Некалі пасёлак цягнуўся на кіламетр, а мо і болей, і хаты стаялі так густа, як тое маглі дазволіць шэсцьдзесят сотак гародаў. Як і па ўсёй Беларусі, вайна і тут пракацілася жалезным катком, мужчын павыбіла, а хаты, дзякаваць Богу, пакінула. Адно толькі школа згарэла.
Усё гэта было даўно, паўста гадоў таму, а мы ехалі цяпер. Пачатак вясны, праз тры дні Раданіца, і мы хацелі пабываць на родных магілках, прыбраць іх. Уся дарога засталася за плячыма, і вось апошні пасёлак перад могілкамі, правільней, тое, што ад яго засталося: некалькі хат на адлегласці пеўневага крыку адна ад адной, там-сям парадзелыя сады, здзічэлыя кусты бэзу і сліў. Нават старажылу гэтых мясцін цяжка было ўгадаць, чый двор ацалеў, а ад чыйго і знаку не стала. Час злізаў прыкметы, што паказваюць на сядзібу і характар гаспадара яе, — хто ён і адкуль, рабацяшчы ці так сабе, самасейка, як у нас некалі казалі, «чылы». Такі можа век пражыць і палку ў зямлю не ўторкне, вярбіну тую, што вырастае на самай чэрствай няўдобіцы, не кажучы ўжо, каб выняньчыць яблыню ці грушу.
А Людчын сад стаяў, як і некалі, у гады майго далёкага дзяцінства. Так падалося мне на першае вока, праз шкло машыны, і я ўзрадаваўся, што час — не гаспадар над гэтым дворышчам, і папрасіў, каб спынілі машыну.
Перайшоў нядаўна засланую асфальтам дарогу і па слізкай, набраклай вясенняй вільгаццю сцежцы, што віляла паўз сад, пайшоў да Людчынай хаты. Пасля таго як растаў снег, па сцежцы, відаць, яшчэ не ступала ні адна нага — узбухлае пабурэлае лісце, шэрая зляжалая трава. Але не, і ў гэтым садзе нашмат паменела і груш, і яблынь. Куст бэзу пад вокнамі хаты шырока разросся, заняўшы маладымі парасткамі ўсё ўкруга сябе, прашываючы прамымі вострымі стрэлкамі нават убітую, як ток, зямлю на сцежцы.
Замка на дзвярах не было, і я зайшоў у сярэдзіну хаты — калідорчык, першая палавіна, другая. Холад і сырасць сведчылі, што тут даўно ніхто не жыў. На нефарбаванай засмеценай падлозе голы драўляны ложак з высокай спінкай, шпарованы дашчаны стол на точаных ножках, лаўка паўз сцяну. На прыпечку невялікі чорны чыгунок, як намёк на нядаўнюю прысутнасць чалавечага жыцця. Усё тое, што я некалі бачыў і ведаў, і ўсё такое халоднае і чужое. Адно, чаго не было тут раней, — гэта партрэты членаў Палітбюро ЦК КПСС апошняй фармацыі. Не надта вялікія, у простых лакавых рамках, яшчэ нядаўна яны віселі па ўсіх калгасных клубах. Цяпер яны стаялі на вокнах, упрытык адзін да аднаго, тварамі на двор і закрывалі ніжнюю палову ўсіх вокнаў. Брэжнеў, Кунаеў, Андропаў, Грышын — усе аднолькава спакойныя і аднолькава бясстрасныя. Спачатку я падумаў, што нейкі вясёлы аматар сабраўся стварыць мясцовы музей. Пасля зразумеў, што гаспадары даўно пакінулі гэтую хату, тут жылі другія, і па ўсім, часовыя людзі і замест фіранак, каб не ўсё відно было з двара, абставілі вокны партрэтамі зноў жа, за непатрэбнасцю, некім выкінутымі.
Я ведаў гэту хату зусім іншай. Там, дзе цяпер ляжаў малады тлуста-чорны асфальт, тады ішла звычайная вясковая дарога, абапал якой стаялі хаты. Гэта была дарога праз пасёлак, вуліца, і гэта была мая дарога ў школу.
Нібыта толькі ўчора я церабіўся па ёй, перакінуўшы цераз плячук лейчыну зрэбнай торбачкі з букваром і некалькімі аркушыкамі тоўстай калянай паперы, якую бацька прывёз «з раёна», выпрасіўшы ў нейкай канторы «для майго школьніка» пад пісьмо і арыфметыку.
Школа была на гэтым пасёлку і стаяла па гэты ж бок, што і Людчын сад, толькі трохі далей. Прасторная будыніна, збудаваная на гладкі вугал, пасярод яе печ-гаргара, шэсць ці сем высокіх вокнаў з павыбіванымі шыбамі, праз якія — і дождж і вецер...
Пасля таго як дзяцей перапісалі, мужчыны збілі з абчасаных жэрдак сталы-крынджолы і лаўкі. Жэрдкі абчэсваліся збольшага, сядзець на іх было мулка, але яшчэ горай было пісаць: ручкі і алоўкі правальваліся ў шчыліны, чарніліцы куляліся, заліваючы паперу і кніжкі.
Да ўсіх гэтых бедаў, калі іх можна так назваць, была ў мяне і свая асабістая: на вачах усяго класа рашаць ля дошкі задачкі. Рашаў я іх лёгка, можна сказаць, з ходу, але рашэнне трэба было запісаць на дошцы. Гора было ў тым, што ў класе я быў самы малы, а пад дошку было прыстасавана ці то сядзенне нейкай шыкоўнай, аблітай чорным лакам даваеннай лаўкі, ці то адламанае века старога панскага раяля. Гэтая вузкая дошка была прыбіта не так і высока, але майго скупога росту хапала толькі на тое, каб дацягнуцца да яе ніжняга беражка. Калі запісаць нешта вышэй, трэба было падстаўляць маленькі слончык, які спецыяльна для мяне прынесла аднекуль настаўніца. Асцярожна пераступаючы, я ішоў разам са слончыкам уздоўж дошкі. Слончык часта куляўся, я ляцеў на падлогу, уставаў, перастаўляў яго далей, цягнуўся рукой угору і... вясёлая пацеха для ўсіх працягвалася.
Гэта калі гаварыць пра школу. А жылі мы на другім пасёлку, кіламетры за два. Восенню ці вясной прабегчы іх разам з усімі было проста і весела, іншае зімой, па плыўкім снезе, ды яшчэ калі ты, як круцёлка, перахрышчаны з галавы пад пахі суконнай матчынай хусткай. Аднойчы я так знясіліўся на завірушнай дарозе, што на апошнюю гурбу перад самай школай сілы ўжо не засталося. Гурба была высокая, снег сыпкі, мяла мяцеліца, і чым болей шабуршыўся я, каб адолець яе, тым меней сілы заставалася. Зусім блізка — во, працягні руку! — былі вокны школы, за шыбамі відаць былі галовы дзяцей, там ішло прывычнае жыццё, а ты тут хоць плач. Відаць, гэтым бы ўсё і скончылася, калі б мае роспачныя намаганні не ўбачыла ў акно настаўніца. Яна выскачыла на двор у адной сукенцы, прыкрыўшы плечы вязанай белай хусткай, выскубнула мяне са снегу, прыціснула да грудзей і пабегла назад.
Я аж захліпнуўся ад радасці вызвалення і таго цёплага і такога свойскага духу, што ішоў ад настаўніцы, яе валасоў, яе маладога цела. Відаць, гэта быў той таямнічы дух жанчыны, які кідае мужчын на розныя адчайныя ўчынкі. Вядома, я тады не мог зразумець гэтага, але адчуць нешта адчуў.
Прычыніўшы за сабой дзверы, настаўніца паставіла мяне на падлогу, развязала маміну хустку, расшпіліла і зняла світку. Я стаяў перад усімі, як балванчык, лыпаючы вачыма і хапаючы ротам сыраватае паветра збольшага абагрэтай хаты, хаваючы ў душы тайну, да якой нечакана прычыніўся.
І зноў я плятуся ў школу адзін — ці то праспаў, ці карову выганяў на пашу і запазніўся. Выйшаў у канец пасёлка і бачу, як далёка наперадзе ў кусты каля мосціка ўцягваюцца маленькія, нібы мурашкі, постаці маіх школьных суседзяў-аднасельцаў. Лічы, што яны ўжо ў школе, а ты хоць разарвіся — не дагоніш і на першы ўрок спознішся. На плячы ўсё тая ж палатняная торбачка, у ёй буквар і пагабляваная дошчачка пад мел: аловак і паперу ўчора, калі ўсім класам прыбіралі на школьным двары і паскідалі ў кучу ўсе торбачкі, нехта ўкраў.
