Ты, мой брат, каго зваць беларусам.
Роднай мовы сваёй не цурайся:
Як не зрокся яе пад прымусам,
Так і вольным цяпер не зракайся.
Алесь Гарун
Перад паштовым аддзяленнем сустракаюцца два юнакі. У руках аднаго скрынка для пасылкі.
В а с і л ь. Добры дзень! Пасылку на пошце атрымаў? (Жартаўліва.) У каго ёсць матка, у таго галоўка гладка. Нябось, паляндвічку з вёскі прыслалі?
М і к о л а (падаючы руку). Здароў! Не, сам збіраюся паслаць. Скрынку купіў.
В а с і л ь. Можа, пачакаеш? Я сюды на хвілінку, забягу паглядзець, ці ёсць мне пісьмо.
М і к о л а (жартуючы). Што - як шарая гадзіна, дык хутчэй ад жонкі? Лісты да запатрабавання ўпотай ад яе атрымліваеш?
В а с і л ь. Не, тут у мяне абанементная скрынка. А то ў нас у пад'ездзе некаторыя газеты і часопісы пачалі знікаць.
М і к о л а. І ў нас падлеткі выцягваюць. А то і паляць. Ідэя, трэба і мне папрасіць тут абанементную скрынку. А то шкада некаторых часопісаў.
В а с і л ь. А што ты выпісваеш?
М і к о л а. А шмат усялякіх выданняў. З дзесятак. А сёлета асабліва шмат беларускіх выпісаў.
В а с і л ь. І я на гэты год да часопісаў «Полымя» і «Маладосць» яшчэ «Крыніцу» і «Спадчыну» дадаў.
М і к о л а. «Спадчыну» і я выпісаў. Там жа ўся наша мінуўшчына. Я ж сябар ТБМ.
В а с і л ь. А што гэта такое?
М і к о л а. Таварыства беларускай мовы.
В а с і л ь. А, імя Францішка Скарыны? Дык і я ж яго сябар. Але яшчэ вуха не звыклася з гэтым скарачэннем.
М і к о л а. Помніш статут таварыства? Там жа запісана: трэба пашыраць беларускі друк, больш выпісваць беларускіх выданняў, чытаць іх.
В а с і л ь. Слухай, калі не спяшаешся, можа, вернешся, пачакаеш мяне на пошце? А тады пойдзем разам дадому. Мне трэба заадно паштовак купіць. Можа, якія з краявідамі Беларусі знайду. Хоць гэта, увогуле, лепш у кіёску шукаць... Але канвертаў вазьму.
М і к о л а. Любіш пісьмы пісаць?
В а с і л ь. Якраз наадварот. Люблю атрымліваць. Толькі ў снежні, перад Новым годам, узгадваю, што шмат каму не пісаў цэлы год.
М і к о л а. Давай вярнуся. Якраз і мне трэба віншавальную тэлеграму пляменніку на вёску паслаць.
В а с і л ь. Дык хадзем!
Васіль і Мікола заходзяць на пошту і накіроўваюцца да акенца.
М і к о л а. Дайце, калі ласка, бланк для тэлеграмы.
Р а б о т н і ц а. Злева ад акенца. Вазьміце.
М і к о л а. Дзякуй! (Бярэ бланк і садзіцца за столік. Нейкі час думае і звяртаецца да Васіля, які падыходзіць да яго, ужо ўзяўшы з абанементнай скрынкі сваю карэспандэнцыю.) Хадзі, Васіль. Памажы скласці тэлеграму.
В а с і л ь (жартуючы). Што, вершам хочаш напісаць? Хутчэй пішы:
Цябе і маму
Віншую тэлеграмай.
На мастацкім бланку -
Тэлеграма «маланка»!
М і к о л а. Не жартуй. Трэба вось хлопца з днём нараджэння павіншаваць. Дваццаць пяць яму стукнула.
В а с і л ь. Э не, дваццаць пяць гэта яшчэ не стукнула, а споўнілася. Калі шэсцьдзесят і больш гадоў, тады можна сказаць стукнула. Ведаеш, чым стукнула? (Пастуквае.) Дашчаным векам, браце. А пра маладыя гады так не кажуць... А ён жанаты ці халасты?
М і к о л а. Ды яшчэ халасцякуе.
В а с і л ь. Дык што тут думаць? Пішы проста: «Дарагі пляменнік! Горача віншуем днём нараджэння...» А каторага ён нарадзіўся?
М і к о л а. Дваццаць трэцяга чэрвеня.
В а с і л ь. О небарака, у самы доўгі дзень. Дык і пажадай яму: хай жэніцца ў гэты самы дзень, але ў снежні. Бо дваццаць трэцяга снежня самая доўгая ноч.
М і к о л а. Табе ўсё жартачкі.
В а с і л ь. Пасмяяцца - не пакалечыць.
М і к о л а. Ведаю, ты без жарту не ступіш.
В а с і л ь. Чалавек каб не цешыўся, то б павесіўся. Пішы ад шчырага сэрца, дык і добра выйдзе...
Мікола нахіляецца над бланкам, а да Васіля падыходзіць старая бабулька.
Б а б у л я. Даруйце мне. Можа, сынок, падпісалі б адрас. Хачу перавод паслаць, ды рукі ўжо дрыжаць і вочы не свецяць.
В а с і л ь. Давайце бланк.
Сядаюць за столік, а тым часам Мікола панёс здаваць тэлеграму.
Які ж адрас?
Б а б у л я (падаючы канверт). А вось тут, сынок, унізе, і індэкс і адрас туды, а мой адрас угары.
В а с і л ь. Значыць, так... Індэкс (піша), а далей: Берасцейская вобласць, Баранавіцкі раён, пошта Малая Сваротва, вёска Данейкі, Дабрыян Марыі Іванаўне. (Далей піша моўчкі.) Вось і ўсё, бабка.
Б а б у л я. От вялікі дзякуй вам, сынок!
В а с і л ь. Няма за што.
Бабулька адыходзіць, вяртаецца Мікола.
В а с і л ь. Колькі ж каштавала твая тэлеграма?
М і к о л а. Два трыццаць заплаціў.
В а с і л ь. Тваё слова - золата.
М і к о л а. Ну дык што - пакрочылі дадому?
В а с і л ь. Не, лепш пойдзем. Я ў салдатах два гады адкрочыў. (Раптам спахопліваючыся.) Хвіліначку. Зараз вярнуся. Я ж хацеў паглядзець яшчэ марак для калекцыі. Ты ведаеш, я збіраю маркі.
М і к о л а. Што? У цябе зноў новае захапленне? Яны ў цябе мяняюцца штомесячна. Чым ты толькі не захапляўся! То фатаграфіяй, то этыкеткамі ад запалак, то значкамі. Цяпер маркі... Гэтых захапленняў у цябе з дзесятак.
В а с і л ь. Ну што ж, адно мінецца, другое зноў заманецца.
1. На кожным тэматычным уроку асабліва звяртайце ўвагу на словы, звязаныя з пэўнаю тэмай. Тут па меры мажлівасці выкарыстоўвалася лексіка, звязаная найперш з поштаю. Яна, пэўна, добра вам вядомая: канверт, марка, пасылка, перавод, паштоўка, абанементная скрынка, тэлеграма-«маланка», пісьмо (ліст) да запатрабавання і г.д. і г.д. Шмат якія з гэтых слоў агульныя з расейскімі. Таму асабліва зважайце на правільнае гучанне. І не дапускайце ў сваёй мове розных цяляграм і іншых мяшанцаў. Вымаўленне павінна быць літаратурнае.
2. Адносна слоў пісьмо і ліст скажам: ужывайце на ваш выбар - каму што падабаецца. Калі ліст, то можна і паштальёна называць лістаносец, а замест перапіскі ўжываць ліставанне: Я даўно вяду з ім ліставанне. А што? Гучыць няблага.
3. Словы зараз і цяпер. Калі нікому не трэба тлумачыць, што такое цяпер, бо ўсе яго ведаюць, то слова зараз, думаецца, якраз мае патрэбу ў вытлумачэнні. Яго цяпер трэба проста ратаваць. І зараз скажу чаму. Апошнімі дзесяцігоддзямі ў гэтага слова вельмі часта адбіраюць яго ўласнае значэнне і выдаюць яго за слова цяпер.
А між тым у слова зараз здаўна ёсць свая адметная моўная служба - казаць пра тое, што мае адбыцца вось-вось, неўзабаве, праз хай сабе і няпэўны (секунда, хвіліна, квадранец) - успомнім: паводле І.Насовіча гэта - 15 хвілін, паўгадзіны, але нейкі вельмі блізкі час.
Запомнім назаўсёды. Слова зараз абавязкова мае на ўвазе будучы час. Таму і ўжываецца яно звычайна з дзеясловамі будучага часу: зараз скажу, прачытаю, напішу...
А стаць пры дзеясловах цяперашняга часу яно можа толькі тады, калі гэтыя дзеясловы ўжытыя ў значэнні будучага: зараз іду, гэта значыць, калі падразумяваецца: зараз пайду. Але ўжо ў часе самой хады нельга сказаць: я зараз іду, трэба: я цяпер іду.
4. Шарая гадзіна - гэта змрок увечары пасля захаду сонца, калі яшчэ не цёмна, але ўжо і не дзень. Для мяне, напрыклад, з дзяцінства гэта час, калі людзі вяртаюцца з поля, уходжваюцца каля дому, маці доіць карову. Прыбег знадворку і кот, сеў каля каровы, чакаючы свае порцыі сырадою...
