epub
 
падключыць
слоўнікі

Анатоль Крэйдзіч

Шчасце ў падарунак. Гісторыя адной меланхоліі

Частка першая. РЫТКА
  I
  II
  III
  IV
  V
  VI
  VII
  VIII
Частка другая. КАТЭДЖ
  
  Х
  ХI
  ХII
  ХIII
  ХIV
Частка трэцяя. МЕЛАНХОЛІЯ
  ХV
  XVI
  XVII
  XVIII
Частка чацвертая. БЫЛО ЦІ НЕ БЫЛО...
  XIX


Трэба шукаць сарцавіну, самую глыбокую

канцэнтрацыю чалавечага ў чалавеку.

М.Булгакаў

 

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

 

Шаноўны рэдактар!

Хоць я і не прафесійны літаратар, а ўсяго толькі журналіст, тым не менш нейкае чуццё падказвае мне, што твор, які выпадкова трапіў у мае рукі і які я пераадрасоўваю Вам, патрабуе якраз гэтага дадатку-тлумачэння. Такім чынам, прашу лічыць гэты мой суправаджальны ліст часткаю «Гісторыі...» Калі, вядома, у Вас будзе на тое згода.

Шаноўны чытач!

Цябе я таксама прасіў бы не аддзяляць запіску ад асноўнага, аўтарскага тэксту. Лічыце яе... ну, скажам, асобным раздзелам.

Калі ўжо я падпісваю твор сваім імем, то, пэўна ж, маю права распараджацца ім па свайму разуменню, на што і ўпаўнаважыў мяне аўтар, які сам падпісацца наадрэз адмовіўся. Калі Вы дачытаеце запіску да канца, то зразумееце, чаму ён паступіў менавіта так, а не іначай.

Але пачнем спачатку, з таго слотнага вераснёўскага дня, калі абрыдлы за некалькі дзён дождж, што шумеў за акном, нібыта ўваліўся ў мой кабінет у чалавечым абліччы. З жанчыны няпэўнага ўзросту, з яе доўгага, з накінутым на галаву капюшонам, чорнага плашча сцякала на падлогу вада. Твар яе таксама быў мокры, і, як мне падалося, не толькі ад дажджу. Нібыта пацвярджаючы маю здагадку, жанчына ўсхліпнула.

Паздароўкаўшыся і справіўшыся, хто гаспадар кабінета, яна выцягнула з-пад плашча абгорнуты чысценькім белым ватманам альбом, і паклала на самы край майго заваленага паперамі стала.

- Што гэта?

- Гэта? - нібы перапытала яна. - А Вы адгарніце вокладку, і самі ўбачыце, што.

На першай старонцы каліграфічнымі літарамі было выведзена: «Шчасце ў падарунак. Раман». Унізе стаяла імя і прозвішча аўтара.

- Прабачце, але Вы не па адрасу. Вам трэба ў рэдакцыю літаратурнага часопіса. А гэта газета. Мы не друкуем раманаў.

- Я ведаю, што газета, - захвалявалася жанчына. - Але я знарок шукала якраз вас. Вы адкуль родам?.. Ну, бачыце, мы з вамі землякі. Мне так і тлумачылі. Няўжо ж па-зямляцку не паможаце? Вы ж лепш ведаеце, дзе тут гэтыя вашыя часопісы. Можа б паклапаціліся.

Яна ўмольна зірнула на мяне з глыбіні накінутага на самыя вочы капюшона. Гэткая знябожаная і бездапаможная.

- Гм. Па-зямляцку, кажаце.

- Ну, вядома. Няўжо ж мне шукаць, нічога і нікога не ведаючы, тыя часопісы. Грэх землякам адмаўляць. Мы аддзячым, не падумайце...

- А хто вы будзеце аўтару, калі не сакрэт?

- Я? - яна лёгка ўсміхнулася. - Які ж тут сакрэт. Ён прасіў, каб я назвалася Маргарытай. Проста Маргарыта. Гэта маё імя.

І, ужо прачыніўшы дзверы, каб выйсці, азірнулася, дадала:

- Жонка я яму. - Затрымалася, крыху падумала, сказала, нібыта вінячыся. - Там усё прыдумана, не падумайце...

- А чаму ж ён сdd- Хворы ён...

І жанчына хуценька, забыўшыся развітацца, прычыніла за сабой дзверы.

Праз які тыдзень ці мо нават раней да мяне ў кабінет літаральна ўварваўся малады чалавек. Выгляд ён меў яўна нездаровы. Найперш пра гэта сведчылі запаленыя вочы і сцягнуты, высахлы твар. Позірк хваравіта блукаў па кабінеце.

- Гэта да вас прыходзіла жанчына па імені Маргарыта?

- Да мяне, - успомніў я і адразу ж здагадаўся, хто перада мною.

- Альбом... у вас?

- У мяне.

Нечаканы госць замяўся.

- Вы ўжо прачыталі?

- Прачытаў. Але...

- Не працягвайце, - ён замахаў рукамі, - прашу вас, нічога больш не кажыце. І нікому, нікому яго не паказвайце. Пакуль я не дам на тое сваю згоду. Усё. Бывай, зямляк.

Ён знік гэтак жа нечаканна, як і жанчына, якая назвалася Маргарытай.

Мне нічога не заставалася, як толькі здзіўлена паціснуць плячыма і забыцца на рукапіс. Балазе, хапала сваіх клопатаў...

Праз некалькі месяцаў пасля дзіўных візітаў не менш дзіўных землякоў (а мо і праз год), наведаўшыся ў родны свой гарадок, я пацікавіўся быў у сваякоў, ці не ведаюць яны такіх маладых людзей альбо хоць бы ці не чулі пра іх што-кольвек.

Аказалася - чулі.

Матцы нібыта нехта расказваў, што жыве ў іх гарадку такая сям'я. Ён працуе мулярам. З некім, кажуць, не падзяліў кватэру, лічы, адабраў, а пасля схаваўся на цэлы месяц ці нават болей ад помсты. Але той, пакрыўджаны, усё адно дарваўся да яго і ледзь не скалечыў. Яна, праўда, дакладна не магла сказаць, ці таго маладога муляра спачатку пабілі, а тады ён схаваўся, ці знайшлі ў схованцы і надавалі кухталёў. Дакладна ведала толькі, што бойка была, і што яго, гэтага муляра, уратавала жонка.

- Кажуць людзі, - у матчыным голасле з'явілася трагічная нотка, - што за ёю, за сваёй Рыткаю, здаецца, гэтак яе завуць, ён жыве, як за каменнай сцяной. Накорміць, апране, дзетак дагледзіць, усё і па хаце, і па гаспадарцы ўправіць. Нават і катэдж - нібыта больш яе заслуга, чым яго...

Матка, у рэшце рэшт, ахрысціла яе «залатой жанчынай», маўляў, такім трэба помнік пры жыцці ставіць.

Пасля я на доўгі час забыўся і на рукапіс, і на яго жывых герояў.

І вось успомніў. Адразу ж, як толькі пераступіў парог іхняй кватэры ўжо ў сталіцы. Я пазнаў сваіх даўніх візіцёраў, хоць ён ужо быў сівы, а на яе твары з'явіліся першыя неглыбокія маршчынкі і... акуляры.

У мяне было рэдакцыйнае заданне: зрабіць інтэрв'ю з лаўрэатам нейкай міжнароднай прэміі, якая выдаецца за гуманізм у творчасці. Гэтым «гуманістам» аказаўся той самы мой стары знаёмы, чый рукапіс пыліўся недзе ў шуфлядзе рабочага стала ў рэдакцыйным кабінеце.

Нагаварыўшыся пра творчасць, мы ўспомнілі і пра яго той рукапіс. Гаспадар сказаў:

- Здаецца, то была споведзь, а не літаратура. Нешта я ўжо і запамятаваў, як яна напісана. Ведаеце, я цяпер з задавальненнем перачытаў бы тую крэмзаніну.

Я запісаў яго словы, каб пасля перанесці на газетную старонку. Мне, па-шчырасці, зрабілася крыўдна за той рукапіс. Мне ён падабаўся. Шчырасць, чысціню, светлы боль выпраменьвалі тыя прыгожым дзявочым (так, так - дзявочым) почыркам спісаныя старонкі. А ён гэтак абыякава, крыху нават грэбліва, зняважліва адазваўся пра іх. А яшчэ гуманіст. За што толькі далі яму тую прэмію.

Я паспрабаваў запярэчыць, маўляў, ніякая гэта не крэмзаніна... Субяседнік у адказ адно паблажліва ўсміхнуўся. Калі гаспадыня прынесла гарачую гарбату і самапечаныя пернічкі, ён, падзынькваючы лыжачкай, прапанаваў:

- Я хацеў бы прачытаць тую сваю споведзь. Але не ў рукапісе, а апублікаваную. Падпрацуй яе і выдай пад сваім імем. Бо я пад сваім усё адно публікаваць не буду. А табе будзе маральная кампенсацыя за клопаты.

- Вы адцураліся ад свайго?.. - я ледзь не сказаў «дзіцяці».

Ён зноў паблажліва ўсміхнуўся, прыгубіў гарбаты:

- Не ў гэтым справа, зямляча. Дык згодзен?

- Згодзен.

Я адказаў сцвярджальна толькі таму, што ў той міг мяне ахапіла пачуццё жалю да няшчаснага, як мне тады ўявілася, рукапісу, і адначасова пачуццё непрыязнасці да яго аўтара. Ён нібыта прапаноўваў мне ўсынавіць сваё дзіця, якое не падабалася яму і падабалася мне. Праўда, на нейкі міг, расказваючы па маёй просьбе пра першы свой празаічны твор, ён, падалося, усё ж расчуліўся.

- А ведаеш, - уздыхнуў апавядальнік, - хацеў яго, героя свайго, алкаголікам зрабіць. Але - от, трэба ж такому - сон прысніў, нібыта ён, гэта значыць, я, спіўся... Нібыта, чуеш, назбіралі мне хлопцы грошай на білет у сталіцу, каб рукапіс «звёз», а я на тыя грошы набраў гарэлкі, закускі, і пайшоў пешшу. І вось прасынаюся ранічкаю ў лесе пад кустом (куст запомніў - калінавы), азіраюся, мацаю вакол сябе рукамі - няма рукапісу. А тут нейкая гамана зусім блізка. Вызіраю з-за куста, гляджу: маім рукапісам паляўнічыя вогнішча распальваюць. Я стаю і плачу. Моўчкі. Доўга. А сэрца баліць-баліць...

Мне падалося, што расказанае было не сном, а праўдаю. Аднак здагадку пакінуў пры сабе.

Літаральна за некалькі дзён я паправіў, як мог (а мог я дагэтуль правіць адно журналісцкія, газетныя тэксты), выцягнуты з дальняга кута шуфляды рукапіс, разбіў яго на часткі і раздзелы, раздзелам даў назвы, закрэсліў слова «раман» і замест яго напісаў «Гісторыя адной меланхоліі» (усё-ткі, падумаў, гэта сапраўды споведзь, і я не вызначыўся пэўна, які жанр найлепш ёй пасуе), рэдакцыйная машыністка ўпотай перадрукавала ўсё гэта на машынцы і... І на папцы, у якую паклаў «гісторыю», вывеў сваё прозвішча, імя...

 

Частка першая. РЫТКА

 

I

 

- Танец з хусцінкаю! Сем на сорак! - абвясціў у мікрафон музыка і аперазаўся расцягнутым мехам гармоніка.

Як і ўсе, я перабіраў нагамі, тоўк і перамешваў пясок на падворку, штурхаў локцямі суседзяў: злева безаблічна-непрыкметную аднагодку Рытку, справа незнаёмага мне мужычка, п'янаватага, а таму вельмі энергічнага і смешнага.

Танцоры стварылі жывое пярэста-рухавае кола пад адзіным на ўвесь двор, затое яркім, ліхтаром.

На мяне часам зіркалі дзяўчаты, і я лавіў іх запаленыя гарэлкаю, рухам, вясельнаю ўзрушанасцю позіркі.

Адным, можа, падабалася мая знешнасць, бо я тады быў статны і на галаву вышэйшы за сваіх аднагодкаў, іншым, як сам лічыў тады, абыходлівасць і самастойнасць, у адрозненне ад многіх я амаль не піў за сталом, быў цвярозы, але вясёлы, востры на слова, якое, прынамсі, нікога не крыўдзіла.

Рытка не зыркала. Яна пазней прызналася, што не асмельвалася «страляць» па мне, бо, па-першае, не было чым - вочы колькі ні фарбавала, а прыгожымі, выразнымі яны так і не рабіліся, а па-другое, даўно звыклася з думкаю, што яна нікому-нікому не патрэбна, нават самаму бядотнаму хлапчыне.

Мяне не здзівіла, што я апынуўся калені ў калені на пасцеленай на доле хусцінцы з нейкай мілай істотай адным з першых. Мы цмокнуліся ў вусны - у яе былі густа напамаджаныя, бессаромна блішчалі. Я крутнуўся з дзяўчынаю, твар якой начыста сцёрся з маёй памяці, у вальсе, пакінуў яе і пайшоў, прытанцоўваючы і памахваючы над сабой хусцінкаю, па крузе, выбіраючы «партыю». Мне падалося, што запрасіць якую прыгажуню было б занадта банальна, і я апынуўся перад самаю старэйшай з усяго гурту жанчынаю, без году бабуляю. Кола загуло і запляскала ў ладкі. Гарманіст крыкнуў у мікрафон:

- Бабуля, у засос яго, у засос!

Танец са смехам і гоманам працягваўся. Паспелі пастаяць каленьмі на хусцінцы ці не ўсе, хто быў у коле, а спрытнейшыя нават двойчы ці тройчы, толькі маю суседку Рытку ўсе абміналі. Яна перастала ўжо ўсміхацца, часцей глядзела сабе пад ногі, чым на танцораў, а пасля я прыкмеціў, як у вачах дзяўчыны няўлоўна бліснула слязінка. Я маліў Бога, каб хлопец, што якраз важна праходжваўся паўз гаманкі ланцужок, спыніўся каля яе. Ну, хоць бы дзеля жаласлівасці. Але па-мойму не атрымлівалася. Я пачаў злавацца: чаму гэта яны такія безуважныя, чаму не хочуць парадаваць бядачку?

Калі мяне другім разам запрасілі цмокнуцца на хусцінцы, я пасля «працэдуры», не раздумваючы, папраставаў да Рыткі. Яна не паверыла: пастаяла, утаропіўшыся ў мяне няўцямнымі шэранькімі вачыма, і тады ўжо паслухмяна пайшла на сярэдзіну. Калі нашыя вусны наблізіліся, гарманіст працяжна цмокнуў у мікрафон, і гэтае агромністае «цу-цу-цу», што лавінаю выкацілася з узмацняльніка, падалося мне здзекам. Але то быў бяскрыўдны жарт. Затое па-сапраўднаму здзекліва прагучала кінутае кімсьці з натоўпу: «Што за здыхлю выбраў наш Кастусь?» Пэўна, яна таксама пачула тую насмешку, бо ледзь чутна трапятнулася, і мне захацелася прыціснуць яе да сябе, захінуць ад нядобрых языкоў, супакоіць...

Я запрасіў яе «на хусцінку» і наступным разам, пасля чаго дзяўчына быццам бы папрыгажэла, вочкі яе засвяціліся, і яна ўжо не саромелася раз-пораз «пастрэльваць» у мой бок.

Мне было хораша на душы ад таго, што я гэтакі знаходлівы і што гэтак дапамог дзяўчыне. Я запрашаў бы яе яшчэ і яшчэ, але танец скончыўся. Запыленая, брудная хусцінка зацеляпалася на штыкеціне, нехта паліў мне з вядра на рукі, яшчэ нехта працягнуў цыгарку...

Мой добры настрой не астудзілі ні вечаровы халадок, ні нахабныя зануды-камары, ні кпіны сябрукоў. Хлопцы чамусьці ўпарта чапляліся за мае пацалункі з Рыткаю, і я ледзь паспяваў адбівацца.

- Бабёнка ў цябе, Кастусь, класная.

- Магу прадаць, калі няўцерп.

- Го-го-го. Колькі просіш?

- Да магілы разлічвацца будзеш.

- У-у-у. Яй-бо, я, калі б і мільён мне давалі, не пацалаваў бы гэтую паскубаную кураняўку.

- ...Хто такую брыдкую пад куст павядзе? - хіхікнуў ззаду пісклявы Кепка.

- А яна з такім здыхляком, як ты, пад куст не пойдзе.

- Бягом пабяжыць, гі-гі.

- А як дагоніць? Ты ж не ведаеш, што хлопцы робяць з дзяўчатамі пад кустом. З цябе Манькі Кулачковай хопіць.

- Не, хлопцы, я Кастусю палец у рот не паклаў бы. - Гэта ўжо азначала адступленне.

Мне закарцела дабіць праціўніка:

- Можна падумаць, я ўзяў бы твой брудны палец у свой рот.

- Наблатыкаўся ў тым сваім нівярсяцеце...

...І мы разышліся. Я хацеў яшчэ пастаяць на лёгкім, ледзь улоўным ветрыку, але гаспадар хадзіў па мяккай, як мука, паколатай абцасамі танцпляцоўцы-падворку і крапіў яе шматком сена, якое раз-пораз апускаў у вядзерца з вадою. Шаматнула дожджыкам і па маіх запыленых джынсах, чаравіках. Гаспадар занудліва паўтараў:

- У хату, госцейкі, у хату. Вып'ем, яшчэ патанцуем. У хату...

Уцякаючы ад гаспадарскага дажджу, я, перасмейваючыся з кімсьці, уваліўся разам з іншымі ў звонкую і мітуслівую, нібы вулей, хату.

І ўсё ж настрой у той вечар мне, як я ні выкручваўся, сапсавалі. Сапсавала матка.

Яна гукнула мяне, калі выбіраў, дзе сесці:

- Хадзі сюды, Косцік. Тутака во, каля мяне, свабодна.

- Не, мамо, я да хлопцаў праціснуся, там весялей.

- Кажу табе, хадзі сюды, пагаманіць трэба. - І яна неяк заклапочана зіркнула на мяне. - Сынок, - шапнула на вуха, калі сеў побач, - ці ты ўжэ сабе харашэйшай дзеўкі не знайшоў, га? Вунь Гаткін хлопец і насаты, і згорблены, і не вучаны - а бачыў, якую дзеўку водзіць? Пастухом робіць - ды з гэтым дзелам не промах. Ого-го-о. Умее мазгі запудрыць. Ніхто і не падумае, калі не ведае, што каровам хвасты круціць. На цябе скарэй падумаюць, што такі нехлямяжы. Глядзі мне, каб з гэтаю, як яе, я цябе не бачыла. Мне ж людзей сорамна. Ты ведаеш, які ў яе бацька?

- Ну?

- Што ну? Алкаш. І яна такою будзе. Кроў у яе чыя? Бацькава. Яна нават падобная на бацьку, сухара насатага.

- Ой, мамо, перастань! Людзі во пачуюць.

- Не перастану, пакуль не адчэпішся ад гэтага шчураняці праціўнага. Думаеш, яе бацьку так проста Шчуром завуць? Не, бо ў яго і мода, і морда шчурыныя. А яблыко ад яблыні недалёка падае.

- Ну ўсё. Не збіраюся я з ёю гуляць.

- То давай, сынок, давай вып'ем. Табе сённячы можна. Бач, цвярозы зусім, то грамулька мо не пашкодзіць.

- Зараз во разам з усімі і вып'ем.

Матчыны словы дапяклі мяне. Раззлавалі з-за таго, што нават яна не зразумела, чаму я танцаваў з Рыткаю. Мне захацелася (першы раз у жыцці) захмялець, і я наліў сабе поўную стограмоўку. Маці асцярожна тузанула за рукаў:

- Мо не піў бы поўную, га? Чуеш? Каб не вырвала з непрывычкі.

Мне хацелася ўзбрыкнуць, сказаць, каб не лезла ў мае справы, бо я ўжо дарослы і магу сам сабой распараджацца. Душыла крыўда, што і сябры, і матка, і, напэўна ж, усё вяселле гэтак прымітыўна вытлумачылі маю дабрыню да дзяўчыны, якую лёс зусім не па яе віне абдзяліў знешнасцю. Хацелася крыкнуць: «Разуйце вочы, не блытайце дабрыню з заляцаннем. І наогул: я маю права рабіць тое, што лічу патрэбным, а не тое, што вам падабаецца...»

Тым часам нехта гукнуў: «Кастусь, не зявай», - і я перакуліў стограмоўку. Пасля другой крыху зашумела ў галаве. Яшчэ раз супакоіў матку і перайшоў у іншы пакойчык, дзе весялілася маладзейшая, якраз па мне, кампанія. Там хмялеў далей, пакуль гарэлка не адабрала памяць.

 

II

 

Раніцою доўга не расплюшчваў вачэй. А калі ўсё ж асмеліўся, доўга не мог зразумець, дзе я. Напэўна, на маім месцы спалохаўся б любы, калі б замест чысценька пабеленай столі ўбачыў над сабою дзіркаваты канёк пакрытага шыферам хлява, аброслыя павуціннем кроквы і перагародкі. Пада мною шамацеў вялізны пахучы матрац - сена. Воддаль, бліжэй да квадратнай дзіркі лаза, валяліся некалькі вілаў-трайчакоў, драўляныя граблі... З дзіркі тырчэлі дзве жэрдкі-драбіны.

Сціснуўшы далонямі скроні, падняўся. Аказалася, ляжаў не на голым сене. Пада мною была пасцелена нечая куртка. Перавярнуў і жахнуўся - яе, Рытчына. «Няўжо я спаў тут з Рыткаю?» Ад такой згадкі галава разбалелася яшчэ больш, і я, ледзь не страціўшы прытомнасць, зноў бухнуўся ў абдымкі сена і водару...

Калі прачнуўся другім разам, з усіх шчылін старога даху ўжо тырчэлі залацістыя коп'і-промні.

У галаве пасвяжэла, толькі цела трымцела асінавым лістком і ныла, быццам учора цэлы дзень насіў каменне.

Згадка пра бацькоў, якія, напэўна, вельмі хвалююцца, куды я прапаў, падганяла. Але колькі хвілін ляжаў яшчэ, не маючы сілы паварушыцца.

За тыя хвіліны праз маю свядомасць пранеслася плойма супярэчлівых думак.

«Рыта, Рытка, Маргарытка, мне і сорамна і брыдка (пасміхнуўся рыфме). Што было гэтае начы? Нашто я зачапіў цябе? Як я зірну на цябе сёння? Пашкадаваў на сваю галаву. А ці трэба было? Маці казала, што не трэба. Яна старэйшая і мудрэйшая. А я дурны. Але ж я не рабіў нічога дурнога. Вось толькі гэтае сена. Толькі б ніхто не ўведаў. Божа, толькі б не дайшло да маткі».

Трывога прагнала і санлівасць, і слабасць. Да мяне, нарэшце, з усёй яснасцю дайшла недарэчнасць маіх учарашніх паводзін.

 

* * *

 

На падворак выбіраўся з вялікай асцярожнасцю. На кожнай прыступцы драбін спыняўся і пільна прыслухоўваўся, гатовы ў любую хвіліну шмыгануць угару, зашыцца ў сена. Ад маёй учарашняй упэўненасці не засталося і следу.

Унізе акуратна, не спяшаючыся, абабіў ад сена светла-карычневую сарочку, джынсы, знайшоў нейкую анучку, працёр запыленыя карычневыя туфлі. Прычасаў валасы, павыдзімаў з грабеньчыка смецце. Крышачку, на адзін палец, адчыніў рыпучыя, вышчарбленыя з-пад нізу дзверы, прытуліў да шчыліны вуха. Недзе блізка пішчалі качаняты, какатала квактуха. Адчыніў дзверы болей і прасунуў у шчыліну галаву. Качаняты паласкалі ва ўкапанай у зямлю бляшанцы з-пад селядцоў чорныя і жоўтыя насы. Побач спала, схаваўшы пад крыло галаву, маці-качка. Пад квактухай ля парослага імхом чорнага плоту варушыліся, шукаючы цяплейшага месца, рознакаляровыя пушыстыя шарыкі. Чмыхнуў вецер, і на падворку закружыўся рой парашуцікаў-дзьмухаўцоў, якія насцярожылі і качку, і квактуху. А малеча бегала і лавіла іх.

На хвілінку я забыўся пра асцярожнасць і паплаціўся. Невядома адкуль з'явілася Рытка. У выцвілым халаціку на вострых хлапечых плечках і старых, заляпаных гноем і брудам бясколерных растоптах, яна была яшчэ больш пачварная, чым учора.

- Не бойся, дома нікога няма, бацькі пайшлі пахмяляцца. - Рытка стаяла і па-змоўніцку, схіліўшы на бок галаву, зазірала сваімі маленькімі шэранькімі вачыма ў мае вочы. У позірку чыталася ўпэўненасць у тым, што яна падабаецца мне...

Рытка трымала пагнутую алюмініевую міску з нейкім змесівам, і рука яе таксама была выпацканая.

- Ідзі туды, за агарод. Там ніхто не ўбачыць.

Я выслізнуў з дзвярэй.

- Чакай, Кастуська. Мне трэба табе нешта сказаць.

- Ну?

- Прыходзь да старой грушы. Ну, дзе ў дупле чэрці водзяцца. Там скажу.

- Ага. - І я вопрамеццю кінуўся прэч, пераскочыў цераз канаўку за агародам, знайшоў у траве сцежку і паплёўся, збянтэжаны і спалоханы, дахаты.

 

* * *

 

Дома, на шчасце, ніхто пра мае начныя і ранішнія прыгоды не ведаў. Маці адно насварылася, што не начаваў, дзе трэба, і ўзялася тачыць бацьку.

- Я цябе калі, панчоха старая, прасіла, каб узмежкі павыкошваў, бо трава зараз спруцянее пад гэтакім сонцам? Каб сённячы ж касу накляпаў і павыкошваў усё на свеце, бо як бач валёнкам па шыі заробіш.