Але жыццё саткана не толькі з адных непрыемнасцей. Раптам чую, як недзе ў мяне за спіной набягае тупат конскіх капытоў. Не азіраючыся, саступаю з дарогі і тут над самым вухам чую здаровае мужчынскае «тпру-у!». Побач спыняецца двухколка-брычка са скураным сядзеннем, на якім, шырока расставіўшы ногі ў хромавых ботах, сядзіць па-гарадскому апрануты мужчына з чорнымі вусікамі на чыста паголеным твары. Раменныя лейцы туга напяты ў руках, вочы весела іграюць.
— Залазь, паехалі!
Такой удачы і ў казках не бывае. Я хапаюся за прыступку, дужая рука падчэплівае мяне за каўнер, ускідвае на пухкае сядзенне, і сыты конь лёгка тупаціць па сухой дарозе, даганяючы маіх сяброў. А вось яны і самі, пасталі і дзівяцца: хто гэта шпарыць на такім прыгожым рысаку? Аж гэта я са сваёй зрэбнай торбачкай і гонарам на ўсё сяло пад’язджаю пад самыя вокны школы.
Добра абагрэць усю вялізную школьную будыніну зімой было проста немагчыма. Але калі ў печы гарэла і страляла, то здавалася, што страляніна гэта ад цяпла — таго, што ёсць, ці таго, што будзе, і на душы было ўтульней. Можа, таму ў печ і падкладвалі ўвесь час — і на ўроках, і на перапынках. Тым болей што нарэзаныя круглякі ляжалі тут жа, у запечку, каб не выкалупваць іх недзе з-пад снегу. І калун — залізаны і вызублены на цвіках і суччы бяздомны тапор — заўсёды ляжаў пры дрывах. Трэба было толькі ўзяць яго, разбіць два-тры круглячкі, і ўсё — ёсць агонь!
З гэтым калуном звязана свая сумная гісторыя.
Звычайна дровы рыхтавалі на перапынку. Нехта адзін калоў, а большасць стаяла паўкругам, разявіўшы раты. Так было і тым разам. Перапынак скончыўся, настаўніца сказала садзіцца, і ўсе заспяшаліся. Толя Яцкевіч стаяў ззаду за мной і, падганяючы мяне, піхнуў у плечы: «Хутчэй!» Піхнуў не моцна, але я ўжо сам памкнуўся ісці, і гэтага ягонага штуршка хапіла, каб я з нагі баўтануў галавой наперад, пад ускінуты калун. Выратавала мяне тое, што калун быў тупы і ляцеў уніз болей па волі ўласнага цяжару, чым пад сілай кволых рук. Удару я нават і не пачуў. Проста стала горача ў галаве і бліснула ўваччу.
Я нават і не ўпаў, схапіўся рукой за галаву і пайшоў за парту. Так і праседзеў палову ўрока, час ад часу адымаючы руку, каб паглядзець, ці ідзе кроў. Кроў ішла толькі спачатку, потым перастала, адно мяккім туманам то наступала, то адступала млявасць.
Нехта ўсё-такі сказаў настаўніцы пра тое, што здарылася. Яна агледзела рану, не ўбачыла нічога страшнага, але з урокаў мяне адпусціла. Як я дабраўся дамоў, не ведаю. У памяці засталіся толькі вялізныя перапалоханыя маміны вочы, калі я, бездапаможны і абвялы, паказаўся на парозе. Знайшлі бацьку, ён запрог нейкага каня і пагнаў у бальніцу.
Доктар выстрыг валасы ўкруга раны, нечым яе прамыў, змазаў, прысыпаў парашком, заматаў галаву, не шкадуючы марлі. Працэдура была не такая балючая, як надакучліва марудная.
— Лічы, хлопец, што ты другі раз на свет нарадзіўся,— сказаў доктар.— Чэрап рассечаны, але, дзякаваць Богу, плява цэлая.
Чэрап чэрапам, але дадому я вяртаўся, як герой. З тыдзень пракачаўся ў пасцелі, пакуль рану зацягнула струпам, і зноў пайшоў у школу, і зноў чамусьці адзін.
Бралася вясна, цяплела, па злізаных сонцам ледзяных каляінах беглі ручаі. Я не спяшаўся, ішоў нага за нагу, прагна ўзіраючыся ў навакольны свет, быццам бачыў усё гэта першы раз. Зайшоў у школу ў сярэдзіне ўрока і здзівіўся насцярожанай цішыні, якой сустрэў мяне клас. Стаяў ля парога, не адважваючыся прайсці наперад, а ўсе пазіралі на мяне. Першая схамянулася настаўніца, падбегла і, прысеўшы на калена, дапамагла мне здзець світку. Яе твар быў блізка ад майго, і я ўбачыў у яе вачах слёзы...
Мне здавалася, што гэта яна ад радасці, што зноў убачыла свайго вучня. Мусіць, яно было і так, але было і іншае, пра што я даведаўся пазней. На другі дзень пасля таго няшчаснага здарэння ў школу прыходзіў мой бацька. Ён распытваў, як усё было, а адыходзячы, прыгразіў настаўніцы: «Калі, не дай бог, што стане з хлопцам, тады...» — і пастукаў костачкамі пальцаў па стале.
Усё абышлося, «хлопец» вучыўся добра, задачкі рашаў гэтак жа спрытна, як і раней, а вузкая чорная дошка на сцяне была заменена квадратнай, і слончык ужо быў непатрэбны...
Дык вось, Людчына хата. Яна вылучалася з усіх вясковых хат. Дах са шчыльна падагнанай гонты, са шляхетна заламанымі з абодвух канцоў вільчыкамі, ды і ўся яна была такая ўтульная, зграбная, усё ў ёй было да толку, што вокны ў фігурыстых ліштвах, што дзверы на адну і дзве палавінкі. Два акантаваныя слупкі высокага ганка падтрымлівалі выгнуты дугой паддашак, падшыты шалёўкай. Адсюль дзверы вялі ў вузкі калідорчык, які дзяліў хату на дзве палавіны: сенцы і чыстую, зноў жа з двух пакояў.
Шмат пазней я даведаўся, што Людка з мужам пераехалі на пасёлак з-за лесу, з хутара, калі пачалася калектывізацыя. Там у іх была добрая гаспадарка, млын, некалькі парак коней. Сюды пераехалі яны ледзь не першыя, але ад раскулачвання не ўратаваліся. І млын, і коні, і каровы, і пабудовы адышлі пад калгас, а самога гаспадара саслалі. Відаць, разумны быў чалавек, шмат што бачыў наперад ці, можа, прадчуваў, што так спяшаўся абжыцца на новым месцы, нібыта хто падганяў у карак: і хату выштукаваў да апошняй філёнкі, і хлеў скідаў, і садок насадзіў.
Садок стаў садам, узняўся, разросся, затуляючы хату ад вуліцы, ад ветру. Яблыні былі розныя, болей антонаўкі, і грушы розныя, але паўз вуліцу расло некалькі дзічак, відаць, гаспадар не паспеў прышчапіць нешта культурнае. Яно і дзічкі смачныя, асабліва позняй восенню, калі самі асыпаюцца ці калі атрэсці ды пакласці ў салому, а потым дзён праз колькі дастаць.
Людка жанчына была высокая, чорнавалосая, з прадаўгаватым вузкім тварам. Звалі яе не Іваніха, па імю мужа, як звычайна звалі ў нас замужніх жанок, не па прозвішчы — Гушчыха, а па-дзявочы далікатна — Людка. Ва ўсім ёсць свая праўда, была яна, відаць, і тут, хаця мы тады не шукалі яе: у нас былі свае клопаты і задачы. Памятаецца яе сумны, як у Багародзіцы, позірк, якім яна сустракала нас, згаладалую за школьны дзень малечу, калі мы, як восеньскія шпакі, рассыпаліся па краі яе саду, выкалупваючы з паклычанай травы маленькія прадаўгаватыя, як жалуды, грушы-ападкі. Звычайна мы стараліся рабіць гэта, калі яе самой не было відаць паблізу, і не столькі ад страху, колькі па нейкай неасэнсаванай унутранай далікатнасці.
