Восеньская ноч шапацела за сценамі дажджом, густой цемрай прыліпала да вокнаў. Голая галінка стукала ў пераплёт рамы, шкрэбла па шкле.
Старшына Бандаровіч нацягнуў на галаву коўдру, павярнуўся тварам да сцяны. Ложак зарыпеў. Жонка ўздыхнула, нешта незадаволена прамармытала. Іван Пятровіч зразумеў, што не засне, лёг на спіну, утаропіўся ў цемру, задумаўся.
Ён падаў рапарт на звальненне. Саслужыўцы віншавалі яго з выхадам на пенсію. Спачатку Бандаровіч радаваўся: спакой і воля — ні камандзіраў, ні начальнікаў. Але чым больш ён думаў пра сваё вольнае жыццё, тым трывожней рабілася на душы. Усё часцей лезлі ў галаву адны і тыя ж пытанні: як будзеш жыць, чым зоймешся?
Ціхая цемра затапіла пакой. У ёй, як у чорнай вадзе, зданямі плавалі шафа, паліца з кнігамі, на сцяне светлай плямай выдзялялася сямейная фатаграфія.
— Ты спіш? — спытаў ён жонку, і голас густа раскаціўся ў цішыні, якая вярнула пакою дамавітую ўтульнасць і жывую цеплыню.
— Як я магу спаць, калі ты не даеш, — сярдзіта адказала жонка спрасонку хрыпатым, нібы прастуджаным, голасам.
— Давай пагаворым, Маша, — ласкава папрасіў ён яе. — Ляжу вось і думаю: на пенсію іду.
— Дык радавацца трэба.
— Чаму ж тут радавацца?
— Як чаму? На адпачынак ідзеш.
— На адпачынак... — уздыхнуў ён. Івана Пятровіча крыўдзіла, што жонка не разумее яго. — Як жа жыць далей?
— Як іншыя людзі...
Гэтыя абыякавыя словы балюча ўкалолі яго. Як жывуць іншыя, ён не ведаў, бо не меў празмернай цікаўнасці да чужых лёсаў. Яго жыццё — жыццё вайсковага чалавека — было для ўсіх зразумелым і адкрытым, як роўная баразна на полі. Іван Пятровіч з памяркоўнасцю селяніна ўдумліва і дабротна рабіў сваю справу і ўжо не адзін дзесятак гадоў цягнуў армейскую лямку. Але яна не церла яму шыю, не давіла на плечы. Ён прывык да яе, адчуваў сябе зручна, як конь у добра прыгнаным і абношаным хамуце.
— Спі. Чаго гэта ты раптам на старасці думаць пачаў? — міралюбна параіла жонка і зноў заціхла, соладка засапла.
Але сон не ішоў да яго. Іван Пятровіч адчуў, як нешта вострымі кіпцямі асцярожна, але балюча драпае сэрца. Гэта падкрадваўся да яго старэчы сум.
Выразна, нібы ўсё было ўчора, перад ім паўстала яго сірочае дзяцінства з адным-адзіным жаданнем паесці ўволю, юнацтва ў ваенных акопах і аднастайныя, як дзве кроплі вады, будні казармы. Усё сціснута, спрасавана бязлітасным цяжарам часу. Ён разумеў, што жыццё ўжо не вярнуць, не расцягнуць, не разматаць нанова, як клубок нітак, і ўпарта вымушаў сябе заснуць.
Улёгся і заціх вецер. І месяц нырнуў у ватную глыбіню шызага неба. Яшчэ больш пацямнела ў пакоі. У непарушнай цішыні яго глухлі ўсе гукі вуліцы. Сцішыўся нарэшце і Бандаровіч, як той месяц, спачатку нырнуў у бяспамятную трывожную дрымоту, а пад раніцу ў балючы і страшны сон, які не раз яму сніўся.