У кожнай мовы, дакладней, у кожнага народа апроч гадзіннікавага абазначэння часу ёсць і іншы адметны падзел. Пры перакладзе на іншую мову часам нават нельга знайсці дакладны адпаведнік такому пэўнаму прамежку і часта даводзіцца рабіць апісальны пераклад.
Не знаходжу і я такога адпаведніка нашай шарай гадзіне ў расейскай мове. Можа, «сумерки»? Але ж па-нашаму гэта змярканне, прыцемак.
У некаторых мовах побач з такімі слоўнікамі, як тлумачальныя, фразеалагічныя, сінанімічныя і інш., ёсць і такія, дзе апісваецца, скажам, уся градацыя пераходу ад хады да бегу, часу праз цэлы дзень - ад цёмнага да цёмнага. У такім беларускім слоўніку (давайце памарым!), пэўна, знайшліся б гэтакія словы для вызначэння часу пасля полудня: схіліла (сышло) з поўдня, пад вечар, надвечар (бралася надвечар), на захадзе сонца, пасля захаду, на змярканні, на прыцемку, на шарай гадзіне, увечары і г.д.
Такога слоўніка ў нас яшчэ няма, але ў вас павінны быць хоць асобныя старонкі такога вашага слоўніка, каб ваша мова была яскравая і паслухмяная, каб яна «сказала» ўсё, што вам хацелася б выказаць.
Нярэдка ў нашым друку можна сустрэць і такое напісанне: шэрая гадзіна. Мне здаецца, карэктары тут перастараліся. Бо шарая гадзіна сваім назовам напамінае не так пра шэры колер, як пра вячэрнюю пару, калі шарэе. Ад гэтага слова і шарая гадзіна.
5. Хацелася б пагаварыць тут і аб неўласцівым ужыванні слова крочыць. Пачну з такое згадкі. Чытаю апавяданне: «Бабка пакрочыла...» Няўжо, думаю, тую бабку мабілізавалі? Не, бабуля ў творы ідзе на свінаферму. Далей бачу, што і сам апавядальнік за ёю «перакрочыў парог».
Здавалася б, мне толькі і раіць вам, хто хоча добра авалодаць роднаю моваю, часцей чытаць наш друк. А даводзіцца, як бачыце, у некаторых выпадках засцерагаць ад яго благога ўплыву...
Не ў аднаго аўтара апошнім часам крочаць тыя, у каго і спрыту таго няма, і дзе так ісці ані не выпадае, бо каб крочыць, то і дарога павінна быць адпаведная, а тут калдобіны, лужыны, канавы...
А як дарэчы гэтае слова там, дзе ўрачыста ідуць, скажам, салдацкім крокам, бадзёра ў страі, адбіваючы крок! У гэтым дзеяслове жыве моцная памяць пра «крок». І толькі ў такой хадзе, калі ён - цвёрды, ці шырокі, ці мерны, - выразна паўтараючыся, адзначаецца, там крочаць. Дзе ж на гэты крок не зважаецца, дзе ён не падкрэсліваецца знарок, дзе крок кроку не роўны, там адвеку ў нас ступаюць, выступаюць, ходзяць, ідуць, тупаюць, тэпаюць, плятуцца, пхнуцца, цягнуцца, сунуцца, валакуцца, цёпкаюцца, цюпаюць, клыпаюць, дыбаюць, прастуюць, цалююць, джгаюць, сыплюць, чэшуць, шыбуюць і г.д. і г.д., залежна ад таго, стомленыя ці бадзёрыя, марудзяць ці спяшаюцца, цвярозыя ці выпіўшы... І таму, напрыклад, расейскі сказ «Впереди отряда шагал барабанщик» толькі ў тым разе, калі хочуць асабліва падкрэсліць вайсковы ці парадны строй, перакладуць: «Наперадзе атрада крочыў барабаншчык». Калі ж гэтай патрэбы няма (бо гэта і само сабою разумеецца), больш натуральна будзе гучаць: «Наперадзе атрада выступаў (ішоў) барабаншчык». І таму, хоць можна крочыць нага ў нагу, звычайна ўсё ж ідуць (ступаюць) нага ў нагу.
І, скажам, у шолахаўскім тэксце, дзе імчыцца тачанка, «шагают мимо телеграфные столбы, без конца змеится дорога», кантэкст падкажа, каб па-беларуску гэтыя слупы, пэўна, беглі, а не «крочылі», гэтак жа, як у другой шолахаўскай фразе «Из-за Дона, с песков лимонных, сыпучих, утро шагало», па-беларуску няблага, відаць, было б, каб гэтая раніца выступала, але толькі не крочыла.
6. Пры напісанні адраса заўсёды ўзнікае патрэба правільна паставіць у давальным склоне прозвішча, імя і імя па бацьку пэўнага чалавека. Вось для нас і нагода пагаварыць тут пра іх скланенне.
Пачнем з імён. Мужчынскія імёны ў давальным склоне маюць канчаткі -у (-ю): Янку, Пятру, Сяргею, Мікалаю. (Толькі ў імёнах на -а з націскам на канчатку будзе ў давальным склоне -е (Кузьма - Кузьме) ды ў імёнах з націскным -я будзе -і (Ілья - Ільі). Усе мужчынскія імёны па бацьку маюць у давальным склоне канчатак -у: Пятровічу, Анатолевічу, Васілевічу. Гэтакі ж канчатак маюць і адпаведныя прозвішчы на -іч (-ыч). Як бачым, тут усё да аднастайнасці проста.
Жаночыя ж імёны на -а (-я) у давальным склоне паказваюць куды большую разнастайнасць канчаткаў. Імёны на -а (пры цвёрдай аснове) маюць у давальным склоне канчатак -е: Ніна - Ніне, Людміла - Людміле. Перадканчаткавыя д і т пераходзяць у мяккія дз і ц: Рагнеда - Рагнедзе, Маргарыта - Маргарыце. Канчатак -е ў давальным склоне маюць усе жаночыя імёны па бацьку: Іванаўне, Піліпаўне. Такі ж канчатак маюць жаночыя імёны гэтага ж скланення з асноваю на г, х, якія пераходзяць у з, с: Ядвіга - Ядвізе; у асновах на к гэты зычны чаргуецца з ц, а канчатак -а зменіцца на -ы: Віка - Віцы, Вераніка - Вераніцы. Імёны з асноваю на зацвярдзелыя (ж, ш, дж, ч, р, ц) маюць канчатак -ы: Вера - Веры. Імёны на -я мяняюць свой канчатак на -і: Валя - Валі, Надзея - Надзеі.
Усё гэта таксама не складае асаблівай цяжкасці для засваення. Адразу ж замацуйце гэтыя правілы: пастаўце імёны сваіх блізкіх і знаёмых у давальным склоне, уявіўшы, што вы падпісваеце іх адрас на канверце. І ўжо гэтыя імёны будуць вам пасля «падказваць» правілы.
Пры скланенні жаночых прозвішчаў ужываюцца тыя ж канчаткі. Здавалася б, таксама проста. Але ўся складанасць запомніць, якія прозвішчы скланяюцца, а якія - не. Тое, што не скланяюцца замежныя мужчынскія і жаночыя прозвішчы на галосныя, а таксама прозвішчы славянскага паходжання, якія канчаюцца на -о, -ых, відаць, асабліва не трэба напамінаць: Гюго, Лавуазье, Дурнаво, Баранавых. З жаночымі прозвішчамі на зычны таксама нескладана: не скланяюцца - Паўловіч Вера - Паўловіч Веры. А вось прозвішчы на -а вядуць у нашым правапісе даволі няпэўнае жыццё.
Калі прозвішчы ўзыходзяць да назваў прадметаў жаночага роду з асноваю на г, к, х і ненаціскным канчаткам -а, то ў давальным склоне яны маюць канчатак; -е, -ы (у залежнасці ад чаргавання): Саладуха - Саладусе, Сарока - Сароцы. (Гэтыя ж прозвішчы мужчын будуць мець у давальным склоне канчатак -у: Валодзю Сароку, Ваню Саладуху).
Жаночыя прозвішчы, якія не суадносяцца з назвамі прадметаў, не скланяюцца: Бандарэнка Марыі, Янчанка Антаніне. (Мужчынскія ж такія прозвішчы скланяюцца: Янчанку, Бандарэнку. І міжволі задумваешся: а чаму адмоўлена ў такім праве - скланяцца - жаночым?)
З мужчынскімі прозвішчамі ўвогуле вялікі клопат.
Вядома, няцяжка мець на ўвазе націск: калі ён падае на канчатак, то ў давальным склоне павінна быць -е: Крапіва - Крапіве (па аналогіі з імёнамі: Кузьма - Кузьме), калі ж - на аснову, то -у: Карызна - Карызну, Машара - Машару.
Але што адразу выклікае недаўменне - вымога скланяць мужчынскія прозвішчы, якія ўзыходзяць да назваў прадметаў жаночага роду на -а, паводле ўзору жаночых прозвішчаў: давальны склон - Бульбе Івану, Пушчы Язэпу (гэтак жа ў творным - Бульбаю Іванам, Пушчаю Язэпам). Хоць жывая практыка маўлення супраціўляецца такім прадпісанням, бо прозвішча ёсць прозвішча, і, згадваючы Скарыну, мы не ўяўляем лусту хлеба, як пры прозвішчы Язэпа Пушчы не думаем пра лес. А таму і хочацца скланяць гэтыя прозвішчы, як тое ж слова мужчына (дав. скл. - мужчыну, тв. скл. - мужчынам). Аднак акадэмічная граматыка вымагае Францішка Скарыну скланяць, як слова жанчына: Скарына - Скарыне (дав. скл.) - Скарынаю (тв. скл.) Або адпаведна: Пушча - Пушчы - Пушчаю.