У час адной такой аперацыі яна заспела нас знячэўку: паказалася не з двара, а з вуліцы — вярталася з калгаснай працы. Адступаць не было куды, і мы, збіўшыся ў купку, насцярожана, як ваўчаняты, пазіралі на яе. Але яна здаля заўсміхалася нам, а падышоўшы, сказала ціхім, быццам вінаватым голасам:
— Чаго папужаліся? Збірайце, калі там ёсціка што... Ды, мусіць, парасяты і птушкі павызбіралі ўсё.
І гэты яе спакойны голас, і яе вочы падбадзёрылі нас, і мы кінуліся назад пад ігрушы. Яна пайшла далей, але пад кустом бэзу, што рос каля хаты, прыпынілася, азірнулася на нас. Я ўсё яшчэ пазіраў ёй услед, і нашы позіркі сустрэліся. Нейкі час мы моўчкі глядзелі так — яна на мяне, я — на яе. Чамусьці мне падалося, што яна мелася, хацела нешта сказаць, і зусім не тое, што сказала:
— Пайшліце са мной,— і павярнула да ганка.
І мы рушылі за ёй услед. Узышлі на ганак, зайшлі ў калідорчык. Яна адчыніла дзверы ў сенцы. У нас аж дух заняло ад таго, што мы ўбачылі. Там на падлозе ляжала высозная гара яблыкаў. Не кучка, не нейкія два-тры кашы, а цэлая гара. Антонаўкі — бурштынава-крамяныя, цвёрдыя, налітыя сокам. Гара гэта ўздымалася вышэй ложка, засланага посцілкай у чорна-белую клетку, і цякла пад ложак, абдымаючы яго ножкі.
— Бярыце,— сказала Людка, кіўнуўшы на яблыкі, а сама пайшла ў другую палову хаты. Як я зразумеў пазней, пайшла, каб мы не саромеліся ўзяць столькі, колькі хацелі. Але мы схапілі па яблыку і выскачылі на двор.
Не ведаю чаму, але той дзень стаў для мяне нейкай мяжой. Я перастаў запыняцца каля Людчыных груш, калі мае равеснікі кідаліся пад іх, як галодныя парасяты да карыта. Чамусьці мне здавалася, што я зноў сустрэнуся з тым незразумелым запытальным позіркам і што мне трэба будзе даваць адказ на нейкія пытанні, а што адказаць, я не ведаў.
Наўскасяк ад Людчынай хаты, праз дарогу, быў другі двор і другая хата, памечаная, акрамя ўсяго іншага, адметным знакам — глыбока ўрослым у зямлю вялізным пляскатым каменем. Ні кароў, ні свіней у гэтым двары не трымалі, ды і хлява людскага не было, каб гадаваць што жывое, і кожнае лета трава густой шчоткай укрывала падворак. І гэты камень, як самой прыродай кінуты вартаўнік, пільнаваў праход у вечна расчыненыя вароты, зробленыя для таго, каб чужая скаціна не хацела завярнуць сюды. Хаця скаціне не загадаеш, упрэцца і ў зачыненыя вароты, а ў адчыненыя — як сам Бог загадаў.
Жыла ў гэтым двары Камісарыха — невысокая, ёмкая ў стане і клубах жанчына — не пастаіць, не пасядзіць на адным месцы, не Камісарыха — сам камісар з рашуча, раз і назаўсёды вычасаным тварам. Звалі яе Соняй. Мужык яе камісарыў яшчэ ў рэвалюцыю і пасля рэвалюцыі, у дваццатыя гады. Старэйшыя вяскоўцы памяталі, як ён некалькі разоў прыязджаў на «эмцы», але ўсё бягом, усё спехам, па ўсім, быў вялікая шышка, бо і жыў у Мінску, толькі сям’ю чамусьці не забіраў туды. Апошні раз яго бачылі ў вёсцы праз некалькі дзён пасля пачатку вайны. Ён заскочыў на палутарцы і ўсяго на некалькі хвілін: было не да растарэквання, немец на пяты наступаў. Пасля камісар партызаніў на Смаленшчыне, забраў туды і жонку, бо заставацца ёй тут было рызыкоўна; там недзе і галаву злажыў, а Камісарыха пад канец вайны вярнулася.
Пра двор гэты, можа, і няварта было б столькі гаварыць, тым болей што цяпер ад яго застаўся толькі адзін пляскаты камень, абсыпаны па краях сухім бадыллём. Можна было б, каб не адна акалічнасць.
І Людка, і Соня насілі адно прозвішча — Гушча, і мужыкі іхнія мелі аднолькавыя імёны, абодва Іваны,— па ўсім, нейкая далёкая радня, з адной мясцовасці. Праўда, адзін болей шастаў па свеце, камісарыў, а другі ваяваў на зямлі, за што і загрымеў невядома куды. Як пойдзе на звод, адно чапляецца за другое там, дзе і зачапіцца няма чаму.
І Людка, і Соня ўхітрыліся не толькі абрадзіцца адным летам і нарадзіць сыноў, але і назваць іх па-вясковаму розна, а па метрыках, лічы, адным імем: Людка свайго — Уладзікам, Соня — Валодзем. Людчын быў чарнявы, з упартым насупленым позіркам, Сонін — светлы, віхрасты.
Хлопцы раслі, бегалі па адных сцежках, разам пайшлі ў школу. Краіна будавала «светлую сацыялістычную яву», юнакі спявалі «Если завтра война, если завтра в поход...», вучыліся ездзіць на конях, здавалі на «варашылаўскіх стралкоў», кожны марыў увабрацца ў камандзірскую форму.
Абодва — Уладзік і Валодзя — паступалі ў лётнае вучылішча, але тут дарогі іх разышліся: Уладзіка прынялі, а Валодзю забракавалі па здароўі: не вытрымаў лётчыцкіх нагрузак.
А тут неўзабаве вайна. Людка атрымала ад Уладзіка пісьмо, у якім ён пісаў, што іхнюю вучобу прыспешваюць і выпускаюць раней пары: трэба біць ненавісных фашыстаў.
Валодзю прызвалі, калі ўжо немцы на сваіх танках і танкетках ваўсю кацілі па нашай зямлі. Ён таксама прыслаў трохкутнічак са словамі, што яго прыпісалі да артылерыйскай часці, абмундзіравалі і накіроўваюць у бок перадавой.
Гэта і было тое ўсё, што ведалі пра сваіх сыноў жанчыны праз усю вайну. А калі фронт пакаціўся назад, людзі пачалі шукаць свой свайго, ці ёсць хто жывы, а не — то дзе хто паклаў галаву. Пісалі і Людка з Соняй, але пра хлопцаў нічога пэўнага дабіцца не маглі. Заставалася адно — чакаць і спадзявацца.
Жыццё між тым ішло сваім ходам. Людка разам з бабамі і мужыкамі хадзіла «на брыгаду». Соня працавала паштаркай: нехта са старых камісаравых сяброў успомніў пра ўдаву. Паштарская служба хоць і не надта грашавітая, але давала права не бегчы кожны дзень на калгасны двор і не свяціць вачыма, чакаючы, што загадае, куды пашле брыгадзір. Сабралася, сінюю торбу цераз плячо і пайшла — ці ў сельсавет, ці на пошту, ці так куды — каму якая справа.
Першай прыйшла вестка пра Уладзіка. У казённай паперцы, якую прынесла Соня, было надрукавана на машынцы, што Гушча Уладзіслаў Іванавіч вылецеў на выкананне баявога задання і на базу не вярнуўся, а таму лічыцца без весткі прапаўшым. Далей была прыпіска, што пры з'яўленні новых матэрыялаў ваенны камісарыят паведаміць дадаткова.
Пасля знайшоўся і Валодзя. Не сам знайшоўся жывы-здаровы, а зноў жа прыйшлі дакументы, што ён загінуў, «совершив геройский поступок», і што за гэта яму прысвоена высокае званне Героя Савецкага Саюза. З гэтай навіной і пляшкай віна, мінуўшы сваю хату, Соня і зайшла да Людкі. Які «паступак» ён «савяршыў», як гэта, дзе і калі было, Соня не ведала, але ёй сказалі, што яна мае права на пенсію за сына-героя.
Сядзелі жанчыны за сталом, пілі віно, успаміналі бедных хлопцаў, плакалі. Людцы ж не-не ды і ўспамінаўся нядаўні візіт у яе хату афіцэра ў капітанскіх пагонах.
