаў і пячонкі паадбіваў, ды яшчэ хто гэта арганізаваў, то загрымелі б вы, падонкі, усе да аднаго за краты - як піць даць. Толькі б маё слова...
Старшына перамяніўся, здаецца, у твары. З жахам паглядзеў на мяне, як усё роўна дзякаваў за маўчанне.
- Але то было б маім паражэннем. А я хачу цябе сам перамагчы. І - перамагу...
Вярнуўся я са шпіталю праз тры месяцы.
Ваенныя дзеянні паміж намі, здаецца, скончыліся. Ці не капітуляваў перада мною старшына Падкапаеў?
Вечарам стараслужачы падаў мне гімнасцёрку і загадаў:
- Подшей, салага, подворотничок!
- Сам прышывай! - агрызнуўся я, кінуўшы гімнасцёрку яму пад ногі.
Калі клаліся спаць, сказаў днявальны, што мяне выклікае старшына ў капцёрку. Падкапаева там не было, але кругам сядзелі чалавек з дзесяць на табурэціках. Амаль усе каўказцы - грузіны, асеціны, армяне, азербайджанцы...
- Ну, что, салага, давно кровью умывался? - спытаў у мяне Халілаў.
Мяне падхапіў самы апошні і шпурнуў на сярэдзіну памяшкання. Удар першы быў у сківіцу. Я паляцеў зноў на ранейшае месца. Наступны ўдар у жывот. Зноў штуршок, і зноў балючы ўдар. Адчуваў ужо на твары ліпкую кроў. Яна сцякала за каўнер, а кунакі наносілі і наносілі мне кухталі...
- Ну, что, еще?
Я ўставаў, ізноў на мяне сыпаліся ўдары. Нехта кулаком моцна ўдарыў у скроню, і ў мяне закружылася перад вачыма - упаў адразу на падлогу. Зноў жа - галавой...
Мне проста пашэнціла. Мяне забілі б, калі б не выручыў былы зэк з Мазыра. Ён, Мішын, адцягнуў мяне ў казарму і паклаў на крайні ложак. Ноч сядзеў нада мною, ставіў халодныя прымочкі.
Родзік Мішын узяў нада мною апеку і больш ужо нікому не аддаваў на здзек. А Падкапаеву прыгразіў, калі хто мяне кране пальцам, то ён пусціць у ход апошні сродак. Які то быў сродак, я не ведаў, але зразумеў, што цяпер буду ўратаваны...
Але ў арміі былі свае законы, свае цяжкасці. І калі іх параўнаць з непрыязню старшыны і крывавымі здзекамі нацмэнаў, то гэта, аказваецца, былі яшчэ толькі кветачкі. Бо ягады былі наперадзе... Буйныя, пераспелыя. Як шраціны, упіваліся ў цела. А стралкі былі ой якія трапныя - варашылаўскія ім і ў падмёткі не згадзіліся б...
Не атрымалася ў Падкапаева - у дугу я не сагнуўся.
Можа, у тым, сам таго і не падазраючы, і памог мне той жа Падкапаеў з Валгаграда.
Тут ужо толькі так - калі шчасця няма, то няшчасце прыходзіць на дапамогу. Парадокс, але ўсё так атрымалася ў мяне.
Тады пацвердзілася і яшчэ адна філасофская выснова - усё, што ні робіцца, усё да лепшага. Да лепшага?..
Супрацьлеглы бераг яшчэ больш прыблізіўся да мяне.
Ён ужо быў на адлегласці шырыні Прыпяці каля Мазыра.
Перагаворваліся, куляючыся ў небе, чайкі.
Сонца ледзь-ледзь зрушылася з поўдня: ад дрэваў пачалі ўжо адыходзіць на паўкрока цені.
Гулялася мне добра, дыхалася вольна - на ўсе грудзі.
Недзе на тым беразе загаўкаў сабака - пэўна, паляўнічы, і мо гнаў якога звера на гаспадара, бо раз-пораз цяўкаў, не выпускаючы здабычу сваім позіркам.
Антон крыкнуў што было сілы, і рэха імпэтным водгаласкам панеслася над люстэркам возера ці мора, паскакала па паверхні і заглухла ў вершалінах высокіх сосен.
У той дзень ён болей не чытаў свае запісы, не хацеў перагружацца забытымі эмоцыямі, бярог сілы для наступных сустрэч са злом і несправядлівасцю...
Сон ахапіў яго адразу, як лёг у ложак.
Спаў колькі часу, не ведаў - мо восем, а мо і дванаццаць гадзін.
І сны яго былі светлыя і спакойныя...
Ён гартаў старонку за старонкай. Быў апісаны кожны дзень, кожная падзея - значная і нязначная.
Толькі цяпер звярнуў увагу і зразумеў сэнс: напісанае было, без асаблівага сумневу, адным і тым жа почыркам. Хіба што розным чарнілам. Калі быў светлы настрой і нічога не пагражала гаспадару дыярыуша, то пісалася зялёным колерам. Калі ж упляталіся мінорныя ці журботныя ноткі, то пачынаўся сіні колер. Калі ж зусім гнятлівы, песімістычны, нават чорны настрой і калі прысутнічала крыўда, несправядлівасць і зло - бралася толькі чорнае чарніла...
Радкі выводзіліся то роўна, то крыва, то прападалі зусім дзе-нідзе літары (думка абганяла руку?), і можна было падумаць, што пісаў непісьменны чалавек, а то радкі клаліся роўна і акуратна... Па кожным слоўцы і росчырку пяра ён мог вызначыць свой настрой - той, які быў некалі на той час і гадзіну...
Сама меней у дыярыушы было зялёных радкоў.
Трошкі больш было сініх.
Астатнія радкі - суцэльныя старонкі. Ды што старонкі! Амаль увесь сшытак спісаны чорным чарнілам!
І ён спалохаўся свайго адкрыцця - дык, значыць, у яго жыцці былі толькі адныя чорныя старонкі?!
А калі толькі чорныя - дык хіба тое называецца жыццём?
Ці - існаваннем?
Пеклам, няйнакш...
А можа ж, той вайсковец нездарма яму стрэўся тады на дарозе і нездарма ён даў яму сшытак з чорнымі вокладкамі? Пэўна ж, ведаў, які лёс наканаваны хлапчуку ў будучым. Мусіць, то яго, Тоніка, душа пад выглядам вайскоўца сустрэлася тады на дарозе. І ўсялілася ў дзіцячую душу.
Зноў скаланула Клімовіча ад новага адкрыцця. Толькі цяпер дайшло да яго свядомасці - вайсковец як дзве кроплі вады быў падобны на старшыну Падкапаева. Такое ж вайсковае адзенне. Такая ж і фуражка, і шрамы, во - шрамы, на шчацэ былі яны аднолькавыя.
А ў арміі столькі часу мучыўся здагадкамі - дзе ж яго бачыў, калі і дзе сустракаліся? І не ўспомніў, колькі ні напружваў сваю памяць. Падумаў ужо, што то, мабыць, яго сны...
Дык гэта ён, аказваецца, і выпрабоўваў яго моц, ствараючы невыносныя ўмовы. Мо таму і выжыў у Савецкай Арміі. Выжыў і не звар'яцеў.