Тое ж з прозвішчамі на -я. Іх таксама акадэмічныя выданні рэкамендуюць скланяць як назоўнікі жаночага роду: Міхасём Пратасеняй, Пятром Шабуняй (а не Міхасём Пратасенем, Пятром Шабунем, як само сабою напрошваецца). Цяжка быць пісьменным, калі сам правапіс здаецца не асабліва пісьменным!
Аднак суцешым сябе: неўзабаве чакаецца ўдакладненне нашага правапісу. І, можа, у ім нарэшце будзе менш аглядкі на чужыя правапісы, і адкінуцца непатрэбныя пералікі штучных рэгламентацыяў, і такім чынам сярод беларусаў паболее пісьменных людзей.
Так і хочацца ўсклікнуць: беларускія вернікі! Памаліцеся за беларускі правапіс!
У службовы пакой дырэктара крамы ўваходзяць двое: мужчына сталага веку і дзяўчына, апранутая ў форму прадаўшчыцы.
Д ы р э к т а р. Сядайце, Вера Сяргееўна. (І сам сядае побач.) Супакоіліся? (Прадаўшчыца ў знак згоды моўчкі ківае галавою.) Я паклікаў вас, каб абмеркаваць сітуацыю, што толькі здарылася. Вось жанчына зрабіла добрае - вярнула грошы, якія вы, памыліўшыся, перадалі ёй. А выйшла - замест удзячнасці непрыемнасць.
Звоніць тэлефон.
Д ы р э к т а р (у бок дзяўчыны). Прабачце, Вера. (Здымае слухаўку.) Алё, дырэктар крамы слухае. (Паўза.) Даруйце, ці не маглі б вы патэлефанаваць праз хвілін пятнаццаць?.. (Паўза.) Усяго добрага. (Кладзе слухаўку і кажа далей да дзяўчыны.) Замест таго, каб уважліва да канца выслухаць пакупніцу, сказаць ёй: «Пачакайце, давайце пералічым», адразу пачалі ўсё ўскладняць, крычаць ёй: «Вы сумняваецеся ў маёй сумленнасці? З якога права вы мне не верыце?» і гэтак далей. А цяпер самі спакойна разважце, ведаючы ўжо, што яна вяртала вам дваццаць пяць рублёў... Ці хацела яна абвінаваціць вас у несумленнасці?
К а с і р к а. Уладзімір Іванавіч! Калі б яна была добры чалавек, дык адразу б аддала. А то на ўсю краму: «Вы няправільна далі мне рэшты»... Хацела пакрасавацца, паказаць, якая яна справядлівая... Каб сказала: «Вы мне больш перадалі». А то - «няправільна далі рэшту». Кожны ж найперш падумаў, што я яе аблічыла, недадала, ашукала... У краме ж пакупнікі заўсёды лічаць, што іх збіраюцца абважыць, абмераць, недаліць, недакласці...
Д ы р э к т а р. Вы проста яе вывелі з цярпення. Калі б яна была несумленны чалавек, то проста не вярнула б вам грошай... Вось і ўсё.
К а с і р к а. Я ведаю, нам у навучальні кажуць: праўда заўсёды за пакупніком. І вы так лічыце?
Д ы р э к т а р. Лічу. Пакупнік заўсёды мае рацыю. Вядома, кожны можа памыляцца - і пакупнік і прадавец. Але калі памылка ўзрастае да канфлікту, да непрыстойнасці, тут заўсёды вінаваты прадавец.
К а с і р к а. Дык што гэта за радасць з такой прафесіі - быць вечна вінаватым?
Д ы р э к т а р. А я вось ужо дваццаць гадоў працую ў гандлі. І добра пераканаўся: нішто так не важнае тут, як уменне паразумецца з людзьмі, знайсці агульную мову.
К а с і р к а. Іх занадта многа, а я адна.
Д ы р э к т а р. Каго раздражняе або хутка стамляе сам выгляд людзей, таму лепш не працаваць у гандлі... Але скажу вам, Вера, шчыра: прафесія прадаўца ў нечым нават блізкая да працы спевака, лектара, артыста.
К а с і р к а (падхоплівае). Вядома, заўсёды ва ўсіх на вачах, у цэнтры ўвагі.
Д ы р э к т а р. І гэта шчасце - мець самому і дарыць іншым радасць.
К а с і р к а. Вось шчасце - прадаць паліто.
Д ы р э к т а р. Прызнайцеся, Вера, набыццё вопраткі - не будзённая, не штодзённая пакупка. І паліто ж каштуе даражэй, чым кавалак свініны ці ялавічыны... Гэта маленькае свята для чалавека. І будзьце годная працаваць у такой краме... Вось мінецца практыка, скончыце навучальню, прыходзьце да нас.
К а с і р к а (усміхаючыся). Уладзімір Іванавіч, няветлівага прадаўца вы не возьмеце.
Д ы р э к т а р. Вось вы ўсміхнуліся, і знялося напружанне. Болей усміхайцеся людзям, прыязней сустракайце іх. Усмешка - як кветка, кожнаму даспадобы.
К а с і р к а. Крама - як вакзал, - усё новыя людзі прыходзяць, адыходзяць. Лёгка знайсці патрэбнае слова з чалавекам, якога ведаеш...
Д ы р э к т а р. Працаваць касіркаю нялёгка. Прадаўцу ўвогуле трэба быць ветлівым і ўважлівым. Нават да няветлівага.
К а с і р к а. Іх жа вельмі шмат - няветлівых.
Д ы р э к т а р. Згодзен. Але прадавец - гэта як бы настаўнік выхавання. Мне неяк сусед казаў, калі я раззлаваўся на свайго сына: «Раззлаваўшыся, не выхоўвай. Астынь». І я вам скажу: дайце раздражнёнаму чалавеку выгаварыцца. Не перабівайце яго. Старайцеся зразумець пакупніка.
Касірка пацепвае плячыма.
Д ы р э к т а р. І ні ў якім разе, Верачка, не пацепвайце плячыма. Не кажыце абразлівым тонам «Адкуль я ведаю...». Не задзірайце носа, не будзьце каралеваю, бо не маеце падданых. Бо хто гэтыя падданыя? Змучаныя... Дома маці хворая. Трэба паспець дзіця забраць з садка, а яшчэ заскочыць у краму купіць што на вячэру дый панчоху зацыраваць - вочка пабегла, мужу шкарпэткі дастаць, а да канца месяца асталася толькі дзесятка. А тут (усміхаючыся) і дырэктар яшчэ аблаяў, аднак жа трэба...
1. З назвамі адзення, абутку, галаўных убораў мы пазнаёміліся на ранейшых уроках. Гэта былі прамысловыя тавары. Цяпер згадаем некалькі прадуктовых: свініна (вымаўляем мяккі «сь» - сьвініна), ялавічына (рас. говядина).
І можам задаць пытанне, ужыўшы словы ялавічына і каштуе, якія толькі што чулі ў размове дырэктара з касіркаю-практыканткаю:
Колькі каштуе ялавічына?
Колькі каштуе свініна?
Рэшта - гэта грошы, якія вяртае касір ці прадавец з вашай сумы, здача.
Больш шырока з беларускімі назвамі харчовых тавараў пазнаёмімся на адным з наступных урокаў, прысвечаных рынку.
2. «Мець рацыю» - выраз, якому ў расейскай мове адпавядае «быть правым»: ты прав - ты маеш рацыю, он прав - ён мае рацыю і г.д. Але тое, што ў слова «рацыя» ёсць яшчэ двайнік, які абазначае радыёстанцыю, з гэтым выразам павязаліся нават анекдоты (показкі) з не так даўно мінулых гадоў. Супрацоўнік пільных органаў, пачуўшы, як у вакзальным рэстаране за столікам гавораць па-беларуску (што ўжо само па сабе насцярожвала: пэўна, нацыяналісты!) ды яшчэ перасыпаюць сваю мову: «Ты маеш рацыю», «Я маю рацыю», тут жа ўявіў размоўнікаў шпіёнамі з перадатчыкамі і заарыштаваў: «Отдавайте ваши рации!..»
У некаторых беларускіх газетах часам даводзіцца сустракаць расейскае «я праў» або «я правы» (як быццам ён знаходзіцца справа) без перакладу. А між тым наша мова мае вельмі жывыя адпаведнікі:
я прав - мая праўда,
ты прав - твая праўда,
он прав - яго праўда,
она права - яе праўда і г.д.,
дзе асабовы займеннік у расейскай мове суадносіцца з беларускім прыналежным займеннікам.
А можна ўжыць яшчэ і блізказначнікі: слушна кажаш (разважаеш, робіш), правільна кажаш (разважаеш, робіш), праўду кажаш і г.д.
Мімаходзь заўважым: толькі моўнаю глухатою пэўных аўтараў можна вытлумачыць і мігаценне слова «правата» на старонках нашага друку. Ці ж няма ў беларускай мове такіх слоў, як невінаватасць, справядлівасць, правільнасць, слушнасць, праўда, якія цудоўна перадаюць усе значэнні расейскага слова «правота». Вось некалькі прыкладаў: вера в правоту идеи - вера ў справядлівасць ідэі, правота цели - правільнасць мэты, в суде доказал свою правоту - у судзе даказаў сваю невінаватасць, правота восторжествовала - праўда наверх выйшла.