Завітаў ён пад вечар, нібыта добра ведаў, калі яна вернецца з поля, і чакаў за вуглом.
Людка аж спалохалася, убачыўшы яго ў праёме дзвярэй. Колькі гадоў мінула, а яна адразу пазнала яго. Гэта ён, толькі не адзін і тады без пагонаў, забіраў яе Івана. Яна падумала яшчэ, што ад лёсу не ўцячэш, хаця, можа, чалавек мае што сказаць пра Уладзіка, а можа, і пра Івана новае што ведае.
Госць чэпкім вокам аббег хату — чыста выскабленыя сцены з абразамі пад вышываным кужэльным ручніком, дзве рамкі з фотакарткамі, ложак, куфар, плеценую этажэрку з Уладзікавымі кніжкамі,— усё гэта так, быццам пералічваў ці правяраў, ці ўсё на месцы. Здаецца, застаўся задаволены, прайшоў далей, да канапы ля стала, сеў, сумку камандзірскую паклаў на скацерку перад сабой. Людка прысела на зэдліку напроці, а вочы — то на чалавека, то на яго сумку. Ёй здавалася, што чалавек зараз адшпіліць раменьчык і дастане з сумкі лісток паперы. Яна не ведала, што на ім будзе напісана, адно ведала, што нічога добрага.
Але чалавек сумку адшпільваць не стаў, спытаў вялым, нібы ператомленым голасам:
— Калі вы апошні раз атрымлівалі якія-небудзь весткі ад сына?
Калі атрымлівала... На самым пачатку вайны, калі немцы яшчэ не дайшлі сюды, адно-аднюсенькае пісямко, во і ўсе звесткі. А пасля ўжо, не так даўно, прыйшоў лісцік, што сын прапаў без вестак. Як прапаў, дзе прапаў — адзін Бог ведае.
Людка ўзяла з этажэркі бляшаную скрынку, паклала той лісцік перад капітанам. Ён і ў рукі яго не ўзяў, адно кінуў вокам.
— То, можа, у раён прыйшоў які знак пра яго, можа, нешта праяснілася? — спытала Людка.
— У нас нічога не праяснілася. Мы думалі, можа, што-небудзь новенькае ёсць у вас? Можа, пісьмо хто-небудзь перадаў ці, можа, заходзіў хто-небудзь?
— Хай бы і зайшоў хто-небудзь, хай бы і сказаў, дык не — нікога і нічога. Толькі вы вот надумаліся прыйсці. Колькі гадоў не прыходзілі, а тут прыйшлі. Я думала, можа, што добрае прыйшлі сказаць пра сына ці пра мужа, пра Івана. Вы ж тады ноччу разам забіралі яго.
Чалавеку не спадабаліся гэтыя яе словы, ён неяк зябка павёў плячыма, але сказаў стрымана:
— Да нас дайшоў сігнал, быццам вы атрымалі ці то пісьмо, ці пасылку. Вось мы і падумалі: хто ж прышле пасылку, калі не свой. Там прапаў без вестак, а тут, можа, аб’явіўся...
— О, калі б гэта так, хай бы гэта так... Пасылка, і праўда, была, толькі з Ташкента. У вайну тут хавалася яўрэйская сям’я, Мордусы, яны цэленькае лета пражылі ў мяне, колькі, бедныя, нагараваліся, страху нацярпеліся. Яны з-за вайны, а я з-за іх. Дык вось успомнілі. Вунь дзе яны цяпер, а напісалі і пасылачку прыслалі.
Людка прынесла з сянец скрынку ад пасылкі, паставіла перад чалавекам. Ён пакруціў яе ў руках, запісаў адрас, устаў, развітаўся і пайшоў. Яго галава мільганула за акном на дварэ, потым за другім — ад вуліцы, потым і на вуліцы яго не стала відаць, а Людка ўсё сядзела перад пустой скрынкай. Думала пра яго прыход. Ёй чамусьці здавалася, што гэты ягоны прыход не проста так, гэта нейкі знак, што неўзабаве нешта павінна праясніцца. Не можа яна ўвесь век жыць у гэтым страшным няведанні, у пастаянным душэўным напружанні: дзе яе мужык і што з ім, і чаму ад яго ні ліста, ні вестачкі, і што здарылася з Уладзікам, чаму ён «прапаў без вестак», і як гэта прапаў, што ні сляда, ні знаку?
І цяпер, седзячы разам з Соняй за сталом, Людка думала пра тое, як жыццё ўраўноўвае ўсіх, нібы стрыжэ пад адну шчотку, не пакідаючы нічога лішняга, і вінаватыя, выходзіць, ва ўсім бабы. Былі мужыкі, былі сыны, а цяпер нікога няма, засталіся толькі яны — адны за ўсіх і адны са сваімі бедамі.
Шмат чалавечых тайнаў і гора тояць сцены кожнай хаты, і мала каму адкрываюцца яны ва ўсёй сапраўднай бездані. Яе не ведае ніхто, а можа, нікому і ведаць не трэба, хай кожны саўладае са сваім. Так і Людчына хата. Шмат чаго не ведаў бы і я, калі б не яшчэ адзін выпадак.
А было гэта так. Мы з Генем, суседам праз вуліцу, праводзілі Антося і Аліка, нашых блізкіх сяброў, на чыгуначную станцыю. Хлопцы былі старэйшыя за нас гады на тры і пасля чатырох класаў здалі дакументы ў рамеснае вучылішча. Адтуль прыйшло паведамленне, што яны залічаны і могуць прыязджаць вучыцца. І вось, закінуўшы свае фанерныя куфэркі на калёсы, яны ад’язджалі, а мы з Генем іх праводзілі.
Мы ўчатырох ішлі па сухой дарозе, а паперадзе каціліся калёсы з куфэркамі; канём правіў Алікаў бацька, дзядзька Віця.
Дзядзька Віця па натуры быў чалавек маўклівы, заціснуты ў сябе і толькі на добрым падпітку ды пры добрай кампаніі, сярод сваіх, мог раптам раскрыцца нечаканай вясёлай гранню, пра якую дзеці не ведалі і ведаць ім было забаронена. Падахвочаны голасам гармоніка і настойлівымі просьбамі, ён мог раптам выйсці на сярэдзіну хаты і, асцярожна прытупваючы пакалечанай правай нагой, праспяваць свайго знакамітага «Жураўля». «Журавель» — ад прыпеву «Журавель мой, журавель, журавельчык малады...». Усё астатняе ў гэтых прыпеўках была такая брыдкая рыфмаваная лаянка, што жанчыны адразу ўцякалі з хаты. Гаварылі, што ў вайну, у час нейкага свята раптам прыехалі немцы-нарыхтоўшчыкі. Іх падключылі да агульнага вяселля, і нехта, падкуплены туманам алкагольнага сваяцтва, сказаў нарыхтоўшчыкам пра гэтыя здольнасці дзядзькі Віці. Як ні ўпіраўся ён, давялося «Жураўля» праспяваць. Унтэр, ці хто б там ні быў за старшага, слухаў усю гэтую самадзейнасць, яму перакладалі, наколькі можна было перакласці ўсю тую лаянку, замешаную на трох-чатырох нецэнзурных словах. Калі дзядзька Віця скончыў і чакаў пахвалы, ён раптам загадаў яму здзець штаны і ўлупіць пятнаццаць шомпалаў.
Дык вось, дзядзька Віця сядзеў на калёсах, весела падганяў каня, а мы, трохі адстаўшы, ішлі следам. І неспакойна было на душы, і сумна. Хлопцы ехалі ў новы невядомы свет, у горад, там ім будзе добра — хіба ж можа быць дрэнна ў горадзе? — а мы застаёмся тут, са ўсім сваім звыклым, вясковым. Але, мусіць, і гэта было не галоўнае. Недзе ў душы мы адчувалі, што адбываецца нешта важнае, што ў самой аснове мяняе наша жыццё, дзеліць яго непрыкметнай мяжой на дзве палавіны, у адной з іх — мы, сяло і ўсё звыклае і знаёмае, у другой — нашы сябры, горад і поўная невядомасць.
За сялом хлопцы паселі на калёсы, дзядзька Віця ўзмахнуў лейцамі, конік ускінуў задам і няспешным трушком павёз іх у новае жыццё.