«Падрыхтаваў мяне да такой вытрымкі старшына Падкапаеў?!»
Кожная гадзіна прабывання ў леснічоўцы падсоўвала яму новыя і новыя адкрыцці, якія прымушалі зноў і зноў па-іншаму паглядзець на сябе. Яму як хто даў у руку вялізнае павелічальнае шкло, і ён разглядаў сябе - бачыў казурку, якая была малапрыкметнай з'явай, прывідам, гібрыдам розных з'яў і разуменняў...
Ніводнае адкрыццё - будучае ці мінулае - не выклікала ў яго здзіўлення.
Восень, 1965
«Я дэмбільнуўся з Савецкай Арміі...
Не сказаць, каб я быў стройны і роўны, але ледзь-ледзь мяне сагнула. Не нашмат, праўда, а трошкі, градусаў так на два-тры, ад сілы - чатыры...
Дзякуй, дзядзька Ладымер, за навуку! Дзякуй за мудрасць і падказку, за компас, што ты даў мне ў рукі. Азімут свайго руху ад сябе самога я атрымаў ад цябе...
У цывільнае жыццё я іду загартаваны, хаця ж і з ранамі на сэрцы. Яшчэ - пакрыўджаны несправядлівасцю і жорсткасцю, злосцю і бяздушнасцю людзей, якія акружалі мяне, кіравалі мною, аддавалі загады, якія вымушаны быў выконваць.
Цяпер я нікому не паверу, што Савецкая Армія - гэта школа жыцця. Можа, і школа, але школа антыгуманізму і антычалавечнасці. Усё рабілася дзеля таго, каб задушыць у нас, маладых хлопцаў, пяшчоту і дабрыню. Каб забівалі і не задумваліся ні над чым.
Хацелі задушыць тое і ўва мне. Імкнуліся адбіць мазгі, зрабіць з мяне шызіка ці дэбіла, - тады я ні пра што не думаў бы, а, ідучы забіваць нявінных, як у тым жа Афганістане, мірных людзей, заваёўваючы іх зямлю і насаджаючы другую рэлігію, яе зусім і не маючы ў сваіх душах, змог апантана крыкнуць:
- Служу Савецкаму Саюзу!..
Да арміі я паступіў у педінстытут. Калі ж скінуў вайсковую амуніцыю, перавёўся на завочнае аддзяленне. Але пасля таго, як мяне ўзялі на працу ў раённую газету. Я і не прасіўся туды.
Праз паўгода паклікалі мяне на трэці паверх - у райкам партыі. Інструктар аргаддзела Мікола Траяноўскі па тэлефоне сказаў, што мяне чакае другі сакратар Альберт Каралёў.
- Мы ўважліва чыталі твае матэрыялы, - казаў сакратар. - Смела, глыбока, свежа. Мы прапаноўваем вам пасаду інструктара райкама партыі. Як вы глядзіце на гэта?
Я вычакаў паўзу. Здзівіла, што ён сказаў і «ты», і «вы». Кватэру адразу прасіць было няёмка, хаця карцела спытаць пра галоўнае.
- Гляджу дадатна.
- Тады - лады. У аддзеле раскажуць, чым будзеш займацца. Загадчыка арганізацыйнага аддзела пакуль няма - праз два тыдні прыедзе пасля заканчэння партыйнай школы. Тады пачнецца сапраўдная работа. А цяпер - да сустрэчы. Думаю, што вам спадабаецца работа ў апараце.
«Нам сонца не трэба - нам партыя свеціць...»
І закруціла мяне, завіхурыла партыйная работа. На заводзе па вырабу меліярацыйных машын рыхтаваў справаздачны партыйны сход, бо на ім павінен быў прысутнічаць першы сакратар Галафееў - жорсткі, з заўсёды незадаволеным тварам. Яго баяліся як агню.
Потым прападаў на нафтабудзе - рыхтавалі наглядную агітацыю. Намячаўся рэспубліканскі семінар па эфектыўнасці рэалізацыі партыйных рашэнняў...
«Нам сонца не трэба - нам партыя свеціць...»
Жыццё на прыватнай было не мёд. Пакутаваў ад неўладкаванасці. Падвучылі хлопцы падысці да прафсаюзнага лідэра Ігара Шантаровіча, параілі сказаць пра ўмовы свайго быту. Ігар унёс у спісы, запісаў, колькі чалавек у сям'і.
Раніцай сказалі ў прыёмнай, каб мы, трое інструктараў, зайшлі ў кабінет новага загадчыка аддзела Кузьменкі - прыступіў да работы. Перад гэтым, казалі, ён працаваў у Гарадзенскай вобласці. То пасля партыйнай школы накіравалі да нас...
Мы зайшлі, павіталіся, селі ў крэслы.
Я асабліва і не прыглядаўся да новага загадчыка, тым больш што сядзеў ён насупраць акна, у якое свяціла сонца. Мы ўзялі ў рукі блакноты (разумныя словы начальства трэба было заўсёды занатоўваць), каб запісаць указанні, парады і прапановы.
- Для пачатку пазнаёмімся. Завуць мяне Сымон Бенядзіктавіч Кузьменка. Завочна я вас ведаю, але хто ёсць хто...
У мяне ўсярэдзіне нешта ёкнула, як быццам абарвалася тоненькая нітачка. Голас падаўся знаёмы і непрыемны для мяне. Толькі тады я павярнуў галаву і пільна ўгледзеўся ў чалавека.
«Божухна, дык то ж - Шпірка, які Кузьменка?!»
- Мікола Ермакоў...
- Пятро Шарынец...
Назваўся і я - апошнім.
Ніводнага разу Сымон не падаў выгляду, што мы ведаем адзін аднаго. Ды не проста ведаем, а не можам адзін аднаго пераварваць. Бо некалі паміж намі прабегла чорная кошка. А можа, я дарэмна нагаворваю - Сымон чалавек не злапамятны і забыўся пра ўсё, забыўся, што я яго абразіў пры ўсім класе, назваўшы Шпіркаю, - столькі ж год прайшло...
Ды, пэўна ж, не, такіх людзей жыццё не мяняе, яны і застаюцца імі ж, хіба больш жорсткасці дабаўляецца да іх жаданняў, - акурат такія і патрэбны былі партыі...
Паехаў вечарам правяраць партыйную вучобу ў дзіцячым садку - сярод выхавацеляў. Перад гэтым трэба было зайсці да загадчыцы. Пастукаў асцярожліва ў дзверы і зайшоў у невялічкі пакойчык. За сталом сядзела мажная, з высокай прычоскай-стогам жанчына, здзіўлена паглядзела на мяне. Здаецца, крыху пачырванела ад нечаканасці.
- Ты, Тонік? - акругліла яшчэ больш свае вялізныя вочы. - А я ведала, што ты мяне знойдзеш.
На мяне глядзела прыгажуня нашага класа Валянціна, і не зразумець было - абрадавалася яна нашай сустрэчы ці не.
- Адкуль ведала?
- Сымон Бенядзіктавіч казаў, што ты ў апараце працуеш.