3. Успомнім згаданыя ў тэксце назвы прафесій - у беларускай мове яны перадаюцца назоўнікамі мужчынскага і жаночага роду: прадавец - прадаўшчыца, пакупнік - пакупніца, спявак - спявачка, касір - касірка. Зазначым: у расейскай мове пры падачы прафесій больш пашырана называнне жанчын мужчынскімі назоўнікамі: библиотекарь Иванова, доктор Петрова.
У беларускай жа мове шырока ўжываюцца тут назоўнікі жаночага роду: бібліятэкарка, доктарка і іншыя. І яны не маюць таго размоўнага адцення, як падобныя назоўнікі ў расейскай мове (напрыклад, библиотекарша). Таму расейскі сказ: «Я разговаривал с библиотекарем Ивановой» трэба перакласці: «Я размаўляў з бібліятэкаркаю Івановай».
Не саромцеся жанчыну называць па-жаночы.
4. Разам са словамі шкарпэтка (носок), панчоха (чулок) не забудзьмася словазлучэння вочка пабегла (петля поехала).
5. І пад канец нашага ўрока, тэматычна прысвечанага краме - гандлёваму пункту, спынімся на саміх гэтых словах «пункт» і «кропка».
З ласкі некаторых аўтараў у беларускага чытача сёння занадта замільгалі «кропкі» ў вачах. Для іх «кропка» ўжо не толькі вядомы са школы знак прыпынку, ці знак пры скарачэнні слова, або, скажам, графічны значок у алгебры, нотным пісьме, тэлеграфным кодзе і інш., альбо тая метка ці след, што пакінуты кончыкам алоўка, пяра, вастрыём іголкі і г.д., ці ўвогуле нешта маленькае, ледзь прыкметнае (напрыклад, кропкі птушак, парашутыстаў, убачаныя здалёк).
У газетным рэпартажы раптам сустрэнеш «гандлёвую кропку», у ваенным апавяданні «агнявую кропку». А ў якой радыё- ці тэлеперадачы вынікне «чыгуначная» ці «вузлавая кропка». Хоць, здаецца, чым ты напоўніш або населіш «кропку», хто там утрымаецца на тым следзе ад кончыка пяра. Хіба мо неяк чэрці злоўчацца?
Лёгка бачыш тут механічны пераклад расейскай «точки». А між тым усе гэтыя «точки» з рознымі азначэннямі - гандлёвая, стратэгічная і г.д. і г.д. - у беларускай мове маюць адпаведнікі са словам «пункт».
Мажлівыя ў расейскай мове пары - «стратегическая точка» і «стратегический пункт», «кульминационная точка» і «кульминационный пункт» і г.д. - у беларускай маюць адзіныя адпаведнікі: «стратэгічны пункт», «кульмінацыйны пункт».
Увогуле значэнне беларускага «пункта», асабліва ў народных гаворках, куды шырэйшае, чым у расейскага (пунктамі хапаў жывот, г.зн. час ад часу).
«Пунктам» перадаюцца і ўсе «точки» ў розных навуковых тэрмінах (точка кипения - пункт кіпення, точка опоры - пункт апоры, точка весеннего равноденствия - пункт вясновага раўнадзенства і г.д.).
«Точка» ў значэнні канкрэтнага месца ў прасторы, на мясцовасці перакладаецца «пунктам», а то і словам «месца», асабліва калі расейскія «точка» і «пункт» сышліся ў адным сказе. «Точка расположения наблюдательного пункта», вядома, будзе «месцам назіральнага пункта». Або: «Здание стояло на самой высокой точке» - «Будынак стаяў на найвышэйшым месцы». Бо на кропцы ніякай будоўлі не ўзвядзеш.
Гэтак жа смотреть в одну точку - што значыць: нерухома глядзець у прастору - па-беларуску будзе глядзець у адзін пункт, у адно месца. Можна, вядома, і глядзець у адну кропку, але толькі калі яна пастаўлена, калі віднеецца нейкі значок, крапінка...
Даўно б пара нашым мовазнаўцам паставіць тут кропкі над «і» (точки над «і»), бо з такім калькаваннем можна дойти до точки (да краю, да ручкі).
Больш увагі да жывой мовы, і тады ўсё ў перакладзе перадасца «точка в точку», або, кажучы па-беларуску, кропка ў кропку, калі гэта - пра пісьмовы тэкст. А калі пра вусную мову - тут кропак няма, таму: зусім дакладна, слова ў слова, цюцелька ў цюцельку і г.д. У перакладным тэксце трэба все до точки знать, видеть - г.зн. дасканала, да найменшых драбніц, вельмі (надта, дужа) добра ведаць, бачыць.
В точку я говорю! - Слушна я кажу!
Тогда и точка. - Тады й годзе.
Раней знаёмыя нам Сцяпан і яго малодшы брат Паўлік перад уваходам у рэстаран.
П а ў л і к. Колькі цяпер часу?
С ц я п а н. Без дзесяці дзве.
П а ў л і к. Вось добра паспелі. Мы і меркавалі ж на дзве прыйсці.
С ц я п а н (усміхаючыся). Дык прыйшлі ж раней.
П а ў л і к. Так і трэба было. Калі прызначаеш каму на дзве гадзіны, то прыходзь на 10 хвілін раней.
С ц я п а н. Чаму?
П а ў л і к. Я ў кнізе чытаў, што трэба. А то дзяўчына прыйдзе ў рэстаран, а цябе няма, і ёй было б прыкра. Ведаючы непунктуальных хлопцаў...
С ц я п а н (перабіваючы). Адкуль ты і слоў такіх набраўся: «непунктуальныя хлопцы»?
П а ў л і к. А так у кнізе напісана... Дык ведаючы непунктуальных хлопцаў, дзяўчаты часам спазняюцца, каб не адчуваць сябе няёмка, прыйшоўшы дакладна і не ўбачыўшы хлопца.
С ц я п а н (смеючыся). О, ты першы раз сёння ў рэстаран ідзеш, бо мама ў вёску паехала, а ўжо дзевак збіраешся вадзіць...
П а ў л і к. Гэта я табе кажу, каб ты ведаў. Ты ж сам кнігу пра ветлівасць купіў, дык і вучыся добрым звычаям. Ты вось яе не прачытаў, а я ўчора, як ты сказаў, што пойдзем сёння ў рэстаран, уважліва вывучыў.
С ц я п а н (паляпваючы брата па плячы). О, дык ты ў сорам мяне не ўвядзеш.
П а ў л і к. Глядзі, каб сам не абрамізіўся. Бачыш, які тут прыстойны рэстаран.
С ц я п а н. Дзе будзем палуднаваць: усярэдзіне ці на двары?
П а ў л і к. Сёння не надта цёпла. Хадзем лепш у залу.
Уваходзяць у рэстаран.
С ц я п а н. Дзе сядзем? Давай за гэты кутні столік.
А ф і ц ы я н т. Прабачце, гэты столік забраніраваны. Раю сесці за тым столікам з левага боку.
Паўлік і Сцяпан адыходзяць. Сцяпан, раптам убачыўшы ўдалечыні за столікам знаёмага, ківае яму галавою і спрабуе падысці да яго, але Паўлік перапыняе.
П а ў л і к (паціху). Убачыўшы ў рэстаране знаёмага, нельга да яго падыходзіць самому, хіба толькі ён падасць знак. Бачыш, ён сядзіць з незнаёмым. І, можа, у іх свая размова.
С ц я п а н. А і праўда, навошта нам чужыя таямніцы? Давай вось сядзем. (Звяртаючыся да чалавека ў гадах, які самотна сядзіць за сталом.) Да вас можна прысесці?
С у с е д. Калі ласка! Я тут адзін. А аднаму, як кажуць, і ў кашы няспорна. Сядайце.
Сцяпан і Паўлік сядаюць.
П а ў л і к (да Сцяпана). А мы будзем снедаць ці абедаць?
С ц я п а н. Ты што, Паўлік? Якое снеданне? Ужо даўно пара палуднаваць.
П а ў л і к. Гэта па часе. А калі па-рэстараннаму? (Далей гаворыць як завучана: адразу відаць, што вычытанае.) Меню абеду адрозніваецца ад меню снедання тым, што пасля халодных закусак падаецца суп.
С ц я п а н. Ага, вось ты пра што. Гэта зноў ты ў той кнізе вычытаў? (Паўлік у знак згоды ківае галавою.) Пытаешся, ці будзем есці суп? А ты хочаш? (Паўлік адмоўна круціць галавою.) Ну, дык і я не буду. Абыдземся без першай стравы.
Тут падыходзіць афіцыянт.
А ф і ц ы я н т. Добры дзень! Што будзем заказваць?
С у с е д. Мне трэба прытрымлівацца строгай дыеты. У мяне ўжо досыць вялікі жывоцік. Увогуле я не затоўсты, толькі зашмат важу.
Усе ўсміхаюцца.
А ф і ц ы я н т. Дык што ж вам можна есці?
С у с е д. Няшмат. Нейкую талерку рысу, можна кавалак ялавічыны, можна яшчэ порцыю цяляціны, трохі вяндліны.
С ц я п а н. Гэта вельмі добрая дыета.
С у с е д. Яшчэ каву са смятанкаю і цукрам. Хлеб з маслам, сыр, бутэльку мінеральнай.
А ф і ц ы я н т (да Сцяпана з Паўлікам). А вам што? Ці хочаце ўзяць халодную закуску?
С ц я п а н. А што можаце параіць?