Мы павярнулі дадому. Ішлі паўз зачыненую школу, паўз Людчын сад і агарод. У адной з баразён на самай сцежцы ледзь не наступілі на невялічкі жоўты гарбуз. Дзіва, што яго не раздушылі ні калёсы, ні каровы! Мы рашылі, што яго ўсё роўна нехта раздушыць, то трэба ўзяць і паглядзець, можа, семкі выспелі, дык выбраць і высушыць.
Гарбуз быў мяккі, семкі пустыя, мы кінулі яго пасярод двара, дзе разбілі, і хвілін праз дваццаць яго з'елі б свінні, не пакінуўшы і следу. Але тут ліха падагнала сястру, заступніцу праўды і справядлівасці. «Навошта зглумілі гарбуз?» — «Ды не зглумілі, ён усё роўна быў зглумлены, да таго ж пусты, ды і гарбуз увогуле не наш, а Людчын». Гэта «не наш» і дало мне зразумець, што наша забаўка дорага мне абыдзецца. Мне, бо Гені ўжо на дварэ не было.
Так яно і сталася. Сястра сказала бацьку, што я ў Людкі «ўкраў» гарбуз.
Такая ацэнка майго ўчынку мне ніколі і ў голаў не прыйшла б. Я не краў, а проста ўзяў, тым болей што ён ляжаў на дарозе, ды і які гэта гарбуз — і маленькі, і мяккі, і семкі-сікаўкі, ды і не адзін я быў, мы бралі з Генем...
Бацька ўсё расцаніў па-свойму. Павёў у гарод, на грады, загадаў выбраць такі гарбуз, які я «ўкраў», і мы разам з ім панясём яго Людцы.
О, божачка! Я дзесяць разоў пашкадаваў, што ўбачыў той няшчасны гарбуз, хай бы ён лепей згніў ці яго калёсы раздушылі ці яшчэ што.
Дзень быў нядзельны, бацька недзе далучыўся да чаркі, і жаданне правесці выхаваўчую акцыю стала для яго нейкай вышэйшай ідэяй. Дарэмна я спрабаваў даказаць, што там быў маленькі гарбуз, ён прымусіў выбраць самы вялікі, узяць у рукі і павёў мяне па сяле.
На вуліцы было шмат людзей. Мужчыны загаворвалі з бацькам, пыталіся хто закурыць, хто прыкурыць, ён ахвотна спыняўся. Узнікала заканамернае пытанне: «Куды ідзяце, а тым болей з гарбузом у руках?» І бацька расказваў пра тое, як сын — ківок на мяне — украў у Людкі гарбуз, і вось ён вядзе мяне, каб вярнуць украдзенае гаспадыні.
Спачатку я спрабаваў расказаць, як гэта было папраўдзе, але бацька цыкнуў на мяне, і я пакорліва выслухоўваў разам з чарговымі сустрэчнымі, як я «ўкраў» у Людкі гарбуз, а цяпер вось мы нясём, каб... і г. д. і г. д. Выслухоўваў і ўсё ніжэй і ніжэй апускаў галаву. І сам пачынаў адчуваць, што тое, што я ўчыніў, гэта не нейкі дзіцячы жарт, непаразуменне, а нешта такое страшнае, чаму няма і не можа быць ніякага даравання і што патрабуе самай страшнай кары. Чым далей мы ішлі і чым болей людзей сустракалася па дарозе, гэтае адчуванне набірала ўсё большую сілу. Мне здавалася, што я вялікі злачынца, што на мне вісіць вялікі грэх і я ўжо ніколі не змагу замаліць яго. І чым далей мы ішлі, тым больш важкім рабіўся гарбуз. Яго сухая цвёрдая шкарлупка пякла рукі, нібыта то не гарбуз быў, а разагрэты ў лазні камень. Я не бачыў дарогі, хоць і пазіраў у зямлю, слёзы засцілі вочы.
Нарэшце мы паварочваем на ўтравелую сцежку, што праз сад вядзе да Людчынай хаты. Я маліў Бога, каб хоць Людка была на двары ці на градах ці каля хлява: тады хутчэй бы ўсё гэта скончылася. Я ўвесь гэты час адчуваў на сабе той незразумелы яе позірк і мучыўся: што я на яго адкажу? Але мой Бог і тут быў далёка: Людкі на дварэ не было.
Мы падымаемся на ганак, заходзім у чыста вымыты калідорчык, тут густа пахне мятай і яшчэ нейкімі травамі. Бацька стукае ў дзверы, адчыняе іх, прапускае мяне з гарбузом, потым пераступае парог сам, дае «дзіндобры».
У хаце дзіўны паўзмрок, хоць праз расчыненыя дзверы з другой палавіны ўрываецца густое вечаровае сонца. Яго промні б'юць у два акны, коса рассякаюць пакой.
Па левы бок печ, ля печы сама гаспадыня. На ёй саматканая суконная спадніца ў чорна-зялёную буйную клетку, белы фартух, цёмная паркалёвая кофта з закасанымі па локаць рукавамі. Занятая сваім клопатам, яна, мусіць, і не пачула, калі мы зайшлі, ды і наогул прыход наш быў для яе вялікай неспадзяванкай. Яна толькі што дастала з печы вялізны чыгун з паранымі кіёўкамі, адцадзіла, скінула скавараду, і ён стаіць на падлозе, сыходзячы свежай парай. Нейкі час Людка пазірае на нас, спрабуючы дайсці да толку, адкуль мы тут і чаго, потым спахопліваецца, не ведаючы, што рабіць з анучай у мокрых руках. Няёмкасць сітуацыі разумее і бацька, і ўся тая весялосць, з якой ён ішоў усю дарогу, упэўненасць у нейкай вышэйшай праваце пачынаюць некуды адступаць і блякнуць.
Першая бярэ сябе ў рукі Людка.
— Праходзьце, праходзьце, чаго ж пасталі ў парозе,— гаворыць яна, выціраючы рукі анучай, яны ў яе чырвоныя, набраклыя ад гарачай вады.
Бацька топчацца на месцы, але Людка ўжо камандуе, кідае анучу на зэдлік, паказвае рукой у другі пакой:
— Праходзьце!
Відаць, бацька не чакаў такога павароту, ён ужо нібыта гатовы павярнуцца і пайсці назад, але сустрэўшы запытальны Людчын позірк, паказвае вачыма на мяне. Толькі цяпер Людка бачыць у маіх руках гарбуз. Яна нічога не разумее і пераводзіць вочы з мяне на бацьку.
— Ну, — зноў, як на вуліцы, павышае голас бацька.
Я маўчу.
Я гляджу ў кут, там палічка, на ёй свечка, а над свечкай нахіленыя на хату абразы, вялікі па цэнтры, два меншыя па баках, усе пад адным, вышытым чырвонымі крыжыкамі і абробленым карункамі ручніком. На адным канцы яго вышытая дзяўчына, яна нагнулася над калодзежам, бярэ ваду, на другім словы: «На Бога упавай і пра людзей не забывай». Вось ён і Бог.
— Ну?! — павышае голас бацька. Яго вочы свідруюць мяне, прыціскаюць да падлогі, патрабуючы не меней як самапавешання. І я засоўваю галаву ў гэтую самім сабе звязаную пятлю.
— Мы з Генем праводзілі хлопцаў на станцыю, а на самай каляіне ля вашых градаў ляжаў гарбуз, і мы ўзялі яго...
— Не ўзялі, а ўкралі,— трохі мякчэй папраўляе бацька.
— Узялі, а як тата гаворыць, укралі гарбуз, разбілі яго, ён быў пусты і зялёны, і я прынёс такі ж назад, толькі большы...
Што ж, самае цяжкае зроблена, цяпер застаецца чакаць прысуду. І я чакаю яго, угнуўшы галаву, нібы падстаўляючы яе пад абух: біце, толькі хутчэй. Праходзіць некалькі пакутлівых хвілін, і раптам раздаецца жаласлівае, як памінальныя спеўкі:
— А дзетачка ты мая, гэта каб столькі... з-за гэтага,— Людка ківае на гарбуз, падымае вочы на бацьку, неўразумела паціскае плячыма.
— Не-е,— спрабуе весці сваё бацька, але Людка ўжо не слухае яго, бярэ мяне за руку, паварочвае да дзвярэй:
— Занясі, хлопчык, за сенцы, выкінь яго і прыходзь сюды.
