Чуткі, як грыбы, амаль заўсёды вырастаюць на пустым месцы. Прыйшла, быццам з неба звалілася, нейкая новая вестка і пайшла гуляць па сяле, як п'янаваты дзядзька,— ад двара да двара. І не проста гуляе — на хаду абрастае новымі прыдумкамі, як сабака дзядамі, перарастае ў пагалоску. Ідзе час, і раптам быццам прыадчыняецца нейкая засланка, і ўсе бачаць, што пагалоска гэта — не проста бабскія плёткі, а самая шчырая праўда!..
Цяжка сказаць, хто першы ў Глыбачцы пусціў чутку пра тое, што Марфінага Міколу выпусцілі і ён вяртаецца дамоў, ды мала хто паверыў гэтаму. Як гэта вяртаецца, калі яму ўляпілі сем гадоў, а адбыў ён усяго пяць, і на табе — дамоў. Тут нешта не так... Хіба, можа, захварэў крэпка? Дык жа здаравяка быў, шафёр, пасля арміі...
Сем гадоў Мікола адхапіў за тое, што забіў айчыма. Як яно ўсё гэта выйшла, ніхто не бачыў. Разам пілі, відаць, добра набраліся, айчым, мусіць, сказаў нешта насуперак. Яны і раней не ладзілі, не зжыліся з самага першага дня, не любіў Мікола айчыма, не ўпадабаў старога, раўнаваў да маці, а сам чалавек гарачы, няўступчывы, і во — пляшкай па галаве. А пляшка ад шампанскага, як гіра. Месяцы тры перад гэтым адгуляў Мікола сваё вяселле, з той пары і засталася. А колькі там трэба было старому...
Вось і загрымеў Міколка... Адны лічылі, што сем годзікаў — многа, другія — што замала, трэба было болей, усё ж чалавека загубіў. А цяпер гавораць, што Мікола неўзагадкі павінен вярнуцца дамоў. Хоць хто мог сказаць? Відаць, маці, Марфа. Ёй балела болей, як каму...
Вяртаецца, ну і хай вяртаецца. Адусюль людзі вяртаюцца, калі чалавек жыў-здароў ды мае ахвоту вярнуцца. Толькі з таго свету няма звароту: Усявышні — гаспадар незгаворлівы, не адпускае сваіх служак назад, на зямлю.
Пагаварылі людзі пра гэту навіну дый пайшлі далей жыць, рабіць кожны сваю работу. Чужая болька мала баліць. Толькі Марфа ды Люся, Міколава жонка, і чакалі яго з дня на дзень. Ды яшчэ, можа, маленькая Міколава дачушка, яе Люся нарадзіла ўжо, калі Мікола адбываў сваё, заробленае, хоць што яно магло разумець, гэта дзіцянё? І зноў жа, жанчыны стараліся не ўспамінаць пра Міколу на людзях: страшная смерць, віноўнікам якой быў Мікола, не давала ім права нават шкадаваць яго адкрыта. Як толькі гаворка заходзіла пра Міколу, многія адразу ўспаміналі той зімовы вечар, калі па сяле раптам разнеслася пагалоска пра смерць старога Ларывона і як ніхто не хацеў верыць у такое — каб можна было забіць чалавека. Мікола тады быў як памешаны, залез па драбіне на гару і не хацеў злазіць адтуль, як ні ўгаворвалі, кідаўся цэглай. Не хацеў нават і тады, як прыехаў участковы міліцыянер, пакуль той не прыгразіў. Няма страшней гора, чым тое, пра якое няможна нікому расказаць. Адводзілі душу жанчыны, толькі застаўшыся адны, у сваёй хаце, і то стараліся гаварыць не пра тое страшнае няшчасце, а пра Міколу, пра тое, як яму цяжка недзе там, горна аднаму. Пра сябе яны маўчалі.
Мінуў год пасля суда, другі, жыццё кацілася сваім ходам, расла Міколава дачушка, і разам з дачушкай быццам расло і права жанчын гаварыць пра Міколу — цяпер ужо як пра бацьку малой сіроткі. Марфа ўжо не баялася расказваць бабам пра тое, што Мікола прыслаў пісьмо, у якім піша, быццам яму могуць зменшыць гады, бо робіць ён на нейкай надта цяжкой і рызыкоўнай рабоце і заўсёды слухаецца начальнікаў. Ды і Ларывона, айчыма, ён не хацеў, не збіраўся забіваць, так выйшла па п’янцы, па дурасці...
І вось па сяле прайшла пагалоска, што Мікола вяртаецца дамоў.
Першы Міколу ўбачыў сусед, кульгавы Косцік. Ён толькі прыйшоў пасля начной варты і не захацеў класціся спаць. Гэта Косцік зазірнуў у той вечар пад акно Марфінай хаты і ўбачыў распасцёртага Ларывона на падлозе і Міколу ля яго... Цяпер ён убачыў Міколу ў садзе, з касой. Было рана, сонца яшчэ не паказалася, толькі ўсход расплываўся сухой чырванню, абяцаючы сонечны дзень, а Мікола ўжо чыркаў мянташкай па касе. За гады, як яго не было дома, паўз плот у садзе буйна і дзіка пайшлі крапіва і парасткі ад сліў, і Мікола махаў касой асцярожна, не касіў, а падсякаў траву, трымаючы касу на руках, каб не зачапіць за які сук ці камень.