А ф і ц ы я н т. Зялёны гарошак, шынку, рыбу пад марынадам, марскую капусту з кальмарамі, шпроты ў алеі, селядзец з цыбуляю...
С ц я п а н. Прынясіце шынку.
П а ў л і к. А мне марскую капусту з кальмарамі.
А ф і ц ы я н т. Што з першых страў?
С ц я п а н. Не будзем.
С у с е д (спахопліваючыся). Можа, мне яшчэ капусты са смятанаю. «Без капусты жывот пусты». Не, досыць. Дыета ўсё-такі.
А ф і ц ы я н т (да Сцяпана і Паўліка). А на другое што вы хочаце?
С ц я п а н. А што ёсць, калі ласка?
А ф і ц ы я н т. Добрая цяляціна, ёсць бараніна, ялавічная смажаніна, эскалоп...
С ц я п а н. Мне ялавічную смажонку, можна яшчэ і цяляціну.
П а ў л і к. А мне эскалоп, гарбату з цытрынай і фірмовы журавінавы напітак.
С ц я п а н. А мне чорную каву без цукру.
Афіцыянт адыходзіць.
Паўлік бярэ са стала сурвэтку і, разгарнуўшы яе, кладзе на калені.
С у с е д. Маладзец хлопец! Думаю, не часты ён наведнік рэстаранаў, але, гляджу, трымаецца вельмі годна.
Я то чалавек адзінокі, нярэдка тут бываю і амаль заўсёды адно і тое наглядаю не ўмеюць людзі абыходзіцца з гэтай белаю накрухмаленаю рэччу.
Некаторыя яе то за пояс заправяць ці за верхні гузік пінжака. І сядзіць такі за сталом - купец дый годзе! Відаць, наглядзеўся ў тэлевізары ці кіно ўсялякіх фільмаў з купецкага жыцця... Ён гэтаю сурвэткаю і губы выцірае, як бы няма на стале папяровых.
А многія гэтую сурвэтку проста не чапаюць. Стаіць яна на стале пірамідкаю, ну і няхай стаіць...
П а ў л і к. А я ў кнізе чытаў, як паводзіць сябе ў рэстаране. Ведаю, што трэба сядзець за сталом, злёгку абапершыся на спінку крэсла, а рукі пакласці на калені. І не трэба крэсла заблізка падсоўваць да стала, бо тады захочацца і локці пакласці на стол, і будзеш перашкаджаць расстаўленымі рукамі суседу, ды і над талеркаю тады давядзецца схіляцца.
С у с е д. Правільна, хлопча.
П а ў л і к (усцешаны пахвалою). А я ведаю яшчэ, чаму відэльцы кладуць на стале вастрыём уверх, а лыжкі - выпукласцю ўніз.
С у с е д. А і сапраўды цікава, чаму?
П а ў л і к. А каб зубцы відэльца і вострыя краі лыжкі не папсавалі настольнік. А ведаеце яшчэ, чаму, напрыклад...
С ц я п а н. Досыць табе, Паўлік, паказваць тут сваю адукаванасць. Сапраўды, як казаў набожны Аўгусцін, бойся чалавека, які прачытаў адну кнігу.
П а ў л і к. Я не адну, а сто семдзесят восем кніжак прачытаў. А калі яшчэ дадаць і «Рака-вусача» - дзве старонкі толькі яшчэ не дачытаў, дык будзе ўжо сто семдзесят дзевяць. У мяне ў сшытку ўсе назвы запісаныя...
С ц я п а н (раздражнёна). А, якія твае кнігі. «Дзілі-бом, дзілі-бом, загарэўся ў кошкі дом». Адна старонка - і ўся твая кніга.
С у с е д (мірачы іх). Ну, дарэмна вы гэта... Я адразу бачу, што хлопец перада мною адукаваны не на жарты. (Да Паўліка.) Гэтулькі ты кніг прачытаў. Колькі кажаш? Сто семдзесят дзевяць? О, дык ты зусім маладзец!
Падыходзіць афіцыянт, расстаўляе халодныя закускі, мінеральную ваду.
А ф і ц ы я н т. Смачна есці!
У с е. Дзякуем!
Пачынаюць есці.
С у с е д (Паўліку). А што ты прачытаў у кнізе, падрыхтаваўся, дык гэта вельмі добра... Але пачакай, я цябе зараз праверу, ці добра ты засвоіў усё. Зраблю табе экзамен. Ведаеш, што такое экзамен? (Паўлік у знак згоды ківае галавою.) Ну дык як масла намазваюць на хлеб?
П а ў л і к. Гэта я і дома раблю. Скібку хлеба прытрымліваю пальцамі левай рукі на талерцы, а ножыкам намазваю масла.
С у с е д. Правільна, хлеб не трэба намазваць, трымаючы яго ў руцэ навісу.
С ц я п а н (усміхаючыся). А мне пры вашай размове, як намазваць масла, успомнілася даўняя показка пра цыгана, які трапіў у нядзельку да мужыка. Той якраз еў бліны, ашчадна іх мажучы, шкадуючы масла.
Цыган галодны, хочацца яму паласавацца блінцамі, а мужык да стала не запрашае. Цыган і кажа: «Ой, бэцю, ты ж няправільна ясі... Хочаш, я навучу цябе, як трэба есці».
Мужык і рады нечаканай навуцы.
А цыган, падышоўшы да стала, узяў самы вялікі блін і навучае: «Бярэш блін вось гэтак, бэцю, мажаш маслам спачатку адзін бок бліна, пасля другі бок і мазаным да языка». І хуценька блін - у рот, а за ім і другі, зноў старанна, на два бакі маслам памазаўшы, паўтараючы мужыку навуку: «Галоўнае, бэцю, помні: мазаным да языка». Пакуль мужык ачомаўся, дык цыган усе бліны і масла за дзве шчакі і прыбраў...
Паяўляецца афіцыянт і прыносіць першую страву для суседа і другія - для Сцяпана і Паўліка.
С у с е д (афіцыянту). Дзякую!
Астатнія таксама ў знак удзячнасці ківаюць галовамі.
(Да Паўліка.) Шкада, што ты не ўзяў першай стравы. Я паглядзеў бы, ці ты лыжку ўмееш трымаць і як талерку нахіляеш, дакончваючы суп.
П а ў л і к. Талерку, у кнізе напісана, трэба леваю рукою нахіляць ад сябе і лыжкаю ўвесь час ад сябе чэрпаць. Але ў нас у школе ніхто так не есць. Усе лыжкаю да сябе чэрпаюць.
С у с е д. І тут ты дока! (Да Паўліка.) Ну, правяраць цябе, што наліваць у кілішкі, чаркі, келіхі, фужэры не буду, бо табе піць яшчэ ранавата, а вось я ў цябе спытаюся...
П а ў л і к (перабіваючы). Але я ведаю, што ў што наліваюць. Чым мацнейшае пітво, тым меншая пасудзінка. Гарэлку і лікёры наліваюць у кілішкі, каньяку трошкі, але ў вялікія келіхі, якія звужаюцца ўгары. У такіх, кажуць, лепш адчуваецца водыр пітва. А для віна ўжываюць келіхі-цюльпанікі, прытым для сухога віна келіхі большыя і на больш высокай ножцы. А келіхі сярэдніх памераў празрыстыя, з неафарбаванага шкла падыходзяць для ўсялякага віна. З каляровага шкла - толькі для белага віна. А для шампанскага можна і шырокія і нізкія чары, і вузкія і высокія на доўгай ножцы келіхі.
С ц я п а н (здзіўлена да Паўліка). Вось чаго не чакаў, дык не чакаў ад цябе - такой навукі. Ты што? Думаў, калі ў рэстаран пойдзем, то я цябе і віном тут частаваць буду?
П а ў л і к. А каб нават і частаваў, то я ўсё роўна піць не буду. Я буду, як акадэмік Там. Я чытаў у «Піянеры Беларусі», што акадэмік Там казаў: ён за ўсё сваё жыццё і грама алкаголю ў рот не ўзяў.
С у с е д (у бок да Сцяпана). Бедны ён чалавек! Вы ведаеце, як па-старагрэцку сумны чалавек? Чалавек, які не п'е віна. (Да Паўліка.) А ты маладзец, што «Піянер Беларусі» чытаеш. (Да Сцяпана.) Я заўсёды з пашанаю ставіўся нават у застойны перыяд да дзвюх газет - «Піянер Беларусі» і «Фізкультурнік Беларусі». Гэтыя дзве газеты найменш з усіх ілгалі. Бо калі было напісана, што Пеця ці Маша з трэцяга класа такой і такой школы атрымалі двойку - то пэўна ж так і было. Або што «Дынама» перамагло «Пахтакор» з лікам 2:0, то таксама можна было даць веры... (Да Паўліка.) Ну а садавіну за сталом есці ўмееш?
П а ў л і к. Умею. Мяне мама даўно навучыла. Яблык і грушу разразаюць на талерцы на чатыры ці восем долек, вырэзваюць сарцавіну, ачышчаюць долькі ад скуркі і ядуць іх, беручы з талеркі рукамі.
А слівы звычайна разломліваюць пальцамі і вымаюць костачку. А вішнёвыя костачкі і насенне і цвёрдую скурку вінаграду непрыкметна з рота выбаўляюць на лыжку.
С у с е д. Першы раз бачу такога хлапчука-знаўцу.