- Так, ён мой начальнік. Пра школу мы ніводнага разу не гаварылі. А я не ведаў, што ты тут працуеш. Я ж на заняткі да вас прыехаў...
Было жаданне адразу ўсё кінуць і пайсці з гэтага кабінета, так мне гідка стала, убачыўшы яе, Валянціну. Вельмі ж балюча некалі яна абышлася са мною, каб вось так проста і спакойна размаўляць. Валянціна адводзіла вочы, пэўна, адчуваючы за сабой віну...
- А мы перанеслі заняткі на паслязаўтра. Сёння дзень у нас такі, што нельга сабрацца ўсім разам. Я вінаватая, што не перазваніла. Як жывеш, Тонік, Антон? Жанаты? Дзяцей маеш?
- Усё нармальна. І дзеці ёсць. Сын.
- У мяне двое дзяцей - сын і дачка.
Маўчым. Не ведаем, пра што далей і гаварыць. Добра, што хоць заняткаў не будзе - з ёю не прыйдзецца быць цэлы вечар. Мне даўно карцела падняцца і пакінуць яе, што ж тут заседжвацца?
- Ты мне прабач, Антон, што ў нас так атрымалася. Маладая была, дурная...
- Ды што ты, усё нармальна, усё выдатна. У тым сэнсе, што так яно ўсё і атрымалася. Лепей і быць не магло. Ды ведаю, што і ты не шкадуеш, што так атрымалася.
Яна ўздыхнула, паглядзела, адвярнуўшыся, у акно:
- Як сказаць. Усё ў гэтым жыцці складана. Мо калі і пагаворым пра ўсё?
Ад загадчыцы дзіцячага садка я выходзіў з незразумелым настроем. Ні радасці, ні шкадавання, ні цікаўнасці... Хіба што адно - унутраная задаволенасць, што не кранае мяне яе ўсмешка і нерастрачаная гарачыня, як яна прызналася. Жанчына раздалася ўшыркі, што і не абдымеш цяпер - стала як паравоз. Толькі вочы засталіся тыя ж - вялізныя, круглыя, і здаецца, яшчэ большыя - як у цялушкі.
Раніцай праходзіла бюро гаркама. На ім сярод дзесяткаў пытанняў адно рыхтаваў і я. І рыхтаваў я яго ад педагагічнага інстытута. Музычны факультэт інстытута слаба ўдзельнічаў у культурна-асветніцкім жыцці горада. Чаму менавіта такое пытанне загадаў Шпірка вынесці на бюро, я не ведаў.
Зміцер Вераб'ёў, загадчык кафедры, упіраўся, сцвярджаў, што не ўваходзіць у іх абавязкі прымаць удзел у культурным жыцці горада, на гэта ёсць творчыя і фальклорныя калектывы, а іх задача - вучыць студэнтаў азам музыкі. Я і сам пра тое добра ведаў, але... Прыходзіў і раз, і другі, і трэці да іх, рыхтаваў паперы для пасяджэння бюро...
На незадаволены твар Зміцера стараўся ўвагі не звяртаць - ён то чырванеў, то рабіўся бледным, амаль белым. Не прыдаў значэння, што ён раз-пораз браў пад язык таблетачку нітрагліцэрыну...
Бюро, як заўсёды, пачыналася своечасова.
Нашае пытанне было пятым, і я, бачачы, як перажывае загадчык кафедры, яшчэ маладога ўзросту чалавек, параіў яму гадзінку пагуляць па парку, падказаў яшчэ, што яму не след так хвалявацца, перажываць, бюро ёсць бюро, нічога ў тым смяротнага няма...
- А гэта нястрашна? - наіўна, па-дзіцячы спытаў ён, зноў беручы таблетку пад язык.
- Ну, усе жывыя выходзяць адтуль, - пажартаваў я такім чынам, каб хоць трошкі развесяліць яго.
Але, здалося мне, не развесяліў. Ён, неяк няўклюдна схіліўшы на плячо галаву, пайшоў па калідоры да лесвіцы, каб сысці ўніз.
Я ўжо занепакоена пашкадаваў, што ўзяўся за такую незразумелую справу - які клопат партыі пра тое, што не належыць рабіць спецыялістам, ніяк не разумеў...
Калі нас паклікалі, Зміцер, здалося мне, быў ужо спакойны, нават усміхаўся мне. Калі ж усе расселіся, я расказаў сутнасць пытання. Апавядаў пра вялікую работу кафедры, пра тое, што не хапае музычных інструментаў, а тыя, што ёсць, патрабуюць рамонту. Сказаў, што пры інстытуце працуе мастацкая самадзейнасць, што калектыў часта выязджаў выступаць перад жыхарамі горада і раёна, ездзіў за сотні кіламетраў у іншыя вобласці.
У канцы ж выказаў адзін толькі папрок, што пажадана было б кафедры музыкі аказваць больш дапамогі творчым калектывам горада. Я, як мог, стараўся бараніць Зміцера. Бо чалавек ён быў таленавіты, творчы. Напісаў некалькі лірычных песень, якія гучалі па радыё...
У разгар разгляду нашага пытання першы сакратар ударыў раптоўна далонню па стале, строга спытаў у Зміцера:
- Так, скажите, пожалуйста, почему вы лично устранились от этой важной работы?
Загадчык кафедры перамяніўся ў твары, паспрабаваў адказаць шчыра:
- Абавязкі, ускладзеныя на мяне па рабоце, я выконваю добрасумленна - заўваг не маю.
- Почему вы разговариваете не на русском языке? - чамусьці яшчэ больш распаляўся першы, глядзеў ва ўпор на Зміцера, як стараўся нагнаць на яго больш страху.
- Бо я выкладаю прадмет на роднай мове.
- У меня есть предложение: за слабое участие в общественной работе объявить заведующему кафедрой строгий выговор с занесением...
- Я ж не член партыі... - кісла ўсміхнуўся ён.
Я бачыў, як Зміцер схапіўся за левы бок, збялеў увесь. Самога сябе ненавідзеў я за тое, што не адумаўся напачатку, не задумваўся над тым, што раблю глупства і грэх. Не здагадаўся адвесці своечасова бяду ад сумленнага чалавека. А я мог тое зрабіць...
Бюроўцы сумеліся, як спалохаліся, пераглядваючыся. Толькі першы сакратар, як дыктатар, сядзеў па цэнтры доўгага паліраванага стала і не адчуваў агульнай трывогі, скрыгатнуў незадаволена зубамі. Бачыў ён каля гэтага стала і не такое - на насілках выносілі з інфарктамі...
Зміцера ў калідор я вывеў пад рукі, потым завёў у свой кабінет. Падаў вады. І тут жа набраў нумар «Хуткай дапамогі», папрасіў тэрмінова прыехаць - кепска з сэрцам...
Ён прылёг на крэслы, і я падклаў яму пад галаву падшыўку партыйных часопісаў. Ён цяжка дыхаў, хапаў ротам паветра.
- Вы мне прабачце, Зміцер Пятровіч, але чаго ж не сказалі, што ў вас хворае сэрца. Я б не рыхтаваў гэтае пытанне. Альбо размову вялі б з іншым чалавекам... То я ва ўсім вінаваты...