«Калі ён вярнуўся? Учора вечарам Марфа прыходзіла глядзець тэлевізар і нічога не сказала, не заікнулася нават. Знацца, знячэўку, ноччу»,— думаў Косцік, неўпрыкметку, з-за плота сачыў за Міколам і раздумваў, як тут быць: ці самому падысці да яго, ці счакаць, пакуль Мікола ўбачыць яго і падыдзе сам. Рашыў счакаць. Невядома яшчэ, як той будзе глядзець на Косціка. Можа, злуецца за суд, бо Косціку не адзін раз даводзілася паўтараць і на следстве і на судзе пра тое, як ён тым марозным надвячоркам забег да Марфы на двор, зазірнуў у акно, хацеў паклікаць Ларывона ў лазню і ўбачыў, што Ларывон ляжыць на падлозе, а Мікола поўзае з анучай ля яго, кроў зацірае. Не дай нікому такое бачыць!..
Цяпер Косцік глядзеў на Міколу і дзівіўся: ніколечкі той не змяніўся, чалавек як чалавек, махае касой, як кожны здаровы мужчына, мускулы буграмі. Спакойна косіць сабе, быццам і не было ніякай турмы. Косцік глянуў на свае худыя рукі — адно сухажылле...
Дзверы Марфінай хаты расчыніліся, выйшла сама Марфа, прайшла да плота, зняла з калка гладышку.
— Не трэба было так рана, паспеў бы яшчэ выкасіць,— сказала сыну — моцна, на ўвесь голас, а сама, відно, радая-радая. Павяла вачыма кругом, ці не бачыць хто, пайшла назад у хату. За ёй выскачыла Люся з вёдрамі — набраць вады. Мікола глядзеў, як яна выцягвала вядро з вадой на вяроўцы — страла яшчэ летась храснула папалам і ляжала тут жа ў траве,— падышоў, узяў у яе з рук вяроўку, зачэрпнуў другое вядро, дастаў, лёгка пляснуў жонку далоняй па крутым месцы трошкі ніжэй паясніцы. Яна нязлосна замахнулася на яго локцем: «во зараз заробіш», але Мікола нават і не зварухнуўся, каб адхіснуцца, бессаромна пазіраў ёй у твар падахвочваючым позіркам, быццам на нешта намякаючы, і яна ўскінула галавой, адпіхнула: «во ідзі, касі». Потым узяла яго за локці, павярнула кругом, падштурхнула да касы. І ён пайшоў — пругкай кашачай паходкай. Зноў узяў касу, чыркаў доўга і старанна,— відаць, адкляпаць не паспеў — дабіраў бруском — рэзкімі кароткімі ўзмахамі, шырока расставіўшы ногі, і твар яго паказваў задаволенасць. І гэта задаволенасць болей за ўсё не падабалася Косціку. Усё гэта было нейкае ненатуральнае, непраўдзівае. Косціку здавалася, што так не павінна быць. Паглядзець, хто не ведае, дык быццам не ў турме быў чалавек, а так недзе — можа, служыў у арміі, а гэта вярнуўся дамоў...
«Чык-чык, чык-чык!» — прайшоўся Мікола мянташкай па касе ад пяткі да наска, убіўшы кассё ў зямлю і моцна трымаючы левай рукой за рубчык, як наравістага каня за храпу, і перш чым пакласці брусок у заднюю кішэню спартыўных штаноў, застыў, успомніўшы нешта. З-за плота выпырснулі першыя промні сонца, ляглі Міколу на твар, Мікола ўсміхнуўся нечаму, і гэта ўсмешка яшчэ горай уразіла Косціка. То ўжо хацеў ісці ў агарод, каб павітацца з Міколам: што паробіш, усякае ў жыцці бывае — здарылася няшчасце, ніхто не хацеў яго, чалавек шмат перажыў, перадумаў, Ларывона ўсё роўна з таго свету не вернеш, а гэтаму трэба жыць, гадаваць дзяцей,— але гэтая ўсмешка...
Косцік так і застаўся стаяць за плотам, рады, што Мікола яго не бачыць. Няўжо можна вось так усміхацца пасля ўсяго таго, што было? Няўжо можна забыцца на ўсё?.. Хай сабе гэта было і пяць гадоў назад, але ж гэта такое, пра што нельга без жаху ўспамінаць. А тут усмешка, як у святога, як у нявіннага дзіцяці... І гэта гульня з жонкай... Косцік пастаяў, пачакаў, пакуль Мікола зноў пачаў касіць, і пайшоў у хату, забыўся і пра тое, чаго выходзіў на двор. А выходзіў з вядром вады.
— Чаго гэта ты бегаеш, як злягчаны? — сустрэла Гэлька, жонка.— Хіба не вады я цябе пасылала, га?
— Вады, дык во зараз, знацца, і прынясу,— агрызнуўся Косцік, павярнуў назад, на двор. Прынёс вядро, паставіў ля печы.
— Мікола вярнуўся...— сказаў пустым, нібы абыякавым голасам. Гэлька быццам не чула, падпраўляла вілкамі ў печы. Косцік павярнуўся да жонкі.— Кажу, Марфін Мікола з цюрмы прыйшоў,— Косцік пазіраў у печ, на агонь, вінавата плюскаючы вачыма, быццам агонь не даваў роўна глядзець.
— Дык і добра, што прыйшоў,— Гэлька разагнулася, падперла вілачнікам падбародак.— Марфа дык яшчэ ў тым месяцы ждала яго, павінны былі адпусціць. Хоць на жонку наглядзіцца ды на дачку, а то дык не паспеў жаніцца — і на табе...