Я выходжу з хаты, заварочваю за вугал і спыняюся, уражаны: там пад сцяной ляжаць наваленыя адзін на адзін гарбузы — не пяць, не дваццаць, а высозная куча крутабокіх, спелых, не тое што пазногаць — нажа не ўваб'еш. Я гляджу на гэтую кучу, пасля кідаю што ёсць сілы свой гарбуз у сцяну і з помслівым задавальненнем бачу, як ён расколваецца і з расколіны бяжыць маладая жоўтая жыжка.
Вяртаюся ў хату. Бацька ўжо ў другой палавіне, сядзіць на канапе за сталом і чытае нейкія пісьмы. Адарваў вочы ад паперы, перавёў на Людку, спрабуючы нешта ўразумець.
— Вось ужо колькі пішу, і ніадкуль ні слова путнага. Прапаў і прапаў, як іголка ў стозе сена.
— Што ж тут путнага скажаш, калі нічога яснага няма. Вайна, мільёны адтуль і адтуль.
— Калі ішоў, мільёнаў не было. Быў ён адзін, быццам без яго ні вучылішча, ні арміі, ні дзяржавы не было б. А цяпер мільёны. У мяне ж ён адзін, адзін на ўвесь белы свет.
— Адзін, гэта праўда,— ціхім, нейкім вінаватым голасам гаворыць бацька. Я пазнаю і не пазнаю яго. Толькі што ішоў круты, смелы, упэўнены, а тут такі ціхі, нібы вінаваты... Што з ім?
— Скажы, Люда, а пра Івана... таксама нічога? — вінаватасць не прападае, чапляе за душу.
— І пра Івана. Як забралі, так і ўсё, як камень у ваду. Я ж тады і ў раён, і ў энкавэдэ. «Нічога невядома. Як што будзе — ізвясцім». Вось і ізвяшчаюць. Праўда, не так даўно заходзіў іхні, той, што арыштоўваў. Як убачыла яго, у мяне і душа асела. Думаю, ну, яшчэ бяда нейкая. Ажно не. Пацікавіўся пасылачкай і пайшоў.— Людка стаяла перад сталом, склаўшы рукі пад грудзьмі, нібы чакала нечага: ці прысуду, ці памілавання. А можа, ужо даўно ведала гэты прысуд і скарылася. — Пасылачка, яго цікавіла пасылачка,— паўтарыла задумана, жаласна ўсміхнулася.— Я што падумала, Паўла. Ты бываеш у раёне, да цябе заязджаюць з раёна. Можа, хай бы ты паспрабаваў, можа, пасобіў бы чым. Б’юся, як аб сцяну, і ўсё глуха. Хоць бы якая яснасць, хоць бы якое што...
Бацька маўчаў, раздумваў. Ён і праўда часта бываў у раёне. Якраз пракладвалі шашу на Бабруйск, а ён быў дарожным майстрам, і кожны дзень, асядлаўшы веласіпед, ехаў туды.
— Паспрабаваць я паспрабую, а пасобіць... Што я магу пасобіць?.. Там усё за сямю пячацямі, а хто я для тых пячацяў?
— Не кажы, ты мужчына, і ты іх часта бачыш, і яны ў цябе бываюць.
— Бываюць нават часцей, чым трэба. Добра, я зайду ў энкавэдэ, у ваенкамат, я спытаю, але хто я для іх? Чужы чалавек. А што, калі падысці з другога боку. — Ён устаў, сабраўся ісці, але пісьмы трымаў у руках.
— З якога боку? — устрапянулася Людка.
— Ты жывеш адна. А што, калі я каго-небудзь пераначаваць прывяду?
— Як «прывяду»? — насцярожылася Людка, выпрасталася, ускінула галаву.
— Ну, так... Ты праўду гаворыш, праз дзень, праз два хто-небудзь ды стукаецца да мяне — то з фінаддзела, то з земаддзела, то яшчэ адкуль. А ў мяне поўная хата, і я вяду начаваць то да Міколы, то да Агея, то... У цябе дзве хаты, ёсць дзе пакласці. Яны заплоцяць, не за так. А галоўнае, можна будзе пагаварыць...
— Ну што ты, Паўла... Як гэта я пушчу чужога мужыка. Не... Яшчэ бабу, ды і то. А мужыка... Не...— І тут Людка ўгледзела мяне, нібыта ўзрадавалася. Падышла, прытуліла, пагладзіла па галаве.— Вось яго б я пусціла. Ён такі... ён такі падобны на Уладзіка, калі той яшчэ ў школу бегаў, у тую, незгарэлую. Мой ты хлопчык, ён столькі папакутваў сёння з гэтым няшчасным гарбузом, а мы тут сваё.— Яна выйшла ў першую палавіну і зараз жа вярнулася. У руках у яе былі тры жоўценькія, нібы налітыя малаком, кіёўкі.
— На, вазьмі, даражэнькі, вазьмі,— Людка працягнула іх мне.
Такога я ніяк не чакаў. Стаяў, уталопіўшыся ў падлогу. Кіёўкі былі надта апетытныя, мне хацелася іх узяць, але ўвесь сённяшні дзень нібы не даваў мне права на іх.
— Ну, бяры,— дазволіў бацька.— Бяры, толькі болей...
— О, божачка,— узмалілася Людка.— У мяне летась за ноч нехта паздымаў са страхі ўсе, можа, штук пяцьдзесят, а можа, і болей. А гэта выпаўзла нешта на дарогу. Еш, я табе яшчэ дам.
— Хопіць гэтага. І нечага вушы развешваць. Марш дамоў!
«Марш дык марш». Мне і самому не надта карцела тырчаць з імі ў хаце, тым болей што рукі прыемна грэлі спакусныя духмяныя кіёўкі. І я шмаргануў на двор — тут мяне і бачылі.
І вось я зноў у той жа хаце, праз столькі гадоў.
Я ўжо сабраўся выходзіць і раптам зачапіўся вачыма за палічку на покуці. Некалі там стаяла свечка, а над ёй, трошкі нахіленыя наперад, віселі тры абразы: вялікі па цэнтры, два меншыя па баках, усе пад адным вышытым чырвонымі крыжыкамі і абробленым карункамі ручніком. На адным канцы ручніка была вышыта дзяўчына, якая брала ваду з калодзежа, на другім — словы: «На Бога упавай і пра людзей не забывай». Можна было ўявіць, як познім калядным вечарам, калі за акном шорстка і чорна шамацеў па шыбах снежны вецер, Людка запальвала свечку, і асцярожнае трапяткое святло кідала водсветы на лікі Маці Божай, Ісуса Хрыста і святога Міколы. Горна склаўшы рукі і ўскінуўшы вочы, яна стаяла на каленях, малілася. Прасіла Маці Божую заступіцца за яе мужа Івана, за сына Уладзіка. Калі ёсць дзе жывыя, а калі не — каб ім добра было там, на небе, а тут, дома, на зямлі, яна справіцца сама.
Гэтая карціна — светлыя абразы на покуці, запаленая свечка і Людка на каленях — імгненнай ценню мільганула ў мяне перад вачыма, як бачанае ў далёкім кінафільме... Перада мной жа была пачарнелая дашчаная палічка, а на ёй невялічкі блакноцік — з тых, што любяць школьнікі, каб запісваць свае тайны, якія не павінна бачыць ні вока бацькоў, ні настаўніцкае.
Я ўзяў блакноцік у руку. Матылёк у трывожную жоўта-карычнева-чырвоную гаму раскінуў крылы на ўсю пад цэлафанавай плеўкай каляную вокладку. Ён нагадваў жывы самалёт, які планіраваў над полем-скацеркай, разбітым на карычневыя шашачкі.
Адгарнуў вокладку, запісы пачыналіся адразу ж на вокладцы.
«1949 год
Грамніцы былі 15 лютага.
Благавешчанне было ў нядзелю.
Саракі былі 22 сакавіка.
Галодны Юр’я — 6 мая».
Пасля некалькі лісцікаў было вырвана, запісы пачыналіся з мая, кожны дзень з новага радка, дзе слова, дзе два, дзе болей. Я прысеў на лаўку да стала. Не ведаю, што прымусіла мяне затрымацца. І я пачаў чытаць. І чым далей чытаў, тым болей адчуваў нейкае хваляванне. Усё гэта былі сухія голыя запісы, якога даўняга часу, але яны так краналі мяне.
«Май. Люда.
1. Выхадны.
2. Грузіла авёс і гной.
3. Даіла за Чарціху.
4. Накопвала гной.
5. Прасушвалі бульбу і накопвалі гной.