- Глупства, пройдзе... Казалі вы добра і правільна. Але цяпер я разумею, у чым справа. І з намеснікам вы не закрылі б пытанне. Хм... М-ммм... То ж з дзіцячага садка прыехала да мяне загадчыца - Валянціна Кузьменка. Як не загадала памагчы зрабіць перадавы дзіцячы садок, прыстала, каб я памог наладзіць у іх музычныя заняткі... Я... я адмовіўся, спаслаўшыся на перагрузкі ў вучэбным працэсе. Яна раззлавалася, сказала, што пашкадую пра тое, што адмовіўся... Вось і... Мм-ммм...
- Не лепшае?
- Здаецца...
«Валянціна? Жонка Шпіркі? Хацела свой садок зрабіць лепшым у горадзе? Для чаго? Каб яе перавялі загадчыцай гарана? Успомніў, нешта казалі такое... Аўтарытэт хацела зарабіць сабе на чужым таленце? Божа, яна сапраўды адпомсціла. І як? Маімі рукамі. І як я, дурань набіты, не адчуў, не зразумеў, што раблю агідную справу?! І Шпірка мне адпомсціў. Хітра і жорстка. Як толькі тое і ўмее рабіць партыя...»
Зміцеру было горш і горш. Пасінеў твар, і я перапалохаўся, баяўся, каб не здарылася якой бяды. Добра, што «хуткая» прыехала адразу ж. Дактары ўбачылі, што здарылася, адразу распранулі, пачалі рабіць кардыяграму... Адзін укол, другі... Зміцер задыхаўся, круціў галавой.
- Інфаркт, - канстатаваў ціха доктар у акулярах, паказваючы крывулі на палосцы паперы жанчыне. - Неадкладна трэба яго ў рэанімацыю...
Зміцер махнуў рукой, сіліўся нешта сказаць - і адкінуў галаву. Глядзеў няўцямна ў шэрую столь.
Не хацелася верыць у тое, што адбылося.
Кардыёлагі бездапаможна развялі рукамі...
«Божа, ці замалю я калі грэх, які ўзяў на сваю душу? І чаму мне выпала такая доля - выконваць чорную работу. За некага. Ойча, навучы, як быць гаспадаром свайго жыцця, каб у яго ніхто не ўмешваўся, не ламаў, не курочыў...
Адзін, не надта блізкі, сябра сказаў неяк, што ў мяне райскае жыццё.
Ад зайздрасці сказаў, даведаўшыся, што я працую «ў апараце»... Ці мог я растлумачыць яму, што варыўся ў звычайнай смале сапраўднага пекла? Не ведаў, як выбавіцца мне з яго, як адмыцца, ачысціцца ад ліпкага бруду, што паспеў прыліпнуць да мяне. Я адчуваў сябе выпацканым з ног да галавы...»
Калі «хуткая дапамога» забрала нежывога ўжо Зміцера Пятровіча, пайшоў я на бераг Прыпяці. У самога сэрца вісела на валаску. Баяўся, што і маё разарвецца следам за Зміцеравым...
У райскім пекле былі свае - жорсткія і звярыныя - законы.
Сатаняты правілі свой крывавы баль...
Я ўзвыў, як паранены звер, і прасіў Прыпяць, каб яна забрала, сцішыла мой боль, уратавала ад пякельнага агню, што палаў у душы. Была рака для мяне за родную маці, за самага лепшага ў свеце лекара...
І ніхто на Галафеева, ні на бальшавіцкую партыю не падаў скаргу ў Вышэйшы суд за тое, што яны забівалі людзей такімі вось метадамі. Не кулямі ж стралялі, словамі...
Сатанінская арганізацыя была па-за законам...
«Нам сонца не трэба, нам партыя свеціць...»
Думаў, што ў гэтым пекле і было для мяне самым вялікім выпрабаваннем на душэўную моц гэтае трагічнае здарэнне.
Але я, на вялікі жаль, вельмі памыляўся...
Далей у дзённіку былі пропускі, шматкроп'е...
Абазначаны яны былі, аднак, чорным чарнілам. Зноў бачна яскрава - разрывалася душа ад несправядлівасці і прыніжэння. Аб мяне выціралі ногі. З мяне здзекаваліся і зневажалі. І нічога святога не было ў іх бруднай справе. Сатана Вялікі парадзіў маленькіх сатанятак, і яны ўжо не ўяўлялі жыцця без смагі крыві, паспытаўшы яе ў семнаццатым, потым у трыццаць сёмым; жыць не маглі без агрэсіі, без злосці і здзеку над чалавечымі душамі...
Яны цвёрда верылі ў тое, што іх улада будзе вечнай і непахіснай, што яны замест сонца будуць свяціць вечна...
Выклік да Галафеева не абяцаў нічога добрага, нутром адчуваў. Па рабоце ён ніколі нікога не выклікаў, для таго існавала другая сістэма партыйнай работы.
Ён сядзеў за сваім сталом надзьмуты, як індык, незадаволены, як заўсёды, але яго пастава сведчыла, што ён не абы-хто на гэтай зямлі - фігура! Ён - гаспадар, бай, хан, пан, і будзе ўсё так, як ён скажа, як загадае...
Перад гэтым мне прафарг сказаў, што неўзабаве павінен здавацца дом і што гаркаму выдзелілі дзве двухпакаёвыя кватэры. Я вось-вось павінен атрымаць ордэр і хутка засялюся ў новую кватэру. Сказаў Ігар, каб рыхтаваў выпіўку і закуску. Я ўжо і Яніне пахваліўся.
Але радасці ў яе вачах не ўбачыў: «Ты як сапраўдны камуніст жывеш. Ты ўжо думаеш, куды ссыпаць ураджай, хаця яшчэ нічога не сеялі. Не кажы, спадар, гоп, пакуль не пераскочыў...»
Я быў прысаромлены роднай жонкай, нават пакрыўдзіўся на яе за недавер.
- Как у вас хватило партийной совести подделать документы? - свідраваў мяне першы сакратар спапяляючым позіркам.
- Якія дакументы? Не разумею, Анатоль Аляксеевіч.
- Не понимаете? Документы на квартиру. Вы вместо профорга напечатали списки на получение квартир.
- Слова даю, я не бачыў і ў вочы тыя спіскі. Прафарг сказаў, што хутка здаецца дом і нам выдзелена дзве кватэры. Больш я нічога не ведаю...
Пада мною пачынала плысці зямля, хістацца пакой.
- Вы лжете! Я давно хотел спросить, почему вы никогда не разговариваете на русском языке? Вы - националист?
- Я - беларус. І вучылі мяне ў беларускай школе.
- А вы изучали тот предмет, где утверждается о необходимости слияния языков и наций? Там утверждается, что будет единый - русский, язык Пушкина и Достоевского, а беларусский - это мертвый язык. Это утопический, клоунский язык... Но я не об этом. Меня возмутило то, что вы сделали.
- Я нічога не рабіў.
- Мне доложил обо всем Кузьменко.
- Паклічце яго, хай пакажа, што я пісаў і ці падрабляў што.