П а ў л і к. А я вам яшчэ скажу пра гарбату і каву. Калі памяшаў гарбату ці каву, лыжачку не трэба пакідаць у шклянцы ці кубачку, каб яны не абярнуліся. А выняўшы, трэба пакласці ў сподак. І толькі калі сподак занадта ўвагнуты, так што лыжачка можа трапіць пад шклянку, лыжачку кладуць не ў сподак, а на край. Абмакаць печыва ў гарбату ці каву - недалікатна.
С ц я п а н. Годзе, годзе табе ўжо. Сціхні. Надта ты разышоўся.
Афіцыянт прыносіць пітво.
С ц я п а н. Я папрасіў бы ў вас рахунак.
А ф і ц ы я н т. Лічыць разам ці асобна?
С у с е д. Асобна.
С ц я п а н. А нас разам.
Афіцыянт падлічвае і называе суму. Сцяпан дастае кашалёк і мерыцца аддаць грошы, а Паўлік глядзіць у меню.
П а ў л і к. Вы памыліліся на дзесяць рублёў. Пералічыце, калі ласка, дакладна.
А ф і ц ы я н т. Ах, прабачце. Памыліўся ў падліку. Праз абмылку дапісаў дату.
С ц я п а н. Нічога, бывае.
А ф і ц ы я н т. Не, не, у мяне не бывае. Гэта першы раз. Даруйце.
С ц я п а н. Нічога, нічога. Дзякуем вам!
Сцяпан і сусед разлічваюцца. Афіцыянт адыходзіць.
С у с е д (да Паўліка). Малы, малы, а дзесяць рублёў уратаваў.
Усе ўсміхаюцца.
1. У вас, напэўна, ужо завёўся расейска-беларускі слоўнік. Калі збіраецеся яшчэ купляць, выбірайце самы аб'ёмны, шматтомны. Ён на ўсё жыццё вам спатрэбіцца. І райцеся з ім, не толькі шукайце там пераклад пэўнага слова, а проста чытайце, перачытвайце. Вы заўсёды там на нешта натрапіце, на што раней не звярталі ўвагі. Няма чалавека, якому б не трэба было зазіраць у слоўнікі, - як іх часам (і даволі слушна!) ні крытыкуюць. Чытайце, каб часам нават не пагадзіцца з чым-небудзь там і яшчэ больш пераканацца ў сваім. Не зазіраюць у слоўнікі толькі вельмі самаўпэўненыя людзі.
А цяпер - пра сённяшнюю тэму - харчаванне. Усіх патрэбных слоў нам не ўспомніць і не перабраць. Таму і гэтая згадка тут пра слоўнікі. І ўсё ж прыпомнім некаторыя словы, каб беларуская мова запанавала на вашай кухні.
Лыжка, чайная лыжачка (або проста лыжачка), відэлец. («Разливательная ложка» - апалонік.)
Збан, графін, кубак (рас. кружка), шклянка, падшклянак (подстаканник), сподак.
Міска, талерка.
Думаецца, зусім няма патрэбы абеларушваць і ўжываць «блюда». У значэнні посуду - гэта талерка, у значэнні яды - страва. «Обед из трех блюд» - абед з трох страў.
Хлеб рэжуць, ці крояць, атрымліваюцца скібкі. Сала - толькі рэжуць і на талерку кладуць скрылікі.
Масла - толькі каровіна, сметанковае масла, топленае масла. З расліны - алей, - аліўкавы, ільняны, канапляны, праванскі, сланечнікавы.
З мясных страў адзначым хоць бы такія беларускія назовы: ялавічына (рас. говядина), смажаніна (жаркое), смажонка (поджарка), шынка (ветчина), сальцісон (зельц), кіндзюк (рубец). Астатняе ўсё, як адзначалася, у слоўніках.
Прыпомнім яшчэ, што бульбу ў нас абіраюць, а маладую, з якой лёгка здымаецца лупінка, скрабуць.
Не лішне, відаць, тут будзе зазначыць, што «кипяток» мае тры адпаведнікі кіпень, кіпецень, вар. Якое слова з дзяцінства вам бліжэйшае, тое і ўжывайце.
Хоць «вскипятить» па-беларуску закіпяціць, аднак пра ваду часцей кажуць згатаваць вады, пра малако - спарыць малако. І адпаведна - гатаваная вада, паранае малако. А «парное молоко» - па-беларуску сырадой.
Варачы, вам, пэўна ж, спатрэбяццы словы прыгаршчы, жменя, шчопці, тры пальцы, каб што ўзяць і ўкінуць у чыгун ці гаршчок - ад круп да солі.
Заўважце адметнасць граматычнага роду такіх слоў: пара (жаночы род) - рас. пар (мужчынскі род), селядзец (мужчынскі род) - рас. селедка (жаночы род), яблык (мужчынскі род) - рас. яблоко (ніякі род).
Тым часам, заслаўшы настольнік, абрус, можна сабраць стол (рас. накрыть на стол). «Кушайте!» - ешце! Або: піце! «Пожалуйте кушать!» - просім (прашу) да стала! Або: калі ласка, да стала!
Тут ужо можна што ўзяць у рот, паесці, падмацавацца, падсілкавацца, пажывіцца, прагнаць голад і смагу, закусіць, перакусіць, адведаць (чаго), распытаць, пакаштаваць, чым добрым паласавацца.
Чым хата багата, тым і рада!
2. З далікатным посудам для пітва трэба асцярожна абыходзіцца не толькі за сталом, але і ў мове, дбаючы тут ужо, вядома, не пра тое, якую пасудзінку для чаго ўжываць, а якое слова - да тае пасудзінкі.
Дык запомнім: кілішак ды чарка самыя найменшыя.
Некаторыя людзі іх не адрозніваюць, нават мовазнаўцы. Напрыклад, у адным з акадэмічных выданняў можна прачытаць пра кілішак: «Невялікая шкляная пасудзіна на ножцы». У расейскім чатырохтомным тлумачальным слоўніку пра «рюмку» істотна яшчэ пазначаецца: «Для питья спиртных напитков». У беларускім слоўніку ў адносінах да кілішка гэта не ўспомнена, а ідзе далей удакладненне: «чарка».
Усё ж кілішак і чарку адрозніваюць. Вось і мы ўмовімся: «кілішак - з ножкаю, а чарка без ножкі» - так, як адрозніваюць іх сёння ў народзе і як гэтая характарыстыка цытатна запазычана мною з другога тома пяцітомнага «Слоўніка беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча».
Бо на цвярозае вока розніца між посудам з ножкаю і без ножкі ўсё-ткі ёсць, хоць, вядома, у добрай бяседзе бязногая чарка, як і кілішак з ножкаю, можа лёгка хадзіць...
Гэта ўжо напрыканцы бяседы, пасля чаркі-пакатухі, усялякі посуд можа страціць выразныя абрысы, і не толькі кілішак, а нават шклянка можа сысці за чарку.
Дык адрознівайма гэты посуд.
Праўда (і гэта адзначаецца ў пятым томе таго ж «Слоўніка беларускіх гаворак...» да слова чарка), даўней яна не мела цвёрдага вызначэння паводле формы, а толькі паводле прызначэння - для піцця спіртных напіткаў. Вось чаму ў нашай мове якраз з чаркаю павязаліся розныя фразеалагізмы пра піццё: «куляць чарку», «прыкладацца да чаркі», «за чаркаю», «пад чаркаю» (под хмельком, под градусом), «заглядаць у чарку» (заглядывать в бутылку).
Хай апошні фразеалагізм не адгукнецца комплексам непаўнацэннасці перад «старэйшым братам» (што чарка, а што бутэлька!), аднак сёння п'юць у нас часам пераблытаўшы і чарку і бутэльку.
Што такое фужэр, тлумачыць не трэба. Для расейскага бокала (для віна) у нас ёсць адпаведнік келіх. А для пивной кружки («бокал пива») ёсць кухаль (куфель) - кухаль піва. І, значыць, узбагачаць бакалам беларускую мову, як робяць сёння газеты, няма ніякай патрэбы.
3. Сярод адметных з'яў... Напісаў і рука спынілася, бо адчуваю, што ёсць патрэба звярнуць увагу чытача і на гэтае слова адметны (г.зн. не падобны да іншых, своеасаблівы, непаўторны, характэрны), слова звычайнае, але якое ў нас забываюць і пускаюць у друк самаробную кальку-нязгрэбу - адрозны пры патрэбе перакласці расейскае отличительный.
І не бяда, калі б гэта траплялася толькі з-за спешнасці ў газеце ці з-за віны якой не вельмі адукаванай машыністкі. Што ж - памылкі пракрадваюцца, але яны не такія страшныя да тае пары, пакуль усведамляюцца як памылкі. Аднак цяпер гэты наватвор адрозны пачынае трапляцца і ў вельмі шаноўных літаратараў. Дык мне і хацелася гэтым адступленнем напомніць: шануйма адметнасць! - і вярнуцца да перапыненай размовы...
Дык вось, сярод адметных з'яў ёсць у нашай мове і такая: своеасаблівае ўжыванне прыстаўкі за- з якаснымі прыметнікамі і прыслоўямі, каб абазначыць перавышэнне якасці: затоўсты, затонкі, зашырокі, завузкі, завысокі, занізкі, зацесна, захутка, замала, зашмат.
Расейскай мове ўдаецца гэтыя значэнні перадаваць аж праз два словы: затоўсты - слишком толстый, зацесна - слишком тесно.
Дык ужывайма пры патрэбе эканомную нашу прыстаўку!
4. У тэксце згадвалася нефарбаванае шкло.