6. Грузіла гной на сваю брыгаду і на Малахоўшчыну.
7. Грузіла гной на сваю брыгаду і на Малахоўшчыну.
8. Даіла за Чарціху.
9. Выхадны.
10. Рэзалі мяшэчкі і грузіла ячмень.
11. Грузіла авёс, лубін на сеялку на Малахоўшчыну».
Чым далей чытаў я, тым страшней было чытаць. Грузіла, грузіла, грузіла... Даіла, даіла, даіла... За Чарціху, за Амэлю, за Насцю... Узважвалі бычкоў, мыла хату Соні. І як вынік — 27 выхадаў.
Потым чэрвень, потым ліпень. «Даіла за Амэлю, прыбірала ў свірне, збірала пагрэбкі, палола бручку, вяселле (Наташа)... Важыла Сяргеевых бычкоў, важыла Сенькавых цялушак... Прадала казу: перастала даіцца. Даіла за Жэню кароў. Адбівала ў капцах бульбу. Зарабіла С. Г. з Соняй, яна пільнавала. Не ўдалася. Болей не буду».
«С.» я расшыфраваў як «самагонку», «Г.» — «гнала».
«...Грузіла бручку да абеду, пасля абеду хавалі Анюту. Лячыла Соню і хадзіла на пошту. Рабіла ў свірне ў другую змену. Грузіла брыкет і лапкі».
«Канец года. За год 300 выхадаў. З іх 106 фермы».
І зноў цэлы год:
«Рабіла ў свірне, накідала гной, даіла за Чарціху, грузіла бычкоў і ўгнаенне, даіла за Амэлю, даіла за Маню...»
І апошні запіс: «31. Рабіла ў свірне»...
Я гартаў блакноцік старонку за старонкай, чытаў гэтыя старанна выпісаныя радкі, і мне рабілася страшна. Я раптам адчуў, як у мяне пачало шумець у скронях, і шум гэты хвалямі наплываў на мяне, раскачваў, і ўжо раскачвалася не толькі галава мая, раскачваўся ўвесь я, раскачвалася лаўка, на якой я сядзеў, раскачвалася хата з вокнамі, застаўленымі стандартнымі партрэтамі.
Каб неяк супакоіцца, я заплюшчыў вочы. Пасядзеў так некалькі хвілін, устаў, засунуў блакноцік у кішэню. Мне хацелася хутчэй адсюль, хутчэй, хутчэй, хутчэй.
Па той жа слізкай набраклай сцежцы я вяртаюся да машыны. Мне не хочацца азірацца. Не хочацца, каб з вокнаў услед за мной паварочвалі свае спакойна-бясстрасныя позіркі члены колішняга Палітбюро. Не хочацца яшчэ раз убачыць падгнілыя і скасабочаныя слупкі некалі фацэтнага, любоўна выштукаванага ганка. Ды і маленькае акенца ў франтоне, заткнутае нейкай старызнай. І сам сад. Цяпер ён такі стары, чорны, непрыкаяны. Відаць, такое адчуванне бывае ў чалавека, якога вялі на расстрэл, а пасля, у апошнюю хвіліну, сказалі: «Ідзі, мы цябе адпускаем». І чалавек гэты ідзе, увесь час чуючы за спіной ствол карабіна і палец на курку, палец, які можа не націснуць, а можа і націснуць.
Не хочацца азірацца, бо мне вядома большае...
Той восенню быў вялікі ўраджай на яблыкі. Галіны не трымалі цяжару налітых сокам пладоў, і калі гаспадар празяваў і спазніўся з падпорамі ці не дайшлі рукі да іх, то раніцай мог падзівіцца і на беднае разадранае дрэўца. Цяжка глядзець на знявечанае, хай і самой прыродай і ад яе ж залішняй шчодрасці. Шмат такіх пакалечаных дрэўцаў было тым летам у маладых садах.
Людчын сад быў у самай сіле, ён вытрымаў і вецер, і ўраджай, і прыемна было глядзець на яго, як на дзіва.
Было шмат ападу, але што апад, калі на галлі, як цацкі на навагодняй ёлцы, свецяцца бела-жоўта-ружовым водсветам яны самыя — антонаўкі, чыстыя, крамяныя, важкія. Падганяй машыну са скрынкамі, здымай, раскладвай і вязі — хоць на выстаўку, хоць на кірмаш.
— Нарэшце дачакалася Людка. За адзін сад можна карову купіць,— гаварылі суседзі, не без зайздрасці кідаючы позірк на такое багатае дзіва.
Людка хадзіла па садзе, збірала апад, насіла кашы — не далёка куды, ссыпала тут жа пад яблыняй, каб можна было, калі хто захоча, узяць з кучы сабе. Але не гэта было багацце — багацце было ўгары на дрэвах, над галавой.
Нехта падказаў ці, можа, сама Людка папрасіла, але прыехаў нарыхтоўшчык з машынай і забраў увесь апад, зрабіўшы ці не тры ходкі. Дамовіўся ўзяць і ўвесь астатні ўраджай, той, над галавой, калі яго добра зняць і раскласці па скрынках. Ён і скрынак прывёз, і Людка пачала акуратна абіраць яблыкі і раскладваць у скрынкі — радок на радок, шар да шара.
Часу ў яе было няшмат, падаспелі бульба і буракі — і свае, і калгасныя,— трэба было ўсюды паспець. Яна паціху і паспявала — скрынак у сенцах і летняй хаце ўсё большала, расла гара побач, на падлозе, гэтакіх жа прыгожых, налітых сокам, але тых, што самі шпокаліся з дрэва ці выслізгвалі з рук, калі Людка абірала яблыню.
Нішто не робіць чалавека такім прыгожым, як адчуванне вартасці зробленага ім самім. «Вось я, вось усё маё, вось што я магу, а можа, магу яшчэ болей...» Людка здымала яблыкі, брала ў рукі гэтыя слізкія, матава-празрыстыя, нібы налітыя расплаўленым сонцам шары, і твар яе свяціўся гэтым расплаўленым святлом і святлом, што ішло з неба, той парой чыстага, празрыстага, рэзка-прахладнага, аж шчыпала ў ноздрах,— ці то ад прахалоды, ці то ад гэтых ядраных вострых асенніх пахаў.
Такім днём, якраз калі Людка стаяла на табурэце пад яблыняй, да яе і завіталі двое — хлапец і дзяўчына, ці дзевяцікласнікі, ці васьмікласнікі — рослыя, стройныя, прыгожыя, з тых следапытаў, што шукаюць магілы загінуўшых воінаў ці дзе хто ваяваў.
Людка злезла з табурэткі, зайшлі ў хату, селі за стол. Людка дастала са скрынкі свае старанна звязаныя ў хусцінку паперы, дасталі са свайго партфеля свае сшыткі і паперы «следапыты»... Елі яблыкі, са смачным хрустам адкусваючы маладымі зубамі крохкую мякаць. Людка з нейкім радасным пачуццём пазірала на іх светлыя твары, на прыгожыя здаровыя зубы, адчуваючы, як нешта забыта-даўняе мацярынскае ажывае ў грудзях, закіпаючы пад сэрцам трывожнымі слязьмі.
— Скажыце, як звалі вашага сына? Уладзімір ці Уладзіслаў? — спыталі яны.
— Уладзік, а як жа. Уладзік. А па метрыках — Уладзіслаў. Валодзя ці Уладзімір — гэта Сонін, ці як у нас яе звалі проста — Камісарышын.
— Уладзік вучыўся на лётчыка? — працягваў распытваць хлапец.
— Божа, як даўно гэта было. А ўжо ж, надта Уладзіку хацелася навучыцца лётаць. Ён то і Валодзік хацеў на лётчыка, толькі не прайшоў камісію, а пасля ўжо з дому прызвалі ў армію, там і знайшоў магілу, яму героя далі, а мой Уладзік... і па сённяшні дзень невядома, дзе яго костачкі закапаны, калі закапаны. А во і яго фотакартка, адну толькі і прыслаў, прыйшла перад самай вайной.— Людка дастала з пакуначка фотакартку хлапца ў лётчыцкім шлеме з доўгімі вушамі, у скураных пальчатках па самыя локці.— Адну яе і паспеў прыслаць...