- Здесь не прокуратура, чтобы устраивать очные ставки. У меня все.
Каб захаваць сэрца, я адпомсціў сваёй дурной галаве.
З Міколам Ермаковым у кавярні мы выпілі па бутэльцы гарэлкі. Ён быў шчаслівым чалавекам - пабудаваў даўно кааператыўную кватэру і пляваў на ўсіх і на ўсё. І быў незалежны ў думках і меркаваннях. Піў ён за кампанію, і толькі дзеля таго, каб аблегчыць мае пакуты і боль.
Дадому я тады не дайшоў. На паўдарозе мяне падабрала міліцыя і, як самая гуманная ў свеце міліцыя, пашкадавала, паклала ў чысценькія беленькія прасцінкі, не забыўшыся перад гэтым адправіць пад душ. Праўда, здаўся ён мне чамусьці надта халодным - ведама, добра не нагрэлі, вугаль, мусіць, быў у іх сыры, няякасны, як і ўся нашая сацыялістычная сістэма...
«Нам сонца не трэба - нам партыя свеціць...»
Я спаў на панцырным ложку, і снілася мне, што Шпірка і Валянціна прынеслі мне на сподку зялёненькую паперку і прымушалі распісацца - то быў ордэр на кватэру. А я не мог ніяк распісацца - мяне ванітавала і выварочвала вонкі кішкі... Усё заканамерна было ў жыцці і лагічна: самы лепшы выхад для мяне - захліпнуцца ў асабістых ванітах...
«Раньше думай о Родине, а потом о себе...»
Людзі, а хто ж падумае пра мяне?!
Ці не партыя?
Бо «народ и партия - едины»?
Старонкі, старонкі, старонкі...
Здзіўляўся, як у такім невялікім сшытку можа ўмясціцца ўсё жыццё. Як магло напісацца столькі радкоў? То ж ці не аб'ём «Чалавечай камедыі»?
Не ўтрымаўся, спусціўся па пясчаным схіле да вады.
Памыў рукі, твар, удыхнуў на поўныя грудзі вечаровага паветра.
Гледзячы на ваду, адкрыў для сябе чарговую заканамернасць: калі ён прачытае яшчэ адзін запіс у сваім дыярыушы, то берагі мусяць зліцца. Значыць, яму дазволена перажыць яшчэ адзін, але толькі адзін-адзіны эпізод з мінулага жыцця, напісаны, канечне ж, чорным чарнілам і кітайскай ручкай... Але ж іх тысячы і тысячы.
Які выбраць, выдзеліць?
Сакавік, 1991
Запіс кароткі, у некалькі сказаў. Але праз гэтыя сказы ўспаміналася яскрава, як ён зусім нядаўна працаваў у газеце.
«Падман». Так называўся крытычны артыкул, які ён друкаваў у газеце. Галоўным героем быў загадчык магазіна Ждановіч. Стрыечны брат загадчыка аддзела ЦК партыі. Была зроблена масіраваная атака, каб выгнаць з працы, пакараць так, каб і дзесятаму заказаў.
Чаго яму каштавала вылузацца з кіпцюроў крывавага монстра, колькі крыві папілі, колькі ён правёў бяссонных начэй! Валасатай рукі ці ўплывовага дзядзькі ён не меў...
Снег на яго галаву пачаў падаць яшчэ ў школе. Не разумеў толькі, чаго здзіўлялася маці, калі падстрыгала яго:
- І адкуль, сынок, у цябе валасы сівыя пракідваюцца? Рана праз цяжкае праходзіш - непасільнае ўзвальваеш на сябе...
Почырк неяк павяло ўбок. У беспарадку стаялі літары - то ўверх заносіла радок, то ўніз спаўзаў, як гнуткая вяроўка.
Ведаў чаго. І ведаў, што тварылася тады ў спакутаванай душы.
Нават Яніна не здагадвалася ні пра што...
«Тупы ўдар па галаве, і перад вачыма быццам бліснула маланка. Болю не адчуў - толькі млявасць і кволасць апанавалі ўсё цела.
- Так его, писаку, чтобы знал, про что писать, - хрыплы голас недзе ў цемры чуўся далёкім працяглым рэхам.
- Не на смерть, но чтобы... Так его, гада...
Мне было ўжо ўсё роўна. Я ляжаў на санцапёку, але тысячы сонцаў пяклі мяне, і не зразумець - ці то я на гарачай патэльні, ці ў гарачым прысаку...
А потым, здаецца, злыя людзі забыліся пра мяне і пакінулі ў спакоі, некуды зніклі. Я абрадаваўся, што мае пакуты скончыліся, цяпер я пайду туды, куды захачу, і ніхто мяне не затрымае, не перашкодзіць...
Дзіўна, але я ў родным горадзе заблудзіўся.
Увайшоў у нейкі тунель, і мяне невядомая магутная сіла штурхнула ў плечы, не дазволіўшы нават азірнуцца, агледзецца і павярнуць назад, пайшоў і пайшоў наперад - усё хутчэй і хутчэй... Усё здавалася, што вось-вось выйду на нейкі чысты прагал, туды, дзе сонца, дзе жыццё...
Чуў нейкія галасы над сабой, нехта строгім голасам камандаваў: «Кісларод!», «Ціск!»...
Над тунелем размаўлялі людзі, і што тое азначала, не ведаў... А потым доўга і нудна звінела ўвушшу, падступалі ваніты да горла, але крочыў і крочыў наперад, не зважаючы ні на што. Імкнуўся да нейкай невядомай мэты...
Ішоў доўга і цяжка - аж надакучыла.
Здаецца, за некалькі гадзін (а мо і сутак) я выбіўся з сіл і не ведаў, як адпачыць. Але нельга было ні прысесці, ні прылегчы - я нічога не бачыў, нават дарогі. І не было нават сілы ўпасці - нехта падтрымліваў мяне пад пашкі.
А потым - во дзіва! - нешта адарвала мяне ад зямлі, без крылаў узняўся, потым падпіхнула яшчэ з большай сілай, і тады я паляцеў з шалёнай хуткасцю наперад - у тым цёмным тунелі-трубе маячыла наперадзе кропка далёкага святла, якое прыцягвала мяне, абяцала жыццё і выратаванне ад няшчасцяў...
Вось-вось яно наблізіцца да мяне. Ужо здавалася, да яго рукой падаць. Я ўжо выразна яго адчуваў, але яно непрыкметна зноў аддалялася, як дражнілася ўсё роўна са мною.
- Тампон, пульс нулявы...
Нехта ці то сачыў за мной, ці нечае рэха далятала да мяне адтуль, звонку трубы, - і што толькі людзям ад мяне трэба?
Мяне несла яшчэ з большай хуткасцю. Я аж сціснуў сківіцы, каб аблегчыць свае пакуты палёту - усё цела здранцвела, напруцілася, і я ўжо баяўся, што не вытрымаю, што палопаюцца нябачныя абручы і дзежачка мая рассыплецца на асобныя клёпачкі...
І здарыўся цуд! Я ўляцеў - так, уляцеў! - у нейкую іншую прастору і, дзіўна, не баяўся, што разаб'юся ад той неймавернай хуткасці. Так яно і было - мяне нешта (ці нехта?) плаўна паставіў на цёплы пясок.