- Каса ў мяне гатовая, баба. Гатовая. Я не кашу, бо ўвесь узмежак у дзьмухаўцах. Праз дзень-другі пух пазлятае, тады і зраблю ўсё як трэба.

- Каб ты ўжо ў глухое балота зляцеў...

Бацька прапусціў гэтыя словы паўз вушэй. Ён працягваў мне качыныя яйкі.

- Глянь, Кастусь, у цябе вочы лепш бачаць. Ці варушыцца там што-небудзь? - Пакуль я то вокам, то вухам абследаваў яйкі, бацька мармытаў:

- Качка дурная. З тымі, што вылупіліся, да вады пабегла, а гэтых, бач, пакінула. То я на печ іх паклаў. А адно, чуеш, Кастусь, бегчы не здужала, дык на зямлі ляжала. Прыхаладзіла шыю. Цяпер яна ў яго як усё адно скручаная - дзюбка не прама, а ўбок глядзіць. Што з ім рабіць?

- Глянь, тата, гэтае ўжо наклёўваецца. Вунь трэшчынкі. І шалясціць-шалясціць. І гэтыя варушацца. А гэтае ці захалола ў хляве, ці спяклося на печы.

- Захалола. Зірні на скрыўленае.

Я ўзяў у рукі скрыўленае качаня.

- Што яму рабіць, сынок, каб выпрамілася?

Выйшла меншая за мяне на два гады сястра. Яна хмыкнула, маўляў, гэтае качаня трэба закапаць у разору і не дурыць галаву. Маці падхапіла яе.

- Ёсць вывадак - хопіць. А то будзеш днямі валаводзіцца каля небаракі.

Я выпраміў качаняці галаву і заціснуў між пальцамі. Яно падрыгалася і сядзела ўжо ціха, адно лыпала чорнымі вачанятамі.

- Калі б гэтак колькі дзён пасядзела, напэўна выпрасталася б.

- Выпрастаецца яно ў яме, - бразнула клямкаю маці.

Цэлы дзень я правалэндаўся з пакалечаным качанём. Вечарам таксама да поўначы не выпускаў з рук. А на Рытчына запрашэнне спаткацца ля грушы забыўся.

На трэці дзень маё качаня трымала галаву прыкметна раўней. Яйкі апусцелі, і малеча, якая з іх вылупілася, ужо галёкала следам за качкаю. Я яшчэ колькі дзён павыпраўляў бедачыну і пусціў у гурт. Скрыўленасць засталася, але цяпер яна не перашкаджала качаняці есці, піць, рухацца, развівацца і хутка расці.

За пятнаццаць з лішнім гадоў многае забылася з таго юначага, даармейскага жыцця, а гэты эпізод чамусьці помніцца вельмі яскрава і з усімі падрабязнасцямі. Я дакладна ведаў, што ратую пачварнае птушаня не дзеля таго, каб пад восень мець лішні кавалак мяса, але я не ведаў, дзеля чаго раблю гэта.

 

III

 

Наступная мая сустрэча з Рытай адбылася праз два месяцы, у сярэдзіне лета, пасля маёй сесіі ва ўніверсітэце, дзе вучыўся на філалагічным факультэце. Я ўжо быў пераведзены на другі курс.

Гэтыя два месяцы былі для мяне вельмі насычаныя самымі рознымі справамі. Я павыкошваў на ўзмежках траву, абагнаў бульбу, пакалоў і пакастрыў пад клуняю дровы, перачытаў Булгакава, Сартра, Разанава, Ванегута і Межэлайціса, адолеў без троек сесію, схадзіў у тэатр на прагляд «Трохграшовай оперы», выпіў з дзесятак вёдраў кавы, некалькі разоў пацалаваўся з прыгожанькай верціхвосткай-аднакурсніцай, накрэмзаў паўблакнота вершыкаў, якія, аднак, нікому не паказаў, паправіўся на паўкілаграма і ні разу ні аб чым не пашкадаваў.

А з Рыткаю сустрэўся выпадкова пад грушкаю, у дупле якой водзяцца чэрці. Якраз там, дзе дамаўляліся. Толькі са спазненнем на два з гакам месяцы. Паўз гэтую грушу прабягала сцяжына, якая разам са старым дрэвам падзяляла вёску на дзве паловы. Мы ішлі па ёй насустрач адно аднаму, быццам знарок дзеля таго, каб спаткацца.

Рытка зазірнула ў велізарнае спарахнелае па краях дупло, агукнула, засмяялася:

- А шкада, што мы ўжо выйшлі з таго ўзросту, калі вераць у казкі, у чарцей.

У нашай вёсцы бацькі па традыцыі расказваюць сваім малалетнім дзецям казку, якую ім расказвалі іх бацькі, што апоўначы з дупла старой грушы выскокваюць чэрці, ператвараюцца ў авечак і палохаюць людзей, таму вечарам нельга доўга бадзяцца па вуліцы. Груша зелянела толькі адным сваім бокам, другі, мёртвы, чарнеў голымі рагамі галля.

- А я цябе чакала тады. - Рытка апусціла вочы і прасавала наском басаножка сцежку. Справа-налева, злева-направа - як шчотачка аўтамабіля. Валасы ў яе былі рэдзенькія, прамыя, колеру нездаровай збажыны. Нос, здавалася, засланяў сабой і вочы, і вусны, якія губляліся на твары.

- Даруй, - адказаў я, каб нешта сказаць і каб не пакрыўдзіць яе. - Я не мог прыйсці, і вельмі шкадаваў аб гэтым.

- Праўда? - Яна ўскінула вочы. Яны блішчалі.

Я ўсміхнуўся, як мне тады падалося, шкадобнай, бацькоўскай усмешкай:

- Ведама ж, праўда. - Я хлусіў.

- А ведаеш, што я хацела сказаць табе?

- Не.

Агеньчыкі ў яе вачах патухлі, іх месца заняла насцярожанасць і нешта яшчэ. Можа, пакута.

- Я хацела сказаць пра сенавал.

- Што?

- Ну, гэта, расказаць, што і як было між намі.

Яе вочы неяк па-даросламу ўважліва вывучалі мяне.

- А хіба што-небудзь было?

- А ты нічога не помніш?

- Не, я зусім нічога не помню. Я нават не помню, як скончылася вяселле.

Гэтым разам я казаў праўду.

Рытка пасля майго прызнання зрабілася нейкаю лягчэйшаю, вальнейшаю. Так заўсёды бывае, калі напружанне змяняецца разняволенасцю.

- А я помню. - Яе вочы зноў па-маладому засвяціліся, а ў голасе нават з'явілася нотка какетлівасці. - Ад цябе было не адчапіцца. У цемнаце ты схапіў мяне на рукі і панёс у хлеў, на сена.

- Па драбінах?

- Ну, не па паветры ж.

- Гм. Ранкам адзін злазіў, і то баяўся, каб не трэснулі.

- Дзіва што - цвярозы. - Яе вочы зноў насцярожыліся.

Шкада - я не ўмеў тады разгадваць вочы. Чытаць чытаў, а разгадваць не ўмеў. Я разгадваю іх цяпер, як рэбусы, узнаўляючы ў памяці.

Мы маўчалі добрую хвіліну. Яна глядзела ўдалячынь, убок, туды, дзе каля малінавага ляску ўзбягала на пагорак дзвюма глыбокімі каляінамі мяккая попельная дарога. Пасля рашуча зірнула на мяне (так глядзяць у бездань, у якую даўно наважыліся паляцець, але ўсё не рашаюцца) і сказала тое, чаго я ніяк не чакаў пачуць:

- Я цяжарная, Кастуська.

Мяне быццам абдалі кіпенем.

- Як? - Іншых слоў не знайшлося.

- Так. Пайшоў трэці месяц.

Я збоку зыркнуў на яе жывот.

- У два месяцы на жывот ніхто не глядзіць. - Яна ўсміхнулася, стомленая, а ў вачах быў страх.

- Што ж цяпер рабіць? - Я зрабіўся поўным ідыётам і не разумеў, што адбываецца з намі і вакол нас.

- Не ведаю. - Яе голас задрыжэў. У ім чулася мальба. Але вырашыць, а тым больш абяцаць нешта ў гэты момант я ўжо не мог і дамовіўся сустрэцца з ёю заўтра, пад вечар, на гэтым жа месцы. Яна пакорліва згадзілася, і мы, нават не развітаўшыся, разышліся.

Ідучы дахаты, я ўсю дарогу паўтараў: «Чортава груша, чортава груша...» А калі сцяміў, што трызню ўголас, змоўк. У галаве блыталіся думкі пра вучобу, пра маці, якая, калі што, з'есць мяне, пра сястру, якая абавязкова будзе насміхацца, пра магчымы шлюб з Рыткаю, які здаваўся мне вялікаю недарэчнасцю і нават глупствам.

Да сямейнага жыцця я быў не падрыхтаваны, і добра ўсведамляў гэта: не адвучыўся, не адслужыў у войску, і наогул яшчэ зусім малады. Мне хацелася спазнаваць свет, быць вольным і ні ад кога не залежаць. Хацелася безаглядна радавацца жыццю.

 

IV

 

Пасля таго, як Рытка абвясціла пра сваю цяжарнасць, я шчэ не ведаў, што мне не дадзена самому распараджацца сваім лёсам, што гэтыя абавязкі ўзяла не сябе нейкая вышэйшая сіла, якая дзейнічала па-за маёй свядомасцю.

Я мог толькі фанабэрыцца або, наадварот, хадзіць змрочны і разбіты, быццам мяне выключылі з першага курса ўніверсітэта, і трэба наважыцца сказаць пра гэта маці.

А сказаць пра свае пакуты я не рашаўся.

Прыйшоўшы ў той дзень дахаты, з галавой зашыўся пад коўдру на драўлянай ляжанцы за печчу, быццам ад некага ці ад нечага хаваўся. На двары, за сцяною, усчаўся вятрыска. Ён разгайдаў галлё «пепінкі», што расла на рагу нашай хаты, і ў акно забохкаў невялічкі, з тэнісны шарык, яблык. Гэта раздражняла мяне, і я сарваўся з ляжанкі, выскачыў на двор і са злосцю ірвануў недаспелае гарэзлівае стварэнне.

І толькі калі ўкусіў яго - засмяяўся. Я паспрабаваў уявіць сабе, як выглядаў толькі што збоку: выскокваю, як ашалелы, з хаты, кідаюся на беднае, ні ў чым не вінаватае яблычаня, упіваюся ў яго, вылупіўшы вочы, зубамі, як у заклятага ворага.

Праўду кажуць: ад трагічнага да смешнага - адзін крок.

З поўдня на вёску насоўвалася чарнюшчая, нібыта размешаная з фіялетавай акварэллю сажа, хмара.

- Сынок, памажы качак у хлеў загнаць, - паклікала ад канаўкі маці.

Пакуль мы заганялі пісклівае птаства (качка са скрыўленай шыяй па-ранейшаму адным вокам глядзела ў неба, а другім у зямлю, але была добра ўкормленая), зграбалі з бацькам і накрывалі рэшткі сена, памагалі маёй малодшай на год пстрычцы-сястры здымаць бялізну, у сцежку, у драўляны ганак, у бульбоўнік урэзаліся буйныя, як тыя недаспелыя пепінкі, кроплі.

Калі дождж ашалеў не на жарт, я ўжо стаяў ля акна і таропіўся ў шыбіну, забыўшыся пра ўсё на свеце, нават пра Рытку, якая апошнім часам не выходзіла з маёй галавы ні днём, ні ноччу. Я склаў і тут жа дэкламаваў уголас, вершык:

 

Люблю часіну непагоды,

як вёску хваля захлісне.

І, твар насупіўшы, прырода

міргае бліскавіцай мне.

Лісточак рве віхор-свавольнік

з галінкі тонкай у акне.

Я за акном, як той нявольнік.

Пад хвалі б твар падставіць мне.

 

Вершык атрымаўся нейкі асенні, з адным лісточкам, і я адразу ж забыўся на яго. Цяпер, успамінаючы той час, згадаў яго адразу і да апошняга слоўца.

- Хі-хі, нявольнік.

Гэта сястра не прамінула пакпіць з мяне. Ад яе я заўсёды меў адны непрыемнасці. Што б ні рабіў, яна насміхалася і цвяліла мяне.

- Праўда, скора Рытка Шчурыха зробіць цябе нявольнікам. Ужо ўсё сяло ведае, што яна цяжарная ад цябе. Во пацеха будзе - Рытка з хвастом.

- Ідзі адсюль, дурная, бо як трэсну мухабойкай, дык і прыліпнеш да гэтага куфра (яна сядзела, звесіўшы ногі, на куфры, у якім, між іншым, ляжаў яе пасаг).

Пстрычка пырхнула на кухню. У мяне разбалелася галава і я, не распранаючыся, заснуў трывожным сном на ляжанцы за печчу.

Штораз прахопліваўся, але спаў да самай раніцы. Мяне супакойваў толькі дождж, які, нібы бабка-шаптуха, усю ноч прамаўляў нада мною свае гаючыя замовы-малітвы.

Ранічкою маці зірнула на мяне і затрывожылася:

- Ты бытта нездаровы, сынок. Бач, змаркатнелы зусім, і вочы блішчаць. Каб часам не грып.

- Які яшчэ грып? Улетку.

- Думаеш, улетку грыпу не можа быць? Ён калі хочаш прычэпіцца. Жару няма? - Яна даланёй паслухала мой лоб: - Не, няма.

Пасля ўхапілася за доўгі вільчак і пачала выцягваць ім з печы, з гарачага зіхоткага вуголля вялізны чыгун з вадою. Я ледзь паспеў адскочыць, каб яна не прапарола знянацку мой нічым не прыкрыты бок.

- Дай мо я памагу табе, мама.

Я абгарнуў анучкаю чорную пузатую пасудзіну, перанёс яе ў сенцы і выплеснуў кіпень у цэбар са свінячай мешанню.

У гэты дзень я ўсё рабіў неяк машынальна і бяздумна. Усе мае думкі займала Рытка, яе цяжарнасць, як і маё безвыходнае становішча, магчымы шлюб. Я ўжо змірыўся з тым, што мне давядзецца ажаніцца з гэтай нягеглай, заморанай дзеўкаю, з гэтым, гэтым... брыдкім качанём, бо іначай яна зробіцца ў вёсцы яшчэ большым насмішчам і ўсё жыццё будзе пакутаваць. А я напоўню лік тых, хто гэтыя пакуты памнажае. Яе і без дзіцяці ніхто не возьме замуж, а тым больш з дзіцем.

Мне зрабілася да слёз шкада яе, такую адзінокую і няшчасную, усімі адрынутую і аднаму Богу вядома колькі разоў зняважаную.

Збіраючыся з абеду на спатканне, я цвёрда вырашыў даць Рытцы згоду на шлюб. І нават уяўляў сабе, як засвеціцца ад гэтае навіны яе твар, як пакута і трывога, што пастаянна дрыжаць у яе вачах, у адзін момант ператворацца ў радасць, як на маіх вачах няшчасны чалавек пераўвасобіцца ў шчаслівага.

Ад такіх думак мяне самога ахоплівала шчымлівая радасць, і я здаваўся сабе лёгкім, бы аблачынка. Аднак варта было ўспомніць пра маці, пра тое, як яна адрэагуе на мой намер, радасць як бач лопалася.

І ўсё ж да грушкі я ішоў, поўны рашучасці абнадзеіць дзяўчыну. Мне здавалася, што крочыў не вельмі хутка, а на самой справе ледзь не ляцеў. Дзядзька, з якім я размінуўся, нават гукнуў у спіну:

- Кастусь, дзе пажар?

- Які пажар?

- Я думаў, ты на пажар гэтак грабеш.

- Ат. - Я махнуў рукой і пайшоў не так хутка, а дзядзька ззаду задаволена рагатнуў.

Па ўтравелай сцежцы ўздоўж парослай альхою і вербалозам канавы падышоў да мастка з неабкораных бярозавых круглякоў. Вакол усё зелянела, вышараванае цёплым летнім дажджом.

 

V

 

Рытка чакала. Я згледзеў яе, яшчэ не ступіўшы на масток. Адсюль можна было адгадаць, які ў яе настрой.

Рытка вельмі нервавалася. Яна прысядала, зрывала травінку, заціскала ў зубах і зараз жа выплёўвала. Зрывала зноў, кусала, выплёўвала. Выпроствалася, папраўляла кароценькую сукенку так, што мне здавалася, быццам яна выцірае аб бёдры свае кволенькія далонькі.

Мяне яшчэ больш ахапіла шкадоба да яе. Я падышоў і адразу ж узяў яе ручаняты ў свае.

Што гэта былі за ручаняты! Халодныя і безжыццёвыя, як лапкі збянтэжанага птушаняці. Аб тым, што яны жывыя, напамінала толькі ледзь улоўнае трымценне.

- Ну, прывітанне, птушанятка маё.

Я сказаў гэтыя словы неяк па-даросламу, па-бацькоўску. Зусім не так, як іх прамаўляюць закаханыя юнакі.

- Дабрыдзень, Кастусь. - Яна не паднімала на мяне вачэй, глядзела на зробленую кратом купіну каля маіх ног і быццам чакала прысуду.

- Можа, мы прыселі б вунь на грудку?

Рытка, не ўзнімаючы вачэй, згодна хітнула галавой.

Грудок, і праўда, быццам бы прызначаўся для таго, каб на ім утульна сядзелася. Па той бок ад грушы ён пераходзіў у ямінку, і мы селі амаль як на лаўку, засцеленую гусінаю лапкаю, крываўнікам, жорсткаю грудавою травой.

- Рытка, я хачу сказаць... Ты носіш маё дзіця. Значыць... Значыць мы павінны пажаніцца. - Я ўважліва і сур'ёзна зірнуў на яе. І толькі зараз прыкмеціў глыбокі разрэз на яе сукенцы збоку.

Сукенка была не новая, але чысценькая і акуратная, нават сімпатычная. Вось толькі здорава выгаралая: ад зялёнага колеру амаль нічога не засталося. Я нават не здолеў вызначыць, які на ёй некалі быў малюнак. А вось нітка, якою Рытка падрубіла разрэзы, зелянела вельмі ярка. Значыць, яна зрабіла гэтыя разрэзы нядаўна, можа, нават учора. Зрабіла, у гэтым не было ніякага сумнення, спецыяльна для мяне. Помню, мяне яшчэ здзівіла, што яны, тыя разрэзы, былі аж занадта глыбокімі, амаль да пояса, і я міжволі падумаў, чаму з іх не вызіраюць трусікі.

Яна заўважыла мой позірк і паспрабавала неяк прыкрыць аголеныя бёдры, якія падаліся мне не такімі ўжо і кастлявымі, але ў яе нічога не атрымалася.

- Што? - схамянулася дзяўчына на мае словы.

- Ты згодна выйсці за мяне замуж?

Рытка колькі часу ўзіралася ў мяне, вывучала, ці не блазную, а тады прыхінулася да майго пляча ілбом і яе плечыкі сутаргава закалаціліся. Рытка плакала.

Мне трэба было б счакаць, пакуль яна супакоіцца, але я ў тую хвіліну таксама збянтэжыўся і таму перапытаў трэці раз:

- Ну што, згодна?

Замест адказу яна толькі хітнула галавой (гэты рух я адчуў сваёй рукою), шмарганула носам, выцерла даланёй шчаку. Праз хвілінку зірнула на мяне вільготнымі вачыма і прамовіла:

- А ты як думаеш?

- Думаю, што згодна.

- Ну, вядома ж, Кастуська. Я цябе так кахаю.

Тут і мне самы час быў пусціцьь скупую мужчынскую слязу. Але я стрымаўся.

Не ведаю, колькі часу мы маўчалі зноў, толькі прыкмеціў, што сонца, якое вызірала з-за сакавітай звонкай кроны вялізнай ліпы, паспела схавацца за ёю зусім. Я спытаў:

- Ты да доктара ездзіла?

- Не яшчэ. Скора паеду. - Рытка ўсхліпнула і, як мне падалося, насцярожылася.

- А адкуль уся вёска ведае, што ў цябе ад мяне дзіцёнак будзе?

- Як гэта ўся вёска ведае?

- Так. Мне ўчора сястра сказала.

- Адкуль жа ёй ведаць?

- Я і пытаю, адкуль?

- Я нічога нікому не казала.

У Рытчыных вачах чыталася шчырае здзіўленне, і я пачаў нават падумваць, ці не прагаварыўся ўчора ў сне. Але ж не, я ніколі не размаўляю ў сне.

- Я ўспомніла. - Рытка вінавата і нават спалохана, як баючыся ўдару, скасілася на мяне. - Я, гэта, калі адчула, што са мной нешта не тое, запыталася ў маткі. Яна мне патлумачыла, што да чаго, і яшчэ спытала, з кім магло здарыцца... Ну, сам ведаеш, што. Я і сказала, што з табою.

Я добра ведаў Рытчыну маці. Яна крыху дурнаватая і любіць закінуць за каўнер, як і бацька. Маты гне лацвей за любога мужыка. Калі яе зачапіць, будзе праклінаць на ўсю вёску тры дні. Паверыць Рытцы, што яе маці разнесла паведамленне пра цяжарнасць па ўсёй вёсцы, гэта тое самае, што назваць белае белым, а чорнае чорным.

Я ніколі не кпіў з гэтай жанчыны, але заўсёды недалюбліваў, а цяпер нават узненавідзеў. Рытку ж мне было шчыра шкада. Мне так хацелася, каб у яе жыцці было хоць трошачку болей святла.

 

VI

 

Пакуль я «кахаўся» з Рыткаю, пакуль мы назіралі з ёю, як па-важнецку няспешна апускаецца за высокую калгасную зернесушылку агромністае чырвонае сонца, дома ў мяне выспявала навальніца.

Пстрычка-сястра высачыла, з кім і дзе я баўлю час, і нават расказала маці, што Шчурова Рытка цяжарная ад мяне.

Калі б я адразу пасля такога паведамлення з'явіўся перад яе вачыма, яна, напэўна, забіла б мяне сваім цяжкім зашмальцаваным пярэднікам. Але я з'явіўся пазней, і маці біла мяне словамі:

- Я табе казала, каб не бачыла больш з гэтым шчуранём праціўным? Казала?

- Ну, казала.

- Не паслухаў мяне?

- ...

- То для цябе што маці кажа, што сабака брэша, адно і тое ж, га?

- Не, не адно і тое ж.

- Чаму ж тады не паслухаў мяне?

- Я і не хадзіў да яе.

- А грубая яна ад каго?

- Я на вяселлі тады напіўся і не помню нічога. А прачнуўся ў Шчуроў у хляве, на сене. Рытка сказала, што тады і... Ну, гэта самае...

Маці як бач змяніла тон і ўжо накідвалася больш не на мяне, а на Рытку.

- Не вер. Не вер, кажу табе, ёй. Маніць, як ёсць маніць, сучка. Ёй замуж свярбіць, дык і лезе без мыла, куды не трэба. Точна нічога не помніш?

- Кажу ж, не помню. Калі б помніў, хіба ж я...

- Такое нельга не помніць. Гэта табе не па-лёгкаму за хлеў схадзіць. Значыць - не было нічога. Успомніш маё слова - не грубая яна ніякая. А калі й грубая, то чаму ты бегаеш да яе, як прыручаны цюцька, чаму нос па зямлі валочыш, што я ажно пра хваробу падумала? Чаго ты мітусішся? Няхай яна думае. Мо не тваё гэта, мо хто іншы дабег. Адкуль табе ведаць? Э-эх, дурань! Яна цябе водзіць за нос, а ты, як той баран, і ходзіш следам. Ты ж хлопец, табе пра гэта не трэба думаць. Хлапечая справа вядома якая. Кінь і забудзь яе! Хай сабе гадуе на здароўе, хай выкручваецца, раз такая хітрая, раз сама падлезла.

- А калі ўсё ж маё? Да яе хлопцы і блізка не падыходзяць.

- Яшчэ раз кажу табе: калі і тваё, дык што з таго?! Сама вінаватая. Дый няхай паспрабуе хто дакажа, што тваё. Забудзь і ўсё тут.

- Не, мама. Калі маё, не пакіну.

- А Божачкі, трэба ж быць гэтакаму ўпартаму. Паспрабуй толькі мне яшчэ хоць раз спаткацца з гэтай выдрай нахабнай, я цябе і ў хату не пушчу. Ты бачыў, якую Гаткін крывуляка ў хату прывёў? Пастухом у калгасе, а жонку ўзяў і багатую, і паглядную. Яшчэ раз кажу табе: пойдзеш да Шчурыхі, так і знай - з хаты вытуру. От, скажы ты, парода дурнаватая...

І маці злосна забраскатала каструлямі.

«Даўся ёй гэты Гаткін пераростак...» - Я апусціўся на ўслончык, на якім маці звычайна чысціць бульбу, а бацька паліць і пыхкае ў расчыненыя дзверцы нізенька пасаджанай грубкі. Пасля матчыных слоў мне было пра што падумаць.

«Гм. Дурань. Не, мама, я не дурань! І дзіця тут ні пры чым. Калі б яго і не было, то пасля сустрэч з Рыткаю мне ўжо зрабіўся не абыякавы яе лёс... Тут нешта іншае, нейкая шкадоба, нібыта нехта топіцца ў багне, а ўсе стаяць чысценькія, чысценька апранутыя і баяцца лезці ў бруд ратаваць бедачыну, каб не запэцкацца. А табе здаецца, што калі ты не кінешся на дапамогу, то ніхто іншы гэтага не зробіць і чалавек захлынецца тванню.

А яна, і праўда, ў пагардлівых позірках людзей, у кпінах аднагодкаў, у здзеклівых мянушках усё адно як у той багне».