Яго кулямётны ўзвод, намёртва зачапіўшыся за вышыню, ужо суткі стрымліваў лавіну нямецкай пяхоты. Азлобленыя храбрасцю рускіх, іх упартасцю і пагардай да смерці, немцы лезлі па знявечаным полі на вышыню. І ўжо зусім блізка, як мурашы, разбягаліся, рассыпаліся, хаваліся ў густой бурай траве, а потым, як зялёныя чарвякі, паўзлі на траншэю і яе флангі. Бандаровіч разумеў, што немцы хочуць акружыць іх, і першы пачаў бой. А калі нямецкая пяхота ўдарылася аб полымя сустрэчнага агню, задыхнулася, абпалілася і стала адкатвацца назад, пакінуўшы на зямлі зялёныя плямы мёртвых цел, Іван Пятровіч закрычаў на ўсю моц:
— За мной! Уперад!.. Ур-а-а-а! — і выскачыў з траншэі. Але тут ён адчуў штуршок у бок і прачнуўся, здзіўлены: як трапіў ён у гэта мірнае жыццё з той страшнай явы, у якой толькі што быў? Потым зразумеў, што яго разбудзіла жонка, але ніколькі не пакрыўдзіўся на яе, толькі сказаў з дакорам:
— Зноў атаку не дала дакончыць!
— І як жа ты мне надакучыў са сваімі атакамі! Вечна спаць не даеш, — незласліва дакарала яна мужа.
Іван Пятровіч абняў жонку, цмокнуў у шчаку, весела рассмяяўся.
— Маятнік ты начны. Ва ўсіх мужыкі як мужыкі, а ў мяне ліха ведае што: не п’е, не курыць, а кожную ноч ваюе, — уздыхнула яна. Іван Пятровіч прывык да яе клапатлівых ласкавых ушчуванняў, за якімі крыліся сапраўдная адданасць і пяшчота.
Ён устаў, уключыў святло, стаў збірацца на службу. Каржакаваты, шырокі ў плячах, Іван Пятровіч няўклюдна рухаўся па кватэры, здаваўся непамерна вялікім у цеснаце пакоя. Пагаліўся, па звычцы напіўся чаю, апрануўся. Перад адыходам акінуў сябе прыдзірлівым поглядам, каб не было парушэнняў у выпраўцы. З люстэрка глядзеў на Івана Пятровіча яшчэ не стары мужчына ў ваенным шынялі і фуражцы, моцны, падцягнуты, з сівізной на скронях. І твар у яго быў таксама не стары, з маладым ясным поглядам. Толькі густая сетка з маршчынак-павуцінак ды сіняватая пухліна пад вачыма напаміналі пра бяссонную ноч. «Нічога, Іван, яшчэ паслужым, папрацуем», — падбадзёрваў ён сябе. І тут жа ўспомніў, што яму не трэба больш ні служыць, ні працаваць, што застаўся адзін дзень да пенсіі.
Ён нетаропка спусціўся па лесвіцы, накіраваўся да кантрольна-прапускнога пункта. Світанак ззяў пурпуровымі, лімоннымі, барвовымі фарбамі.
На КПП салдат змятаў лісце, што шчодра насыпалі за ноч дрэвы. Бандаровіч павітаўся з ім, паскорыў крок: да пад’ёму заставалася менш як дзесяць мінут. Справа са змрочнай маўклівасцю паглядалі на яго казармы, злева — доўгай стройнай шарэнгай, здранцвела, як салдаты на інспектарскай праверцы, застылі высокія бярозы. Далей за дрэвамі ціснуліся да каменнага плота пляцы, палосы перашкод, спартыўная пляцоўка. Усё бачанае ім ужо абмывала світанне свежымі фарбамі.
Ён ішоў і думаў аб тым, што заўтра ўжо не трэба рана ўставаць, спяшацца, рабіць тое знаёмае і звыклае, што ён рабіў заўсёды. У адзін дзень ён стане непатрэбным ні гэтаму гарадку, ні казарме, ні салдатам, ні той рабоце, якая чакала яго з раніцы да позняга вечара.
Ад гэтых нудных, маркотных думак падкатваўся да сэрца камяк. Гэта быў ужо знаёмы боль. У апошнія дні ён нібыта падсцерагаў яго. І адступаў толькі тады, калі Бандаровіч з галавой акунаўся ў работу.