Твар абдало пяшчотнае паветра. Я ступіў крок наперад і пайшоў па мяккай траве. Пачуліся людскія выразныя воклічы. Але дзе яны былі, тыя людзі, дзе знаходзіліся, даўмецца не мог. Убачыў толькі тады, калі ўзбіўся на ўзгорак і перада мною адкрылася панарама невядомага наваколля.
Людзей было вельмі шмат. Былі яны ў асноўным у белым адзенні, і твары іх былі светлыя і задаволеныя.
- Здароў, нябожко, добры дзень! Чаго ж да нас завітаў? - побач стаяў мой аднагодак - падалося, здзіўлена глядзеў на мяне, недзе я яго бачыў - да болю знаёмы твар.
- А хто вы?
- Не пазнаў... Настазя табе падкажа. Настазя, хадзі-но сюды...
З-за яго спіны выглянула... баба Настазя і злосным голасам накрычала на мяне, рукамі замахала:
- А, Тонічак, ты мой родненькі!.. Унучак мой даражэнькі! Рана, ой як рана ты да нас завітаў! Ты ж сваю работку ўсю не перарабіў... То хай мы, мы дык сваё адтэпалі, адгаравалі, а ты... Карты мае праўду казалі - згубілі дзеда твайго сатаняты, на лесапавале ён Богу душу аддаў, забралі вылюдкі яго душачку... Во тутака зноў пабачыліся...
- Баба Настазя, я...
- Нічога і чуць не жадаю! Нічога! Прагані яго, Ян, адсюль, не месца яму тут, не месца... Прабач, што мы такія паганыя з табою, але мы ўбачымся з табою праз шмат гадоў, няскора, унучак. Так трэба. А тутака ты не затрымлівайся - пабачыў, як мы тут жывём, і ўцякай адсюль... Хутчэй.
- Тут у вас рай, бабуля?
- Уцякай адсюль! Хутчэй, пакуль не ўдыхнуў на поўныя грудзі гэтага паветра.
Дзед з бабай падышлі да мяне, узялі з абодвух бакоў за рукі - і адарвалі ад зямлі, паднялі над сабой і моцна піхнулі, бязважкага. Адпрэчылі ад сябе, ад свайго раю, у якім, як яны сказалі, мне рана было яшчэ знаходзіцца...
Я ляцеў назад той жа дарогаю, тым жа тунелем, і зноўку звінела ўвушшу - аж да болю ў барабанных перапонках. Аказалася, што на адваротным шляху шырокая прасторная труба была злучана з вадою - на ладнай глыбіні. Толькі вада чамусьці не цякла па трубе, хаця яе нічога не перапыняла...
У ваду ўвайшоў ці ўляцеў незаўважна, амаль не адчуў, і яна, здалося, была сухой, але мне не хапала дыхання - горла абхапіла чыясьці рука і не адпускала. Сціскала мацней і мацней. Выразна бачыліся бурбалкі, водарасці, пукатыя здзіўленыя вочы незнаёмых рыб. Мне не ўдавалася ніяк выплысці наверх - нешта прыціскала настойліва да дна, да водарасцяў. Промні сонца ледзь-ледзь прабіваліся да мяне і клікалі да сябе, туды, наверх, дзе было паветра і існавала жыццё.
Не ведаю, якая сіла спаднізу зноў штурханула мяне. Але пад спіну ўжо - ці то дзед з бабай яшчэ прыглядвалі за мной і сачылі, каб я не застаўся, ці хто на тым марскім ці рачным дне клапаціўся пра мяне, - і тады мяне порстка панесла на паверхню чыстай і празрыстай вады...
Сонца зырка ўдарыла мне ў вочы, і я зажмурыўся, сцішваючы рэзкі боль.
- Ну во, цяпер, здаецца, вярнуўся...
- З таго свету вярнуўся...
Мяне акружалі людзі ў белых халатах. Не разумеў, што здарылася, што яны ад мяне хочуць.
- Я... быў... там... дзеда з бабай бачыў, але яны мяне прагналі адтуль. Забаранілі... там быць...
- Ну і добра, што прагналі, - хірург глядзеў на мяне вясёлымі і стомленымі вачыма, радаваўся сваёй перамозе. Я ж радаваўся, што не застаўся ў гасцях нябожчыкаў. - Мы радыя за цябе. Малайцы ў цябе дзед ды баба, разумныя, далажу табе, людзі!
Але ж што такое са мною ўтварылася?!
У той вечар госць леснічоўкі не пакінуў - адцягваў момант развітання.
Сонца ўжо даўно села за цёмныя шчыкі лесу. Не трымалі ногі, зліпаліся вочы, здавалася, яго зусім пакінулі сілы - двойчы пабыць на тым свеце, то ўжо, мусіць, занадта...
На твар аднекуль з начной шэрані ўпала некалькі сняжынак.
«Снег? - падумаў ён, задраўшы галаву. - Чаго ж ён так рана сабраўся ісці - нават і замаразкаў яшчэ не было...»
Позна лёг спаць, і спалася яму лёгка, і галоўнае - не падкочваліся да яго ніякія трывогі. У сне ён не падскокваў, як уджалены гадзюкай (а яны не раз кусалі яго, як папярэджвалі аб небяспецы), не кідаўся з боку на бок, ратуючыся ад нейкай пачвары, што гналася за ім...
Не прачынаўся ён некалькі леснічоўскіх сутак - сонца то апускалася за гарызонт, дасылаючы ў акно развітальныя малінавыя промні, то ўставала з другога боку, зазірала ў другое акно, здзіўлялася, што госць не прачынаецца - старалася як найбольш паслаць у хаціну жоўта-ружовых промняў...
Але разбудзіла яго цішыня.
І - раніца.
Тонік выйшаў у двор. Прысеў колькі разоў, памахаў рукамі, нос удыхаў ранішняе, волглае яшчэ паветра.
Ад леснічоўкі вакол узняўся ранейшы лес, перанітаваны кустоўем. Тырчэлі на пясчаных выспах на высокіх сцяблінах жоўтыя кветкі - каравяк мядзведжае вуха.
І ўжо не існавала вострава.
Ужо не было зусім і вады...
«Ну што, спадар Клімовіч, мо пара ўжо і вяртацца, га? Зачакаліся цябе, мусіць, і Наста, і Чэрчыль, ды і на працы не з радасцю аднесліся да самаволкі... Цікава, колькі я адсутнічаў? Дзень, два ці ўвесь тыдзень? Пара, браце, табе, ды і даўно пара знікаць адсюль. Загуляўся, мо і занадта... - дакараў сам сябе Антон, але тут жа і супакойваў: - Але ж, згадзіся, што не ўпустую бавіў тут час. З вялікай карысцю пабыў у леснічоўцы і ў Сховішчы Валадара. Галоўнае, што цяпер маецца ключ, код размовы з Творцам. Мусіць жа, пачэсна быць пасрэднікам...»
Раніца як быццам загадвала, каб Антон Клімовіч збіраў свае манаткі і пакінуў леснічоўку, нават уцякаў адсюль, як тое раіла баба Настазя з дзедам Янам яму там, на другім канцы жыцця...