У беларускай мове адрозніваюць словы пафарбаваны і памаляваны, як і самі дзеясловы фарбаваць і маляваць, ад якіх яны ўзыходзяць, хоць там і тут ужываюцца фарбы.
Каб стала розніца відавочнаю, скажам, пражу, тканіну фарбуюць, а, напрыклад, падлогу (рас. пол), лаўкі малююць. Бо ёсць такая вядомая прафесія маляр. Чалавек гэтай прафесіі, дапусцім, квачом на паверхні чаго-небудзь наносіць фарбу, малюе, а не апускае гэтую лаўку ў кацел з разведзенаю фарбаю.
Таму і вы пры апісанні, скажам, пакоя ўжывайце: маляваная падлога, маляваныя дзверы. І надпіс пры патрэбе пішыце: «Асцярожна, памалявана!»
А фарба, як сведчыць акадэмічны Тлумачальны слоўнік беларускай мовы, - «рэчыва, што надае той ці іншы колер прадметам, якія яно пакрывае або насычае».
Звярніце ўвагу: пакрывае або насычае. Адсюль і паходзяць два розныя віды занятку, якія далі прафесіі маляра і фарбавальшчыка. (Даўней яго называлі ў нас фарбаўшчык, сінельнік (гл. слоўнік І.Насовіча), фарбар. Прывядзём каларытную цытату з «Краёвага слоўніка ўсходняй Магілёўшчыны» І.Бялькевіча: «Атдаў бы ты сінельніку свае штаны пысініць, ато рыжыя, як сыбака».
Таму, дзе гаворка заходзіць аб чалавечай працы, гэтае адрозненне ў нашай мове захоўваецца.
І гэтая розніца сціраецца там, дзе момант вытворчасці адступае: Сонца фарбуе (малюе) лес у асенні колер. Тут можна ўжыць і тое і другое слова. Але сказаўшы «сонца малюе» мы тым самым падкрэслім вобраз сонца-маляра.
Аднак валасы фарбуюць, хоць вусны, бровы, вейкі і пад. у нашай мове можна і фарбаваць і падмалёўваць.
М а ц і (уваходзячы ў пакой да Паўліка). Ну, як маешся?
П а ў л і к. Мамачка, дай вады з журавінамі. Смажыць вельмі.
М а ц і. А як галава?
П а ў л і к. А ўсё гэтак жа.
М а ц і (падаючы яму морс). А я ўжо збегала ў паліклініку, выклікала на дом доктара. А то тэлефанавала, тэлефанавала, а там усё занята... Відаць, зноў эпідэмія пачалася.
П а ў л і к. Трэба моцнае здароўе мець, каб лячыцца ў такой сістэме здароўя.
М а ц і. І адкуль у цябе такія выслоўі?
П а ў л і к. А я газеты чытаю. Хачу прэзідэнтам незалежнай Беларусі стаць!
М а ц і. Ты лепш не прастуджвайся... Вось я табе, «прэзідэнт», мёду купіла ў краме... А тут у двары тваіх «намеснікаў» сустрэла, ішлі да цябе. Але я сказала, што ты хварэеш, а ангіна заразная, не можна заходзіць.
П а ў л і к. А хто быў? Петрык?
М а ц і. Не, Цішка і Янка... А на двары выпаў снег, мяккі, пушысты.
П а ў л і к. О каб я быў здаровы, пайшоў бы, снежную бабу зляпіў... Як здаровы, дык часам хочацца і захварэць, здаецца, паляжаў бы, цікавую кніжку пачытаў.
Раптам у акно стукае снежка.
М а ц і. Ну, разбойнікі! Зараз шыбу высадзяць. У снежкі гуляць уздумалі пад акном. (Падыходзіць да акна.) Вунь цябе клічуць. Гэта Цішка і Янка. Снежную бабу табе зляпілі. Глядзі, якая смешная!
Паўлік падхопліваецца з ложка, ахутваецца коўдраю і падбягае да акна.
П а ў л і к (смеючыся). У капелюшы! Дзе яны такую сметніцу знайшлі?
М а ц і. І кіёк адмысловы.
П а ў л і к. Мне і галава, здаецца, перастала балець.
М а ц і. Можа, і на двор пабяжыш?
П а ў л і к (з недаверам гледзячы на маці - жартуе яна ці ўсур'ёз кажа). А можа, каб кажушок надзеў?
М а ц і. Во-во, ён ужо гатовы на двор бегчы. Не, не, не стой. Падлога халодная. Ідзі кладзіся... Тэмпературу трэба яшчэ раз змераць. Зараз доктар прыйдзе.
Паўлік кладзецца ў ложак. Маці падае градуснік, папраўляе прасціну.
М а ц і. Бачыш, якія добрыя і здагадлівыя твае таварышы. Да цябе зайсці нельга, дык яны праз акно цябе развесялілі. І з-за іхняй увагі ў цябе настрой палепшаў... Я тут у пакоі крышачку прыбяру. Трэба канапу дываном прыкрыць.
Прыбірае ў пакоі.
П а ў л і к. Мама, у мяне ўжо трыццаць восем і дзве.
М а ц і. Я табе зараз гарбаты з мёдам дам.
П а ў л і к. Мама, падрыхтуй ручнічок. І як толькі доктар зазвоніць, ты ручнічок на руку і ідзі адчыняць дзверы. Доктар распранецца, убачыць ручнік і не забудзецца рукі памыць. Я пра гэта чытаў. Маленькая хітрасць, а дзейнічае добра. Міколка на трэцім паверсе на адзёр хварэе. Не хапала яшчэ мне праз доктара гэтую хваробу падхапіць.
М а ц і (смеючыся). Ну і педант ты ў мяне. Дактароў белы халат ахоўвае.
П а ў л і к. Не, я чытаў, што дактары часта самі хваробы разносяць.
М а ц і. Не, Паўлік. Не перабольшвай. Ну, а ручнік сапраўды вазьму.
Чуваць званок.
М а ц і. Напэўна, доктар. (Адчыняе дзверы.)
Д а к т о р к а (уваходзячы). Добры дзень!
М а ц і. Добрага дня! Вось нешта Паўлік падупаў на здароўі.
Дакторка распранаецца. І разам з гаспадыняю ідзе ў ванную. Праз хвіліну вяртаецца і ідзе да Паўліка.
Д а к т о р к а. Ну, добры дзень, Паўлік!
Паўлік, спрабуючы адказаць, закашляўся.
Д а к т о р к а. Што ж гэта ты? Трынаццаць гадоў маеш, а кашляеш на ўсе дзевяноста?
П а ў л і к. Я малака хапіў з лядоўні.
Д а к т о р к а. Як жа так? Я цябе заўсёды ў гэтым доме ў прыклад ставіла. Летась ты ні разу не хварэў. Сам вучыў, як можна піць нават ледзяную ваду...
П а ў л і к. А, гэта калі я расказваў, што трэба першыя тры глыткі даўжэй у роце патрымаць, каб вада сагрэлася, а далей самую халодную можна глытаць.
Д а к т о р к а. А чаму ж цяпер застудзіўся?
П а ў л і к. А я хацеў праверыць, як я загартаваўся. Адразу пачаў глытаць.
Д а к т о р к а. Давай паглядзім тваё горла. Пакажы язык... Абкладзены, горла пачырванела. Трэба паслухаць лёгкія і сэрца. Дыхай глыбока. Яшчэ глыбей. Не дыхай. Добра. Кашляні. (Звяртаючыся да маці.) Тэмпературу мералі?
П а ў л і к. Цяпер трыццаць восем і дзве.
М а ц і. Усю ноч яго паліла. Нават здавалася, што трызніў.
П а ў л і к (перабіваючы). Я не трызніў. Я цяжкі сон сніў. Недзе ў садзе ў калючы агрэст ці ажыннік ублытаўся.
М а ц і. Горла баліць, дык і калючы агрэст сніўся... Я яму аспірын давала.
Д а к т о р к а. Як апетыт? Надворак?
М а ц і. Няма ў яго апетыту. Пэўна, нястраўнасць.
Д а к т о р к а. Ванітаў не было?
М а ц і. Не, не ванітаваў.
Д а к т о р к а (да Паўліка). Ляж, я пагляджу твой страўнік. (Дакторка мацае жывот.) Перавярніся, ляж ніцма. Пагляджу твае ныркі. (Злёгку пастуквае.) Не баліць?
П а ў л і к. Не.
Д а к т о р к а. Ну, добра. Кладзіся на бачок. (Да маці.) Ну што, кашаль сухі, дыханне хрыплаватае. Лёгкія чыстыя. Пульс добры. Запалення няма. Гэта проста прастуда з лёгкім бранхітам. Да таго ж невялікая ангіна. Зараз выпішу рэцэпт. (Да Паўліка.) Будзеш браць два парашкі штодня ад высокай тэмпературы. І сталовую лыжкў гэтай мікстуры што тры гадзіны. Перад ужываннем не забудзься скалануць. (Да маці.) Давайце ўзвар шыпшыны, суніц, чорных парэчак. Увогуле пабольш піцця. Купіце фурацылін - паласкаць горла. Гэтыя лекі дапамогуць. (Да Паўліка.) Хутка будзеш здаровы. А цяпер давядзецца паляжаць у ложку, пакуль тэмпература не спадзе. А пасля яшчэ два дні трэба пабыць дома перад тым, як выйсці на двор. Прыйдзеш у паліклініку ў часы майго прыёму. Няцотнымі днямі прымаю з раніцы, а цотнымі - увечары.
П а ў л і к. А даведку ў школу?
Д а к т о р к а. Даведку выпішу, як паправішся. Ну, бывай здаровы!