Я сядзеў на ўслончыку і, абшчаперыўшы рукамі галаву, пакутаваў. А ў той самы час людзі займаліся справамі куды важнейшымі. Сусед ставіў зруб новай хаты, бабулькі і маладзіцы сядзелі на лаўках уздоўж адзінай на ўсю вёску вуліцы з кійкамі і пруцікамі і чакалі з пашы кароў, каб, загнаўшы ў хлеў, зараз жа выціснуць з іх усё малако, якое яны па травінцы збіралі цалюткі дзень (не выключана, што яны якраз гаварылі пра Рытку і яго, Кастуся), хто зграбаў, а хто падварушваў сена, далёка за брыгадным дваром, у процілеглым баку ад малінавага ляску, гулі камбайны, хтосьці лавіў, нібы карасёў у мылкай вадзе, агуркі пад густым шырокім лісцем, выбіраў у прыпол чырвоныя і зеленкаватыя памідоры, яшчэ нехта заўзята пілаваў бензапілою дровы, так што ажно ў хаце было чутно дрыготкае занудлівае выццё...

Кожны займаўся нейкай важнай, надзённай справай. Толькі я сядзеў і нічога не рабіў. Бо хіба можна назваць работаю нейкія там пакуты?..

Гэтак я меркаваў тады. Цяпер мае погляды некалькі памяняліся.

Не жадаючы заставацца ўбаку ад насычанага клопатамі вясковага жыцця, я ўсхапіўся і пачаў насіць з калодзежа ў выварку ваду, каб напілася карова, якая вось-вось вернецца з пашы.

Такім чынам я пакутаваў і працаваў адначасова.

Мне то карцела кінуць вядро і зараз жа бегчы да Рыткі за тлумачэннямі, каб яна гэтае ж хвіліны даказала мне: маё дзіця яна носіць ці чыё іншае і ці было ў нас што-небудзь увогуле, то хацелася нагаварыць брыдкасцяў маці, якая мяне не зразумела, то я гатовы быў раптам наогул сысці з хаты і ніколі сюды не вяртацца, то зноў на мяне навальвалася хваля пяшчоты, і мне хацелася шкадаваць і маці, і Рытку.

Я нават падаіў нашу пярэстую Зорачку. Выліў малако ў высокую бляшанку з кранікам і даўгім шкельцам-ілюмінатарам, а рэшту ў глечык. Глечык паставіў на падаконнік, сагнаўшы з агрызка салодкага яблыка рой мух. Мухі ўзвіліся нада мною, нібы карлікавыя крумкачы. Настрой зноў сапсаваўся. Я схапіў агрызак і шпурнуў у сенцы, у цэбар са свінячай мяшанкай.

Пасля апусціў «бляшанку» з малаком у глыбокі калодзеж, з якога патыхала ўсяленскім холадам. Я глядзеў уніз, у чорную прорву, дзе яшчэ разыходзіліся кругі, і адтуль, з гэтай круглай вільготнай шахты, якая дыхала свежасцю, на мяне быццам бы сыходзіла сіла Сусвету.

Супакоены і ўраўнаважаны, я вярнуўся ў хату, узяў кнігу, разлёгся з ёю на ўзмежку пад сліваю. Па тым, колькі вакол яе вытыркаецца з травы кволенькіх «слівянят», можна было меркаваць, што гэтае дрэва - маці-гераіня.

Я адгарнуў кнігу на тым месцы, адкуль вызірала замест закладкі бібліятэчная картка:

«Частка другая. Раздзел 19. Маргарыта.

За мной, мой чытач! Хто сказаў табе, што няма на свеце сапраўднага, вернага, вечнага кахання? Хай адрэжуць ілгуну яго мярзотны язык!»

Я закрыў кнігу. Нават яна напамінала мне пра Рытку, пра маю (мне ўжо здавалася, што яна мая, што толькі я магу быць адказным за яе далейшы лес) Маргарыту.

Можа, Рытка кахае мяне так, як Маргарыта кахала свайго майстра? Я задаваў сабе гэтае пытанне і адчуваў, што яно недарэчнае. Там нешта рамантычна-містычнае, а тут... тут нейкая беспрасветная проза жыцця. Найперш трэба разабрацца з самім сабою. Чаму Рытка заняла ў маім жыцці гэтулькі месца? Таму, што носіць маё дзіцё? Не, нічога не змянілася б, калі б і не было яго. А мо яшчэ і няма, можа, матка казала праўду. Тады, на вяселлі, яна зацікавіла мяне, бо самаю няшчаснаю была з усіх запрошаных дзяўчат. Цяпер, пасля гэтых сустрэч, пасля ўсяго, што я ведаю пра яе жыццё, пра яе пакуты, пра бясконцыя насмешкі й кпіны з яе ды ейных бацькоў, яна завалодала мною, самая непашэнтная ў нашай вёсцы. Пэўна, так яно і ёсць. Ну, не глыбокім жа разрэзам яна заманіла мяне ў свае сеці. Смех адзін з гэтых яе разрэзаў. Калі ўжо Анжэліка не змагла...

Я ўзгадаў Анжэліку, сваю аднакурсніцу, якая прыгажэйшая за ўсіх дзяўчат на курсе разам узятых.

Нябесна-светлая, з лёгкай, мілай усмешкай і такой жа лёгкай хадою, з пяшчотным і мяккім характарам, з фігуркаю, якой пазайздросціла б любая манекеншчыца... Мы заўсёды сядзелі разам за сталом у аўдыторыі. Я рабіў за яе ці дапамагаў рабіць практычныя работы, кантрольныя, курсавыя. А яна не саромелася цмокаць мяне ў шчаку проста на лекцыі, на што я адказваў замілаваным паглядам. То былі больш чым пацалункі: мне ўяўлялася, гэта анёл дакранаўся да маёй шчакі сваёй бязважкай мяккаю мантыяй, абдаючы ўсяго мяне нечым незямным.

Неяк мы сядзелі ўдваіх на ложку ў інтэрнацкім пакоі. Была ноч. Нашыя рукі спляліся. Вялізныя і грубыя з мяккімі і далікатнымі. Гэтымі ручанятамі яна абвіла маю шыю і пацягнула, упэўненая ў маёй згодзе, некуды ўніз, на дно, на ледзь акрэсленую пляму-падушку, якая свяцілася ў цемры. Што я сказаў тады? Я сказаў: «Анжэліка, давай пасядзім і памаўчым, іначай мы парушым прыгажосць». І мы сядзелі і маўчалі. Мне здавалася, што большай блізкасці, чым такая, у людзей няма і быць не можа.

Не ведаю чаму, але цяпер мая казачнай прыгажосці Анжэліка зусім не займае і не хвалюе мяне. Можа, таму, што яна не пакутуе? Яна, відаць, тады проста хацела разлічыцца са мною за дапамогу? Але для мяне такой платы не існуе. Няхай бы яна навучылася адчуваць, калі я пакутую і тады прыходзіла і суцяшала. Хоць бы адной сваёй прысутнасцю. Мяне б гэта задаволіла.

Анжэліка на такое была не здольная. Яна так і не пасялілася ў маёй душы. А Рытка жыве ўва мне, як тады, увесну, жыло скрыўленае качаня.

 

VII

 

І вось настаў дзень, калі я аб'явіў Рытцы, што ўрэшце ўгаварыў сваіх бацькоў, каб яны далі згоду на наш шлюб. І хоць гэтая згода суправаджалася некаторымі, выстаўленымі маткаю, умовамі, я не надаваў ім вялікага значэння.

А між тым Рытку гэтыя ўмовы вельмі ўстрывожылі. Асабліва адна: маці паабяцала даць сваё блаславенне толькі ў тым выпадку, калі дакладна ўпэўніцца, што Рытка цяжарная.

Гэтая наша размова адбывалася недзе напрыканцы жніўня, спякотнага і сухога ў тым годзе. Ад усюдыіснага сонца, якое знаходзіла людзей і засмажвала жыўцом нават у цяньку, паратунак можна было знайсці толькі ў вадзе. І мы амаль цалюткі дзень плёскаліся ў недалёкай сажалцы, якая па форме нагадвала ліст гарлачыка, але на водным люстэрку якой ніхто ніколі не бачыў ніводнага гарлача. Сажалка месцілася адразу ж за грудком, праз дарогу ад малінавага ляску.

На беразе я не адыходзіў ад Рыткі, а яна ад мяне. Яна не магла нікуды адысці, бо, па-праўдзе, не было куды - ва ўсёй вёсцы, як і па ўсім пляжы, ніводнай сяброўкі або сябра. Да ўсяго, адну яе мог хто хочаш пакрыўдзіць. А мне не хацелася нікуды адыходзіць. Мне прыемна было выконваць ролю Рытчынага ахоўніка. Як толькі мы заходзілі ў ваду і адплывалі далей ад берага, дзе я мог даць добрага нырца, я хаваўся пад вадой, колькі часу сядзеў на дне, а пасля ціха падкрадваўся да яе танюткіх ног, хапаў іх рукамі і цягнуў дзяўчыну на дно. Рытка брыкалася і нязлосна лаялася. Але амаль не смяялася, быццам бы яна зусім не ўмела радавацца. Хутчэй за ўсё, так яно і было. Я пырскаў на яе вадою, але яна не адказвала тым жа, адварочвалася і закрывала твар рукамі, моўчкі чакаючы, калі я перастану прыдурвацца. Мне не падабалася такая гульня ў адны вароты, рукі апускаліся самі, хацелася хутчэй выбрацца на бераг. Следам за мною цягнулася Рытка.

На беразе я не-не дый кідаў позірк на яе жывот. Прайшло ўжо тры месяцы, нават крыху больш, а ён не тое што не надзімаўся, наадварот, ледзь не прыліпаў да хрыбетні.

У яе была фігура падлетка. Аб тым, што перада мною дзяўчына, можа, нават жанчына, нагадваў хіба толькі яе зялёны купальнік. Зрэшты, і купальнік таксама быў дзіцячы. А грудзей яна наогул магла і не закрываць. Там, дзе яны павінны быць, узвышаліся несур'ёзныя прышчыкі.

Калі мы ляжалі на попельным пяску каля маіх неахайна кінутых джынсавых шортаў і яе акуратна складзенай бляклай сукенкі з глыбокімі разрэзамі, я спытаў:

- Слухай, а табе не пашкодзіць купанне? Я недзе чуў, быццам цяжарным непажадана купацца. Вада, бачыш, якая брудная, і каровы сюды заходзяць.

- Дык жа спякота - не вытрываць.

- Ну так, спякота.

Я распарыўся, здавалася, расплыўся на пяску, як аладак на гарачай патэльні, і ўжо не здужаў павярнуць языком. Мы доўга маўчалі.

Я гладзеў у бясхмарнае неба, і яно здавалася мне абалонкай вялізнага яйка. А мы ляжалі недзе ў самай сярэдзіне гэтай бязмежнай блакітнай лупіны... Ляжалі маленькія, як кузачкі альбо пылінкі, такія нікчэмныя і бездапаможныя ў параўнанні з усёй гэтай неабсяжнай веліччу, і думкі нашыя былі гэтакія ж нікчэмныя і нязначныя. Прынамсі, для Сусвету, ды толькі не для нас.

Я думаў, як разабрацца з будучай жаніцьбай, вучобай ва ўніверсітэце, службай у войску. Яна думала пра сваё. Я хутка даведаўся, што яе трывожыла ў гэтыя хвіліны.

- Кастусь, ты не кінеш мяне, калі я зараз адкрыю адну тайну?

У позірку дзяўчыны было столькі жаху і прыніжанасці, што я паспяшаўся зараз жа супакоіць яе.

- Не, не кіну. Абяцаю.

- Кастусь, ты такі высакародны, такі прыгожы і добры, - я не паспяваў дзівіцца яе красамоўству. - Я ведаю, ты зразумееш мяне. Бо ты лепшы за іншых. Мне так падабаюцца твае твар і цела. Здаецца, нібы твар свеціцца нябесным святлом, а ў вачах больш блакіту і глыбіні, чым у небе. І ты такі дужы, у цябе моцныя і зграбныя, як у сапраўднага мужчыны, рукі...

- Рыта, ты трызніш. Не хачу я слухаць гэтую дурноту. Адкрывай лепш хутчэй сваю тайну.

- Кастусь, я... Я падманула цябе. Я сама не ведаю, як усё атрымалася. Разумееш? Яно неяк само па сабе. Божачкі, як жа мне сказаць? Ты праўда не пакінеш мяне?

- Сказаў жа, не пакіну.

- Я падманула цябе...

- Ну?

- Я не цяжарная ад цябе.

- А ад каго? - я вылупіў на яе затуманеныя стомаю вочы.

- Я наогул не цяжарная.

- Як гэта?

- Ну, так. Я зманіла табе.

- Зманіла? Як... Як жа ты магла, Рытка! - Я ўскочыў. Маю разняволенасць як рукой зняло. - Ты ж мяне на ўсю вёску абняславіла. Ты хоць разумееш, што нарабіла? А я яшчэ і шкадаваў? І матку не слухаў, а яна ж праўда казала: не вер - мана ўсё! Дык куды там, падманшчыцу слухаю, даю за нос сябе вадзіць...

- Кастуська, мілы, пачакай! - У яе голасе, набрынялых слязьмі вачах, ва ўсёй постаці, рухах было столькі мальбы, што мне раптам перахацелася крычаць і папракаць дзяўчыну. Яна нагадвала сціснутую спружыну, якая, калі я не выслухаю яе, так і застанецца сціснутай.

- Кастуська, я... Я тады, помніш, на вяселлі?.. Я з-за цябе розум страціла. Ты адабраў у мяне розум. І я хадзіла як ачмурэлая. І не магла ні есці, ні піць, а ўсё сачыла за табою. Ты піў і піў, захмялеў і вельмі весяліўся. І песні спяваў, і жартаваў, а пасля выйшаў за хату, прысеў, абапёршыся спінаю аб сцяну, і захроп. Ніхто не заўважыў, калі і куды ты пайшоў, а я высачыла. Я выскачыла адразу ж за табою і пачала паднімаць цябе. Але не падужала, ты цяжкі. Тады я раскатурхала цябе. Ты падняўся, і я павяла цябе, узяўшы пад руку, у хлеў. Ты ішоў з заплюшчанымі вачыма, пасля, у хляве, ледзь не ўпаў з драбін, але ж адолеў і іх. Я падаслала куртку, і ты бухнуўся на яе, як нежывы. І захроп. Я ляжала побач гадзіну ці дзве. Са мною рабілася нешта такое, чаго я ніколі да гэтага не зведвала. Твая кашуля вылезла са штаноў і адкрыла жывот. Ён мне свяціўся ў цемнаце. Я сцярожка пагладзіла яго, але тут жа чамусь спалохалася і паспяшала пакінуць цябе, пабегла ў хату. Кастуська, гэта я ўсё незнарок. Гэта як у сне. Кастуська, мілы, не кідай мяне, я ж трошачкі падабаюся табе, праўда (?), іначай ты б не запрашаў мяне на танец?..

У гэты момант я не мог не хітнуць у знак згоды галавой і не прамовіць супакаяльнае: «Канешне, дзяўчынка мая». А Рытка ўсё не спынялася, усё гаварыла і гаварыла:

- Кастуська, я згіну без цябе. Мне абрыдлі і мае бацькі, і вёска. Калі ты адмовішся ад мяне, я ўтаплюся або яшчэ што з сабой зраблю. Матка з бацькам як зап'юць, мне хоць з хаты ўцякай. І абзываюцца, і таўкуць. А гаспадарка большая, чым у нармальных людзей - і карова, і свінні, і качкі, і куры, і індыкі... І ўсё на мне, усё на гэтых нядужых руках. Я на вуліцу баюся выходзіць, бо мне сорамна, бо з мяне ўсе смяюцца, паказваюць у мой бок пальцамі. А хіба ж я вінаватая, што ў мяне такія бацькі, што нарадзілі мяне такою кволаю... Кастуська, я ўсё зраблю, каб яшчэ больш табе спадабацца, толькі выцягні мяне з гэтага пекла.

Рытка яшчэ ніколі гэтак многа і захоплена не гаварыла. Звычайна яна была стрыманая, нават занудлівая, і ад яе заўсёды патыхала невылечнай, хранічнаю самотай. Я, чалавек упэўнены і жыццярадасны, адчуваў ад гэтага дыскамфорт. Але я ведаў Рытчына становішча, і ўсё спісваў на яго. Цяпер яе нібы падмянілі. І гэтаму былі важкія падставы: у гэты момант рашаўся яе далейшы лёс, рашалася пытанне жыцця і небыцця.

А Рытка ўсё плакалася:

- Цукар увесь у брагу ўкінулі. Чай няма чым засаладзіць. І чаю няма. За што мне яго купіць? Я то маліну, то чабрэц заварваю... Людзі вунь на камбайнах горы зерня зарабляюць, а мне скора не будзе што курам сыпнуць. Каб не зелле, свінні з голаду паздыхалі б. І на людзі мне няма ў чым выйсці. Іншая на маім месцы занепакоілася б, што не расце ні ўшыркі, ні ўгару, а я вунь ра-а-адая, бо магу нацягнуць на сябе школьную сукенку, якую яшчэ ў шостым класе апранала. Што б я іначай адзела?

Рытка ўсхліпнула, закрыла ручанятамі твар, і яе вострыя плечыкі сутаргава закалаціліся. Помню, я тады міжволі падумаў, што дакладна гэтак плачуць малыя хлапчукі, калі на іх нізашто накрычыш або адлупцуеш.

Пакуль яна плакала, я меў час уважліва агледзець сваю маленькую нявесту. Раней я неяк і не прыкмячаў, што яе кволыя пальчаняты пакрыты тоненькаю сетачкаю чорных нязмыўных трэшчынак (з кожным годам яны будуць глыбець і глыбець), што пазногці ў яе пагрызены, што да дрыготкага яе плечука прыляпілася, нібы абшыты аксамітам гузік, вялізная рудая радзімінка. Яна таксама ўздрыгвала. На левай назе, дзе яна пераходзіць у бядро, зелянеў жахлівы, велічынёй з талерку, сіняк. Пазней Рытка расказала, што яе моцна сцебанула капытом карова...

- Кастуська, мілы, я вельмі баялася згубіць цябе. Мне ўвесь час здавалася, што калі згублю цябе, то згублю і сябе. Таму зманіла... Бог не хоча памагаць мне і ніколі не памагаў, хоць я і не заслужыла гэтакай абыякавасці з яго боку. Дзіцёнкам была бязгрэшнаю, але Бог усё адно адвярнуўся ад мяне. То чаму я павінна баяцца Яго? Не, я перад Богам меней грэшная, чым Ён перада мною. Я перад табою толькі грэшная, у цябе і прашу літасці і даравання. Ты ж даруеш мне, праўда, Кастуська? Ну, праўда, даруеш?

Я ніколькі не сумняваўся, што гэтым разам яна была шчырая са мною да апошняга слоўца. І калі ўва мне яшчэ заставалася якая дробачка злосці, гэтая шчырасць дарэшты выветрыла яе. Больш таго, яе спакутаваны выгляд нават расчуліў:

- Дарую. Супакойся.

Іншых слоў я не знайшоў. Ляжаў і глядзеў туды, дзе за вясковымі прысадамі пачыналася неба. Адтуль, з-за гэтых прысадаў, выпаўз маленькі бліскучы жучок. Пасля да слыху данеслася яго магутнае гудзенне. Жучок марудна, але настойліва пасоўваўся наперад, пакідаючы ззаду доўгі белы хвост і разразаючы вострым, як іголка, носам незварушную блакітную скарлупіну на дзве часткі. Мы, магчыма, ляжалі б, занятыя сабою і небам, яшчэ доўга, але ззаду мяне гукнуў суседаў малы. Размахваючы рукамі і захлынаючыся слінаю, ён расказаў, як агромністы карп павалок на сярэдзіну сажалкі ягоную вуду:

- Я зірнуў, а вудзільна па-а-аплыло. І я - за ім, па-а-сабачы. Схапіў. А яно вырвалася. А я нагамі да дна... А дна няма...

- Сядзі тут. Добра, што вырвалася, а то не ты карпа, а карп цябе злавіў бы.

Я ступіў у ваду. Ля самага берага пляскаўся мой аднагодка, ахрышчаны ў школе Кепкаю з-за прычоскі, якая і праўда нагадвала гэты распаўсюджаны ў вёсцы галаўны ўбор.

- Кепка, а ты чаму не памог?

- Я не даплыву туды, - і ён угнуў галаву, каб не атрымаць традыцыйнага плескача.

Вудзільна было ўжо ледзь не на сярэдзіне азярца. Яно тузалася, паднімалася таўсцейшым канцом угару, супакойвалася, зноў пачынала гарэзаваць.

Калі я, падплыўшы, плаўна пацягнуў вудзільна да берага, рыбіна чамусьці не ўпарцілася. Відаць, за гэтыя хвіліны яна добра прымарылася. Праўда, потым яна нібы апамяталася і ледзь не вырвала ў мяне з рук арэхавы прут. Я даў ёй паўзбрыкваць, пачакаў, пакуль супакоіцца, і павалок далей. Вось я ўжо па жывот у вадзе, па калені, па лыткі. З вады вынырнула гарбатая чорная спіна. Карп віхлянуўся ўправа, затым улева, а тады перавярнуўся на бок і, нібы маторка, разразаючы і ўспеньваючы ваду, кінуўся па водмелі за мною наўздагон. Я асцярожна вывалак рыбіну на пясок, загадаў малому, каб моцна трымаў вудзільна, а сам наматаў на руку леску паміж паплаўком і грузілам і павалок здабычу далей ад вады, на траву.

Вакол рыбіны сабраўся натоўп цікаўных. Яны цмокалі языкамі і зайздросцілі мне і малому. Карп меў добрых паўметра і цягнуў ніяк не менш як на пяць кілаграмаў.

- Бяры, Косцік, сабе. Каб не ты, я і вуду страціў бы.

Я пасміхнуўся на тое, якім няўпэўненым голасам была зроблена прапанова, і адмовіўся.

- Засмажыш - прынясеш пакаштаваць.

Малога задаволіў мой адказ, і ён узяўся даставаць з вялізнага круглага рота рыбіны глыбока заселы кручок.

Тым часам Рытка збегала ў кусты і выйшла адтуль у сукенцы і з купальнікам у руках. Народ разышоўся хто-куды, і пляж зноў сціх.

Вяртаючыся ў вёску, я зірнуў на глыбокі разрэз Рытчынай сукенкі, з-пад якога вызірала белае, мала кранутае загарам сцягно, і пацікавіўся напаўжартам:

- Рытка, ты, гэта, зусім без?.. Ну, ты хіба зусім голая пад сукенкай?

Рытка засмяялася надзіва весела і разняволена (наогул, уся яна здавалася як ніколі лёгкаю і вольнаю) і падняла з майго боку выцвілы падол. Бядро апярэзваў тоненькі матузок, а тканіна закрывала толькі самае-самае.

Я збянтэжыўся. Не чакаў, што Рытка можа насіць такое - як у бессаромных фільмах артысткі.

- Для цябе, Кастусь, купіла. Знарок. Я, калі ў хаце заводзяцца грошы, частку прыхоўваю, каб старыя не ведалі. У мяне ёсць надзейная схованка - ніхто не знойдзе.

- Нашто табе збіраць грошы?

- Спачатку на чорны дзень збірала. Вось бачыш, спатрэбіліся, на трусікі адшчыкнула.

Я падумаў: «Дзівачка, што мне твае трусікі».

А яна шчабятала. Упершыню, колькі я з ёю сустракаўся, яе голас можна было назваць шчабятаннем. Відаць, выплакаўшыся і нагаварыўшыся, яна адчула палёгку. Нібыта нават папрыгажэла.

- А астатнія... - не супакойвалася мая ўзрушаная спадарожніца, - астатнія я берагу для нас з табою. Калі пажэнімся, тады і распарадзімся імі.

- Тады што, настане «чорны дзень»?

- Ды не, гэта я збірала на «чорны», а спатрэбяцца яны якраз на «светлы».

- Гм, стратэ-э-эг.

- А як жа. Грошы нам з табою ой як спатрэбяцца!

- Я пра гэта неяк і не думаў.

- А я толькі пра гэта і думаю.

Я тады не разумеў, што Рытка была прадстаўніцай зусім іншай, чым я, чалавечай пароды. Яе шчабятанне здавалася мне папросту наіўным і смешным, і я не звяртаў на гэта асаблівай увагі.

 

VIII

 

Жнівень спаліў лета.

І яно знікала, як знікае ў вогнішчы ламачча.

1 верасня мне трэба было ехаць на вучобу. Але я не паехаў. І гэтаму, як мне здавалася тады, былі сур'ёзныя падставы.

Па-першае, мы з Рыткаю дамовіліся аб дні нашага шлюбу. Ён павінен адбыцца 29 верасня, і трэба было спешна рыхтавацца да вяселля.

Па-другое, Рытка, якая аказалася вельмі кемлівай і практычнай у пытаннях чыста жыццёвых, пераканала мяне, што для нашай будучай сям'і будзе лепш, калі я пакіну ўніверсітэт, уладкуюся ў адзіную ў нашым раёне будаўнічую арганізацыю, дзе працуе галоўным інжынерам яе далёкі сваяк і дзе можна атрымаць свой кут, а пасля войска паступлю на завочнае аддзяленне якога-небудзь будаўнічага або політэхнічнага інстытута і пры дапамозе сваяка, можа, выб'юся ў якое-небудзь начальства. Адным словам, перспектыву яна вымалявала перада мною простую, як усё геніяльнае, надзейную і выгодную з усіх бакоў.

Рытчын план задаволіў нават маю прыдзірлівую маці. Яно і праўда - што мяне чакае пасля філфака? Работа настаўніка? Цяжкая, няўдзячная, а галоўнае - яна не абяцала надзейнага прытулку. Праўда, як мне здавалася, я прырос да філфака сэрцам і душою, і раз'яднаць мяне з ім азначала рэзаць па жывому... Але мне ж трэба было думаць ужо не столькі пра сябе, як пра сям'ю. І я, перасіліўшы сябе, урэшце прыняў-такі Рытчыны правілы гульні. Будучы невыпраўным рамантыкам, бачыў я сябе добрым чараўніком, які дапамагае пакрыўджаным, няшчасных робіць шчаслівымі, усталёўвае на зямлі справядлівасць.