— Дык-індык...— перадражніў жонку Косцік.— Паглядзеў жа, мусіць, ужэ, раз з касой у сад выйшаў... Паглядзеў і пагладзіў, ха-ха! — Косцік успомніў тое, што бачыў-ля калодзежа.
— Во-во, а я што казала. Ты цеперся збіраешся аўсяніцу скасіць, і канюшына вунь уся палегла, ды ўсё часу не дабярэш, а гэта калі чалавек рабацяшчы, дык адразу... І спаць няма калі. Вучыся, як жыць трэба...
— Ву-чы-ы-ся! Скажа, як звяжа. Вучыся... Чалавека пляшкай па галаве... Вучыся...
— Што ты ўспамінаеш пазалеташні снег. Хіба ён яго забіў? Гарэлка забіла. Ды і адбыў жа сваё. І яшчэ раз кажу: ты выберашся касіць, калі аўсяніца ўся пагніе...
— Выберуся, не бойся. Яго прасіць не пайду.
— У цябе заўсёды адна песня: абы не сёння...
— Добрую песню не грэх і лішні раз паслухаць...
— Аняго ж... Наслухалася ўжо за свой век, дзякуй Богу...
Косцік выйшаў на двор, злосна ляснуўшы дзвярыма. Дастаў з-пад застрэшка касу, выкаціў на двор калодку з бабкай, сеў на парозе стопкі, пачаў кляпаць. Цюкаў малатком, і прыемны вуху ляскат разлягаўся па двары. Час ад часу Косцік правяраў на вока, ці роўна адбіваецца каса, мацаў пальцам джала, а вуха міжвольна лавіла сухое шарканне касы за суседнім плотам — спакойнае і роўнае, размеранае ў сіле і рытме. І Косцік злаваўся на гэта шарканне, на гэту сілу, зноў браў у рукі малаток. Нагнаў колькі лопавак, і злосць ад гэтага стала яшчэ большая.
У сад з касой Косцік пайшоў, калі шарканне за плотам перасціхла: Міколу паклікалі снедаць.
Спачатку абкасіў тэлевізійную антэну. Уторкнуў касу, паварочаў антэну туды-сюды. Нешта зрабілася з тэлевізарам, дрэнна паказвае па другой праграме: адно мітусіцца на экране, сеецца, як на рэшаце. «Свісь-свісь! Свісь-свісь!» — спявала яго каса на мяккай аўсяніцы, і два раўчукі слядоў клаліся ўкруг жэрдкі — усё далей і далей ад яе.
Мікола падышоў неспадзеўкі, Косцік аж скалануўся ад нечаканасці, калі той прывітаўся.
— Ну, брат, ты і пудлівы стаў,— засмяяўся задаволена Мікола, убачыўшы Косцікаў перапалох. Суцешыў паблажліва: — Не бойся, дзядзя маленькіх не б'е, а бальшых і сам баіцца,— і працягнуў сваю шырокую пяцярню. Косцік таркануў насустрач сваю далонь, і яна схавалася ў Міколавай.
— Ды от, рашыў паабкошваць трохі, сабраць палегліцу. А то, халера на яе, прэць пачала спадыспаду. Дый жонка вантробы пераела,— пачаў апраўдвацца ён, павёўшы рукой на аўсяніцу, баючыся ўзняць вочы, каб не сустрэцца позіркам з Міколам. Яму здавалася, што таму будзе няёмка глядзець у вочы пасля ўсяго таго, што было. Але ж ці доўга можна так: стаяць адзін проці другога, гаманіць і не пазіраць адзін аднаму ў вочы. І Косцік асмеліўся, бліснуў Міколу ў твар, напароўся на яго вочы. І падзівіўся: Мікола пазіраў спакойна і смела, а чорныя вірлаватыя вочы яго як бы яшчэ і смяяліся. Праўда, нешта дзікаватае, ледзяное было ў гэтым паглядзе. Некалькі маршчын пабегла ад вачэй назад, пад вушы, два ўпартыя раўчукі пайшлі ад рота ўніз, а так нічым і не змяніўся. А ён, ёлуп дурны, думаў... Думаў: недзе пасівеў чалавек ад думак, ад перажыванняў.
— Дык як гэта ты?..— ужо смялей паглядзеў Косцік на Міколу, болей пільна. «Не-е, браце, што ні кажы, а цюрма — не дом родны, нідзе дзелася. Далася і табе, небараку. Пацямнеў з твару, зацаглянеў».
— Як бачыш, вярнуўся... А тут, сам ведаеш, работы — хоць не пачынай. Запусцілі бабы ўсё, быццам і не жылі тут. Ды што з іх за спрос: бабы ёсць бабы. Вароты пааб’язджалі, дзверы на перакос пайшлі, страла на калодзежы перагніла, добра яшчэ, што нікога не ўгробіла. Мяняць трэба. У садзе крапіва ўсё заглушыла, слівы парасткі пусцілі ўровень са старымі. У цябе-то лепей, чысцей, ды таксама не надта што.— Мікола пазіраў на Косціка, крывіў губы ва ўсмешцы. Быццам намякаў на яго нерастаропнасць.
І тады, да суда, любіў ён падсмейвацца... Бач, не адвучылі...
— Насаўсім прыйшоў? — спытаўся Косцік.
— Ну ты і даеш. «Насаўсім»... А як жа? Адтуль у водпуск не пускаюць. Насаўсім... Праўда, судзімасць яшчэ не знялі.
— Я таксама думаю, што там нямаш так, каб пагуляць пускалі. Гэта ж не проста людзей сабралі на работу ці па прызыву... Ага, не проста так...