Але ён зноў нечага марудзіў, разважаў, усё адцягваў той момант, калі зробіць першы крок ад парога леснічоўкі да свайго дому, да свайго часу. Стаяў, курыў, глядзеў у далеч асмужанага ранішнім туманам лесу і адзначыў пра сябе, што развітваецца з чароўнай мясцінкай са шкадаваннем...
У ім адначасова жыло і цвярозае пачуццё, што ён выкарыстаў свой апошні шанец, выкарыстаў з карысцю - і не толькі для сябе асабіста.
Непакоіла хіба адно - ці здольны ён будзе ў сваім вымярэнні і часе ўсё ўспомніць, занатаваць, перадаць усяму люду простыя і неабходныя веды, раскрыць вочы на многія рэчы, на якія ніхто раней не звяртаў ніколі неабходнай цікавасці і ўвагі...
На дарогу з'еў кавалак хлеба з салам. Выпіў два кубкі гарачай гарбаты. Нешта падказвала яму, і ён пачуў тое, - схадзіў да крыніцы, набраў вядро вады, наліў поўны гарбатнік свежай - паставіў на прыпечак.
Пасля падмёў у хаце і памыў падлогу - пакінуў сляды, як прыходзіў з вуліцы.
Паліў кветкі - здалося яму, што трошкі звяла лісце.
Заслаў ложак - так, як было да яго прыходу.
Толькі пасля таго, як усё ўпарадкаваў у хаце, пачаў збірацца і сам.
Ды што яму было збірацца - накінуў куртку з капюшонам, а за спіну закінуў рэчавы мяшок.
Перад тым як пераступіць парог, яшчэ раз уважліва агледзеў хаціну. Спыніў позірк на чорным сшытку, які паклаў туды ж, дзе і браў, - на падваконнік, да герані. Хацелася забраць з сабою, але перадумаў, не хацеў парушаць Закон леснічоўкі, ды і тыя радкі ён ведаў на памяць - кожнае слоўца.
- Дзякуй табе, Хаціна! Дзякуй табе, Валадар, што дазволіў дакрануцца да Мудрасці і Розуму! - прамовіў уголас, перахрысціўся на покуць, на абразы, на Бога. - Дзякуй і табе, Янінка-Ліцвінія, што накіравала мяне сюды! Дзякуй усім за навуку, за маё прасвятленне і нараджэнне!
Здалося, што леснічоўка ледзь прыкметна зрушылася з месца, адным бокам нахілілася, як адбіла развітальны паклон свайму госцю.
«Пачула... Усе пачулі. Значыць, не папракнуць, што не развітаўся, што не па-людску пайшоў ад іх... А цяпер - усё, цяпер - пара! Бывайце! Прабачце! Дзякую!..»
Калі ж ступіў на зямлю, сышоўшы з ганка, убачыў, як у двор, адкрыўшы веснікі, зайшоў Апанас Янушкевіч. Быў ён стомлены, але ў вачах не гаслі хітрыя іскрынкі.
Следам забег у двор і Чэрчыль. Павіляў хвастом, як прызнаў госця, але адразу ж падаўся ў сваю будку.
- Ты, Тонік, не губляй зарады, - падаў ляснік той патрон, якога не ставала ў патранташы, - з усіх, можа, ён і самы важнейшы... Ох і нахадзіўся я сёння, ног не чую, і Чэрчыль вунь натаміўся, упаў без задніх ног... Ну, ты з усім тут справіўся? Хапіла часу?..
- Ды хапіла.
Карцела папытацца пра тое-сёе, але не выпадала - натуральнасць становішча вымагала разумення сітуацыі.
- То і добра. Недарэмна, ета самае - ёлачкі-маталачкі, час тут бавіў. А я тут ляснік і вартаўнік яшчэ ў прыдачу... З Чэрчылем, ета самае, тут не прападзём, так я кажу?
Янушкевіч азірнуўся, гледзячы на будан:
- Набегаўся, гаварыць не хоча... Ангельскі падданы мне называецца...
Апанас таптаўся ў двары, як што шукаў, зазіраючы то за плот, то ў гародчык, на Антона ўжо не звяртаў і ўвагі.
- То я пайшоў, Апанас, - нясмела прамовіў Антон, - пара мне ўжо...
- Ды ведаю, што пара. То ідзі, праводзіць не буду, прабач... Клопатаў тут процьма, адлучацца нельга ні на хвіліну. Бывай, ета самае, хай усё ў цябе ладзіцца.
- І табе ўсяго найлепшага, - пажадаў Клімовіч, усё яшчэ не ведаючы, да якога разраду гэтую сустрэчу аднесці.
Ладна адышоўшыся, асэнсоўваючы сустрэчу з нябожчыкам, азірнуўся. Леснічоўкі на ўзгорку не было. На яе месцы стаяў пракаветны, не абхапіць і пяцярым, высокі дуб - чапляўся за аблокі, расчэсваў сваім шчыкам шыкоўныя шавялюры дзівосных калматых звяроў-аблокаў. Быў ён яшчэ ў зялёнай лістоце, пры маладой сіле, і ніводнага зжоўклага лісточка не значылася на ім...
Уздыхнуў, ямчэй паправіў на плячы мяшок, заспяшаўся, каб не спазніцца.
А вось і кладка, і кіёк-апірнік.
Клімовіч хутка мінуў усе пяць пралётаў - ніводнага разу не паслізнуўся. Па баках не глядзеў - не было калі.
Сойка ў алешніку прагаварыла нешта спакойнае і знаёмае.
Вецер гуляў у вяршынях, часаў свае бакі аб стромкія дзеравіны.
Праз нейкі час выбіўся на цубкую дарогу: яна ўжо шырэла і шырэла, аж пакуль не вывела на такую ж, але са свежымі слядамі, - на бальшак.
Неўзабаве яго дагнаў вазніца - дзядзька гадоў за шэсцьдзесят, у расхлістанай сарочцы. Нокаючы на каня, абагнаў Антона, сказаў абыякава, кіўнуўшы некуды за спіну:
- Хочаш, дык сядай, калі стаміўся... Давязу да Каменя, а мне далей...
Сонца хілілася к вечару. У блакітным небе зазыўна вялі рэй жаўрукі.
«Жаўрукі ўвосень? - падзівіўся Клімовіч. - Дзіўна...»
- Харошае надвор'е цяпер... - падаў голас вазніца. - Я ўжо і бульбачку пасадзіў, дзякаваць Богу, цяпер толькі б дожджычак...
«Хіба ёсць азімая бульба? - спытаў у сябе Тонік. - Залівае дзядзька, насмяшыць, мусіць, мяне хоча...»
Але вазніца болей голасу не падаваў, быў, мусіць, не з гаваркіх. А Антону неяк і не з рукі было дапытвацца пра яго фантазіі - баяўся пачуць нешта такое, што магло прынесці расчараванне ці боль, таму аддаўся на волю лёсу і абставінаў...