Праўда, я не надта ўсведамляў, што раблю, дый не мог мераць свае ўчынкі тымі меркамі, якімі мераю іх цяпер. Занадта яны розныя, у юным узросце размытыя, зменлівыя, бясформныя, пра якія здагадваешся падсвядома, а ў сталасці - дакладна акрэсленыя, як рэальныя прадметы.

Была і трэцяя прычына, па якой я не паехаў працягваць вучобу. Яна мела прамое дачыненне да службы ў войску.

- Ну навошта мне зараз той універсітэт, - пераконваў я матку, - каб праз два месяцы пакінуць яго і пайсці ў войска? Адслужу, тады і працягну вучобу з другога курса, з самага пачатку. І да вяселля ж трэба неяк рыхтавацца.

Маці згаджалася. Толькі змірыцца з тым, што нягеглая Рытка будзе маёй жонкай, усё ж не магла, і цэлымі днямі хадзіла спахмурнелая і нервавалася з-за любой драбязы. І ўсё нагадвала мне пра Гатчынага хлопца, які ў сто разоў разумнейшы за мяне, бо ўзяў жонку багатую і прыгожую.

Я неўпрыкмет звыкся з гэтымі яе папрокамі і ўжо не звяртаў на іх ніякай увагі.

 

* * *

 

Мы згулялі з Рыткаю вяселле, я ўладкаваўся мулярам у будаўнічую арганізацыю, якая мела назву «Філіял будаўнічага ўпраўлення № 13». Нам адразу ж выдзелілі пакойчык з кухняю ў аднапавярховым драўляным доме-бараку, у якім жылі яшчэ дзве сям'і. Адслужыў два гады ў дэсантных войсках, паступіў у інжынерна-будаўнічы інстытут...

План маёй празарлівай палавіны дзейнічаў бездакорна.

 

Частка другая. КАТЭДЖ

 

 

Жоўтая, з аранжавымі суквеццямі, штора ў адзіным нашым пакойчыку ўрачыста ўспыхнула. Гэтак жа ўрачыста ранішняе сонца, што вынырнула з-за суседняга двухпавярховіка, асвяціла новыя ярка-чырвоныя дываны на сцяне і падлозе, шафу з кнігамі і посудам за шклянымі дзверцамі, мяккі фатэль і Рытку ў ім, карціну на процілеглай ад акна сцяне, на якой маслам напісаны партрэт усёй нашай сям'і (мяне з тварам добранькага дзядзечкі, засяроджанай Рыткі, паўтарагадовай Светкі ды пяцігадовага Сяргея. Светка смяялася і іскрылася вачамі, а Сяргей быў насуплены). Палатно пісаў моя сябра, мясцовы мастак.

Урачыстасць дапаўнялася бесклапотным дзіцячым смехам за сцяною, на кухні. Там нашая малеча смакавала вішні, якіх Рытка налавіла ім у трохлітровым слоіку, з кампоту, цэлую міску.

Была нядзеля. Пагодлівая, асляпляльная, непаўторная лютаўская нядзеля.

Я рассунуў шторы, і на падлогу ўпалі цёплыя жоўтыя пліткі.

Рытка заварушылася, падабрала пад сябе ногі і цяпер ужо, здавалася, зусім урасла ў фатэль. Яна засяроджана габлявала пазногці тоненькім бліскучым напільнічкам, час ад часу выцягвала перад сабою руку, ацэньвала, што атрымліваецца. У вачах яе ўспыхвала нешта падобнае да натхнення, і яна яшчэ з большаю ахвотаю, падабраўшы вусны, шаргацела сваім няхітрым інструментам. Побач, на падлакотніку, ляжаў разяўлены футаральчык. З ягонай пашчы вызіралі нажнічкі, пінцэт, іншае манікюрнае начынне, і стаяла мініяцюрная бутэлечка з перламутравым лакам.

Назіраючы за Рыткаю, я міжволі прыгадаў дашчэнту з'едзеныя пазногцікі з наліплай на іх свінячай мешанню той, самотнай, зацкаванай Рыткі-падлетка і нечага расчуліўся, моўчкі радаваўся, што цяпер яна жыве не горш, а можа і лепш за сваіх насмешнікаў, што ўжо ніякае яна не «брыдкае качаня». Яе плечыкі і бёдры акругліліся, пасля родаў папаўнеў, пасвяжэў тварык. А пафарбаваныя ў каштанавы колер, распушаныя валасы даўно не выклікалі асацыяцый з паскубаным куранём.

- Ты ўсё прыгажэеш, Рытка. - Я сказаў тое, пра што думаў. - А мне нечага якраз прыгадаліся твае пагрызеныя пазногці...

- О, Божа, Кастусь. Ты думаеш пра мае пагрызеныя пазногці, а тым часам катэдж, які дзядзька Раман «прабіў» для нас, ужо выплывае з тваіх рук. Цяпер самому трэба паварушыцца. Ніколі не думала, што ты гэтакі... гэтакі... зацюканы...

Рытка і раней, бывала, злавалася на мяне, павышала голас. Але каб гэтак...

Даўся ёй гэты ненавісны катэдж.

За горадам, на грудку, нашая арганізацыя вывела цэлую вуліцу мураваных двухпавярховікаў. З кацельнямі ў падвалах і балконамі.

Тры ці чатыры з іх павінны засяліць мы, будаўнікі.

Дамы былі размеркаваны да майго ўладкавання ў брыгаду. Гэта пасля дзядзька падкаціўся да начальства, і ў спісе на першачарговае атрыманне жылля з'явілася маё прозвішча. А прозвішча муляра Булаха знікла. Яму патлумачылі, што, маўляў, адзінокі, можа сяк-так перабіцца і ў інтэрнаце. Ён крычаў, што ўжо дзесяць год чакае, але нікога не пераконваў. Сямейным, ды яшчэ маладым, да ўсяго, перспектыўным, найперш, і ўсё тут.

Булах сто разоў на дзень падыходзіў да мяне і плакаўся, што на катэдж у яго былі ўсе спадзяванні, што ён адразу ажаніўся б, а я ўсё перабіў, паламаў і без таго перакошанае жыццё.

Я ведаў, што ў Булаха ёсць жанчына, і што яны даўно жывуць як муж з жонкаю, толькі не распісаныя. Па чутках, яны і пасля засялення катэджа не збіраліся распісвацца, хоць ён і мае ад яе дзіця.

Я спачуваў Булаху. А сябе суцяшаў толькі тым, што да пераразмеркавання катэджаў не меў ніякага дачынення. Толькі хіба гэта суцяшэнне. Хто б ні размяркоўваў, галоўны віноўнік - я.

У гэты светлы дзень, аднак, не хацелася згадваць непрыемнае. Я нахіліўся над Рыткаю, падзьмуў на яе толькі што налакаваныя даўгія пахучыя пазногцікі.

- Супакойся, у нас яшчэ ўсё наперадзе. А для Булаха гэты катэдж - апошняя надзея. Разумееш?..

Я паспрабаваў цмокнуць яе ў шчаку, але Рытка адвярнулася, падставіла маім вуснам свае валасы.

- Я ўсё разумею. Але ж Булах, калі б ты быў на яго месцы, не падышоў бы да цябе і не сказаў: забірай, Кастуська, маю кватэру, яна табе больш патрэбна.

- Я і не казаў такое.

- Казаў ці не казаў, а Булах памагае ўжо вашым сталярам падлогі насцілаць.

- Памагае, бо мулярам работы цяпер няма. Не ён адзін памагае.

- І якраз на гэты дом яго паставілі?

- Што ж тут дзіўнага?

- Кастусь. - Рытка паспрабавала бразнуць аб падлогу нажнічкі, але тыя застралі на пальцы. - Ты або дурны, або здзекуешся з мяне.

Яна зашмаргнула маланку свайго манікюрнага футаральчыка, адапхнула мяне, задрабніла ружовымі шлепакамі да трэльяжа.

- Ён жа і надвячоркам грымае ў тым катэджы малатком.

- Ты сочыш за ім?

- Сачу. Бо мне не ўсё роўна, дзе будуць жыць мае дзеці. Усім даўным-даўно вядома, што катэдж забірае Булах, а ён упершыню чуе гэта ад жонкі.

- Ён і мне сто разоў казаў, што не саступіць. Але ж спіс не памяняўся.

- Што спіс? Ты, можа, калі і ордэр яму дадуць, калі і мэблю перацягне, на спіс будзеш зырыцца?

- Што ж мне, сілаю той катэдж адваёўваць? Ці хабар каму несці?

- А калі і так. Але ж ты ў нас правільны, маральны. У газетках, вунь, красуешся са сваёй мараллю. А хату хай Рытчын дзядзька «прабівае», няправільны, хабарнік... Во, дай дзецям жыллё, каб не душыліся ў гэтай каморы, калі такі разумнік. Дык ні правільна не можаш, ні няправільна. Што ты маўчыш? Як трэба пабароцца за сваё, то цябе няма.

На крык прыбеглі малыя. Рытка загадала ім збірацца на прагулку. Раней мы заўсёды прагульваліся разам. Цяпер яны пайшлі без мяне.

 

Х

 

Тры гады, не лічачы двух, праведзеных у войску, мы пражылі з Рыткаю душа ў душу.

Гэтыя тры гады праляцелі, як адзін дзень.

Я працаваў мулярам і завочна вучыўся ў інстытуце. Часам, калі прыходзіла натхненне, калі нешта моцна ўражвала, папісваў у газеты, або «газеткі», як называла іх Рытка... Тое, што магло стацца прафесіяй, ператварылася ў хоббі.

Рытка была надзіва ўвішная, гаспадарлівая, дарам што з шалапутнай сям'і. Я толькі ўставаў з ложка, а яна ўжо развешвала на двары перад акном бялізну, на кухні нешта апетытна шкварчэла - падаграваўся сняданак (Рытка спярша працавала, а пасля падрабляла прыбіральшчыцай у гарадской сталоўцы, часта прыносіла напакаваную прысмакамі - катлетамі, галубцамі, рыбаю - торбу). Я ўжо звыкся: сённяшняя страва ў яе ніколі не паўтара ўчарашнюю, а заўтрашняя не будзе падобная да сённяшняй.

Рытка ўпырхвала ў хату, свежая і расчырванелая ад ветру і ранішніх клопатаў, ставіла на стол ежу, паднімала, збірала ў садок дзяцей і ўручала іх, крыху сонных, але чысценькіх і гаманлівых, мне. Садок быў якраз па дарозе на маю працу.

Дворык каля нашай «трохсямейкі» займаў сотак пяць. Ён упіраўся ў абы-як збіты даўжэзны хляўчук з трыма перакошанымі чорнымі дзвярыма і быў страшэнна запушчаны. Якраз пасярэдзіне вялізнай бародаўкай узвышалася гара друзу. Кавалкі парослага імхом шыферу, цэглы, грудак бетону, шкла засталіся тут ад апошняга рамонту дараванага нам не надта зайздроснага, але ж свайго, жытла. Астатнюю прастору займалі густая і высокая, у рост чалавека, крапіва ды здзічэлы маліннік.

У першую ж пасля засялення вясну мы павыносілі смецце і палову дворыка Рытка заняла пад грады. Летам гэтыя грады буялі зелянінаю. Рытка ледзь паспявала марынаваць агуркі, памідоры, кабачкі, завальвала паграбок капустаю, моркваю, буракамі. Паграбка нават не хапала, і я пашырыў яго. Той самы Булах памагаў мне спачатку руйнаваць, а пасля мудраваць пад падлогаю новую сцяну.

Калі паспявалі сады, Рытка ўскоквала на ровар, імчала, абвешаная вёдрамі, у вёску. З лесу валакла чарніцы, маліну, грыбы... У выхадныя да яе далучаўся і я. Да першых замаразкаў мы запакоўвалі ўсё, што толькі можна было запакаваць у маленькай кухні і паграбку варэннямі, кампотамі, марынаваннямі, джэмамі. І ўсё ў Рыткі атрымлівалася смачнае. Мы амаль не траціліся на харчаванне. Наш рахунак у банку рос. Суседзі, нагледзеўшыся на Рытчыны поспехі, таксама спахапіліся, парабілі грады. Мы нават з-за іх пасварыліся: чаму гэта нам на адну сям'ю палова двара, а ім на дзве - столькі ж. Але Рытка не саступіла. Маўляў, калі б не я, вам і цяпер яшчэ крапіва вочы сляпіла б.

Мяне здзіўляла, што Рытка за клопатамі паспявала дагледзець і сябе, і малых, і мяне. Выбіраючыся на пагулянку ці проста на прагулку, апраналася так, што на яе зырыліся мужчыны. А я ў падабраным ёю гарнітуры таксама падабаўся сабе. Мы нават пачалі пагаворваць пра пакупку аўтамабіля.

Мяне ўсё гэта, праўда, не надта спакушала. Проста прыемна было назіраць, як маё «брыдкае качаня» на вачах ператвараецца ў гордую, задаволеную сабою і сваім жыццём, лябёдку. Я нават неяк накрэмзаў вершык, у якім добры садоўнік знайшоў на бясплодным пясчаніку змарнелую вішаньку, перасадзіў яе ў свой квітнеючы сад, даглядаў, яна ўстрапянулася, ажыла, увабралася ў белы вэлюм і пачаставала яго салодкімі пладамі.

Рытка маю пісаніну цярпела, але не цярпела сяброў.

Мастака, што маляваў наш сямейны партрэт, яна і да парога больш не падпусціць. Мала таго, што ў яго валасы сабраныя ў дзявочы хвосцік (гэта недаравальная вольнасць для нашага патрыярхальнага гарадка), дык ён яшчэ, падпіўшы, спрачаецца з Бібліяй, насміхаецца з местачковага свяшчэнніка, і наогул нічога святога няма для яго.

- ...Народ! - Ён ускідваў руку, заплюшчваў адно вока (тое было ўлетку, калі маляваў нас, а я надвячоркам частаваў яго на цеснай верандзе, паставіўшы пляшку і зеляніну з кілбасою на лаўку). - Народ не мудры, як ты пісаў. Глупства ты пішаш. Які там у цябе загаловак? «Не плюй у калодзеж, бо сам з яго піць будзеш»?

- Гэта ў рэдакцыі такі прыдумалі, - апраўдваўся я.

- Гэта народ прыдумаў, а не ў рэдакцыі...

- Прымаўка.

- Во, прымаўка. Дурная. Такая, як і народ. І паскудная, як народ. А што, калі піць з яго іншыя будуць, а не ты, то і пляваць можна, га? Чаму не прыдумалі так: «НЕ плюй у калодзеж, бо не адзін ты з яго піць будзеш»? Што, не так, га, не так?.. - І ён вытрошчваў на мяне адубелыя вочы. Праўда, як бач лагаднеў. - Ты, братка, пляваць не будзеш. Твая, можа, і будзе. А ты не. Але я вас усіх напішу. І ні капейкі не вазьму. Толькі з павагі да цябе. Нават калі і не прастаўляцьмеш. Налівай, ды пайду, бо тваю Рытку ўжо чэрці носяць.

Рытка гучна браскацела на кухні посудам.

Ад мяне ён звычайся цёгся ў бліжэйшую забягалаўку і там філасофстваваў далей. Абы з кім.

- Доўга яшчэ гэты алкаш будзе мардаваць нас, - заводзілася, калі той сыходзіў, Рытка, а я супакойваў, што не доўга, які дзень ці два.

Карціна ёй, аднак, спадабалася: «Псіх то псіх, а намаляваў, як жывых».

Часам яе сяброўкі мяне таксама раздражнялі.

Часцей за іншых забягала гаспадарская, прабіўная, уся ў клопатах маленькая кірпаносая Ніна. Яна ніколі не наведвалася з пустымі рукамі. Прынясе ў талерачцы самапечаных зайчыкаў, арэшкаў, кавалачак торта, усім параздае, мы пасмакуем, а яна:

- Ну, як?

Рытка, якая добра разбіраецца ў печыве, замест адказу распытвае:

- Крохкія. Ці не аточыны дабаўляла?

Або:

- Вой якая пухкая булачка. Дрожджы, мусіць, добрыя. Дзе ты ў такія ўкацілася?

Гаманы пра булачкі-пернікі ім хапіла б на вечар, але ж у абедзвюх было поўна іншых клопатаў. І Ніна, нешта дагаворваючы ўжо за дзвярыма, знікала разам з апусцелаю талеркаю ў руцэ.

Калі яны браліся перамываць некаму костачкі, я дэманстратыўна затыкаў пальцамі вушы.

- Суседа вашага, Рытка, бачыла. Учора вечарам. П'яняюшчы. Гляджу, сядзіць на тратуары. Чаго гэта, думаю. А ў яго цыгарэтка выпала з рук, дык сядзеў і лавіў на зямлі... А як лаяўся, як ён лаяўся.

- Вой, а як ён лаяўся дома. З-за сцяны ж усё-усё чутна. Як яна з ім жыве? Я і гадзіны не жыла б. Мой, вунь, без дазволу ні кроплі.

- Добра, што ў цябе паслушны. Маім не надта пакамандуеш. Нажарэцца невядома дзе, і раве, каб есці падавала. І каб не абы што. Каб яму ў горле застрала тое зелле праклятае.

- Твой п'е, ды з толкам. Не пашкодзіла, бачыш, гарэлка і чатыры пакоі адхапіць, і даміну будаваць у прыгарадзе. І вам на старасць будзе жытло, і дзецям. А мой слухаецца то слухаецца, а ні да чаго не здатны. Усё яго панукаць трэба. Катэдж паабяцалі, дык і той зараз во выхапяць з-пад носа. Лічы, на талерачцы паднеслі, толькі трымай мацней. Дык не, усё некага шкадуе. Вучыцца ў інстытуце, а хто яго, гэтакага зануду, хоць бы брыгадзірам, не кажучы ўжо пра інжынера, паставіць? Камандаваць жа зусім не здатны, не тое што твой. У кніжку ўтыкнецца і сядзіць, як пянёк...

І Рытка хіхікае ў далоні, зіркаючы гарэзліва на мяне.

- І так, Рытка, дрэнна, і гэтак, - таксама смяецца, гледзячы на мяне, хітрая Ніна. - А ўсё на нас, жанках, на нашым здароўі адбіваецца.

Мяне раздражняла Рытчына бястактнасць.Пры мне ды пляткарыць пра мяне ўсялякае глупства. Але ж Рытка скардзілася задаволеным тонам, а ва ўсёй яе паставе чыталася пачуццё ўласнай годнасці. Гэтага было дастаткова, каб супакоіцца: Рытцы добра, значыць, і мне таксама, бо, як ні круці, я падарыў ёй шчасце быць вось гэтакай, а не вясковай знэнджанай папялушкай. Астатняе - драбяза.

Да гэтай нашай кароткай сутычкі ў сонечны лютаўскі дзень я нат і не падазраваў, што Рытка здольна па-сапраўднаму крыўдаваць на мяне. Я знайшоў у яе голасе нават нотку пагарды. Упершыню за тры гады. Настаў час сур'ёзна падумаць пра нашыя адносіны, паспрабаваць нешта памяняць у сваіх паводзінах, каб застацца самім сабою ў сваіх і Рытчыных вачах. Але ў гэты дзень, калі Рытка бязлітасна адбрыла мяне, я не здолеў сабрацца з думкамі. Яны мільгацелі, круціліся, як пчаліны рой, і я дарэмна намагаўся ўтаймаваць-упарадкаваць іх.

 

ХI

 

Я яшчэ сядзеў на канапе, адкінуўшыся на спінку і сашчапіўшы на патыліцы рукі, як у хату ўвалілася ўсё маё гаманліва-няўрымслівае сямейства.

- Сяргей, распранайся ды сястрычцы памажы, - камандавала Рытка.

- Сама няхай распранаецца, - звонка ўпіраўся Сяргей.

- Ты мяне знаеш, Сяргей, я два разы не паўтараю.

Я вызірнуў на кухню, якая была адначасова і прыхожай, і калідорам.

Мой рослы белабрысы Сяргейка ўжо зваліў на крэсла паліто, шапку, цёплы шэры шарф і турзаў расчырванелую маленькую Светку, спрабуючы садраць з яе кажушок.

- Стой прама і не хістайся, - крычаў і турзаў яшчэ з большаю сілай, а яна быццам і не чула, шморгала носікам і рагатала. Турзанне смяшыла яе.

Рытка сядзела на табурэтцы, адкінуўшыся напалову на сцяну, а напалову на кухонны стол, прытрымлівала рукой пастаўленую на падлогу авоську. Яна толькі паспела расшпіліць свой навюткі заечы паўкажушок. Выпрастала ногі ў пацёртых джынсах, запраўленых у кароценькія, аздобленыя пушыстай аблямоўкай, бліскучыя боцікі на высокіх абцасах. Адпачывала, расчырванелая, як і малыя, прыхінуўшы да сцяны галаву пад чорнаю норкаваю «таблеткай».

- Вох, набегаліся то набегаліся, - прастагнала задаволена.

- Тата, мы на санках з горкі каталіся. А я ўпаў і па-акаціўся. Во, памуляй, які ў мяне гузак. - Сяргей ужо распрануў Светку і кінуў ейную адзежу на сваю.

Я прыбраў усё гэта на вешалку, памацаў ягоны лоб. Гузака не было. Была маленькая чырвоная плямінка.

- Да вяселля зажыве, - падбадзёрыла і сябе, і ўсіх нас, Рытка. - Унясеш, Кастусь, санкі ў хляўчук, бо ў мяне ўжо рукі адвальваюцца.

- ...А мы табе нештачка купілі, - Рытка па-змоўніцку, быццам вінілася за ранішняе, зірнула на мяне, калі я вярнуўся з хлеўчука, і схавала руку ў глыбокай торбе. Яна была ўжо распранутая, у тоўстым блакітна-шэрым швэдары, які паўніў яе. Малыя сцішыліся ў пакойчыку, які ўдзень быў залаю, а ноччу ператвараўся ў спальню. На стале ляжалі бохан хлеба, батон, пакет малака, два яркія аранжавыя апельсіны...

- Мне? - я зрабіў выгляд, што здзівіўся.

- Ага. Тваё любімае. - І яна асцярожна выцягнула з авоські белую, велічынёю з далоню, плітку лукуму, і гэтак жа асцярожна, каб не растрэсці лёгкую пудру на ёй, паклала на стол.

Я падышоў, пацалаваў Рытку ў яшчэ халодную крамяную шчаку.

- Хіба я дзіцё?

- Дзіцё. Яшчэ якое дзіцё. - І яна зноў усміхнулася. Гэтым разам неяк паблажліва, але не без хітрынкі. Павесіла на кручок між дзвярыма і вешалкаю авоську.

- Ты ж сабе нічога не купіла.

- Ты падзелішся лукумам, дзеці апельсінам... Падзелішся?

- Вядома.

Я адламаў кавалачак ліпкага белага месіва, паднёс да яе тоненькіх падфарбаваных вуснаў. Яна не ўтрымалася, чмыхнула носам, каб не засмяяцца. Салодкая пудра ўзвілася над маёй рукой, асела на яе, на рукаў чорнага спартовага касцюма, прасыпалася на падлогу.

Рытка гарэзліва войкнула, схапіла ротам ласунак і нібыта незнарок куснула мяне за палец. Я адхіснуўся.

- Ты хоць мяне не еш. Зірні, як пачырванеў твой укус.

Яна зноў засмяялася, схапіла маю руку, выцерла памаду на пальцы і... мы пацалаваліся. Яе вусны былі ліпкія і салодкія.

Рэштка дня праляцела як адна шчаслівая і светлая хвіліна. Я начыста забыўся пра нашу ранішнюю сутычку.

Вечарам, паласаваўшыся купленымі Рыткаю прысмакамі, мы паразгортвалі фатэлі, паклалі ў іх на чысценькую бялізну малечу, пасля разгарнулі канапу і палеглі самі. Разгорнутая, наша мяккая мэбля займала ўвесь пакой.

Рытчына аголенае цела абудзіла ўва мне такое ж моцнае жаданне, як і ў першыя месяцы пасля майго выртання з войска. Тады яно тлумачылася, хутчэй за ўсё, не столькі Рытчынымі вартасцямі спакусніцы, колькі маёй двухгадовай адарванасцю ад жаночай ласкі, хаця Рытка ўжо тады прыкметна паправілася і ў ложку забывалася пра ўсялякі сорам, была гарачая і шчодрая на пяшчоты.

Пасля пераезду ў горад мы паводзілі сябе больш стрымана. Рытка зноў зацяжарала, пасля нарадзіла і была цалкам захоплена малымі, асабліва немаўляткам. Я ў першыя месяцы моцна стамляўся на працы, замярзаў на скразняках, але не хварэў! Відаць, выручала армейская загартоўка. Было, словам, не да любошчаў.

І вось тое амаль ужо забытае пачуццё, тая пажадлівая неўтаймаванасць вярнуліся якраз у гэты дзень, які яшчэ раніцаю, здавалася, нічога, акрамя непрыемнасцяў, не абяцаў.

Цяпер, пасля ўсяго, што адбылося між намі пазней, я часта думаю: ці тая нечаканапя абыходлівасць са мною была яе чарговай улоўкай, каб ласкаю падахвоціць мяне вырваць з Булахавых рук «нармальнае жытло», ці ўсё ж яна шчыра вінілася перада мною, таму што кахала? Звычайна схіляюся да апошняга. Я помню яе вочы. Яны наўрад ці манілі.

Зрэшты, жанчына - загадка. Рытчына закаханасць не перашкодзіла ёй, калі я цалаваў яе грудзі і плечы, шапнуць:

- Супакойся, дзеці пачуюць. Вось быў бы ў нас нармальны дом, і хавацца не трэбы было б. - Яна затрымала маю руку на сваім жываце. - Ты не крыўдуй, што я гэтак табе назаляю. Я - маці. Мне хочацца, каб мае дзеці жылі не горш за іншых, не туліліся ў гэтай сабачай будцы. Дый мы маладыя, і нам патрэбен хоць які камфорт.