— Па сваёй ахвоце туды ніхто не просіцца.— Мікола дастаў пачак папярос.— Закурыш?
— Не-а, адвыкаю. Кашаль хлупіць пачаў.— Косцік пацёр грудзі.— Дак, ка-аш, не па сваёй волі? Гэта мы ведаем. Пра гэта нікому не расказувай. Якая там воля. Ну, і шмат там такіх?
— Якіх такіх?
— Ну, такіх, як ты... ну, каторыя забілі каго ці, не дай гасподзь, зарэзалі, можа... Такіх...
— Усякія ёсць... І за хуліганства, і за ножык... Дзівакоў на свеце хапае...
— Іч ты іх — дзівакі!.. І слова ж знайшоў такое... Прайдохі. Хай вайна была — стралялі адзін другога. Ну — дак там вайна. Гэта сур’ёзна, тут прынцып, тут ворагі. Тут кожны ведае, на што ідзе, за што змагаецца. А зараз? Хіба табе мала месца на зямлі, хіба табе, другому, цесна? Жыві, рабі, дзяцей пладзі, гадуй. Дак не, мала другому...
— А ты што думаў?.. Толькі і жыццё, што тут во, у Глыбачцы тваёй... Я нагледзеўся, павазілі. Гэта ты прымёрз тут, прырос, як губа да пня. А маладому хочацца ўсё пабачыць, сваімі рукамі пашчупаць, паспытаць.
— Дак глядзі, ядры тваю корань, хіба хто забараняе... Дак не ж... Ён ножык у рукі — і сэрцы чалавекам шлакатаць... А пасля яго за каршэнь... ды за дрот, за краты,— Косцік склаў пальцы рук у сетку, узняў на Міколу,— во-во-о сюды, за акенца: я цябе бачу, а ты мяне — не. Во так!
— Усяк бывае,— уздыхнуў Мікола.
— Не ўсяк, а якраз гэтым і канчаецца... Скажы, Мікола, папраўдзе: а табе не страшна было там?..
— А чаго мне было баяцца? Хіба я маленькі?
— Канечне, не маленькі... Ды ўсё роўна, пасля ўсяго таго. Як ні бяры... Кажуць, нябожчыкі пасля такога часта сняцца. Не сніўся Ларывон?
Мікола памаўчаў, пажаваў папяросу:
— Не сніўся... Ды там і не да гэтага было...
— Як не да гэтага? Усё-ткі сем годзікаў...
— Сем па суду, а папраўдзе — пяць.
— Хоць праўда, што гэта я кажу сем,— спахапіўся, паправіўся Косцік, з нейкай дзіцячай наіўнасцю пазіраючы на Міколу. Здавалася, толькі цяпер ён па-сапраўднаму зразумеў, што перад ім — Марфін Мікола, той Мікола, які сядзеў у турме, і толькі цяпер па-сапраўднаму зацікавіўся ім. Ён быццам не заўважаў, што гэта ягоная цікаўнасць не па нутры Міколу.
— Ты бачыў калі-небудзь горы? Сапраўдныя, каменныя горы? Не курганы нашы... Не! І калі-небудзь глядзеў з саракаметровай апоры на зямлю? Глядзеў? — Мікола выплюнуў акурак пад ногі, патрос галавой.— Не? То-та. І не працаваў ніколі на такой вышыні. Чалавек з такой вышкі, што мурашка.
— Дак хіба прымушаюць лезці на гэтыя апоры?
— Ніхто нікога не прымушае, ніхто не гоніць. Дабравольна просяцца. Хочаш скарэй пабачыць сям’ю — сам папросішся. Ці грудзь у крастах, ці галава ў кустах... А то, думаеш, так бы пусцілі Міколу раней пары? Няма дурняў.— Мікола сарваў травіну, пачаў нервова кусаць яе, кусаў і сплёўваў. Твар яго стаў сухі, злосны, голас далёкі.— Там, брат, пачынаеш добра разбірацца, што ёсць такое жыццё гэтае. Як падумаеш, што табе яшчэ толькі дваццаць пяць і ты яшчэ нічога на свеце не ўбачыў, нічога не паспытаў — ні салодкага, ні салонага, ні ты не любіў, ні цябе не любілі,— як падумаеш пра ўсё гэта, то, скажу табе, не толькі на апору, на сцяну палезеш.
— Усякая жывая істота жыць хоча...
— Ат, што ты петрыш ва ўсім гэтым? Пабыў бы на маім месцы...
— І праўду кажаш. Ад адных перажыванняў не вытрываў бы, згарэў... Забіць чалавека...
— Я не пра гэта,— Мікола скрывіўся.— Я пра турму гавару, пра тое жыццё. Ды ладна, што тут успамінаць.— Мікола ўсміхнуўся.— Цяпер трэба пра другое думаць. Во трэба схадзіць у майстэрню: балты падабраць на завесы, сякеру навастрыць... З гэтым і выйшаў на двор ды ўбачыў цябе... Думаю, зайду, павітаюся. Даўно не бачыліся.
— Ага, жывы пра жывое дбае... У мяне дак з тэлевізарам нешта зрабілася, другая праграма дрэнна ідзе, ніяк направіць не магу. Мітусіцца экран, і ўсё тут... А ў майстэрнях ты наўрад ці даб’ешся якога толку — дарма толькі сходзіш. Там-то цяпер будуць усе — і Рыгор, і механік, і Ляксандра. Жніво, суматоха, то тое ломіцца, то другое — калгаснай работы хапае, а тут яшчэ кожны сунецца са сваім. Учора пайшоў баньку зварыць на кассё, дак не ўзяліся: нямаш калі.