П а ў л і к. Дзякую. Бывайце здаровы!
Д а к т о р к а. Глядзі ж, старанна лячыся. Шмат хвароб пачынаецца з лёгкай прастуды.
М а ц і (праводзячы). Вялікі дзякуй вам!
1. Назвы большасці хвароб у расейскай і беларускай мовах агульныя або блізкія, таксама як і назвы частак цела. У тэксце названы некаторыя найбольш ужывальныя. І, думаецца, многія з іх перакладу не патрабуюць. Таму тут выпішам толькі тыя, што могуць камусьці падацца незразумелымі: ныркі (почки), страўнік (желудок), нястраўнасць (несварение желудка), адзёр (корь), надворак (стул), ваніты (рвота), трызніць (бредить).
Папаўняць сваю медыцынскую тэрміналогію ў пэўнай галіне і ў неабходным памеры кожны можа з агульнага слоўніка.
Нашы дыялектныя слоўнікі тояць у сабе надзвычай багатыя запасы нацыянальнай медыцынскай лексікі. Тут не толькі свае назвы і хвароб, і органаў, як завалкі (міндаліны), але і вельмі каларытныя дзеясловы. Некалькі прыкладаў: Падучка падпала; Абсыпаўся скуллем, скулле абсадзіла яго; Спала пухліна, хвароба адступілася.
І як шкада, што сёння няма грунтоўнага, унармаванага, сучаснага медыцынскага расейска-беларускага слоўніка. Адбіліся дзесяцігоддзі выгнання нашай мовы з розных галін навуковай і вытворчай дзейнасці. Пры Акадэміі навук СССР нават быў створаны спецыяльны цэнтр для нагляду над функцыянальным развіццём розных моў Саюза, а з сямідзесятых гадоў не толькі аўтарэфераты, але і самі дысертацыі павінны былі накіроўвацца ў Маскву абавязкова на расейскай мове. Так канчаткова выганяліся з навукі ўсе нашы нацыянальныя мовы, планава насаджалася расейская. Адзіны медыцынскі часопіс у рэспубліцы выдаваўся на расейскай мове.
2. У размове маці з сынам сустракалася: прыкрыць канапу дываном. Як бачым, беларускі дыван і расейскі диван не адно і тое. Расейскі диван абазначае канапу, а наш дыван - ковер.
У роднасных мовах такія выпадкі нярэдкія.
Звернем тут увагу і яшчэ на адно ўжыванне. У нас і ў расейцаў словы вуліца і улица, як вядома, агульныя. Аднак не ўсе значэнні гэтых слоў супадаюць. І расейскі сказ «Бери мяч и поиграй на улице» не перакладзеш «Бяры мячык і пагуляй на вуліцы», бо па-беларуску вуліца там, дзе рух, дзе імчаць машыны, і на вуліцы было б гуляць небяспечна.
У нас гуляюць на двары, гэта значыць на ўчастку, пляцоўцы пры доме (хаце), будынку.
Дарэчы, запомнім і будзем адрозніваць гэтае словазлучэнне на двары ад другога, блізкага - на дварэ, што абазначае ўвогуле на адкрытым паветры, не ў хаце: На дварэ холад, сцюжа.
3. Тут згадваліся словы ложак, прасціна, коўдра (рас. одеяло). Заўважце: коўдра жаночага роду - шырокая коўдра, шырокай коўдры.
Дадамо яшчэ пакрывала, падушка, навалочка, або (як і ў расейцаў) навалачка, насыпка (рас. наперник), матрац (сяннік), каб з пасцеллю ў вас быў лад.
Расейскі «пододеяльник» мае жывы народны адпаведнік чахол на коўдру, аднак у слоўніку вы знойдзеце яшчэ і падкоўдранік. Гэтай назвы ў народзе я не чуў і прызнаюся: некалькі гадоў, калі ўпершыню яе вычытаў, падалася яна мне штучнаю. Я ў сваёй мове яе не ўжываў, але цікава, што цяпер, зноў яе прачытаўшы, успрыняў ужо звычна, і вымавілася яна лёгка. Так што спадзяюся, у слова гэтага можа быць будучыня: перавага аднаслоўнага наймення над словазлучальным відавочная.
4. Згадкі тут пра адметнасць роду назоўнікаў у нашых мовах скіравалі думку на розніцу родаў некаторых нашых агульных слоў. На памяць прыйшлі боль, галош, мазоль, медаль, насып, палын, пыл, сабака, сажань, стэп, цень, шаль, шынель.
У беларускай мове ўсе яны мужчынскага роду, у расейскай - жаночага. Для лепшага запамінання роду самі падбярыце да кожнага з гэтых назоўнікаў адпаведны прыметнік і завучвайце іх у пары (добра было б адначасова ў назоўным і родным склоне): моцны боль - моцнага болю, - тады род выступіць больш выразна і запомніцца таксама больш трывала.
Не прыводзім тут прыметнікаў толькі дзеля таго, што для запамінання важныя свае для кожнага чытача асацыяцыі слоў. Але падаем гэтыя назоўнікі і ў родным склоне: болю, галоша, мазаля, медаля, насыпу, палыну, пылу, сабакі, сажня, стэпу, ценю, шаля, шыняля.
5. На сёмым уроку, кажучы аб прыназоўніку у, мы спыняліся на некаторых ягадах - суніцах, чарніцах, брусніцах, журавінах, малінах.
Сёння ў сувязі са словам узвар (рас. взвар, компот) былі ўспомнены яшчэ шыпшына (шиповник), агрэст (крыжовник), а таксама ажыны (ежевика), парэчкі (смородина). Такім чынам спіс беларускіх назваў ягад яшчэ больш пашырыўся.
Агульная заўвага: побач з засваеннем новага ўвесь час праглядайце, паўтарайце раней вывучанае. І, трапіўшы, напрыклад, на рынак ці агарод, праэкзаменуйце сябе: ці імгненна ўспамінаюцца родныя словы?
І памятайма: назовы ягад (за рэдкім выключэннем, як шыпшына, агрэст) ужываем у множным ліку: хадзем у маліны, ажыны, парэчкі.
6. Напрыканцы пагаворым яшчэ пра слова-бадзяк «сумніцельна», які сёння спрабуе трывала ўчапіцца то за які артыкул, то за раман ці перакладны твор, каб трапіць у нашу літаратурную мову.
І, вядома ж, не аднаму чытачу ўжо коле вочы.
Невыпадкова нядаўна на старонках аднаго часопіса завязалася гаворка пра гэтае слова. Мяне вельмі здзівіла, што, стараючыся перакласці, людзі абавязкова трымаліся за расейскі першаўзор, прапануючы замены, па сутнасці, не самога слова, а толькі «занадта расейскай» частачкі яго -цель-. І пачалося саматужжа: «сумнявальна», «сумнёна».
Дзе хто чуў такія словы?
І каб падумалася дасведчанаму мовазнаўцу, што проста не можа ў мове дзесяцімільённага народа не быць слоў, якія б не перадавалі значэнняў такога частага ў абыходку расейскага «сомнительно».
Бо якога слова можа не ставаць у мове аднаго народа ў параўнанні з моваю другога народа? Ды, пэўна ж, назвы той рэчы, якой не карыстаецца другі народ, або той вопраткі, якой ён не носіць, адсюль і назвы адпаведнай няма; ці ў яго няма пэўных звычаяў і абрадаў і гэтак далей і гэтак далей. А слова «сомнительно»? Ды можна ж загадзя, яшчэ не шукаючы адпаведнікаў, сказаць, што «яно» ў розных сваіх значэннях ёсць у нашай мове. Толькі ж, вядома, зусім не абавязкова, каб гэтыя словы былі аднакаранёвыя са словам сумненне, якраз як у расейскай мове.
Вось некалькі першых-лепшых прыкладаў:
Он сомнительно покачал головой. - Ён недаверліва пакруціў галавою.
Милиционер сомнительно посмотрел на паренька. - Міліцыянер падазрона (з падазронасцю) паглядзеў на хлопца.
Або прывядзём сказы са словам сомнительно ў значэнні выказніка:
Очень сомнительно, чтобы он застал его дома. - Цяжка даць веры (паверыць, падумаць), каб ён заспеў яго дома.
Сомнительно, чтобы девушка не видела это. - Малаверагодна, каб дзяўчына не бачыла гэта.
А то можна скарыстаць і дзеяслоў «сумнявацца» ў адпаведнай форме ў залежнасці ад кантэксту:
Сумняюся (сумняёмся), каб дзяўчына не бачыла гэта.
Або вось яшчэ прыклады:
Он знает немецкий? - Сомнительно. / Ён ведае нямецкую? - Наўрад.
Выживет ли он? - Сомнительно. / Ці выжыве ён? - Амаль без надзеі.
І гэтак далей. Усё залежыць, вядома, ад жывога адчування сэнсу, інтанацыі.
Тое ж маем і з прыметнікам «сомнительный»: сомнительная личность - падазроная асоба, сомнительный способ - няпэўны (ненадзейны) спосаб, сомнительные случаи правописания - спрэчныя выпадкі правапісу, сомнительная репутация - небездакорная (небеззаганная) рэпутацыя, сомнительный эксперимент - праблематычны эксперымент.
А дзе-нідзе можа падысці словазлучэнне - «пад пытаннем», «пад сумненнем» і г.д.
Зноў жа - у залежнасці ад кантэксту, стылю, асобы, якая гаворыць, і да т.п.
Так што не трэба сумнявацца ў магчымасцях роднай мовы.