- Я разумею гэта не горш за цябе, - прамармытаў я ў самае Рытчына вуха, цмокнуў у шчаку, паспрабаваў вызваліць руку, каб песціць далей цёплае рухавае цела. Яна не адпусціла.

- Не, мілы, я так не магу. Давай спаць.

І яна таксама пацалавала мяне. У вусны. Ейныя былі гарачыя. Здавалася, яны прыліпалі да маіх.

Я быў узбуджаны і бедаваў, што доўга не змагу заснуць, але заснуў надзіва хутка. Затое ўсю ноч плялося ўсялякае глупства. Нібыта між яблынь у бацькоўскім садзе немаведама адкуль узяўся паветраны шар. Сад цвёў вялізнымі белымі суквеццямі, а на зямлі ляжалі пухкія гурбы снегу. Я бег па снезе да шара басанож, у адных трусах. Мне было горача. У карзіне пад шарам сядзела сімпатычная паветраная дзяўчына з рысамі твару той, філфакаўскай Анжэлікі, але нейкая святлейшая і нібыта бязважкая. Я згледзеў яе, калі ўжо наблізіўся да шара.

За мною беглі матка ў ватоўцы і валёнках і Рытка ў кароценькай летняй сукенцы. Матка крычала:

- Кастусь, вярніся, ты замерзнеш! Кастусь, не ўздумай ляцець, загінеш, загінеш...

Я азірнуўся. Матчыны вочы былі поўныя адчаю і разгубленасці. А Рытка стаяла ззаду знябожаная, па шчоках цяклі слёзы, на аголеныя плечыкі апускаліся вялізныя бухматыя сняжыны.

Мне зрабілася шкада іх, я нават ледзь не вярнуўся. Але да карзіны заставалася ўсяго некалькі крокаў, і я кінуўся да яе. Дзяўчына некуды знікла, а замест яе трапятаў яркімі крылцамі матылёк. Я спудзіў яго, хапіўшыся за борт. Ён закружыў разам са сняжынкамі, таньчыў у паветры...

Матка крычала:

- Кастуська, вярніся на зямлю. А мой ты Кастуська, згінеш там, у халодным небе. Апусціся, сыночак, на зямлю, паглядзі, як тут хораша, нашто табе неба...

Яна плакала, галасіла, цягнула да мяне рукі, парэпаныя чорныя пальцы...

Раптам я ўжо быццам і не я, а матылёк. Мне лёгка. Я лётаю па-над квяцістым лугам. Аднекуль мяне паклікаў дзявочы голас, і я ператварыўся ў сябе, у чалавека. Азірнуўся. Перада мною зіхцеў велічны палач, падобны да нашага катэджа, толькі непараўнальна большы. На сцежцы, што вяла да яго, стаяла Рытка. Яе нічым не прыкрытае цела звівалася ў нейкім дзівосным усходнім танцы. Бёдры, жывот, грудзі, плечы, рукі, галава, нават зрэнкі ў вачах - усё круцілася, торгалася, вабіла да сябе сваёй загадкавасцю. Адплываючы ў танцы назад, да брамы, яна працягнула да мяну руку, падміргнула, нібыта запрашала ісці следам. У яе выцягнутай руцэ з'явілася нешта белае. Я падышоў бліжэй. Яна працягвала мне кавалачак лукуму. «Ці не сон гэта?» - падумаў я ў сне. А ўжо перада мною не Рытка і палац, а вялізная сетка-павуціна, пасярэдзіне якой сядзіць павук. А я нібыта зноўку не я, а матылёк, і лячу, не маючы сілы супыніцца ці куды звярнуць, проста ў гэтую сетку...

Плялося нешта яшчэ, але астатняе амаль не помнілася. Ранкам я пачуваў сябе не выспаным. Расказаў першы сон Рытцы (пра другі змаўчаў, каб не пакрыўдзіць). Яна заключыла: нядобра, калі сніцца адначасова снег і квецень. Каб часам на рабоце якіх непрыемнасцей не было.

Я ў сны не верыў, і Рытчыну перасцярогу пакінуў без увагі.

 

ХII

 

Калі снег сышоў і сонца падагрэла зямлю, я адпрасіўся на тыдзень з работы, паехаў у вёску. Трэба было памагчы бацькам ускапаць грады, паставіць цяплічку. Рытка да сваіх не ехала. Як толькі выбралася ў горад, яны перасталі трымаць свінчо, не стала ні качак, ні індыкоў. Па падворку адно разгульвалі некалькі нахабных галодных курэй, якія так і глядзелі, каб залезці ў чужы агарод...

На маё пытанне «Што парабляюць цесць з цешчаю?» бацька адмахнуўся кароткім:

- Ат, то п'юць, то пахмяляюцца.

Матка не вытрымала, завялася:

- От жа, двое п'яніц, а дачка бач якая талковая ды рабацяшчая. Добра, што нічога такога паганага ад іх не пераняла, іначай прапаў бы ты, Кастусь. І ў каго толькі такі нехлямяжы ўдаўся? - Яна зіркнула на бацьку. - Во які бэйбус вымахаў, а ўсё чужым розумам жывеш. Мусібыць, і катэдж ёй прыйдзецца выбіваць-выходжваць. Мужчына, а ў хаце жонка камандуе. Такая табе і трэба. Дарэмна я на яе нагаворвала. Маліцца трэба на такую. Праўда, - спахапілася, - што ў вас з тым катэджам?

- Пакуль нічога. Булах завіхаўся там. А цяпер усё сціхла. Ён у камандзіроўцы, у другім горадзе.

- То схадзіў бы да начальства, пакуль няма.

- Нашто хадзіць, калі і так усё ясна. У яго больш правоў...

- Хто цяпер на тыя правы глядзіць. Гэтак да пенсіі будзеш мучыцца. Цяпер, Кастусь, хто нахабнейшы, той і мае.

- Не магу я нахабна.

- Дурань. Можа, Рытка разумнейшая, прыдумае нешта.

У адказ я толькі цяжка ўздыхнуў. Дый што я мог сказаць у сваё апраўданне? Што не магу паступіць подла з чалавекам, які не перайшоў мне дарогу, а ўсяго толькі адстойвае тое, што яму належыць?

Але ж ні маці, ні Рытка, ні, відаць, усе навокал ніколі не лічылі і не лічаць гэта подласцю. Гэта звычайная барацьба, змаганне за лепшае жыццё. Булах на маім месцы таксама дамагаўся б, як дамагаецца цяпер. Гэта як на рынгу ці на вайне... За перамогу цябе ніхто не асудзіць.

Пра ўсё гэта я думаў-меркаваў ужо ноччу, будучы пад хмяльком, а адразу пасля непрыемнай размовы з маткаю бацька, каб неяк суцешыць мяне, прапанаваў узяць па грамульцы за сустрэчу.

- Бабу паслухай і зрабі ўсё наадварот. Не бяры ў галаву, сынок, жыццё мудрэйшае за нас. Пасоўвайся да стала, замочым твой прыезд.

- Што б вы рабілі без нас, баб, - не змаўчала, як заўсёды, маці. - Пра вас жа, мужыкоў, клапоцімся. Нам многа не трэба.

- То нясі шкварку, годзе языком мянташыць.

Пасля першай жа чаркі пацяплела. На душы таксама. Гарачая вячэра супакоіла, улагодзіла ўсіх.

Перад сном маці ўспомніла, што прыходзілі двое з майго класа, сказалі, нібыта шыхуецца ў школе сустрэча аднакласнікаў, але не запомніла дзень.

Спаць доўга не хацелася. Ляжаў, думаў, хмель кружыў галаву. Нечага наплылі думкі пра ненавісны катэдж. Балюча было ўзгадваць матчыны папрокі, бо не лічыў сябе вінаватым. Закарцела выліць хоць каму-небудзь сваю горыч. Але каму? Старыя ўжо храплі за сцяною. Падняўся. Знайшоў аловачак і паперу. Напісаў колькі радкоў. Перачытаў. Закрэсліў. Узбудзіўся. Вырашыў: не супакоюся, пакуль не паспавядаюся хоць бы перад папераю. Зноў нешта накрэмзаў і зноў перачытаў:

 

Прачнецца трывога ноччу,

І я ўскрыкну ад болю.

Час разарве аднойчы

Жыццё на астрог і волю.

Астрог - гэта ўсё няпраўды,

Падманаў сырая цемень.

Няма аніякай рады

Прабіць таўшчыню камення.

А там, за прутамі, ў небе

Стралою ластаўка ўецца.

Мне добра ўсвядоміць трэба,

Дзе я на гэтым свеце.

Супакоіўся. Хутка і моцна заснуў.

 

Ранічкаю праснуўся свежанькі (дарма што піў), працаваў з ахвотаю. За тры дні ўправіўся з агародам, з цяплічкаю, павыкідаў гной з-пад каровы...

У горад ехаў у добрым настроі. Рытцы вёз паляндвіцу, тлушч і запрашэнне на сустрэчу выпускнікоў, у рэдакцыю - вершык. Вершык ухвалілі і хутка надрукавалі, чым мяне вельмі парадавалі. Рытку ўзрадавала запрашэнне. Яна тады ж кінулася перабіраць свае ўборы. Толькі пашкадавала, што не паспеем да свята купіць машыну, каб «усе ад зайздрасці пападалі». Мяне забаўляла, як сур'ёзна Рытка ставілася да сваёй знешнасці. Павыцягвала з шафы сукенкі, касцюмы, параскладвала на канапе, фатэлях, нават на тэлевізары. Стаяла, перабірала вачыма. Яе сур'ёзны выгляд мяне рассмяшыў.

- Што ты рагочаш? Няма чаго і апрануць.

- Як няма? Ды тут на ўсю вуліцу хопіць.

- Нічога ты не разумееш. У гэтай шаўковай я ўжо была на провадах, у шыфонавай мяне бачылі сто разоў у вёсцы, у гэтай таксама бачылі... Можа, во гэты, крэмавы?

- Апранай гэты. У ім ты, здаецца, яшчэ не ездзіла ў вёску.

- Не ездзіла то не ездзіла. Але ён не надта кідкі, няяркі.

- Затое элегантны.

- Быў элегантны. Цяпер быццам бы малаваты. А я хачу свабодны. Не, не буду апранаць яго. У мяне вунь ёсць яшчэ шоўкавы адрэз...

Выцягнула з антрэсолі адрэз.

- ... Праўда, малюнак яркі? І модны. Цяпер сама такія носяць.

- Што, пабяжыш шыць?

- Пабягу.

 

ХIII

 

На сустрэчу ў школу прыбылі амаль усе. Рытку мала хто пазнаваў. Яна была ў навюткім, пашытым сяброўкай модным гарнітуры: доўгай, пашыранай знізу «спадніцы» з «глыбокімі» разрэзамі, якія хаваліся ў раскошных складках, і гэткай жа яркай жоўта-чырвона-чорна-сіняй кофтачцы. Зірнеш збоку: як ёсць гарадская пані: гордая, непрыступная, дагледжаная. Міжволі падумалася: калі б вось з гэтакай, цяперашняй Рыткай давялося знаёміцца, бадай, пабаяўся б і падысці, загаварыць.

Мы паселі за сталом разам, але на нейкі час нібыта адно на аднаго забыліся. Леваруч ад мяне прымасціўся сухенькі хваравіты настаўнік мовы і літаратуры Купрэевіч. Шмат хто баяўся яго нават пасля школы, гэтакі ён быў строгі на ўроках.

Рытка апынулася поруч з жонкаю аднакласніка. Яны як бач сышліся, хоць толькі што пазнаёміліся, нешта заўзята адна адной даводзілі.

- Вы з мужам так вылучаецесе між усімі, на вас прыемна глядзець, - пачуў краем вуха.

- Я такая шчаслівая, такая шчаслівая, Ганачка, - шчабятала Рытка. Нахілілася да суразмоўцы, зашаптала: - калі б у школе хто сказаў, што ў мяне такі муж будзе, у вочы плюнула б, падумала б, што цвеляць. І не марыла нават, і не гадала, што адхаплю таго, каго сама сабе выбрала. Такі ўжо харошы. І купляе мне ўсё, і кахае, шкадуе. Бацька родны ніколі гэтак не шкадаваў. Мы ўжо з ім і на машыну назбіралі, і катэдж, дасць Бог, да зімы заселім.

- У горадзе?

- Ага, у горадзе. Папіхаць, падганяць, праўда, трэба, - зашаптала яшчэ цішэй, у самае Ганчына вуха, і я ўжо не разбіраў яе слоў.

- А яны, мужыкі, усе такія, - адказала на яе шаптанне новая сяброўка. - Мужыкам што - адрабіў, выпіў з хлопцамі, прыйшоў, наеўся, і ў тэлевізар. А нам, жанкам, круціся, дагледзь і хату, і дзетак...

- Мой дык не п'е. - Рытка азірнулася на мяне. - А калі трэба, то і вып'е.

Мяне ахапіла нейкая пяшчота да Рыткі. Любіць, ганарыцца мною, а я, як матка казала, і праўда нейкі няўвішны, непрабіўны. Гэтая думка праскочыла мімаходзь і адразу сцёрлася. Нам ужо паналівалі, запрашалі выпіць.

Купрэевіч наліў сабе вішнёвага кампоту. Я зірнуў на яго запытальна.

- Адпіў сваё, Кастуська, - зразумеў ён мой позірк.

Тосты прамаўлялі дырэктар школы Макарый Іванавіч, настаўнікі, былыя вучні. Я таксама зрыфмаваў колькі слоў. Іх, здаецца, мала хто пачуў. Людзі падпілі і гаманілі, гаманілі... Кепка са сваёю школьнаю прычоскаю (ён аніколькі не змяніўся) абводзіў усіх невідушчымі вачыма, па твары гуляла крыху прыдуркаватая бяскрыўдная ўсмешка.

- Я, Кастусь, знарок сеў каля цябе, кхэ-гэ, - скубануў мяне за рукаў Купрэевіч. - Даўно, кхэ-гэ, пагаманіць хацеў.

У яго ў горле - высахлым, рэльефна праступала кожная жылка - нібы сядзеў склізкі камяк, які, каб сказаць слова, трэба было прабіваць крэктам.

- Чытаў я твой вершык, кхэ-гэ. Мусіць, усё тваё чытаў. Толькі ты нешта мала пішаш.

Я прамаўчаў, не ведаў, што адказаць.

- А я ведаў, што ты пісаць будзеш. Ведаў, калі ты во яшчэ такенькім быў. - Ён апусціў далонь ніжэй стала. - Можа, у другі клас пайшоў. Дык, гэта, ішоў неяк паўз ваш агарод, кхэ-гэ. Гляджу, сядзіш на ўзмежку, пяеш. Прыслухаўся. Ну, думаю, гэтак ладна сачыняе. Парадаваўся, што добры вучань да мяне прыйдзе. І не памыліўся. А дзе ты зараз, кхэ-гэ. Універсітэт скончыў?

- Перавёўся. У інжынерна-будаўнічы.

- У будаўнічы? Навошта, кхэ-гэ?

- Жыццё...

Хацеў сказаць нешта яшчэ ў сваё апраўданне, але патрэбных слоў не знайшоў.

- Жыццё, кажаш, кхэ-гэ. Ты пра жыццё мне не кажы. Малады яшчэ. А кім жа ты, кхэ-гэ, працуеш?

- Будаўніком. Мулярам.

- Будаўніком? Кхэ-гэ, а я ўжо думаў, дзе ў школе. Гэтакі, бачыш ты, франт...

- Гэта ўжо Рытчына заслуга.

- Вох упяклася мне твая Рытка ў школе, - шапнуў і па-старэчы закрактаў-засмяяўся ў насовачку. - Як ты падабаўся, гэтак яна душу вымала. А гаспадыня, відаць, добрая.

- Ага. Увішная, клапатлівая.

- Бачыў у ёй гэтую струнку, кхэ-гэ. А ты ўсё ж дарма ўніверсітэт кінуў. Вернешся яшчэ да свайго, але каб позна не было. Э-э, ды што там гаварыць, кхэ-гэ, выпі лепш, а то без цябе ўсё павыжлуктваюць. Толькі помні маё слова: не цагліну да цагліны, а слова да слова ты нарадзіўся падганяць.

Купрэевіч біў не ў брыво, а ў вока.

Узводзячы сцены дамоў, я нібыта замуроўваў, цагліна за цаглінай, сваю існасць. А ён узяў і адным махам разбурыў гэты мой незавершаны мур, агаліў тое, што балела, ныла недзе ў сярэдзіне.

Якраз у гэты момант на Купрэевіча накінулася матэматычка - вясёлая, распараная гарэлкай, смехам, застольным вэрхалам:

- Годзе вы ўжо тлуміць галаву Кастусю, нябось, не на ўроку.

Падняла чарку.

- Усе вунь якія вясёлыя, адно вы як на хаўтурах. Кастусь, чаго такі кіслы? А-ну, дзяўчаты, развесяліце гэтых нашых самотнікаў.

- Зараз я ім займуся. - Ганка, мажная кабета, перагнулася цераз Рытку, наліла мне.

Купрэвіч хітравата ўсміхаўся і крактаў у скамечаную насовачку.

Калі развітваліся, дырэктар, добра захмялелы, нязвыкла разняволены, пажадаў нам з Рыткаю хутчэй засяліць новае жытло і не забыцца на яго, калі будзем ладзіць уваходзіны.

- І кошку займейце... Кошка першаю павінна парог пераступіць.

 

* * *

 

- Усім так спадабаліся нашы марынаваныя грыбы. Ты заўважыў? Усё пазаставалася, а грыбы з'елі да адненькага.

Гэта былі першыя Рытчыны словы па-за святам, калі мы засталіся ўдвух на цёмнай вясковай вулачцы.

Я думаў пра іншае, пра Купрэевіча. Які, аднак, праніклівы чалавек. І які на ім быў старэнькі, пацёрты пінжак. Я тады ненавідзеў свой франтаваты гарнітур-троечку. Здавалася, менавіта ён выдаваў перад Купрэевічам маю бездапаможнасць.

Мне ўсё карцела адкрыцца Рытцы, выгаварыцца, памеркаваць разам з ёю, што мне рабіць далей, як знайсці сябе.

Калі ранічкаю наступнага дня ад бацькоў вярнуліся ў сваё ціхенькае, без звыклага дзіцячага звону, жытло і Рытка заспяшалася да сваякоў па дзяцей, я схапіў яе за руку, прыцягнуў да сябе... «Ну, вось і ўсё, зараз скажу ёй, што кідаю будоўлю, вяртаюся ва ўніверсітэт, буду настаўнічаць, пісаць... Карацей, рабіць тое, што мне даспадобы».

Рытка лёгка паддалася, можа, нават хацела, каб я затрымаў яе. Пэўна, падумала, што хачу пацалаваць, і пацалавала першаю.

- Я хачу цябе, - нечакана для сябе самога прамовіў зусім не тое, што круцілася на языку. Чаго-чаго, а блізкасці з ёю ў гэтыя хвіліны мне якраз не хацелася.

Яна ўзяла маю галаву ў далонькі, доўга ўзіралася ў мяне. Гэтак яна, пэўна, аглядала б салодка-сакавіты гарбуз перад тым, як з'есці. Сказала, нібы праспявала:

- А я з учарашняга вечара не дачакаюся, каб застацца ўдваіх, каб прытуліцца да цябе, каб нам доўга-доўга ніхто не мяшаў цешыцца.

Я, відаць, доўга стаяў у нерашучасці, і Рытка, не чакаючы, пакуль пачну дзейнічаць, сама пачала распранаць мяне. Заўсёды акуратная, цяпер яна абы-як скідвала ў фатэль мае касцюм, гальштук, сарочку. Яе ўзбуджанасць перадалася і мне. Хутка мы забыліся на час, на дзяцей, на ўсё, акром сябе.

Пасля блізкасці ахвота пагаварыць не прайшла, але ўжо не хацелася быць такім катэгарычным. Мы ляжалі на канапе нічым не прыкрытыя, разамлелыя.

- Мусіць, праўду казаў на сустрэчы Купрэевіч. Не трэба было мне ні ўніверсітэт кідаць, ні мулярам уладкоўвацца. - Я нібыта разважаў уголас, гледзячы ў столь.

- Ён так і сказаў?

- Так і сказаў.

- Зусім здурэў стары. У чужую сям'ю лезе. На сябе няхай бы паглядзеў. Настаўнік, а апрануўся горш, чым мае алкаголікі. Канечне, пра іншых лёгка клапаціцца. А яго дзеці хто? Адна хвасты каровам круціць, другая трэцяга мужа памяняла.

- Прычым тут ягоныя дзеці.

Я нешта доўга і захоплена тлумачыў Рытцы, махаў рукамі, урэшце заблытаўся ва ўласных словах і змоўк.

- Ты сам не ведаеш, чаго хочаш, - абыякава адазвалася Рытка. Я зразумела толькі, што ты хацеў бы вярнуцца на свой філфак і працаваць настаўнікам. І гэта ўсё цябе так гняце?

- Так, гняце.

- Чаму ж ты раней нічога такога не казаў? Думаў, не зразумею? Няхай бы тады яшчэ, перад вяселлем, настаяў на сваім, я ўсё адно за цябе выйшла б.

Яна і цяпер верыла, што я кахаў яе і баяўся згубіць. Бадай, сапраўды баяўся, але зусім не так, як баяцца згубіць сваю абранніцу закаханыя.

- Тады я думаў не пра сябе, а пра цябе.

- А зараз ужо пра сябе думаеш?

- Купрэевіч развярэдзіў душу.

- Ён ведае, што табе трэба, лепш за цябе?

- Бадай, што і лепш.

- Кастусь! - Рытка ўсхапілася, яе маленькія грудзі гайдануліся перад самымі маімі вачамі. - Ведаеш, што... Вось выб'еш катэдж, купім машыну і... і к чорту гэтую кантору. Паступіш зноў у свой універсітэт. Можаш нават нідзе не працаваць. Хочаш - чытай, хочаш - пішы. А калі заманецца, папросішся панастаўнічаць.

Словы «філфак», «універсітэт» Рытка, падалося, вымаўляла неяк зняважліва, абавязкова дадаючы да іх вось гэтае прыніжальнае «свой». На першы погляд, яна паступала вялікадушна. З іншага ж боку паводзіла сябе як гандлярка. Маўляў, ты нам - катэдж, я табе - цацачкі-філфакі.

Але што ж я ўсё-ткі хацеў пачуць ад яе? Можа, вось гэтае: к чорту той катэдж, рабі, як знаеш, абы каб я бачыла цябе шчаслівым.

Колькі хвілін мы маўчалі. Рытка прыўзнялася, зірнула на сцяну, на гадзіннік, падхапіася.

- Вой, абед ужо. Затлуміў ты мне галаву. Пабягу, малечу карміць пара. А ты тут папрыбірайся, добра?

Вярнулася хутка. Сяргейка з парога аб'явіў:

- Тата, а мы ў суботу ў госці пойдзем. Будзем мядовы торт есці.

- У суботу ў дзядзькі юбілей. Ён сыходзіць на пенсію, - Рытка была радасна ўзбуджаная. - Вой, нешта так па-а-ахне. Ты ўжо гатуеш абед? Дай я цябе пацалую.

Дзеці распрануліся і таксама кінуліся да мяне:

- І я пацалую.

- І я.

Светчыны рукі прыліплі да маіх валасоў.

- Ты што гэта з ліпкімі рукамі лезеш цалавацца? А-ну, памый ва ўмывальніку, - насварыўся.

- Гэта мне баба Марта смактунчыка дала.

- То і рукі, значыць, трэба пэцкаць. Куды мама глядзела?

Рытка пагнала малых на кухню, да ўмывальніка:

- Не гарэзуйце, тата наш сёння строгі.

- А чаму строгі? - Не сунімалася Светка.

- Бо яго злая муха ўкусіла.

- А дзе тая муха? Я заб'ю яе.

 

ХIV

 

Да сваякоў на юбілей Рытка апранула лёгкую вечаровую сукенку. У ёй яна выдавала некалькі вышэйшаю і нібы прасвечвалася. Да яе смуглявага твару пасаваў і колер: зеленавата-блакітны, з россыпамі бліскучых кропак. Праўда, з абутку пад гэты колер знайшліся толькі басаножкі. Рытка абула іх, крутнулася перада мною.

- Ну, як?

- Калі б ты выглядала не гэтак сексуальна, я сказаў бы: як анёл. Але ж на вуліцы халаднавата. Ніхто яшчэ ў басаножках не ходзіць.

- Тады я пайду ў боціках, а басаножкі ў хаце абую.

Рытка падскочыла да мяне, паправіла гальштук.

- Там, Кастусь, будуць і твой начальнік, і гарадское начальства. Дык ты будзь баявейшы, пагавары пра катэдж. Калі яшчэ такая магчымасць надарыцца. Можа, сёння ўсё і вырашыцца.

Напачатку ў кватэры Рытчынага сваяка было шмат мітусні. А Рытка дык наогул амаль не сядзела за сталом. Бегала, памагала цётцы. А найбольш круцілася каля майго шэфа. «Вам усяго дастае, Сцяпан Сцяпанавіч?» «Наце вам сурвэтку, Сцяпан Сцяпанавіч». Як толькі паяўлялася ў ягонай талерцы костка ці лупінка, як бач прыбірала, ставіла чысценькі посуд.

Крыху пазней з'явілася гарадское начальства ў асобе нейкага маладога «хлыста». Рытка гэтак жа заўзята завіхалася і каля яго.

- Твая? - шэф, каранасты, з цёмным, пабітым воспаю тварам, падміргнуў мне. - Шустрая, страказа. Малайчына.

«Хлыст» трымаўся неяк адасоблена. Ні з кім не загаворваў. На ўсіх пазіраў як бы звысоку. Пэўна, ганарлівец. Рытцы спачатку дзякаваў, калі ўвіхалася каля яго, а як падпіў - піў ён многа - перастаў.

Добра пад'еўшы і падпіўшы, госці запатрабавалі танцаў. Але ж у кватэры, на трэцім паверсе, не надта разыдзешся. Падаліся на вуліцу, стоўпіліся ля пад'езда. Знайшліся і гармонік, і гарманіст.