У казарме ля тумбачкі Бандаровіча сустрэў днявальны — хударлявы, маленькага росту, са смуглява-чорным, нібы абвугленым, тварам. Гэта быў навабранец, салдат першага года службы, родам з Аджарыі. Ён стукнуў абцасамі, ад старання і напружання на імгненне застыў, потым ускінуў руку да пілоткі, адрапартаваў:
— Таварыш старшына, за час вашай адсутнасці надзвычайных здарэнняў у батарэі не было.
Іван Пятровіч дабрадушна ўсміхнуўся, павітаўся з салдатам за руку, скамандаваў «Пад’ём». І не гучна, як заўсёды, а неяк прыцішана, спачувальна-вінавата, усё роўна як не хацеў будзіць салдат. «Маладыя» ачмурэла ўзляталі з ложкаў, мітусіліся, улазілі ў абмундзіраванне. «Старыя» паднімаліся спакойна, апраналіся хутка, без паспешлівасці і лішніх рухаў, салідна і ўпэўнена займалі месца ў страю. І пакуль рос, расцягваўся ў праходзе строй, старшына рабіў выгляд, што не заўважае ні тых, хто спазніўся, ні неахайнасці ў выпраўцы некаторых салдат, ні часовага беспарадку, які бывае звычайна ў казарме адразу пасля пад’ёму.
Пасля ранішняй паверкі ён загадаў сяржантам выводзіць падраздзяленні на зарадку. Салдаты падмяталі, праціралі падлогу, папраўлялі ложкі.
Іван Пятровіч разгублена пахадзіў па казарме, заглянуў ва ўмывальнік, бытавы пакой, курылку, у вучэбныя класы з той жа няўважлівасцю і неакрэсленасцю, якіх ніколі раней за сабой не прыкмячаў. Паўсюль быў парадак. Калі б і хацеў, ні да кога не прычапіўся б. Усё рабілася акуратна, правільна і як быццам паміма яго волі, незалежна ад таго, быў ён тут ці не быў. Жыццё казармы цяпер бесперапынна кацілася па той каляіне, якую ён сам калісьці пракладваў. І зноў усплыло шчымлівае пытанне: «Што я буду рабіць заўтра? Куды пайду?» І выходзіла так, што і рабіць яму няма чаго, і ісці няма куды, акрамя як у казарму. Ён сеў на табурэтку, спрабаваў выдумаць для сябе новае жыццё. Але як ні стараўся, нічога не атрымлівалася.
Да яго падышоў дзяжурны па батарэі сяржант Крыванос, бадзёра спытаў:
— Шо, таварыш старшына, прызадумаліся?
Іван Пятровіч узняў галаву, глянуў на сяржанта, у думках пазайздросціў яго моцнаму целу, здаровай сіле, чырванашчокаму твару.
— Што нам застаецца пад старасць... толькі і думаць,— няпэўна адказаў Бандаровіч.
— Таварыш старшына, а пытанне нясціплае можна? — не адступаў Крыванос, і ў вачах яго засвяцілася хітрынка.
— А чаму ж нельга?
— Хто ж замест вас у наша падраздзяленне?
— Як гэта... заместа мяне? — ускінуўся Іван Пятровіч, хаця добра разумеў, пра што пытае сяржант.
— Усе ўжо ведаюць, таварыш старшына, — тымі ж хітрымі, але спачувальна-жаласлівымі вачыма глядзеў на яго Крыванос.
— Хто ведае? Аб чым вы? — падхапіўся, нібы ўджалены, Бандаровіч.
— Ды чаго ўжо там... ведаем мы, што ўходзіце вы... на пенсію,— з жалем уздыхнуў Крыванос.
— Дапусцім, на пенсію, ну і што? Другі прыйдзе на маё месца. Незаменных людзей няма.
— Яно так. Але ведаеце... Калі шчыра, то не хацелася, каб пасля вас які-небудзь зануда прыйшоў. Прывыклі мы да вас.
— Рана вы мяне спісваеце, — сказаў Іван Пятровіч, з прыхаванай усмешкай загадаў Крываносу: — Займайцеся сваёй справай, таварыш сяржант.
Крыванос, бухаючы каванымі ботамі, уразвалку пайшоў па казарме. А Іван Пятровіч задумаўся над словамі сяржанта і здаўся самому сабе бездапаможна слабым і безабаронным.