- А Божачка ты мой! - успляснула рукамі Наста, убачыўшы яго ў весніцах - пераступаў перагародку. - Што ж ты нарабіў, хлопча! Я ўсе вочы прагледзела, леснікі абшукаліся цябе... Міліцыя з ног збілася. На працы тваёй не ведаюць, што рабіць... Дзе ты быў столькі часу?
Жанчына абняла яго, жанчына плакала, радуючыся, што бачыць яго жывога і здаровага. У вачах шчаслівыя іскрынкі-агеньчыкі.
- Пры чым тут міліцыя?
Антон адчуваў сябе вінаватым, што нарабіў клопату жанчыне, што прымусіў яе і іншых хвалявацца.
Потым яна з пільнай цікавасцю прыглядалася да яго, як быццам не верыла, што ён стаяў перад ёю. Антон тым часам паставіў каля ганка стрэльбу, скінуў з сябе патранташ, сеў на прыступкі і паклаў яго побач.
- Наста, скажы мне... а колькі мяне не было?
Гаспадыня здзіўлена паглядзела на яго - ці не жартуе, чаго пытаецца, быццам і сам не ведае. Быць таго не можа, каб не ведаў...
- Ды травень ужо вуняка на вуліцы. Усё цвіце, хіба ж сам не бачыш?.. І зіма прайшла. А ты як жа без адзежыны, без яды, без пасцелі? Дзе ж ты прападаў столькі часу?
Толькі цяпер Антон убачыў, што над яго галавой схіліліся яблыневыя галіны - усе ў квецені. І гудуць у іх пчолы.
- Не можа таго быць! - усхапіўся з месца Тонік, адчуў, як гарачыня ўдарыла ад хвалявання ў твар. - Мяне не было шэсць месяцаў?!
- Так, Тонік, так. Паўгода не было цябе. І жонка твая прыязджала. І з працы тваёй. Я ім кажу, што ўзяў стрэльбу і падаўся на паляванне. Мяне следчы не раз дапытваў, судовую справу па табе адкрылі - каб шукаць цябе.
Ён абхапіў галаву рукамі, зажмурыўся. Не ведаў, як аднесціся да пачутага.
Яна ўзяла рэчавы мяшок, дастала некрануты харч, яшчэ болей падзівілася, развяла рукамі:
- Нічагусенькі не разумею - дык ты ж да яды не дакрануўся... Як жа ты выжыў, калі нічога не еў?!
Клімовіч зноў сеў на прыступкі ганка, абыякава сказаў:
- Еў я, Наста, і піў. І ў цёплай пасцелі спаў. Усё было добра.
- То дзе ж гэта ты быў, што там у цябе ўсё было? Мо гасцяваў у каго, прызнавайся?
Наста павесялела ўжо, калі прайшоў першы сполах, калі пераканалася, што не прывід перад ёю, а яе госць, што прыехаў да Апанаса і да яе, бо лічыла сябе вінаватай, што адпусціла яго перад Пакровай у лес. А ён з'явіўся як ні ў чым не бывала, як учора і выйшаў ад яе... Дзівосы...
- Не, Наста, я быў там, дзе ўжо ніколі не змагу пабыць. Быў там, дзе ніхто пабыць не можа. Скажы яшчэ, Наста, а ці паправіўся Чэрчыль?
Жанчына перасмыкнула вуснамі:
- Не, галубец... Няма нашага Чэрчыля. Даўно няма. Адразу ж, тады, як ты пайшоў, перад абедам падаўся да тоўстага дуба - там і спруцянеў. Забраў яго гаспадар з сабою. Сумна мне без яго, надта сумна... Шкада, Тонік, што цябе тады не было на дзевяціны і на саракавіны... Шмат тады народу прыйшло памянуць майго Апанаса...
- Я з ім там бачыўся. І з Чэрчылем. Апанас і там лесніком, вартаўніком яшчэ пры Вялікай Хаце. Кажа, што жывецца добра, не скардзіцца...
- Мне нічога не перадаваў, Тонік? - цікаўна зазірнула яму ў вочы жанчына, шчыра паверыўшы ў яго словы.
Ён уздыхнуў:
- Не, Наста, доўга нам пагаварыць не выпадала... Словам-другім і перакінуліся. Ён усё шукаў нешта, зазіраў усюды, ды не мог адшукаць... А Чэрчыль у будку зайшоў і не вылазіў адтуль; казаў Апанас, што натаміўся вельмі, бегаючы па лесе...
- Калі шукаў, то добра. Я ведаю, што ён шукаў... Ці каго.
- Я цяпер яго памянуць хачу, Наста. Налі кроплю...
Яна прынесла яму поўную шклянку на ганак, і ён нагбом выпіў усё, да дна. Апанасава самагонка была моцнай і чыстай. Апякла ўсё ўсярэдзіне, як агню глынуў.
Прыкусіў цыбулінай, панюхаўшы скарыначку хлеба.
Не распранаючыся лёг на канапу ў сенцах.
Заснуў адразу. І снілася яму леснічоўка на Зялёным востраве за Бронькай. І высокі дуб. І Апанас з Чэрчылем. Быццам яны ўтрох ідуць па патаемных сцежках, а Чэрчыль забягае наперад, аддана зазірае ў вочы, як чакае нейкае паляўнічай каманды...
Не чуў, як над ім стала Наста, хітала скрушна галавой:
- Божа, Божа, пэўна ж, прыйшлося шмат перажыць чалавеку за гэтыя месяцы... Нейкі не такі вярнуўся, якім быў да гэтага, - ці то пастарэў, ці памаладзеў, не разабраць... Галава вуняка якая ўся белая, бы мукой прысыпаная... Сказаць жа забылася, што незнаёмая дзяўчына ўчора прыходзіла, сшытак нейкі перадала - з чорнымі вокладкамі. Янінай назвалася, сказала, што ведаеш яе і як Ліцвінію... Адкуль мог яе ведаць - нетутэйшая ж, і гамонка не такая, і апранаха на ёй не нашая... Ну, ды Бог з ім, як кажуць, вам, маладым, відней... Не забыць бы аддаць, як прачнецца. А, во яшчэ... Трэба ж адбіць тэлеграму жонцы, што Антон прыйшоў. Прасіла ж, і з працы далі адрас...
Гаспадыня накрыла яго тонкай коўдрай у вялізныя квадраты. Доўга глядзела ў двор праз шыбы, думала пра нешта сваё. Уздыхнула, падалася да сваіх паўсядзённых клопатаў - порацца па гаспадарцы.
Доўга яшчэ ў яе хаце гарэла святло...
Ноччу пайшоў спорны травеньскі дождж. Зямля чакала яго, наталіла сваю смагу. У прыроды свае законы, сваё цячэнне жыцця і свае дажджы, якія жывяць і пояць прыход заўтрашняга дня...
Вельмі ж грымела - як у разгар лета. Аж шыбкі на верандзе звінелі - цененька і меладычна.
Але ўсяго гэтага Антон Клімовіч не чуў. Ён соладка і моцна спаў.
Побач з ім, на падваконніку, ляжаў агульны сшытак з чорнымі вокладкамі - дыярыуш яго знаходжання ў пякельным раі.
Сочы, санаторый «Беларусь»
Кастрычнік 1995