Рытка выскачыла ў басаножках. Вярнулася. Прыбегла ў боціках.

- А ты, Кастусь, схадзі наверх. Там шэф твой з дзядзькам адны сядзяць.

Зайсці ў кватэру я, аднак, не асмеліўся. Нешта як не пускала. Пастаяў на лесвічнай пляцоўцы, папаліў. Калі вярнуўся на вуліцу, Рытка кружылася з «хлыстом». Я не ведаў нават, як яго завуць. Дый навошта. Я не збіраўся з ім гаварыць. Таньчыць мне таксама не хацелася. Наогул, я ніяк не мог настроіць сябе на вясёлы лад. Прыхінуўся да нейкага слупа, зноў запаліў.

Гармонік сціх, і Рытка павяла да мяне «хлыста».

- Знаёмся, Кастусь: гэта Сяргей Сяргеевіч, харошы чалавек, - зірнула на яго гарэзліва, - і вялікі...

- Высокі, - падправіў той жартам.

- Вя-лі-кі. - Рытка залілася смехам. Я нават падумаў: ці не п'ная часам? Занадта порсткая. І ўсё не адпускала ягоную руку. - А гэта мой муж, Кастусь. У яго да вас адна маленькая, во таку-усенькая, - паказала вялікім і ўказальным пальцамі, нібы трымала імі нябачную гарошыну, - справа.

І знікла. Пабегла наверх.

«Хлыст» агледзеў мяне невідушчымі вачыма, па звычцы звысоку, хоць мы былі аднаго росту.

- А што, уласна, у вас за справа да мяне?

Ён звярнуўся неяк занадта афіцыйна.

- Ат, якая там справа, - я замяўся.

- А ўсё-ткі. - Ён нібы забыўся, што стаіць не ў сваім кабінеце, а я не на прыёме ў яго.

Прасіць? Прыніжацца?

Але ж я ніколі не прыніжаўся. Ні ў школе, ні пасля школы, ні ў войску. Мяне заўсёды хапала не толькі на тое, каб адстаяць свой гонар, але і заступіцца за слабейшых.

- Да цябе? - цяпер ужо я зірнуў на яго звысоку. - Да цябе ў мяне ніколі не будзе ніякіх спраў.

Нешта яшчэ казаў яму: што ў войску такія, як ён, чысцілі мае боты, што ён нікчэмны ганарлівец, што мне непрыемна не тое што гаварыць з ім, але і стаяць побач...

І адразу ж адышоў. Але не вытрымаў, азірнуўся: госці таньчылі, яны нічога не чулі, «хлыст» пасміхаўся, гледзячы ў мой бок. У руцэ ягонай, ля самых вуснаў, дымілася цыгарэта. Ён зусім не выглядаў пакрыўджаным. Хутчэй пераможцам.

Напэўна, пакрыўджаны выгляд у гэты момант меў я, хоць і імкнуўся трымацца з годнасцю.

Гэтак, з высока ўзнятай галавой, натапыраны, пакрочыў дахаты. Па дарозе зазірнуў у кавярню-забягалаўку, заказаў гарэлкі. Пасля аднекуль з'явіўся Аляксей, мастак. Здаецца, з ім мы таксама пілі і пра нешта горача спрачаліся.

 

* * *

 

Раніцою Рытка расказала, што я прыйшоў апоўначы гэтакі напіты, што яна распранала мяне і ледзь паклала ў ложак. Я нешта мармытаў пра «хлыста». Яна спытала, ці не з ім я гэтак напіўся. А я, аказваецца, адказаў сцвярджадьна. З Рытчыных слоў я зразумеў, што «хлыст» таксама некуды знік з пагулянкі. І ўсе вырашылі, што мы адышліся, каб паталкаваць сам-насам, а затрымаліся, бо, можа, замочвалі дамову.

Рытка аж свяцілася ад радасці.

- З тваім начальнікам я ўжо ўсё ўладзіла. Зараз збегаю яшчэ да гэтага, як яго...

- Да «хлыста»?

- Ну, навошта ж гэтак груба?

Я знясілена махнуў рукою.

- Ты ляжы, адлежвайся. «Напрацаваўся» учора. Можа, піва прынесці? Галава не баліць?

Яна знікла гэтак хутка, што я не паспеў патлумачыць, дзе і з кім бавіў учарашні вечар.

Вярнулася з півам і прыемнаю весткаю.

- Ну, Кастусь, праз які тыдзень пойдзеш да свайго «хлыста» па ордэр. Як ты, ачомаўся? На, мо піва паможа?

У мяне і праўда шумела ў галаве. І ад учарашняй п'янкі, і ад здзіўлення, што ўсё гэтак абярнулася з катэджам.

Не маючы, што сказаць, моўчкі адкаркаваў піва, доўга піў з гарла. Адчуваў, як свяжэе ўсярэдзіне, як вяртаюцца сілы...

- Смачнае, - выдыхнуў, адарваўшыся ад паўлітэркі.

- Дзіва што. А «хлыст» прывітанне табе перадаваў. Пытаўся, як сябе пачуваеш. Сказаў, каб я берагла цябе. Чым ты яго гэтак улагодзіў? Між іншым, ён свежанькі, нібыта і не піў учора. А кампліментаў мне нагавары-ы-ыў...

 

* * *

 

«Хлыст» загадаў мне загадку, адгадаць якую аказалася справай няпростай. Ну чаму, чаму ён на маю знявагу адказаў іменна так, а не іначай? Чаму не прагнаў Рытку з кабінета, чаму не адмовіў у просьбе, не сказаў што-небудзь накшталт: «Няхай твой псіх спачатку навучыцца гаварыць з людзьмі»?

Можа, гэтак ён паказваў сваё вяршэнства нада мною, маўляў, глядзі, які я ўсемагутны і велікадушны, і які нікчэмы ты: я нават і не заўважыў, што ты там мне на пагулянцы прапішчаў...

А, можа, я і праўда спадабаўся яму? Тым, што не прынізіўся, адстаяў сваю годнасць, не прамяняў яе на выгоды. Але ж такія, як «хлыст», самі непераўзыдзеныя кан'юнктуршчыкі, і не бачаць у гэтым нічога заганнага.

А што, калі ордэр быў ягоным падарункам Рытцы, да якой займеў пэўныя сімпатыі, а можа нават і спадзяванні на ўзаемнасць, на больш блізкія адносіны?

Ці проста пашкадаваў? Чыста па-чалавечы.

Я заблытаўся не толькі ў гэтых пытаннях, але і ў самім сабе. Аднойчы (гэта здарылася, калі ішоў ад дэманстратыўна абыходлівага «хлыста» з заціснутым у руцэ ордэрам) наогул злавіў сябе на думцы, што ўжо не здольны адрозніць дабрыню ад зла, ветлівасць ад грубасці, высакароднасць ад подласці, узвышэнне ад прыніжэння...

 

Частка трэцяя. МЕЛАНХОЛІЯ

 

ХV

 

У нейкую хвіліну я адчуў сябе лішнім у гэтым вялізным, ажно на чатыры прасторныя пакоі, не лічачы кухні, будынку. Лішнім і вінаватым і перад Булахам, і перад Рыткай і, здавалася, перад усім светам.

Чаму? За што?

Гэтыя пытанні даймалі, калі аглядалі з Рыткаю новае жытло, якое пахла дрэвам і свежым цэментам. Тупалі па масіўным каменным ганку, правяралі нагамі, ці нідзе не прагінаецца, не рыпае белая гладзенькая падлога, краталі рукамі атынкаваныя сцены.

- Ладна скляпалі, як сабе, без недаробак. Толькі пафарбаваць ды паклеіць... - сказала Рытка.

Перад намі важна паходжваў вялізны пярэсты кот, цёрся аб жоўценькі вушак, пераходзіў з пакоя ў пакой, нешта вынюхваў, высочваў. Рытка такі пазычыла яго ў суседзяў і пусціла першым, як раіў дырэктар школы.

Яна, апранутая ў яркія майку і шорты, энергічна жэстыкулявала рукамі, шчабятала, іграла мімікай, твар яе свяціўся, нібыта па ім няспынна бегалі сонечныя зайчыкі.

- Тут мы паставім лядоўню, тут газавую пліту, тут мыйка будзе, - і да мяне: - Кастусь, табе падвесці трубы, газавую да акна, водаправод сюды, у кут. Так-так-так, - прыставіла да вуснаў указальны палец, - сюды шафкі павесім, сюды... Не, стол павінен тут стаяць, а лядоўня там, у кутку ля акна. А гэта што ў нас такое? Вой, здорава, шафка ў сцяне, ды якая прасторная, зірні, Кастусь...

У спальнях (дзіцячай і нашай) яна гэткім жа чынам жвава расстаўляла ложкі, шафы, тумбачкі, трэльяжы, развешвала дываны, люстэркі, карціны, у зале - сценку, тэлевізар, мяккую мэблю... Нарэшце заключыла:

- Так, у кухні ў нас усё будзе чырвонае, у зале карычневае, а ў спальнях зялёнае і ружовае.

Я моўчкі згаджаўся.

На вуліцы мне прадстаяла больш работы: загарадзіць падворак і гародчык, пасадзіць дрэўцы і кусты (Рытка размеціла, дзе будуць расці яблыні, дзе парэчкі і агрэст, дзе разбіць грады і газоны). За лета трэба было ўсё паспець зрабіць, каб зімою спакойна, з пачуццём выкананага абавязку і ва ўтульнасці адпачываць.

- Ты заўважыла, у якой прыгожай мясціне мы будзем жыць? - сказаў я.

Наш катэдж стаяў на самай ускраіне новай вуліцы. Гародчык агінаў невялічкі, але паўнаводны канал. За каналам зелянеў поплаў, а за поплавам клубіліся бязважкія аблачынкі бярозавага гаю на фоне цёмна-сіняй зубчатай сцяны старога бору. Сям-там асобныя бярозкі па адной ці купкамі павыбягалі на поплаў... І ўсё гэтае хараство раскінулася крышачку ўнізе, як на далоні. Здаецца, збег бы туды, пагарэзаваў разам з бярозкамі, з рэдкім хмызняком. Канал перахоплены, нібы палец вузкім пярсцёнкам, невялічкім мосцікам з жоўтымі, яшчэ не пафарбаванымі драўлянымі парэнчамі. За мосцікам наша жоўтая, ад навезенага сюды пяску, вуліца ператвараецца ў выбоістую, яшчэ не падсыпаную светла-шэрую дарогу.

- Мне падабаецца, што наш дом - апошні. Такі краявід, - я захапляўся ўголас. - А неба, неба... Як тады, калі мы ляжалі з табой на пляжы, а нас падсмажвала сонца. Толькі тады яно было вышэй...

- Гэтае не горш пячэ, хоць і ніжэй.

- Майскае.

- Ага. Хай бы ўжо дожджык прайшоў. Паспець бы дзе-што пасадзіць у гародчыку.

- А здорава, што канал пад самай хатаю. Прыгожа. Наш дом - нібы абкапаны ірвом замак.

- Канава - добра. Будзе чым гародчык паліваць, дзе бялізну папаласкаць...

- Скажу Аляксею, каб напісаў гэты краявід. Павесім карціну на сцяне, разам з сямейным партрэтам.

- Няхай піша. Толькі не ў нашым доме. Я лепш заплачу яму, чым цярпець ягоныя выбрыкі, карміць і паіць яго.

- Нашто ты так?

- А, пайшоў ён.

 

У наступныя дні мы, скарыстоўваючы гарачае сухое надвор'е, фарбавалі падлогі, вокны, дзверы, клеілі сцены...

Пачуццё вінаватасці, наогул, любыя іншыя думкі не пра катэдж і прадстаячае перасяленне ў яго, павінна была б выцесніць загружанасць шматлікімі «навасельнымі» клопатамі. Наадварот, гэтае пачуццё расло. Замест таго, каб радавацца добраму гняздзечку ў прыгожай мясціне, да самазабыцця захапіцца прыемнай работай, я еў сябе перажываннямі. А рабіў усё машынальна. Часам нават забываўся, што раблю.

Ледзь улоўнае шорганне пэндзля закалыхвала: ш-ш-шам шам, ш-ш-ам шам.

«Божа, што табе яшчэ трэба, Кастусь, - дакараў самога сябе, слізгаючы па падлозе вялікім пэндзлем. - У цябе ўжо ёсць усё, што трэба для жыцця. Рабі цяпер, што табе па душы. Рытка ж казала: выб'еш катэдж - рабі тады, што толькі ў галаву ўзбрыдзе. Мне і гэтага мала? Мала. Хочацца большага? Але чаго? Паразумення? Поўнага? Відаць, так. Знешне яно нібыта і ёсць. А вось калі па вялікаму рахунку, шмат чаго не хапае для ўзаемнага шчасця. Наогул, я працягваю жыць для яе, цалкам ахвяруючы сабою. Я ператварыўся ў яе паслухмяны прыдатак: усім распараджаецца яна, а я толькі падпарадкоўваюся і выконваю. Няўжо яе гэта задавальняе? Ці яна нічога не разумее. Гм, выб'еш катэдж - рабі што хочаш. Якая геніяльная здзелка. Дзеці? Усё гэта дзеля дзяцей? Хіба яны былі б менш шчаслівыя... Ці не мог і я некалі заключыць з ёю здзелку, маўляў, пажанюся з табою, але з умоваю: ні ў які політэх паступаць не буду, скончу філфак і цалкам аддамся літаратуры, паэзіі... Усё роўна, чаму, проста літаратуры. І школе. Першаму і другому. Але ж хіба яна была супраць? Гэта я, я сам бяздумна спяшаўся выканаць яе прапанову. З ласкі, з дабрыні. Дзеля яе, якую бязмежна шкадаваў. Божа, я ператварыўся ў невыпраўнага меланхоліка. Я павінен сказаць ёй, што не кахаў і не кахаю яе. Што ажаніўся з ёю з жаласлівасці, з дабрыні. Усё трэба паставіць на свае месцы. Зраблю ёй бплюча? Так. Няхай. Затое здыму ўсе непаразуменні. Зірні, Кастусь, у каго ты ператварыўся? Ты - усяго толькі яе цень. Служка. Дадатак. Але ж ты свядома пайшоў на гэткае прыніжэнне, каб ашчаслівіць бядачку. Так, свядома, толькі яна ўжо ніякая не бядачка. Здаецца, мы паціху мяняемся (ці ўжо памяняліся?) ролямі. Толькі ці разумее гэта яна? Калі не разумее, то павінна ў рэште рэшт зразумець. Мы павінны паразумецца. Без гэтага яе шчасце ўсё адно не будзе поўным. Вялізны дом, дастатак, дагледжаныя мілыя дзеткі... Так, гэта шчасце, але яшчэ не поўнае. Гэта папросту норма жыцця. Як норма для жывёлы ці птушкі цёпленькае дупло, нара, гняздо, спадарожнік ці спадарожніца, дзеткі... Жывёлы не горш, нават лепш за людзей выконваюць свае бацькоўскія абавязкі. Але ж мы не жывёлы. Жывёлы не шукаюць скарбы, яны шукаюць толькі спажыву. А мы шукаем скарбы. Кожны свае: нехта - залаты злітак для сябе, нехта - для людзей, а для сябе іх залатую ўдзячнасць. Не, я ўсё-такі хранічны меланхолік. Калі-небудзь я абавязкова звар'яцею ад гэтай сваёй меланхоліі. Мне неадкладна трэба пагаварыць з ёю, іначай сапраўды звар'яцею.

А, можа, яна ўсё добра разумее, бачыць маё прыніжэнне, і ёй гэта падабаецца? Можа, пасля доўгага, даўжынёю ў цэлае дзяцінства, гібення, яна нарэшце атрымала асалоду вяршэства нада мною. Напэўна, яна бачыць, што я калі і не няшчасны, то і не шчаслівы. Чаму не кіне ўсё і не кінецца мне на дапамогу, як некалі кінуўся я? Гэта ж найвялікшае шчасце - ашчаслівіць іншага. Чаму не дапаможа мне пабудаваць маё, асабістае, уласна маё шчасце, якім я з юначай шчодрасцю падзяліўся з ёю? Можа, я ёй усё ж не дастаткова ясна растлумачыў, чаго дамагаюся ад яе? Здурнеў, здурнеў.

Для яе не існуе майго шчасця. Для мяне не існуе яе шчасця. У нас зусім рознае разуменне шчасця.

Гэтыя дзве фразы захацелася вывесці тлустымі чырвонымі літарамі на белай падлозе. Але, па-першае, ужо не ставала месца - я быў ля самага парога. А па-другое, гэта ж форменнае глупства. Нешта ўвесь час пад'юджвае мяне на дурную выхадку.

А, можа, не я ашчаслівіў яе, а яна сама сябе, з маёй дапамогай. Можа, я толькі прылада ў яе руках для пабудовы таго шчасця, пра якое з дзяцінства марыла, а не будаўнік гэтага шчасця. Бо ў маім разуменні яно, шчасце, месціцца недзе на ўзроўні пачуццяў, а не рэчаў...»

Я машынальна, як робат вылізваў пэндзлем з самага дна бляшанкі рэшткі фарбы.

Пах ацэтону ачмурыў настолькі, што ўжо не хацелася выбірацца на свежае паветра.

Гукі.

Гукі перапляталіся, няпэўныя, незразумелыя, блыталіся ў галаве, і ўжо не разабраць было, ці то ўжо мае думкі агучваюцца ў затуманенай, здранцвелай галаве, ці абрыўкі слоў далятаюць аднекуль з вуліцы... Шамкае па падлозе пэндзаль.

- Шам-шам, шам, ш-ш-шам, шам...

- Нешта гняце... гняце, маркотны... маркотны...

- Сама што радавацца... Радавацца...

- Шчасце - вось. Што яшчэ трэба. Жыць і весяліцца. Весяліцца і жыць... Жыць... Шчасце...

- Ш-ш-шам шам, ш-ш-шам шам...

- Чым дагадзіць?.. Дагадзіць...

- Баюся... баюся... Нервовы... нервовы.

- Санаторый. Тэрмінова ў санаторый. Так... так...

- Жыць - у шчасці. Ратаваць - шчасце... Шчасце...

- Ш-ш-шам шам, ш-ш-шам шам...

Жоўтая пляміна ў небе звузілася да памераў сонца. Стракатая, як мазаіка ў калейдаскопе, пляміна раздваілася і звузілася да памераў дзвюх жаночых постацяў - Рытчынай і яшчэ нечай. Гэта сястра. Пстрычка. Ужо не пстрычка, а паўнацелая сур'ёзная дамачка. Так, менавіта дамачка, а не дама. Яны выплылі, яшчэ толькі выплываюць з сонечнага сувою.

- Вось ён які, ваш палац. Я зайздрошчу вам. Якое шчасце...

Шчасце...

У мяне яшчэ кружылася ў галаве.

- Кастусь, ты чаму такі знябожаны. Змарыўся? Здароў...

Сястра свяцілася ўсмешкаю, як сонца.

- Харомы дык харомы. Калі на ўваходзіны запросіце?

- Як перабярэмся, дык адразу, - замест мяне адказала Рытка. - Кастусь, падлогі гатовы?

- Амаль. Кроплі фарбы не хапіла.

- Кроплю пазычу ў суседзяў, у іх крышачку засталося. Усё адно высахне. Другую банку не пачынай.

Дагаворвала ўжо ад суседняга катэджа.

- Спёка, - я змахнуў з ілба рукавом пот, прысеў на каменны ганак.

- Спёка, - паўтарыла сястра. Ад яе веяла прахалодаю.

- У вёсцы была?

Сястра скончыла нейкі фінансавы інстытут і цяпер адбывала практыку ў другім горадзе. У банку.

- Ага. Папрыбірала. Маці хоча прыехаць, пабачыць. Яна ж таксама чакала гэтага катэджа. Радая. Усім расказвае, якія ў сына харомы.

- А ты?

- Што я? Я таксама радая...

- Я пытаюся, як табе там.

- А. Добра.

- Не знайшла шчэ сабе...

- Знайшла. - Сказала какетліва, нібыта падкінула гэтае слова. - Праўда, ён старэйшы. На сем год. Затое з кватэрай і машынай. І здар-ровы. Здаравейшы за цябе.

Кінула на мяне погляд-ацэнку:

- Ты наогул зрабіўся страшны. Звяў, схуднеў, сцягнуўся. Чым цябе Рытка корміць?

- О, корміць на ўбой.

- І маці трывожылася. Кажа, Кастуся пасля войска нібы хто падмяніў. Хлопцам быў: вясёлы, упэўнены, працавіты, за работу хапаўся без панукання... Цяпер нейкі задуменны, нерашучы, абыякавы... Гэта ёй Рытка нагаварыла. Дый сама не сляпая. Кажа, мо цябе Рытка і разбалавала. Сама ўсё цягне, ты і разляніўся. Цяпер у цябе і зусім не жыццё, а маліна. А ты нос павесіў...

- Ат, знайшла пра што гаварыць. У цябе здаравенны жаніх з кватэрай і машынай ёсць?

- Ёсць.

- А больш табе нічога і не трэба?

- А што яшчэ? Ён добры, пяшчотны, кахае мяне. Мы пасуем адно аднаму. Нават і па гараскопу ідэальная пара. Дзетак займеем, выгадуем, забяспечым усім, каб не горш, чым іншыя, жылі. Што яшчэ?..

- Малайчына, пстрычка, - я зірнуў на яе весела, нават гарэзліва (ва ўсялякім разе, так мне падалося), тады абняў яе за шыю, прыціснуў да сябе. - Дай я ўляплю табе пстрычку.

Яна выслізнула, адскочыла.

- Зусім здзяцінеў, дурань дурны.

У прынесенай Рыткаю бляшанцы крыху боўталася фарбы.

- Хопіць?

Нягледзячы на гарачыню, Рытка, як і сястра, пахла свежасцю.

- Пабачым.

- Заканчвай, ды заўтра будзем перавозіцца. Булах заходзіў, казаў, каб вымяталіся. Ён перасяляецца ў нашы апартаменты. Так і сказаў: «вымятайцеся, колькі ўжо вам займаць дзве хаты». А пасля, чуеш, Кастусь, пастаяў, нешта памяўся, і ведаеш, што сказаў. Кажа: «А мо і не жыць мне тут. Калі што са мною, сябе вініце». Напужаў.

Яны пераглянуліся з сястрою і абедзве пырснулі смехам.

- А калі і праўда? Грэх возьмем на сябе.

- Чорт яго не возьме. Будзе жыць. Ён ужо некалі накладаў на сябе рукі. Фокуснік. Помніш?

- А калі ўсё ж?

- Што табе да яго. Сябе глядзі. Высахнеш хутка на шчэпку. Вось зануда...

Яны зноў захіхікалі.

Зануда...

Яны пайшлі, угрузаючы кароценькімі абцасікамі ў свежанасыпаны жоўценькі пясочак. Рытка азірнулася:

- Упраўляйся ды прыходзь хутчэй. Смачненькім пачастую.

- Чакаем, - адазвалася і сястра.

 

* * *

 

Сонечны жаўток расцякаўся на пляскатай нізкай аблачыне. Гэта яшчэ не захад. Гэта прадвеснік заходу.

Я, зачараваны, сачыў за пералівамі фарбаў: аранжавай, крывава-чырвонай, сталёва-блакітнай, сіняй і глыбокай-глыбокай, як вочы дзіцяці...

А мне такі не пазбегнуць высвятлення адносінаў. Трэба жыць, а не рабіць выгляд, што жывеш. Вось толькі... Не для таго я падарыў ёй шчасце, каб пасля разбурыць яго. Я толькі спытаю: ёй патрэбен быў муж, саломінка, за якую толькі б учапіцца, а там ужо будаваць жыццё па свайму густу, ці ўсё ж патрэбен быў менавіта я...

Я пачну так: «Мне патрэбна была толькі ты, Рытка...» Я не парушу яе шчасця.

Жаўток праліўся за гарызонт.

 

XVI

 

Высвятляць адносіны мне выпала толькі назаўтра. І не з Рыткаю, а з Булахам. Зрэшты, і з Рыткаю таксама. Толькі пазней. Перш чым перавозіцца, зайшоў праверыць, ці высахла падлога. Раніца была цёплая, значыць, і ноч таксама. Над канаваю віселі абрыўкі туману. Прыпарвала. Такая ноч не магла не высушыць. Не магла...

Пальцы злізгалі па гладкай паверхні. Калі націснуў, прыліплі, але адарваліся лёгка. На падлозе засталіся толькі запацелыя плямінкі - адбіткі пальцаў.

- Ранавата, яшчэ б дзянёк...

- Ага, ранавата...

- Што? - азірнуўся.

- Рана радуешся, кажу.

Вочы. Чырвоныя, з белымі камячкамі па кутках. І... дыхалі. Нянавісцю. З-за Булахавай галавы ўзыходзіла сонца. Як арэол. Як карма. Як...

Што табе?..

- Рады?

- Рады...

- Ну, ну...

- Што яшчэ...

- На касцях маіх... Дом гэты...

- Твае косці пры табе.

Па праўдзе, мне хацелася павінаваціцца. Але як. І... навошта.

- Так?

- Так.

- Глядзі, бо свае косці не збярэш.

- Гэта ўжо мае праблемы.

Булах ірвануўся, загроб пяцярнёй усю правую палову маёй сарочкі разам з рукавом, са ўсяе сілы тузануў, прыцягнуў да сябе:

- Хацеў не казаць табе. Думаў, чалавек ты. Але ўжо скажу: Рытка твая, а не ты, зарабіла гэты катэдж. Круціць яна з начальнікам гарадскім. З гэтым...

- З «хлыстом»?..

- Во, з гэтым, з даўжэзным, з жардзінаю... - Мы так і стаялі - твар у твар. Ён усё трымаў мяне за сарочку, якая ажно вылезла са штаноў, адкрыла жывот.

- Пусці.

Я адарваў ягоныя рукі ад сваёй вопраткі. Яны былі хоць і масіўныя, але слабыя, ватныя.