— А я ўсё ж схаджу...
— Хіба я не пускаю цябе, ідзі. І мне трэба махаць, бо скора не памахаеш. Бач, як смаліць, а шчэ ж і не высока ўзлезла,— Косцік зірнуў на сонца і паспешна зачыркаў мянташкай па касе.
Мікола пайшоў у свой двор, адтуль — на вуліцу. У майстэрні ён не забавіўся, праз якой паўгадзіны ішоў назад. «А я што казаў, цяпер там не да цябе, нож натачыць не прыткнешся»,— падумаў Косцік, пабачыўшы яго. Ды прыгледзеўся: Мікола вяртаўся не з такам — на завесах пазвоньвалі балты з гайкамі, і на сякеры вышэй вастраўя ляжала шырокая жоўтая паска — налёт ад мяккага тачыла. На тым тачыле Рыгор дазваляў тачыць толькі нажы ды долаты. «Во ты і вазьмі, з’еш яго, Рыгора,— падумаў Косцік пра каваля.— Мне ўчора дак баньку не захацеў зварыць, а гэтаму чорту кашлатаму знайшоў час і балты з гайкамі падабраць, і тапор навастрыць...»
Сам «чорт кашлаты» быў хмурны і адразу ўзяўся за работу.
«Мне баньку зварыць — дак часу няма («калі хочаш, сам пашукай у ломе, мо знойдзеш якую старую, а як стане вальней, прыдумаем што лепшае»), а гэтаму дак усё знайшлося...» — злаваўся Косцік, зацята махаючы касой, падбіраў палегліцу: вецер і дождж паспелі ўсё палажыць.
Дакасіў у садзе, выйшаў за хлеў, на канюшыну. Тут было яшчэ горай, канюшына высокая, густая, пудоў пяцьдзесят набярэцца, не меней, але ляжала яна пластом, збітая, пакручаная, невядома, з якога боку падступіцца.
І ўсё ж да абеду Косцік узлупіў ладны кавалак.
Трохі адляжаўся ў сенцах, у халадку, счакаў, калі сонца пакоціцца наніз і ачахне гарачыня. Зноў выйшаў з касой. Але скошаны лапік большаў марудна, дый касу трэба было часцей падпраўляць бруском. Колькі разоў хадзіў у стопку — піць хлебны квас.
Мікола ўсё ляскаў у сваім двары. Надвечар, як сонца апусцілася да лесу, Мікола выйшаў за хлеў, да Косціка:
— Канчай дурную работу, пайшлі да нас.
— Не, не пайду, вы ўжо самі там як-небудзь управіцеся,— пачаў слаба адгаворвацца Косцік, пазіраючы на свой двор. Яму і карцела пайсці — дакуль можна касіць,— і ведаў, што Гэлька не пахваліць за такое.
— Ды не глядзі ты на двор, Гэлькі няма, разам з маёй на таку. Пазней і яны прыйдуць, па чарцы возьмуць. Думаеш, у іх няма душы, ім не хочацца? Пайшлі, там ужо ўсё гатова.
— Ну хіба так, хіба разам з бабамі,— пагадзіўся Косцік.
Зайшлі ў двор, Косцік уторкнуў касу пад страху.
Пакуль Косцік касіў, Мікола паспеў падкапаць і выпраміць шулы ў варотах, навесіў завесы, нават крукі змазаў тавотам, каб лягчэй хадзілі. «Чорт кашлаты, ну і хватка. Дзе ні павернецца — усюды гарыць»,— падумаў з зайздрасцю Косцік, прыкінуўшы, што той за аднаго паўдня зрабіў тое, што Косцік рабіў бы дні тры.
Дзверы ў сенцах таксама віселі на новых завесах. «А гэта ўжо дарма, на новыя завесы ды старыя дзверы. Трэ-э было і дзверы змяніць»,— параіў у думках Косцік. На дзвярах відны глыбокія ўмяціны: з той начы, як Мікола сядзеў на гары і кідаўся цэглай — пужаў людзей. І Косціку неяк стала не па сабе, як і ў тую ноч, калі і ўчастковы, і людзі ўгаворвалі Міколу злезці з гары, а той сядзеў недзе ў цемнаце, маўчаў і шпурляў уніз цэглай.
З той пары мінула пяць гадоў, а ў хаце гэтай Косцік быў, можа, разы са два і то так, мімаходзь, і цяпер, як толькі ногі пераступілі парог другой палавіны, позірк неяк сам сабой упёрся ў падлогу — у тое месца, дзе тады ляжала галава старога Ларывона. У тым месцы ў маснічыне чарнеў вялізны сук, а ля яго тады нацякла была лужына крыві. І сёння Косцік адразу ўгледзеў гэты сук, і яму падалося, што зараз кругом яго ўсё яшчэ нешта ржавее.
Косцікаў позірк заўважылі Мікола і Марфа — яна стаяла ля кутняга акна, чакала іх,— Мікола паморшчыўся, а Марфа замітусілася, як курыца ля куранят:
— Давайце, мужчынкі, сюды, за стол. Хай яе, з гэтай работай, яе ніколі не пераробіш. Ці, можа, Косцік, абдаць рукі хочаш, то давай я палью.
— А яно, відаць, трэба і апаласнуць,— пагадзіўся Косцік, паварочваючыся назад, на двор. Ён спаласнуў рукі, выцер ручніком, які Марфа трымала тут жа, на плячы, пайшоў у хату.