Хлапец асцярожна ўзяў у рукі пажаўцелую фотакартку — яна патрэскалася па краях, пазагіналіся беражкі яе,— доўга пазіраў, потым перадаў дзяўчыне, і яна асцярожна ўзяла яе і таксама доўга ўзіралася, перавяла вочы з фота на Людку, потым назад, і Людка бачыла, што ёй цяжка што-небудзь сказаць, бо на вачах у дзяўчыны накруціліся слёзы. Людка рашыла зрабіць ёй лягчэй, дапамагчы, забрала картачку з маладых рук, дакрануўшыся да іх сваёй шурпатай, але мяккай рукой.
— Ну што ты, дачушка, не трэба. Яму ўсё роўна не паможаш, мне таксама... Не трэба.— І пачала завязваць назад у хусцінку дакументы і фотакартку.
— Ну, а я табе што казаў? Так яно і ёсць,— прагаварыў хлопец да дзяўчыны, і яна кіўнула галавой, скрозь слёзы пазіраючы на Людку.
— Ведаеце, чаму мы прыйшлі да вас. Разбіраючы архівы ваенкамата для музея Славы, мы знайшлі вось гэтую старую тэлефонаграму.— Хлапец працягнуў Людцы невялічкую паперчыну, на якой быў чарнілам напісаны тэкст: «Владиславу Ивановичу Гуще, за героический поступок... присвоено звание Героя Советского Союза...» — Дык вось... мы рыхтуем экспазіцыю пра нашых слаўных землякоў, трэба ўсё правільна аформіць. Мы ведаем, у сяле, бывае, і так завуць чалавека, і так, чалавек мае па некалькі імёнаў, але ж гэта музей, гэта ж гісторыя.
Людка ўзяла ў рукі пажаўцелы лісток з выцвілымі словамі, прачытала раз, другі, паклала яго на стол, зноў узяла ў рукі паперчыну, паглядзела на гасцей, заматала галавой:
— Не, няпраўда. Не, гэтага не можа быць... Сама Соня, яна пошту насіла, два гады як памерла. Яна сама казала, што яе Валодзю далі героя, сама пісьмы прыносіла, пенсію атрымлівала за Валодзю. Не, гэта няпраўда. Уладзіслаў, Уладзік — гэта адно, а Валодзя...— Яна глядзела то на хлапца, то на дзяўчыну, то на кавалачак паперы, які ўсё яшчэ трымала ў руках.— Праўда, пенсію яна заўсёды брала ў раёне, усім прысылалі ў сельсавет, а ёй давалі ў раёне. І віно яна заўсёды адтуль прыносіла.
Людка ўстала, падышла да акна, дзе было болей святла, прачытала яшчэ раз, задумалася, узяўшыся рукой за бараду, вярнулася назад да стала, нібы спахапілася:
— Дык што гэта я... Вы ж з дарогі, вы ж есці хочаце, а я вам яблыкі. Я зараз,— памкнулася ісці ў другую хату, але затрымалася.
— І колькі гэта,— яна паказала на паперку,— праляжала ў вас?
— Не ў нас,— удакладніў хлопец,— у ваенкамацкіх паперах. А колькі... паглядзіце, там і дата ёсць, унізе...
— А-а, праўда... тры... восем... сорак пяць... гэта сорак пяты год... Ага. Дык што ж гэта я... я зараз... есці вам зраблю...
Але госці ўжо ўсталі.
— Не, нічога не трэба. У нас тут яшчэ клопат ёсць, ды мы і з дому нядаўна...
— Ну, тады вазьміце яблычкаў, я вам зараз выберу... хаця што выберу, выбірайце самі, а лепей пойдзем пад яблыні, сарвіце, якія вам прыглянуцца. Самі сабе...— яна гаварыла і гаварыла, нібы нешта не давала ёй спыніцца. Заўсёды спакойная і ўраўнаважаная, раптам стала зусім інакшай — паспешлівай, узбуджанай, парывістай.
Госці разумелі яе і стараліся пакінуць адну. Хлапец сабраў паперы, запхнуў іх у партфель і цяпер пазіраў на паперку з тэлефонаграмай, якую гаспадыня трымала ў руках. Яна ўбачыла яго позірк, зразумела, што ён хоча ад яе, апярэдзіла:
— Можна, хай яна, тэлеграма гэта, пабудзе ў мяне? А пасля я вам аддам яе. Ці, можа, вы самі заедзеце, ці я прывязу. Я хачу паказаць яе... Хай пабудзе, га?
Хлапец зірнуў на дзяўчыну, яна кіўнула галавой, і ён пагадзіўся:
— Добра, я тут буду праз некалькі дзён і забягу да вас.
Яны выйшлі з хаты. Людка правяла іх пад яблыню, якую яшчэ не пачынала абіраць, пачала зрываць самыя вялікія, самыя прыгожыя яблыкі і соваць у партфель хлапцу, а пасля, калі партфель быў поўны, пабегла ў хату, знайшла нейкую торбачку і пачала рваць яблыкі ў яе, напоўніла яе і перадала дзяўчыне, хоць тая ўпіралася як магла. Правяла іх на вуліцу і доўга стаяла, пазіраючы ўслед. Яны дайшлі да канца пасёлка, азірнуліся, Людка ўсё яшчэ стаяла, і яны памахалі ёй. І калі яны звярнулі з вуліцы і іх не стала відаць, павярнулася і павольна пайшла назад у хату. Зірнула на табурэтку, на якой стаяла, абіраючы яблыкі, але ў хату не забрала, хоць надыходзіў вечар, а нанач яна ніколі не пакідала ў садзе нічога лішняга.
У хаце яна доўга сядзела за сталом, з-за якога нядаўна ўсталі госці.
Далёка за сялом заходзіла сонца, і яго барвовы водсвет трывожным чырвовым колерам афарбоўваў печ, сцены, стол і ўсё, што было ў хаце. Адно ён не закрануў яе белага твару.
Узяла ў рукі сынаву фотакартку, правяла па ёй рукой, нібы на ёй былі нейкія парушынкі, доўга пазірала на яе, і было падобна гэта на гаворку двух жывых людзей, маўклівая гаворка вачэй: яна — яму, ён — ёй.
Назаўтра яна выйшла ў сад з самай раніцы. За дзень абабрала апошнюю яблыню, папераносіла ў сенцы апад, хаця які гэта быў апад? Нават сарваўшыся з галіны, яблыкі падалі ў траву — у садзе даўно не касілі — і зусім не біліся. Ды і зрываліся самыя важкія, самыя спелыя. Цяпер яны высокай пірамідай ляжалі на падлозе ў сенцах.
Потым бачылі, як яна ішла на рэчку з начоўкамі пад пахай — несла нешта мыць. Пасля таго яе ніхто не бачыў.
Калі б не стары Антось, да яе, можа, яшчэ дзён колькі ніхто і не зайшоў бы. А Антося прывёў голас казы. Ішоў па вуліцы і чуе: у Людкі бляе каза. Не на дварэ, не ў садзе, дзе яе звычайна навязвала Людка, а ў хляве. Антось ужо прайшоў быў далей па вуліцы, але гэты голас прымусіў вярнуцца і зайсці ў двор. Каза і праўда падавала голас з хлява. У хлеў Антось не пайшоў, а адчыніў дзверы ў хату. Яны былі не замкнёныя. Падаў голас — ніхто не азваўся. Зайшоў у чыстую хату — там таксама нікога. Адчыніў дзверы ў халодную палавіну і ўбачыў Людчыны чаравікі з высокімі халяўкамі. Яны былі старанна зашнураваны і былі на Людчыных нагах. Вышэй была сама Людка — уся ў чорным, і ад белай шыі, з-пад барады, ішоў шэры вераўчаны пасак, перакінуты цераз крук. Некалі на гэтым круку летам вісела калыска. А ўнізе, пад нагамі і так блізка, што здавалася, быццам Людка стаіць на іх, ляжала гара буйных антонавак.
Антось выйшаў на двор, адчыніў дзверы ў хлеў, даў казе травы (нажатая, яна ляжала ладнай кучкай ля шулы), потым пайшоў на сяло сказаць, каб збіраліся бабы і ішлі прыгледзець Людку. Сам жа паклікаў суседа, і ўдвух, падставіўшы ўслон, яны знялі Людку з крука. Ніяк не маглі ўразумець, як яна так умудрылася: ні табурэткі, ні ўслона паблізу не было, і яблыкі пад ёй ляжалі акуратнай кучкай.
У хаце ўсё было вымыта і прыбрана. Стол засланы чыстым белым абрусам, а на ім сынава фотакартка і лісток з тэлефонаграмай.