Відаць, Булаху падалося, што я намерваюся ўдарыць яго, адпомсціць за абразу, і ён абрушыў на мяне ўсю сілу ватнага свайго кулака. Я яшчэ ўбачыў ягоныя вочы. Бадай, злосці ў іх і не было. Была нейкая ўсеахопная роспач, разгубленасць, нямы крык аб дапамозе ў абрамленні сівой раскідзістай расліннасці, глыбокіх рухомых раўчукоў, чырвоных беражкоў...

Уліп. Менавіта ўліп у падлогу, а не прыліп да яе.

Не надта балюча засмылела сківіца.

Любы нармальны чалавек, акрамя, хіба, апошняга баязліўца, пасля такога ўсхапіўся б і кінуўся бараніць свой гонар. Кажучы папросту - даў бы здачу.

Здачу...

Гм, пра здачу я тады нават і не падумаў. Мяне, разам з думкамі, праглынулі ягоныя вочы.

Вочы...

- Яшчэ?

- Дурны ты, Булах...

Я паспрабаваў адляпіцца. І адляпіўся. Лёгка. Як ліпучка ад ліпучкі. На падлозе застаўся адбітак кішэняў маіх джынсаў.

- Дурны ты...

- А што мне рабіць? Што мне рабіць? - Ён пытаўся.

Ён быў няшчасны, і я добра разумеў, чаму. Катэдж для яго - усё. Жыццё. Шчасце. Мара. Уявіце, што некаму дасталася ваша жыццё, шчасце, мара... Вы напэўна ўзненавідзелі б гэтага некага... Для мяне катэдж не быў ні першым, ні другім, ні трэцім... Маім жыццём было нешта іншае, яшчэ дакладна не акрэсленае. Маім жыццём было прадчуванне. Катэдж нават замінаў мне насалоджвацца гэтым прадчуваннем, а можа нават ператварыць яго ў рэальнасць. Па праўдзе, калі б я не быў гэтакі абыякавы да новага свайго жытла, я, напэўна, узненавідзеў бы яго.

Нейкае бязладнае яно, жыццё наша. Таму, хто просіць шчэпку, кладзе ў рукі бервяно, а хто просіць бервяно, нат і шчэпкай не адорыць.

Мне не хацелася даваць здачу. Хацелася абняць Булаха, сказаць яму нешта прыемнае, пагаманіць. Хацелася адказаць яму на яго пытанне. Хацелася, урэшце, прыняць ад яго яшчэ адзін удар і паляцець на бліскучую, як лёд, падлогу.

- Што мне рабіць?

- Стукні мяне.

- Што?

- Стукні мяне.

- Як?

- Так. Проста. Стукні.

- Ты здзекуешся з мяне.

- Ты ж прыйшоў біць мяне.

- Я сам не ведаю, чаго я прыйшоў.

- Але ж табе хочацца біць мяне.

Я бачыў, як рука яго тарганулася назад, як вялізны, што гіра, кулак прачарціў паўкруг (я паспеў бы пры жаданні дзесяць разоў злавіць яго, але жадання такога не ўзнікла) і балюча шмаргануў па сківіцы каля самага вуха. Я, мусіць, на нейкі час страціў прытомнасць. Ачнуўся, распластаны на ліпкай падлозе, ад крыку.

- Людзі! Сюды! Забіваюць! Гад! Сволач! Каб у цябе рукі адсохлі. Людзі, людзі. Памажыце. Міліцыя! Міліцыю! У міліцыю пазваніце.

Адляпіўся гэтак жа лёгка, як і першы раз.

Рытка бегла да нас з даўжэзным дрынам.

- Біцца прыйшоў, ліхадзей пракляты. Я табе наб'юся. Кастусь, ты жывы? Людзі, сюды...

Некалькі чалавек і праўда павыходзілі са сваіх дамоў. Але не падыходзілі, стаялі ў нерашучасці, сачылі, што будзе далей. Следам за Рыткаю беглі толькі дзве незнаёмыя жанчыны.

- Я табе зараз раскрышу галаву гэтым дрынам.

Яна была ўжо зусім блізка.

- Бяжы, Булах. Яна заб'е цябе, - я паспрабаваў пасміхнуцца, але раптам моцна забалела сківіца. - Ну і даў ты мне.

Булах развярнуўся, злавіў жэрдку, вырваў яе з Рытчыных рук, разламаў аб калена, шпурнуў палавінкі далей ад сябе, пайшоў. Моўчкі, не азіраючыся.

- Кастусь, - Рытка кінулася да мяне, - што ён з табою зрабіў. Бедненькі мой. Бездапаможненькі мой. Кроў. У цябе на вуснах кроў.

Яна ўзяла ў рукі маю галаву, уважліва агледзела, пацалавала ў лоб, у нос, у шчокі...

- Кастуська ты мой. Дажыўся, каб баба бараніла. Ну, нічога, людзі бачылі. Я такі засаджу яго на суткі, каб рукі не распускаў. Ён нічога не зламаў табе? Не? Сёння ж пойдзем у бальніцу, здымем пабоі. Ён нам за ўсё заплаціць.

- Не трэба, Рытка.

Я зноў паспрабаваў пасміхнуцца. І зноў ледзь не войкнуў ад рэзкага болю. Вывіхнуў, ці што?

- Што не трэба? Баліць?

- Не трэба ў міліцыю. І ў бальніцу таксама не трэба.

- Як гэта не трэба? Збіў чалавека, і не трэба? Не, я гэтага так не пакіну.

- Сказаў табе, не трэба. Цяпер у ім няма злосці. Ён і так пакараны.

- Не баюся я яго злосці. Няхай ён маёй баіцца.

- Ён і баіцца. Бач, як хутка даў стракача.

- Ага. Палку зламаў. Думала: ну, зараз як агрэе па спіне. Падлога высахла?

- Высахла. Зірні, ці не запэцканы я ззаду.

Агледзела:

- Не, чысты.

Падлога, тым не менш, захавала сляды нядаўняй экзекуцыі. На ёй двойчы адбіліся мае накладныя кішэні.

- Бач, што нарабіў.

- Засцелецца.

Засцелецца. Забудзецца. Ці забудзецца?

- Хадзем снедаць. Сонца вунь як высока. Хутка абедаць пара.

Жанчыны, што беглі за Рыткаю, некуды зніклі. Наша новая вуліца была бязлюднай.

- Хадзем, заўтра ўжо будзем перавозіцца.

 

XVII

 

Якраз успомнілася Булахава: «Круціць яна з начальнікам гарадскім...»

Я ўважліва зірнуў на Рытку. Рытка? Круціць? Дурніца нейкая. Дзіўна, ні тады, калі слухаў Булаха, ні цяпер, калі ўспомніў яго словы, не адчуў аніякай рэўнасці. Ні на драбок. Можа, таму, што не мог сабе ўявіць Рытку здрадніцай. Не, гэта нейкае непаразуменне, нагавор. Гэта Булах знарок сказаў, каб пасварыць нас, адпомсціць, насаліць. А можа ў мяне не варухнулася ніякая рэўнасць па той простай прычыне, што я не кахаў Рытку. І, мабыць, ужо і не шкадаваў. Ва ўсялякім разе, так, як шкадаваў некалі тую, іншую, зацюканую Рытку. Я нават адчуў сябе лішнім у тым свеце, у якім жыла мая Рытка. Гэта занадта спрошчаны, крыху грубаваты ў сваёй прастаце, занадта рэальны, нават схематычны, загрувашчаны рэчамі, якія абмяжоўваюць кругагляд, заблытваюць позірк, чужы мне, нягледзячы на тое, што і я ў ім жыву, свет. Гэта не толькі Рытчын, але і Булахаў, і «хлыстоў», і сястрын, і нават матчын свет.

Я адчуў сябе бязмежна адзінокім сярод блізкіх і родных мне людзей.

Я ўсё-ткі звар'яцею. Гэтая меланхолія даесць мяне.

- Хадзем, заўтра ўжо будзем перавозіцца.

- Я ведаў, што дзеці нашы зараз у вёсцы, і ніхто не перашкодзіць нам высветліць адносіны, пагаварыць, расставіць усё на свае месцы, унесці ў наша сумеснае жыццё поўную яснасць.

Есці прыгатаваныя Рыткаю мінулагоднія грыбы са шкваркамі я не змог. Балела сківіца. Паеў рэдзенькага супу без хлеба. Папіў малака.

- Бедненькі. Пакутуеш. І я з табою пакутую. - Яна глядзела на мяне скрозь слёзы.

У яе позірку я прачытаў нешта новае: расчараванасць? Стомленасць?

- Ты пра што? Пра бойку?

- Пра ўсё...

Я падумаў: добра, што Рытка сама пачала гаворку. Лягчэй будзе і мне пачынаць.

Рытка лёгка кранула маю сківіцу:

- У цябе тут гузачок.

- Пройдзе. Не бяры ў галаву.

- А я лічыла - ты здаравейшы за яго. Ты ж вунь які дужы. Дэсантнік. Гэта я павінна бараніць цябе?

- Не трэба было бараніць. Самі неяк разабраліся б.

- Ага, чакаць, пакуль ён заб'е цябе?

- Я не даў бы яму забіць сябе. Я даў яму вызваліць злосць, што назбіралася ў ім.

- Навошта? Ты страціў павагу і перад ім, і перад іншымі...

- І перад табой?

Яна завагалася. Значыць, магла ўжо і не адказваць. Яе нерашучасць пры выбары адказу гаварыла сама за сябе. Да ўсяго, яшчэ і адказала няпэўна, двухсэнсоўна:

- А што я? Я - жонка...

- І мушу прымаць мужа такім, які ён ёсць? Так? - Я лічыў, што прадоўжыў яе адказ, сказаў тое, у чым яна не рашылася прызнацца.

- Я проста не думала пра гэта. Але ты нейкі не такі, якім павінен быць. Ты заўсёды быў упэўнены ў сабе і мне было лёгка і хораша з табой. Цяпер мне страшна.

- Страшна?

- Так, страшна. Я так марыла, каб побач са мною быў нехта, хто заўсёды прыйдзе на дапамогу, абароніць, захіне ад нягод і ліхадзеяў. Мне так некалі не ставала гэтага. Цяпер тое, былое, пачуццё зноў вяртаецца да мяне. Ты, той, хто сваёй моцнай, упэўненай рукой зняў гэтае пачуццё, сам жа і вяртаеш яго мне. Ты не сёння, даўно ператварыўся ў слізняка. Але я не хацела даваць веры. Адганяла ад сябе ўсялякія думкі пра гэта. Цяпер ты сам даказаў, што не толькі мяне, сям'ю не здатны абараніць, але і сябе...

Яна праслязілася.

- Рытка, ты нічога не зразумела. Я бачыў яго вочы...

- Чые вочы?.. - Яе стомлены голас нібы дапаўняў пытанне, маўляў, Божа, чые яшчэ вочы, ты яшчэ хочаш нечым апраўдацца?

Але я і не збіраўся апраўдвацца. Мяне раздражняла тое, што Рытка не разумее мяне. Я проста хацеў, каб яна ведала праўду.

- Булахавы вочы. Я не мог ударыць чалавека, які глядзеў на мяне такімі вачыма. У іх былі роспач, пакута, зацкаванасць, асуджанасць. Не сумняваюся: яму баліць (і балела, калі біў) куды больш, чым мне. Па праўдзе, я хоць зараз саступіў бы яму гэты катэдж. Гэта яго жыццё. Разумееш? Гэта тое, чым ён жыў.

- Але ж гэта і маё, наша жыццё. У нас дзеці. Ты шкадуеш Булаха, а не сваіх дзяцей...

Я прыкмеціў: як толькі ў Рыткі канчаліся аргументы, каб адстаяць сваё, яна ўзбройвалася дзецьмі.

- Ты ж сам, сам падпойваў, улагоджваў Сяргея... - яна прыпынілася, і толькі праз паўзу дадала, - Сяргеевіча. - Яна ледзьве не назвала яго проста Сяргеем. У мяне варухнулася падазрэнне: што, калі Булах не маніў, калі ў яе і праўда з ім... нешта. - Чаму ж ты яму не сказаў: не трэба мне ваш катэдж, аддайце яго Булаху. Няхай бы яму сказаў. Але ты мне кажаш. Бо ведаеш, што я ўсё адно нікому нічога не аддам. Я ж не начальства. Ладна ў цябе ўсё атрымліваецца: і катэдж у руках, і рукі чысценькія. Ты, Рытка, уся ў брудзе, а я ні пры чым. Я вунь які сумленны. Каму яны патрэбны, гэтыя твае выкрутасы.

Выкрутасы.

Рытчыны словы і здзівілі, і расчаравалі, і разазлілі. Асабліва апошняя фраза. Атрымлівалася, чым больш шчырасці ўкладваў я ў свае словы, тым менш Рытка верыла мне, чым больш мы адкрываліся адно аднаму, тым шырэйшаю і глыбейшаю рабілася прорва між намі.

Але надзея знайсці паразуменне яшчэ цяплілася. Ды ўжо і цяжка было спыніць сябе.

- Рытка, ты павінна ведаць: я нікога не ўлагоджваў. На той пагулянцы мы пасварыліся з «хлыстом» і я пайшоў ў піўнушку. Вось і ўсё.

Рытка крыва, з'едліва пасміхнулася. Яна не верыла мне. Яна так і сказала:

- Ты ўсё маніш. Навошта табе гэта трэба? Ты заўсёды абыходзіш піўнухі. Сяргей... - яна замялася. - Сяргей Сяргеевіч чаму, скажы на ласку, гэтакі быў лагодны і абыходлівы і з табой, і са мной. І зрабіў усё, каб мы як мага хутчэй атрымалі ордэр. Ты ж сам хадзіў за ордэрам. Нічога сабе, пасварыліся. Калі б ад сварак было гэтулькі карысці, я толькі тое і рабіла б, што з людзьмі грызлася...

- Але ж так усё і было.

Я раптам злавіў сябе на думцы, што апраўдваюся перад Рыткаю. І запнуўся. Чаго-чаго, а апраўдвацца, тым больш зараз, калі настроіўся на сур'ёзную гутарку, я не тое што не мог, але і не меў права.

У рэшце рэшт, хопіць прытварацца адно перад адным, што між намі ўсё гладка, усё нармальна. Рытка (яна даказала гэта ў чарговы раз), аказваецца, зусім не ведае мяне. Можа, гэтак ведаю і я яе, хоць яна і здаецца мне цалкам зразумелай. Мы павінны ведаць адно пра аднаго праўду. Гэта ж элементарна.

Праўду.

Я міжволі зірнуў на сябе як бы збоку, вачыма чалавека, які фіксуе адно знешнія праявы майго жыцця і на іх падставе выбудоўвае ўласнае меркаванне пра мяне. Спачатку, атрымліваецца, мяне жэніць на сабе небарака Рытка. Першае падзенне ў вачах назіральніка. Пасля яна забірае мяне з універсітэта і вымушае паступіць у будаўнічы інстытут. Другое падзенне. Выбівае катэдж, з-за якога мяне збівае не надта каб паважаны ў калектыве чалавек, а я нават не супраціўляюся. Напэўна, таму, што баязлівец. Трэцяе падзенне. Рытка (жанчына!) уратоўвае мяне ад хулігана. Зноў падзенне.

Напэўна, я ўпаў і працягваю падаць у вачах многіх, хто - хоча ён таго ці не хоча - выпадкова ці знарок назірае за нашым з Рыткаю жыццём.

Гэтая ўяўная праўда, за якой хаваецца, як за сямю замкамі, праўда чыстая, паўстала перада мной ва ўсёй сваёй пачварнасці і бязлітаснасці. Я ажно застагнаў. Уголас.

Рытка, якая прыбірала са стала, спынілася з талеркай і анучкай у руках:

- Што, так моцна баліць? Ты ўвесь збялеў.

- Баліць.

- Каб пералому не было. Зараз жа сходзім у бальніцу.

- Якая бальніца. Не сківіца ў мяне баліць.

- А што?

- Ужо нічога. Сядзь лепш. Мы не дагаварылі з табой.

- Што яшчэ гаварыць. Ты чысты, я запэцканая. Ты праўдалюбец, я хітрунка. - Яна сцерла са стала хлебныя крохі, кінула ў сметніцу, стала ў нерашучасці: хапіцца яшчэ за якую работу ці ўсё ж сесці, пагаварыць. - Я згодна. Мне ўсё роўна.

- Рытка.

- Ну што ты ўсё дамагаешся ад мяне. Я ж сказала: я - дрэнь, ты - харошы... Ты гэта хацеў пачуць?

Яна ўсё стаяла ў нерашучасці. Я таксама ўстаў, адышоўся да акна, каб не гэтак балюча ўпіваўся ў мяне яе калючы позірк.

- Ты ўсё ж выслухай мяне. Думаю, я не пакрыўджу цябе, калі скажу, што не кахаў цябе. Ты, напэўна, і сама гэта ведала, ці, можа, адчувала. Я ажаніўся толькі таму, што пашкадаваў цябе. Я і цяпер шкадую, але табе ўжо такое маё шкадаванне не трэба, табе патрэбна іншае шкадаванне. Не падумай, я не раскайваюся. Я паступіў бы гэтак і цяпер, і, напэўна, праз дзесяць год. Згадзіся, табе патрэбна была мая дапамога. А мне, відаць, патрэбна была ты. Можа, без цябе я не адчуваў бы гэткай паўнаты жыцця, не адчуваў бы сваёй значнасці, патрэбнасці на гэтым свеце.

Замест кахання нас звязала нешта іншае, але не адно і тое ж. Я з юначай безагляднасцю ахвяраваў табе ўсяго сябе, цалкам, разам... з марай. Я не думаў пра будучыню. Але мая мара не адпускае мяне. А цяпер я зразумеў і яшчэ адно: усё, што я мог зрабіць для цябе, я ўжо зрабіў. Мы разам выбудоўвалі, выкрышталізоўвалі з кожнага наступнага дня тваю мару. Але мара, аказваецца, бясконцая. Яна паглынае. Варта да яе наблізіцца, як яна хапае цябе за рукі і цягне некуды далей, абяцаючы ўсё новыя і новыя, усё больш і больш прывабныя скарбы. І не дае табе спыніцца. І ты, ашчасліўлены мараю, імкнешся да ўсё большага і большага шчасця. Раней я не разумеў гэтага. Я быў занадта малады. Цяпер, калі зразумеў, мне зрабілася страшна. Я стаміўся. Я баюся звар'яцець ад гэтай бясконцай і абрыдлай мне гонкі.

Рытка, пакуль я захоплена гаварыў, апусцілася на крэсла, падперла кулачком галаву, глядзела на мяне соннымі, прыплюшчанымі вачыма. Нібыта я расказваў ёй перад сном казку, каб закалыхаць яе.

Я працягваў, блытаючыся ў сваім шматслоўі, атрымліваючы асалоду ад таго, што яна слухае і маўчыць. У мяне нават варухнулася надзея, што мы нарэшце можам паразумецца.

- Мы маглі б... Калі б... У нас не магло, не можа быць агульнага на дваіх шчасця. Як і агульнай на дваіх мары. Я не ведаю, ці былі б мы шчаслівейшыя, калі б я павёў цябе да сваёй мары. Але каб такое сталася, я павінен вярнуць тваю павагу да сябе. Нават болей, я павінен закахаць цябе ў сябе. Я павінен зрабіцца для цябе нават болей, чым проста мужам, проста каханым. Бадай, ужо гэта адно і ёсць шчасце. Толькі ці магчыма такое? Шчаслівы, я таксама кахаў бы цябе. І вярнуў бы сабе сваю ўпэўненасць. У намаляванай тваім уяўленнем карціне агульнага нашага шчасця я гэткі ж непадобны на сябе, як непадобныя чалавек і манекен. Я - сапраўды - выглядаў бы чужым сярод намаляванага табою. Я не ўпісваюся ў тваю мару, у якой усё занадта простае і занадта зразумелае. Як не пасавалі б сціплыя, някідкія, лясныя ці лугавыя кветачкі да ярка-бухматых крыклівых прымітыўных кветак на зашклёных карцінах, якіх поўна ў вясковых хатах. Першыя - загадкавасць, непаўторнасць (кожная непадобна адна да адной, па-свойму прыгожая), свежасць, жыццё, натуральнасць... Другія - фарба, шкло, палатно, рамкі... Аднастайнасць...

У тваім жыцці я заўсёды буду нікчэмнасцю. Не тое, што... «хлыст».

Апошняе сказалася неяк знячэўку, нечакана...

Я гэтак хацеў быць зразумелым, нібыта ўжо і сам ператварыўся ў гэтае жаданне. Хацеў, каб мае словы былі не проста словамі, а самім нашым жыццём, ва ўсёй яго паўнаце. Хацеў, каб яны пранікалі як мага глыбей у Рытчыну свядомасць, яе сэрца, каб Рытка пасля маёй споведзі зірнула нарэшце на мяне іншымі вачыма, не замглёнымі аніякімі ўмоўнасцямі. Я захапіўся, і, відаць, не прыкмеціў, што з мяне суцэльным патокам выліваюцца агульныя фразы, як абгортка, тлумачэнне, разжоўванне таго, што яна павінна была пачуць. Я расказаў тое, што было «за кадрам», але не паказаў сам кадр. Паказаў сутнасць. Але ў тэорыі. Калі б Рытка не была прыбіральшчыцай, пасудамыйкай, непераўзыдзенай хатняй гаспадыняй, ёй, напэўна, няцяжка было б убачыць і сам «кадр». Хаця... Яна досыць праніклівая, кемлівая. Але яна ўсё ж іменна прыбіральшчыца, пасудамыйка, хатняя гаспадыня па сутнасці сваёй, па складу свайго светаўспрымання. Тады я, карыстаючыся Рытчыным маўчаннем (яна нібыта і не дыхала, а ў вачах не чыталася хоць якога-кольвек пачуцця, застыла), дадаў:

- Рытка, я вяртаюся на філфак, пакуль не позна, кідаю - зараз жа, сёння, заўтра, к чорту яе - будоўлю, і... Еду, еду неадкладна... Яны прымуць мяне. Я ж быў выдатнікам. Дый інстытуцкія адзнакі не горшыя. Трэба пазбіраць дакументы. Я сёння ж пачну збіраць дакументы. Толькі...

Я зноў уважліва паглядзеў на Рытку. Яна па-ранейшаму захоўвала паўнейшы спакой. Нібы заснула з адкрытымі вачамі. Хіба толькі крыху збялела.

- Толькі я вельмі не хацеў бы, каб ты думала, што я патрабую ад цябе гэткую плату за катэдж. Я проста больш не магу так жыць.

Жыць...

І наступіла нейкая ненатуральная, сціснутая, выбухованебяспечная - прынамсі, так мне тады падалося - цішыня.

Цішыня...

У ёй яшчэ лунала рэха майго голасу.

Рытка сядзела нерухомая. Яе кулачок па-ранейшаму абыякава падпіраў галаву.

Праз нейкі час з цішыні выплыла ціканне гадзінніка, які вісеў над сталом. Ён паказваў палову на дванаццатую.

 

XVIII

 

Калі я ўжо затрывожыўся, што Рытка, можа, прапусціла міма вушэй маю споведзь, адзіную маю надзею на паразуменне, яна варухнулася.

- Ты страшны чалавек, Кастусь. - Гэтую фразу яна прамовіла спакойна, проста, нібыта паведаміла, што сёння на абед будзе тое і тое: звычайная, без сюрпрызаў, ежа.

Прызнацца, я чакаў ад Рыткі любога адказу. Але каб гэтак.

- Я і праўда не ведала цябе да гэтай хвіліны. - Яна глыбокадумна перасмыкнула вуснамі, затрымала на мне пранізлівы погляд.

- А ведаеш, з цябе атрымаўся б неблагі свяшчэннік. Я нават заслухалася тваёй пропаведдзю. Не разумею толькі, навошта ты мне ўсё гэта казаў. Я была пра цябе лепшага меркавання. Ты патрабуеш ад мяне занадта многа. Па-твойму, з сённяшняга дня я павінна маліцца на ц ябе, як на святога? Ён, бачыце, кветачка, ён высока, а ты, Рытка, чарвяк зямны, які точыць зямлю і гэтым шчаслівы. Вой, забылася, кветачку ж падточвае, і тая, бедная, вяне. Усё я разумею, не такая дурная, як ты лічыш. І ведаю: на цябе не тое што маліцца, цябе і паважаць няма за што. Сапраўдны мужчына ніколі не сказаў бы таго, што сказаў мне ты. Ты не паспавядацца, ты як найбалючай укусіць мяне рашыў. І такі ўкусіў. Я ж верыла табе, верыла, верыла! - Паўтарала, нібы стагнала. - І цяпер веру, толькі не сённяшняму, а таму, юнаму, шчыраму, такому міламу Кастусю, па якім даўно ўжо сумую. Я чакала цябе, як Бога. Вось тады я сапраўды з радасцю малілася б на цябе. Ты прыходзіў і забіраў мае няўпэўненасць, нерашучасць, страх... Няпраўда, ты кахаў мяне. Я ніколі не забуду той час: так, як ты тады, паводзяць сябе толькі закаханыя. Але ж ваша, мужчынскае, каханне недаўгавечнае. Гэта нават навукай даказана. Таму мяне і не здзівіла тваё прызнанне. Хаця, ты мог і зманіць, каб зрабіць мне балюча. За што? Усяго толькі за тое, што нешта ў тваім жыцці атрымалася не па-твойму. Гэта занадта жорстка. Тысячы, мільёны мужоў аднойчы перастаюць кахаць сваіх жонак. Але калі нехта з іх і прызнаецца ў гэтым, дык не «мудруе», як ты, а так і гаворыць: «Я раскахаў цябе». Але табе аказалася мала і гэтага. Ну навошта, навошта табе хочацца мучыць мяне? Што табе яшчэ ад мяне трэба. Я ж сказала: выб'еш катэдж - кідай работу, вяртайся на свой філфак, калі ўжо жыць без яго не можаш. Ты мог бы зрабіць усё гэта без абраз, спакойна. Але ты не забыўся нават папікнуць мяне Сяргеем...