Іх, відно было, даўно ўжо чакалі. На стале стаяла ўсё, што трэба для такой прычыны. Акрамя талерак і белай пляшкі з гарэлкай стаяла цёмная пляшка з-пад шампанскага... «Няўжо тая самая? Няўжо не выкінулі?»
— Ты не бойся, Косцік, у ёй не гарэлка,— па-свойму зразумела Косцікаў позірк Марфа.— Там сок ад яблыкаў, можа, хто запіць захоча. Шчэ восенню з Люсяй ціснулі, дык літраў з дзесяць ёсцека.
Косцік махнуў рукой — ат, сок дык сок, прымерыўся вокам да невялікай поўнай чаркі: дзе ты дзенешся, жыць у суседстве — і глядзець воўкам адзін на другога...
— Давай, Косцік, давайце, мужчынкі, выпіце, і я з вамі падыму чарку. Гэта ж такая радасць у хаце нашай, такое свята... Давайце. Хай яно патане, такое гора,— Марфа заміргала, заплакала, але тут жа выцерла вочы рогам хусткі, і быццам не было слёз, вочы засвяціліся жыва і ясна.— Давайце, мужчынкі,— і першая выпіла, падахвочваючы іх.
— А-а-а, дзе наша не прапала,— узняў чарку і Косцік.
Марфа пасядзела трохі за сталом ды пабегла: ці мала клопатаў у гаспадыні летнім надвячоркам. Мужчыны засталіся адны. Выпіўка ішла не надта спорна, не было асаблівай ахвоты ні ў Косціка, ні ў Міколы, відаць, віной яшчэ была і духата на дварэ — яна чулася і тут, у хаце. Мікола быў злосны, сумны, хоць і ўсміхаўся і падганяў Косціка з гарэлкай. Косцік соп носам, аглядаўся па кутках, быццам упершыню быў тут, і вочы яго не-не ды і натыкаліся то на цёмную пляшку на стале, то на маснічыну з чорным сукам.
— Халера яго ведае, з гэтым тэлевізарам,— загаварыў ён, і здавалася, што толькі тэлевізар і займаў яго галаву цяпер.— Першая праграма добра ідзе, чыстая, а другая нешта пачала сіціцца. Пусціш — і пачынае мітусіцца, палоскі нейкія, ці што... Быццам снег недзе ідзе, увесь экран засланяе. Думаў, можа, антэна вінавата, круціў яе і так і гэтак, адно ліха. Бывае, добрае кіно перадаюць ці так праграма якая, канцэрт,— нічога нельга разабраць. Голас добры, а нічога не відаць.
— Тэлевізары — не мая спецыяльнасць. Калі б у цябе з электрычнасцю што-небудзь такое, тут я магу. А гэта... не мая вобласць.
— Не хочацца, вунь як не хочацца, а, мусіць, давядзецца везці ў раён да майстра, каб паглядзеў. Там, можа, і рамонту таго на раз плюнуць, можа, лямпу якую замяніць, ды дзе ты дзенешся. З маімі граблямі ў тэлевізар не палезеш. Шчэ трэсне так, што капыты задзярэш, маладую ўдаву пакінеш — ха-ха! Я перачытваў інструкцыю, ведаеш, там астатачныя токі ходзяць, ды яшчэ якія токі. Лепей іх не чапаць...
— Тут ты кажаш праўду: калі не петрыш — не лезь. Лепей пазаві чалавека, які разбіраецца, гэта і прасцей, і дзешавей... Ну, паехалі... Як ты кажаш, дзе наша не прападала. Усё ж сустрэліся праз столькі гадоў, суседзі, што ні кажы, хоць і паказуюць на судзе адзін на другога.
— Ага, паказуюць,— пагадзіўся Косцік.
— Нават і тады, калі іх ніхто не прымушае, не просіць...
Косцікава рука з чаркай ішла да рота і раптам спынілася, застыла на паўдарозе. Ён з чэпкай, вострай увагай паглядзеў на Міколу:
— Ага, і прымушаць ніхто не прымушаў, і прасіць ніхто не прасіў...
Мікола кісла ўхмыльнуўся:
— Ну, чаго ты натапырыўся? Не перажывай, я злосці на цябе не нашу... Бяры чарку...
— А што, і вазьму,— зноў пагадзіўся Косцік і выпіў. Ён быў зусім цвярозы, а цяпер як быццам нават і павесялеў, і Мікола таксама не быў п’яны, толькі, можа, крыху асалавелы. Закусвалі моўчкі, у нейкай цяжкай, гнятлівай маўклівасці. Мікола адкусіў кавалачак мяса, паклаў відэлец на стол, прыціснуў кулаком, узняў цяжкія вочы на Косціка:
— Ведаеш, крыўдна... Свае людзі...
— Што крыўдна?
— Нічога. Гэта не пра цябе...— Мікола памаўчаў.— Пайшоў я ў майстэрні. Ад цябе. Ну ты ж бачыў: балты трэба было падабраць, тапор навастрыць, тут на ім, мусіць, цвікі секлі... Ля кузні Лёнька Зубаты, Вацік, яшчэ адзін, не ведаю, хто такі,— чорны, каратканогі, з вузенькімі, быццам прарэзанымі вачыма...
— Новы інжынер, нядаўна прыехаў.
— Яно і відно, што начальнік, бо хлопцы з ім на «вы». Лёнька і Вацік, мусіць, проста з поля, ад камбайна. Матавіла пабілі, ланцуг парвалі, прыехалі падмяніць — са старога новае ляпілі. «Га-га-га, га-га-га»,— дзе работа, дзе смех. Смеху больш, чым работы. І тут падышоў я са сваімі завесамі...— Мікола пажаваў мяса, праглынуў, быццам яно не давала гаварыць, падаўся цераз стол да Косціка.— Падышоў я... Падышоў, дык быццам мову ім адабрала. Як адсекла. Кінулі работу і пазіраюць на мяне, быццам я з неба зваліўся. Ну, хай інжынер, ён чалавек чужы, не ведае мяне, а гэтыя — і Лёнька, і Вацік — равеснікі, можна сказаць, баранку разам круцілі. Ды і сам Рыгор... Ва ўсякіх пераплётах даводзілася мне быць, але каб такое... Каб свае хлопцы і так не рады былі... І людзі як быццам свае, а глядзяць як на чужака. Руку другі баіцца падаць... А гэты, чорны, інжынер, пазірае на нас, на камедзію гэту, і нічагусенькі не разумее. Шчэлачкамі сваімі то на мяне, то на іх: што гэта такое? Урэшце Вацік расцяў шчэлепы: «Рыгор, гэта, мусіць, да цябе...» «Мусіць, да цябе!..» Быццам мяне там няма, быццам я сам не ведаю, да каго мне трэба! І Рыгор хвастом завярцеў: «Нічога не будзе, матавіла трэба канчаць».— «Мы тут без цябе ўправімся»,— зноў закамандаваў Вацік. Начальнік такі. Закамандаваў, а сам пазірае на чорнага, згоды яго патрабуе. І той кіўнуў галавой, дазволіў — усе расступіліся, прапусцілі мяне ў кузню.
— Знацца, уважылі,— хіхікнуў Косцік.— Бач, не паглядзелі, што жніво, што гарачка... А я ўчора хадзіў баньку на касу зварыць, дык адправіў... сам Рыгор адправіў. Некалі, кажа. А цябе, бач, уважылі.
— Уважылі... Я нутром чую ўвагу гэту, упоперак горла засела яна... увага... Каб скарэй адпрэчыць мяне, каб вочы не мазоліў... А ты чаму не п’еш? Пі, сусед, не саромейся. Я злосці на цябе не насіў і не нашу.
— Гэта добра, што не носіш,— Косцік засмяяўся, але зараз жа перасціх, падаўся да Міколы.— Слухай, Мікола, вось і там, на судзе, і да суда яшчэ, і цяпер я ўсё ніяк не магу дайсці: за што гэта выйшла ўсё ў вас? Тому, што ты на судзе гаварыў, бытта не помніш нічога, што гэта проста афект такі быў, я ні грамулечкі не веру. Так не бывае. Ты злосны быў на яго, толькі ў злосці можна так...
— Злосны, кажаш... Канечне, злосны. Ён мне не падабаўся. Ды што не падабаўся, я не любіў яго, я яго пераварваць не мог. З самага першага дня, як мама прывяла яго ў хату. І чым далей — болей...
— Самога не пераварваў, а хлеб ягоны еў. Ён жа і вучыцца табе пасабляў, і глядзеў, каб ты і адзеты быў, і абуты, і ўсё такое. І да таго ж — айчым, бацька твой, хай і не родны, а бацька, мужык тваёй маці.
— Айчым... У тым-та, можа, і бяда, што айчым... А можа, і не ў тым. Айчым — не бацька, хоць і спіць на тым ложку, дзе спаў бацька. Хліпкі ён быў, слабага заводу. І надта ж любіў пагаварыць, павучаць любіў... Праведнік. Тое не так, гэта не так. Там няправільна ступіў, там не так зрабіў. Я даўно збіраўся правучыць яго. Але хіба я ведаў, што ён такі слабак... А тут яшчэ гарэлка, і ён пад злосць сказаў нешта... Не помню ўжо што. Ну, я і трэснуў... пляшкай...— Мікола кіўнуў на пляшку з яблычным квасам — яна, непачатая, так і стаяла на стале.— А пасля быццам правал нейкі... Помню толькі, як вы аблажылі мяне на гары, як ваўка... Хаця не... Помню, як мільгануў нечы твар пад акном... Тады я не пазнаў цябе, пасля даведаўся, што гэта быў ты... Хоць якая розніца... Не ты ўдаў бы, дык нехта другі... Праўда, крыўдна было, асабліва там, на судзе. Ведаеш, была нават такая думка: «Ну, пачакай, Косцік, хіба не давядзецца мне вярнуцца, я тады прыпомню, выпрастаю тваю крывулю, каб не кульгаў, пачакай толькі...» — Мікола ўсміхнуўся, быццам успомніў нешта харошае, даўняе, не бачыў, як камянее, напружваецца Косцікаў твар, як у таго пачало сутаргава дрыжаць падбароддзе.
— Слухай, дык у цябе была крыўда на мяне? І дайжа злосць? — прашаптаў Косцік збялелымі губамі.
— Была, прызнаюся. Хто людзей сабраў? Ты, Косцік. Хто прасіў цябе лезці пад маё акно, га? Хто прасіў?
— Дак я ж хацеў... у лазню паклікаць... Старога хацеў, цябе...
— Чорт з ёй, з лазняй... Калі свінню смаляць, ёй не да парасят...
— А калі б... а калі б гэта не Ларывон, а ты... ляжаў пластом?.. І тады трэба было б маўчаць?..