Цяпер ужо яна нарэшце назвала яго проста Сяргеем. Па імені.

- Калі ты разыграў гэтую сцэну з-за рэўнасці, дык ведай: якім бы ты ні быў мне агідным, я ніколі не здраджу табе, пакуль ты мой муж. Цяпер мне абсалютна ўсё роўна, раўнуеш ты мяне ці не раўнуеш, бо я таксама не кахаю цябе. Раней я пра гэта не думала, а таму не ведаю, калі знікла гэтае пачуццё. Затое я дакладна ведаю: цяпер яго няма. Як ведаю, што ты і толькі ты разбіў маё каханне. Я магла б зрабіцца палюбоўніцай Сяргея (ён гэтага чакае), але ніколі не буду ёю. Толькі не таму, што паважаю цябе, а таму, што паважаю сябе. Ты ні пры чым.

Ты ні пры чым.

Рытка гаварыла пра нашыя адносіны, бадай, тое ж, што і я. Толькі па-свойму. Яна так і не зразумела мяне, прыняла маю споведзь (пропаведзь - гм, дадумалася) за абразу. Але ж без гэтай, няхай непрыемнай для яе, праўды я нічога ёй не сказаў бы. Я хацеў толькі аднаго - паразумення. А атрымаў крыўду і... здачу.

Я скрывіўся, як ад зубнога болю.

- Рытка, ты мяне не так зразумела. - Я яшчэ хапаўся за надзею, як тапелец хапаецца за саломінку.

- Правільна я цябе зразумела. Ты нават час для высвятлення адносін разлічыў як нельга лепш. Калі ўжо катэдж у тваіх руках. Раней трэба было аддаваць яго Булаху.

- Я і раней казаў. Ты ведаеш гэта.

- Ты мне казаў. А не Булаху. Не свайму начальніку. Не Сяргею. Мне - загадзя ведаючы, што я буду супраць. Бо ты і сам, калі б я табе прапанавала тое ж самае, быў бы супраць. Любы нармальны чалавек, нават і святы, не даў бы сцвярджальны адказ. Дык вось: ты не толькі ведаў, што я выкажуся супраць, але і сам хацеў гэтага. Табе трэба было іншае: прынізіць мяне, маўляў, глядзі, якая ты зайздросная, сквапная, дробязная... Адным словам, нядобрая. І які я высакародны, шчодры... Святы, дый толькі. І святы - і з катэджам! Табе чамусьці пазарэз трэба выглядаць лепшым за іншых, хоць паступкі твае не лепшыя, а можа нават яшчэ і горшыя. Як я пагляджу, ты проста памешаны на гэтай сваёй надакучлівай ідэі. Яно, гэтае тваё хваравітае імкненне выглядаць лепшым, губіць, псуе цябе. У рэшце рэшт з-за яго ты выглядаеш, ды не выглядаеш нават, а робішся яшчэ горшым: вартым жалю, наіўным, нават агідным, невыносным. І чаго табе ўсё няймецца? Чаму не хочаш быць самім сабою? Мне зусім не патрэбны гэтыя твае... крыўлянні, бо я ведаю цябе сапраўднага.

- Ты якраз не ведаеш мяне сапраўднага. - Я падскочыў да яе, схапіў за руку, відаць, моцна, бо яна войкнула і пачала адмахвацца. Я не адразу ўцяміў, што не гавару, а крычу ёй: - Што ты вярзеш!? Ты зусім, зусім не ведаеш мяне! Ты не маеш права!..

Яна такі вырвала сваю руку з маёй. Адскочыла да дзвярэй. І ўжо адтуль, трымаючыся за клямку:

- Так і знай, Кастусь, паднімеш руку - цярпець не буду. Як бач загрыміш у мяне...

Увесь яе рашучы, натапыраны выгляд, шырока раскрытыя вочкі, надрывісты голас пацвярджалі - гэта не пустыя словы, яна выканае абяцанне.

У мяне ніколі не ўзнікала жадання не тое што ўдарыць, але і пакрыўдзіць Рытку. Натуральна, не было яго і цяпер. І вось з'явілася. Пасля гэтай яе абразлівай для мяне пагрозы. Я нават фізічна адчуў, што ледзь стрымліваю сябе, каб не схапіць яе за плечы і добра такі патрэсці, каб выцерусіць, вытрэсці з яе галавы падобную брыдоту. Але я стрымаў сябе.

- Ну што яшчэ за дзікунства, - прастагнаў у адказ. Адразу ж адчуў сябе страшэнна стомленым, апусціўся ў крэсла, аблакаціўся аб стол і абхапіў рукамі галаву.

Дзікунства.

Што ж цяпер? Трэба на нешта рашацца, нешта рабіць. Прызнаўшыся Рытцы, што не кахаў і не кахаю яе, я, тым не менш, зноў востра адчуў, што яна як бы частка мяне самога. Я ўсё яшчэ быў упэўнены, што патрэбны ёй. Толькі не такі, якім яна мяне бачыць, а які я ёсць насамрэч. Шкада, што яна сама гэтага не разумее і, па ўсім, не хоча разумець. Страшна было нават падумаць, што паміж намі ўсё скончана. Ці скончыцца. Бадай, яна патрэбна была мне не менш, чым я ёй. Нас з'ядноўвалі ў адно цэлае не толькі дзеці. Калі б іх і не было, растанне з ёю азначала б тое самае, што рэзаць па жывому. Што азначае апошняе, разумее, пэўна, кожны: гэта боль, пакуты... Гэтае наша непаразуменне цягнулася, нягледзячы на тое, што мы як бы і не заўважалі яго, столькі часу, колькі мы жылі з Рыткаю сумесным жыццём. Непаразуменне не штучнае, а натуральнае, якое, тым не менш, вельмі лёгка зняць. Для гэтага патрабавалася дробязь: усяго толькі ўвайсці ў становішча адно аднаго. Што да мяне, то я ўваходзіў у яе становішча пачынаючы ажно з таго далёкага ракавога для нас абодвух вяселля. Уваходзіў, пакуль не адчуў, што гэтага мала, што патрэбен і яе крок насустрач мне. Здавалася б, гэта так проста - усяго толькі зразумець, увайсці ў становішча. Гэта лягчэй, чым пераставіць з месца на месца крэсла, чым проста ўстаць з гэтага крэсла. Няма аніякай патрэбы варухнуць хоць бы адным мускулам. Толькі зразумець... Зразумець...

Відаць, Рытцы лягчэй было пераставіць у хаце ўсю мэблю, перарабіць шмат іншай работы, чым дайсці вось да гэтага простага і лёгкага: зразумець. І я не знаходзіў, чым яшчэ можна перайначыць яе стаўленне да мяне.

Рытка ўсё яшчэ не рашалася адысці ад дзвярэй.

- Ты што, сапраўды думаеш, што я магу ўдарыцьь цябе?

- Нічога я не думаю.

- Але ж ты ледзь не ўцякла ад мяне на вуліцу.

- Бо я не збіраюся чакаць, пакуль ударыш. Гэта Булаха, здаровага мужыка, ты і пальцам не зачапіў. А я не Булах - мяне не цяжка пабіць, слабую жанчыну. Толькі не на тую нарваўся. Запомні раз і назаўсёды: я не дам сябе ў крыўду, ніколі, што б там ні было.

- І ты яшчэ даказваеш, што ведаеш мяне. Божа, як ты толькі магла да такога даўмецца. Я ніколі, ні пры якіх абставінах не ўдару цябе. Так што можаш расслабіцца і адысці ад дзвярэй.

Я запэўніваў не толькі яе, але нібыта і сябе.

- Рытка, - я пастараўся, каб мой голас быў як мага спакайнейшы, - калі мы збіраемся і надалей жыць разам...

- На што ты намякаеш? - перапыніла яна, папраўляючы пышную прычоску і прысядаючы да мяне за стол, якраз насупраць.

Стол перагавораў, дый толькі.

- Я не намякаю. Проста калі мы збіраемся жыць разам, то жыццё гэтае павінна быць абодвум у радасць.

- Чацвярым.

- Так, чацвярым, прабач. Гэтая гутарка раззлавала і цябе, і мяне. На жаль, мы так і не паразумеліся. Але калі ўжо жыць вось так, не паважаючы адно аднаго - лепей наогул не жыць разам. Хоць гэтага ніхто і не жадае: ні я, ні ты, ні, тым больш, нашыя дзеці.

- Хітрун жа ты, Кастусь. - Рытка нібыта пасвятлела. - Нагаварыў бочку арыштантаў, і зноў назад, у кусты... Усё добра, давайце жыць дружна. І гэта пасля таго, як выліў на мяне гэтулькі бруду.

- Па-мойму, ты адрэагавала дастойна. Але што ты хацела гэтым сказаць? Ты не хочаш згоды?

- Будзем жыць, як і жылі. Што мы зменім? Гэтыя твае пошукі згод, паразуменняў... Пустое... Нікому яно ўсё непатрэбна. От, жыві проста. Бо як пачынаеш мудрыць - бачыш, што атрымліваецца.

- Усё, Рытка, - я такі ўзарваўся, стукнуў кулаком па стале. - Калі ўжо не хочаш мяне зразумець, дык хаця б не вучы. Божа, калі ты... Калі вы ўсе паразумнееце...

Яе позірк зноў насцярожыўся. Я падумаў: варта мне зараз варухнуцца, зрабіць выгляд, што ўстаю, яна як бач зноў апынецца ля дзвярэй, ушчаперыцца за клямку. Ад усяго гэтага мне зрабілася горка і смешна.

- Вось і паразумейся з табой, - сказала Рытка. - Калі ты гэткі разумнік, а ўсе вакол дурныя.

- Прычым тут разумнік, прычым дурныя! Ну што ты зводзіш усё да аднаго і таго ж, - я вымушаў сябе гаварыць спакойна, але, відаць, мяне выдавалі дрыжачыя вусны і нецярплівы пагляд. - Я ні разу за ўсё жыццё не сказаў, што разумнейшы за іншых. Дый не лічу сябе такім. Я не лепшы, я - іншы. Але дзеля цябе, дзеля твайго шчасця прытвараўся такім, як усе. І вось цяпер, - я разрываў словы, нібы першакласнік склады, каб падкрэсліць важнасць кожнага слова, - калі адчуў, што ўжо не маю сіл прытварацца, вырашыў пагаварыць, каб ты ведала, што са мною адбываецца і чаму, і каб гэтая перамена ўва мне не шакіравала цябе, не застала цябе знянацку. Я хачу масціць свой шлях для сваёй мары, бо ў нас з табою шляхі і мары розныя. І калі ты не збіраешся памагаць мне, як памагаў табе я, дык хаця не замінай. Зразумей - гэта не дзівацтва і не выбрык - і не замінай.

- Я ніколі і не замінала табе будаваць, ці як ты там кажаш, масціць нейкі свой шлях. Я проста жыла, як жывуць усе людзі. Гэта не я, ты сам сябе стрымліваў, бо баяўся адказнасці...

- За што - адказнасці?

- Вядома за што: за гэты самы свой шлях. Праўду ты сказаў, прытвараўся. Так лягчэй. Калі б ты рабіў усё па-свойму, то і адказваў бы за тое, што робіш: перад сабою, перада мною, перад дзецьмі, перад людзьмі... Але ты і работу, і адказнасць пераклаў на мае плечы. І яшчэ папракаеш...

- Гэта не папрок, Рытка. Гэта споведзь. Ты ўсё правільна рабіла...

- Але не па-твойму.

- Так, не па-мойму, але ты ў гэтым не вінаватая...

- Дзякуй і за гэта...

- Не блазнуй, Рытка. Няўжо мы для таго пачыналі размову, каб вось гэтак недарэчна скончыць яе?

Рытка стомлена маўчала. Бачна было, што ёй надакучыла гэтая пустая балбатня. Яна апусціла галаву і нецярпліва церабіла кутасікі абруса. З цішыні зноў выплыла ціканне гадзінніка. Зірнула на стрэлкі:

- Божа, абедаць пара. Мы прабалбаталі з табою амаль тры гадзіны.

- Мы позна паснедалі.

Мне не хацелася на гэтым спыняць гаворку. Прадчуваў: калі зараз не знойдзем хоць якое паразуменне, то ўжо не знойдзем яго ніколі. Але ці можна знайсці тое паразуменне ўсяго за некалькі гадзін, калі яго не было ніколі.

Ні-ко-лі.

Я ажно схамянуўся.

Рытка заклапочана зірнула на мяне.

- Табе трэба адпачыць, Кастусь. Паспі. Альбо спачатку мо паясі, а тады ўжо паспіш? Што мы зменім? Будзем жыць, як жылі. Не горш, чым хто іншы, жывем.

Яна ўжо намерылася рушыць да пліты, каб падагрэць абед, але я спыніў:

- Я не буду есці. Калі хочаш, падагравай толькі сабе.

- Як хочаш.

Рытка зноў знерухомела за сталом.

Будзем жыць, як жылі. Як? Не кахаючы? А, можа, я ўсё-ткі кахаю яе? Можа, у мяне гэтакае адмысловае каханне? Можа, і яна толькі са злосці сказала, што не кахае, і не ўсё яшчэ страчана? Можа, гэта часовае расчараванне. У жанчын пачуцці хутка змяняюцца.

За што ж яна мяне пакахала? Што моцны, вясёлы, упэўнены... Маўляў, такі і пракорміць, і абароніць... А тут... самой трэба і карміць, і бараніць. А калі пачну яшчэ і жыццё ўскладняць рознымі там фантазіямі ды капрызамі, то і пакутаваць. Пакутаваць нібыта і з-за мяне, але ў той жа час і з-за сваёй абмежаванасці. Нібыта знаходзіцца ў якойсьці скарлупіне, і яе, гэтую скарлупіну, анічым не прабіць (відаць, яна прабіваецца толькі знутры), каб шырэй зірнула на свет.

Нарэшце я прамовіў:

- Не, Рытка, я не хачу жыць так, як жылі.

Рытка каторы раз цяжка, знясілена ўздыхнула:

- Што ты надумаў?

- Не ведаю, але...

- Вось так заўсёды. Ты ніколі не ведаў, што табе трэба. Звыкся, што я ўсё за цябе рашаю. Чакаеш, пакуль скажу: вяртайся на філфак свой, уладкоўвайся ў школу, напішы вершык... Дык вяртайся, уладкоўвайся, пішы... Рабі, што хочаш, толькі адчапіся ад мяне... Я, можа, таксама стамілася ўсё рашаць за цябе. І адказваць за цябе.

Як нешта падняло мяне з крэсла. Хацелася крыкнуць: « Ну чаму, чаму ты не скажаш, што ўсё адно будзеш кахаць мяне, што хочаш бачыць мяне шчаслівым, што паможаш мне знайсці сябе ў гэтым жыцці...» Але я не крыкнуў. Крычалі, відаць, толькі мае вочы, бо Рытка таксама ўскочыла і насцярожылася.

Я рашуча ступіў да дзвярэй.

- Куды ты? Такі...

- Пайду. Нап'юся... - адказаў ужо ад дзвярэй.

- Гэта адзінае, на што вы, мужчыны, па-сапраўднаму здатныя. Хоць прычашыся, - пачуў наўздагон і ўжо канчаткова рашыў, як адрэзаў: нап'юся.

 

Частка чацвертая. БЫЛО ЦІ НЕ БЫЛО...

 

XIX

 

Здаецца, гэтага не было. Ці было?

Карчма «Пад плітамі». Ці атэль «Пад плітамі»?

Чаму ў галаве круціцца гэтая назва? Раней я ніколі не чуў яе.

Прахалода. Склеп тут, ці што?

Пад нагамі зазвінела-забраскатала. Пляшкі, ці які чорт?

Пляшкі з-пад «чарніла» і «белай» стаялі і ляжалі паўсюль на халоднай, даўно не меценай каменнай падлозе. Старая падзёртая канапа, засцеленая засаленай коўдрай няпэўнага колеру. Я спаў на ёй? Засланы газетамі стол. Што там? Агульны сшытак з павыдзіранымі старонкамі, аловак, недапітая пляшка «чарніла», вышчарбленая чарка, кавалачак сала, паўцыбуліны, сухарык, чэрап-попельніца з мноствам скурчаных «бычкоў», надарваны пачак з-пад танных цыгарэт, агарак тоўстай васковай свечкі, запалкі, зэдлік. Пад сталом пляшкі. Над сталом вузенькае запавуціненае акенца. Над галавою свеціцца прымацаваная да аголенага провада груша. Па кутках - пляшкі. Сцены падпіраюць карціны. Няскончаныя. Адна нібыта знаёмая. Недзе я ўжо бачыў такі пейзаж: на пярэднім плане рачулка, за ёю зялёны з яркімі плямінкамі кветак поплаў, за поплавам (Божа, якое тут усё знаёмае) бязважкія светлыя аблачыны бярозавага гаю на фоне цёмна-сіняй зубчатай сцяны старога бору. Асобныя бярозкі па адной ці купкамі павыбягалі на поплаў... Кружацца... Гарэзуюць... Дзе ж я ўсё гэта бачыў? І які змрочны прытулак.

Пад сталом між пляшак пакамечаныя лісты: белыя плямы на чорнай палітры. Відаць, з агульнага сшытка. Што яшчэ за сшытак такі? Зараз зірнем, што гэта за сшытак. Колькі лістоў спісаны няроўным размашыстым почыркам. Амаль усё напісанае густа пакрэслена. Божа, гэта ж мой почырк. Калі я ўсё гэта напісаў? І мае крэсленні. Толькі я гэтак крэслю: віхлястымі спружынамі. А загаловак не мой. Чысценькі, не пакрэслены. «Шчасце ў падарунак» - нібы выразаны з газеты і наклеены сюды. «І настаў час, калі я безнадзейна заблытаўся ў сабе».

Гм.

«Я нібыта развучыўся адрозніваць дабрыню ад зла, высакароднасць ад подласці, узвышэнне ад прыніжэння...»

Гм.

«Каб не страціць чалавечае аблічча...»

Якраз у гэты момант на вочы трапіўся асколак люстэрка. З яго пазіраў нябрыты счарнелы твар і зусім чужыя стомленыя вочы пасярод цёмных плямін. Нібыта той, што ў люстэрку, быў у акулярах з таніраванымі шклінамі.

Аблічча дык аблічча. Гэта яшчэ не той свет? Дзе я? Хто я? Што са мною? Аловак. Дзе аловак? Мне трэба ўспамінаць алоўкам. Чаму? Хто сказаў? Здаецца, нехта казаў, што я павінен успамінаць алоўкам.

Толькі б не збіцца...

Не збіцца...

 

* * *

 

- Майстар, вы робіце поспехі. Калі вы гэтакім тэмпам будзеце пісаць і далей, то рызыкуеце патрапіць у спіс самых пладавітых пісьменнікаў. За вамі не паспявацьме машыністка. Але чаму вы не нумаруеце старонкі?

Майстар? Пісьменнікаў? Што за д'ябальшчына.

На стале з'явілася поўная, яшчэ не адкаркаваная, пляшка «чарніла».

- О-о, я бачу, вы і гэтую не дапілі. Я пакідаў на пахмелле.

- Хто ты?

- Я? Люцыпар, вядома.

- Ты здорава нагадваеш мне аднаго майго сябра. Мастака. Яго завуць Аляксеем.

- Можаш называць мяне Аляксеем. У мяне шмат імёнаў. А я ўжо, барані Божа, падумаў, што ты памяшаўся, не пазнаеш.

- Дзе мы, Люцыпар? Нешта я ніяк не дапетру.

- У маім царстве, дарагі мой белетрыст.

- У пекле, ці што?

- Ну, калі гэтае сімпатычнае жытло нельга назваць раем, тады няхай будзе пекла. Я ж табе ўжо казаў: гэта мая карчма «Пад плітамі». Даруй, цяпер ужо гатэль «Пад плітамі». Пра яго ведаюць абраныя. Так што можаш быць спакойны: непажаданы госць цябе тут не патрывожыць.

- Скажы мне, Люцыпар, дзе я яшчэ мог бачыць вось гэтую карціну, што вунь ля той сцяны?

- Тую, з бярозкамі?

- Так.

- Э-э, ды ў цябе, я бачу, дах усё ж «паехаў». Гэтую карціну я дапісваў учора, але не дапісаў. Па тваёй просьбе, між іншым, узяўся за яе.

- Па маёй? Гм. Нічога не разумею.

- Значыць, я недарэмна трывожыўся. У цябе сапраўды ў галаве «заскокі». Трэба лячыцца. І табе, і мне. Давай, разлівай. Пахмелімся, то галава як бач прасвятлее.

- Я не п'ю «чарніла». Мяне ванітуе ад яго.

- Учора нешта не ванітавала. Крычаў: «яшчэ, яшчэ віна»... Лісты вунь са сшытка павырываў, пакамечыў... Хацеў спаліць, ды я адабраў запалкі. Так што не дуры: чым захварэў, тым і лячыся.

- Угаварыў ты мяне, Люцыпар.

- Ды не называй ты мяне ўжо Люцыпарам. Заві Аляксеем. Прычапіўся: Люцыпар-Люцыпар... Ну, бярэм.

- Што б ты рабіў без гэтага Люцыпара. Так і сядзеў бы ў сваёй Маргарыты пад каблуком. Майстар. Гэ-гэ. Ну, нічога. Дапішаш, я прарэцэнзую. Як ніяк, старэйшы, кумекаю дзе-што ў гэтым. А тады адпарым цябе, сашкрабем з цябе ўсялякую шчэць, начэпім убранне з іголачкі, гальштук, і...

Махнуў рукою некуды ў ваконца.

- ...І ў сталіцу, прамым ходам. Здамо пляшкі, купім табе білет. Пасля яшчэ кнігі твае буду афармляць, папомніш маё слова.

 

Здаецца, гэтага не было. Ці было?

Дзяўчына. Была ці не была?

Яна заўсёды прыходзіла рана-раненька, калі яшчэ ўсе, напэўна, спалі. І я спаў - вітаў у аблоках цыгарэтнага дыму, звыкшыся са смуродам.

Яна ціхенька садзілася на зэдлік ля стала, брала мой сшытак і чытала. А пасля перапісвала прыгожым почыркам у тоўсты альбом з вялікімі неразграфаванымі лістамі. Радкі ў яе атрымліваліся раўнюткія, як пад лінейку. Як ёй удавалася гэтак роўна і чыста пісаць?

Яна - мастачка-практыкантка. Малюе кінаафішы.

Яна зусім не падобная на Аляксея. Сур'ёзная, хоць і маладзенькая. Практычная, гаспадарская, хоць і творчага племені. Заўсёды прыносіла з сабою нешта гарачае (суп, боршч ці бульён) у літровым слоіку, часам кефір, булачку...

Як яны сябравалі?

Мы з ёю амаль не размаўлялі. І сыходзіла яна гэтак жа ціхенька, на цыпках, як і паяўлялася. Як добры прывід, як анёл-ахоўнік. Здавалася, варта мне загаварыць з ёю, як празрыстыя адносіны між намі замутнеюць.

Я не загаворваў.

Калі сядаў за стол, яна клала перада мною агульны сшытак і глядзела запытальна. Не было ў гэтым яе маладым чыстым паглядзе, у вялізных прыгожых вачах ні пакорлівасці, ні вяршэнства. Проста цікаўнасць. У руках дзяўчына трымала самапіску і абгорнуты белым ватманам альбом. Яна звычайна перапісвала, паклаўшы альбом на калені альбо на дошчачкі, якіх тут было досыць. Магла б перапісваць і на стале, месца хапала, але, відаць, не наважвалася. А я не прапаноўваў. Проста маўчаў.

Я вырываў са сшытка колькі лістоў. Бывала, лісты ірваліся няроўна, трэшчына збочвала і раздзірала тэкст. Тады твар дзяўчыны крывіўся, моршчыўся, як ад невыноснай пакуты ці болю. Я крыху звысоку і паблажліва ўсміхаўся, маўляў, эх ты, акуратыстка, і падаваў ёй парваныя лісты. Яна схілялася над чарнавіком і чыставіком, і засяроджаны тварык яе засланяўся, нібы шторкамі, доўгімі шаўкавістымі пасмамі.

Аднойчы яна не вытрымала, першаю падала голас:

- Чмыхнуў вецер, і па падворку закружыўся рой парашуцікаў-дзьмухаўцоў, якія насцярожылі і качку, і квактуху. А малеча бегала і лавіла іх...

Яна прачытала гэтыя радкі і захіхікала, засмяялася, як маленькае дзіця. Відаць, уявіла карцінку. Мяне гэты смех на нейкі час збіў з думкі, і я нават узлаваўся, але зрабіў выгляд, што нічога не пачуў.

Ёй, відаць, спадабалася цытаваць:

- Скрыўленасць засталася, але цяпер яна не перашкаджала качаняці есці, піць, рухацца, развівацца і хутка расці... Гм... А людзям душэўшая скрыўленасць таксама не перашкаджае...

Я ўжо кінуў на дзяўчыну раздражнёны пагляд, і яна замаўчала.

Але праз нейкі час зноў не ўтрымалася:

- Можа, Рытка кахае мяне так, як Маргарыта кахала свайго майстра?

Праўда, чытала ўжо ціха-ціхенька.

- Там нешта рамантычна-містычнае, а тут...

Уздыхнула. Падперла кулачком з заціснутай у пальцах асадкай галаву. Задумалася.

На мяне хваляю накацілася нейкая пяшчота да яе, зрабілася няёмка за сваё раздражненне. Калі ў пальцах зашамацела чарговая цыгарка, спытаў:

- Можна... запаліць?

Я не пазнаў свой голас. Нібыта ён, як і твар, зарос шчэццю, і драпаў па горле.

- Вы ж увесь час паліце, не просячы на тое дазволу.

У яе голасе было чыстае, без прымесяў дакору ці незадаволенасці, здзіўленне.

- Прабач.

- Што Вы... Мне нават прыемна: дым, падвал, рукапіс... І я... Гэта так рамантычна.

Здаецца, гэтага не было. Ці было?


1995-2000?

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: невядомая