— Ну, зраўняў адно з другім. Ларывон — гэта Ларывон, а я — гэта я...
— Дак гэта што? Выходзіць, я вінаваты?
— Ну, як табе сказаць... Калі па суду, то не, а калі па-суседску — то вінаваты...
— Дак... Можа, ты ўсё ж... даруеш мне маю віну, га? Хоць цяпер даруеш?..
— Ну чаго ты раскрычаўся? Я ж кажу, што злосці на цябе не нашу. Што было, тое сплыло, і хто старое ўспомніць... Бяры лепей выпі, і я з табой за кампанію,— Мікола зноў наліў сабе.— Канечне, дарую. А іначай як жа жыць у суседстве?.. Толькі скажу шчыра: калі не дай бог яшчэ што-небудзь такое... Тады глядзі, тады помні...
— Што ты сказаў? — Косцік адчуў, быццам шчоўкнула нейкая спружына ўсярэдзіне, саскочыла зашчапка з душы, млявая лёгкасць стукнула ў галаву, і перад вачыма паплыў туман. Рука сама пайшла па стале, наткнулася на нешта круглае і тоўстае, у гэтага круглага і тоўстага быў тонкі канец, пальцы моцна сашчапіліся на ім... Дрэнна цямячы, што робіць, Косцік размахнуўся і ляснуў гэтым круглым і тоўстым Міколу па нахіленай галаве. Мікола здзіўлена ўзняў галаву, шырока раскрытымі валовымі вачыма паглядзеў на Косціка, быццам спрабаваў нешта ўразумець, але, мусіць, вельмі мала часу адпушчана было яму на гэта, вочы падкаціліся, і ён ссунуўся на падлогу. Косцік прысеў на коленцы ля Міколы, прыклаўся вухам да грудзей, доўга ўслухоўваўся. Пачуў стукат сэрца: яно білася недзе далёка і глуха.
У гэты час адчыніліся дзверы і на парозе паказалася Марфа. Убачыла Міколу, Косціка, кінулася да іх:
— А божачкі, што гэта такое?
— Нічога. Разгаманіліся тут, за чаркай. Я ненарокам стукнуў яго. Думаў, ён здаравяка, малады, ажно не, хліпкі нейкі, слабак выйшаў. Саўсім слабак...
— Забіў! Забіў, азіят чортаў! А божа ж мой! — загаласіла Марфа.
— Жывы ён, не галасі! Памажы лепей падняць ды пакласці на ложак. Хай паляжыць, аддыхаецца... Ды вады прынясі.
Яны перацягнулі Міколу на ложак. Косцік расшпіліў кашулю ў яго на грудзях, узяў конаўку ў Марфы, пырснуў вады Міколу ў твар. Мікола варухнуў вейкамі, потым цяжка расплюшчыў мутныя вочы, доўга пазіраў угору. Патроху вочы пачалі праясняцца, нешта жывое, асэнсаванае паплыло ў іх, ён перавёў позірк на Марфу, на Косціка, таргануў губамі, быццам хацеў усміхнуцца, і зноў заплюшчыў вочы...
— Забіў, забіў сыночка, насмерць забіў! — зноў загаласіла Марфа.— Памірае дзіцятка маё! Трэба людзей зваць, участковаму заявіць...
— Перастань, не падымай гвалту,— пачуўся глухі Міколаў голас.— Дай паляжаць спакойна.
— Паляжы, сынок, паляжы, даражэнькі... А божачка мой... Мне здалося, што ён забіў цябе, саўсім забіў, насмерць забіў...
— Не забіў... Яшчэ не забіў,— і Мікола скрывіў губы ў жаласнай усмешцы, перавёў вочы на Косціка.— А ты добра мяне... па цемю... Правільна... Так яму і трэба.
— А што ж гэта робіцца? Як гэта далей жыць будзем? — галасіла Марфа.
— Як і ўсе людзі,— сказаў Косцік і выйшаў з хаты.
Назаўтра з самай раніцы Косцік чыркаў касой за хлявом — дакошваў канюшыну. Калі каса пачынала дрэнна браць, даставаў брусок, мянташыў, крывіўся тварам: успамінаў учарашняе і зноў пачынаў злосна махаць касой.
Пад снеданне на соткі выйшаў і Мікола, зайшоў спераду, па някошаным, паздароўкаўся. Косцік буркнуў нешта сабе пад нос.
— Ніколі не падумаў бы, што ты такі гарачы. Заводзішся з паўабарота.— Мікола стаяў наперадзе, пільна пазіраў на Косціка і спрабаваў усміхацца, але ўсмешка выходзіла вымучаная. Косцік не ўзнімаў галавы, быццам не бачыў яго: махаў і махаў касой — усё наперад.
— Ды ты надта не перажывай, Косцік,— праглынуў камяк Мікола.— Я на цябе зла не нашу... хоць ты на мяне і руку падняў...— Мікола гаварыў, а губы быццам акамянелі, дрэнна слухаліся.
— Адстань... і не стой наперадзе,— зазлаваў Косцік: ён дакасіў да самых Міколавых ног.— Не стой, што я цябе — абкошваць буду?
Усмешка паволі папаўзла з Міколавага твару, папаўзла і перакрывіла твар. Мікола павярнуўся і пайшоў у свой двор,— ссутуліўшыся, угнуўшы галаву.
І цяпер, можа, першы раз за два дні, Косціку стала шкода яго. «Не-е, браце, што ні кажы, жыццё — як харошая жонка: яно праўду любіць, ой любіць».
1974