Закончыўшы ранішнюю зарадку, распарана-потныя, салдаты шумна ўваліліся ў казарму, мыліся, галіліся, рыхтаваліся да новага дня.
Праз некаторы час падраздзяленне ў суправаджэнні Крываноса пайшло на снеданне. Старшына стаяў каля днявальнага, глядзеў на худыя стрыжаныя патыліцы салдат, слухаў гучную гамонку іх, разнабойны грукат ботаў па лесвіцы, пакуль усе не выйшлі з казармы.
А казарма быццам вымерла, стала няўтульнай, нейкай чужой. Нібы трапіў ён у нежылы і пусты дом, адзінокі, нікому не патрэбны. Каб не паддацца гэтаму новаму, незвычайнаму стану, ён таропка пакіраваў да выхаду, на ранішняе святло і свежае паветра. Боты з перабольшанай гучнасцю грукалі па падлозе, злавалі яго. Здавалася, нехта нябачны ўслед яму стукае жалезнай палкай.
Ноч усыпала зямлю апалым лісцем. Раніца стаяла маўклівая і бадзёрая, з празрыстым халаднаватым паветрам, далёкім небам і рэдзенькім, бледна-рыжым разлівам сонца.
Бандаровіч пахадзіў, пасядзеў у альтанцы, з нецярплівасцю чакаў, калі збярэцца падраздзяленне на развод.
Салідна крочылі старшыны, прапаршчыкі, сяржанты звыштэрміновай службы. Брава, размашыста, прыгожай зухавата-гнуткай хадой падплывалі маладзенькія лейтэнанты. Нетаропка, паважна, з заклапочанымі тварамі падыходзілі штабныя афіцэры.
Іван Пятровіч з многімі вітаўся, размаўляў, але ўжо неяк адчужана, быццам усе гэтыя людзі былі дзесьці далёка ад яго. Ён ведаў: заўтра не будзе для яго ні разводу, ні знаёмых твараў саслужыўцаў, ні салдат, якіх любіў строга, як сваіх сыноў, што служылі цяпер афіцэрамі ў розных канцах краіны. Штосьці прыкрае, балючае, горкае, як жаласць да самога сябе, набухала, разрасталася ў ім.
Пасля разводу падраздзяленні разышліся: на заняткі, на работу, на ўборку тэрыторыі. Пяць чалавек, у асноўным «маладых» — з нядаўніх навабранцаў, накіравалі зграбаць лісце. Плац зноў апусцеў, сіратліва ціснуўся да казармаў, да алеі, дзе барвова пылалі таполі, да старога сквера, які яшчэ палымнеў рознымі колерамі.
Бандаровіч пайшоў паглядзець, як салдаты зграбаюць лісце. Сквер быў урачыста ціхі, у святочным уборы, напоўнены яблычным пахам. Сонца затапіла яго золатам, промнямі лашчыла задуменна расслабленыя, паружавелыя твары салдат, што сабраліся вакол цэлай гары лісця.
Салдат дастаў запалкі, чыркнуў. Малінавы язычок лізнуў лісцік, скруціў яго, пераскочыў на іншы, разбегся, распоўзся. Выцеснены агнём сіні дымок выскачыў на паверхню, закучаравіўся воблачкам, пацягнуўся да неба. І гэты гаркавы дым зноў нагадаў Бандаровічу дзяцінства з пахам позніх яблык-антонавак, печанай у кастры бульбы.
Салдат зачаравана наглядаў за полымем. А Іван Пятровіч нахмурыўся, пасур’ёзнеў, сказаў яму па-начальніцку:
— Глядзіце тут, каб парадак быў. — І пайшоў прэч, незадаволены самім сабой.
Але ісці яму не было куды. Справы свае ён даўно вырашыў. А ў казарму не хацелася. І ён накіраваўся ў «парк», дзе ішлі заняткі па агнявой падрыхтоўцы. Але і там ён быў лішні, непатрэбны. Ніхто не звяртаў на яго ўвагі: усе былі заняты работай. Салдаты сядзелі на гарматах, выконвалі чоткія і гучныя каманды ўзводнага. Гарматы то, як вялізныя распластаныя чарапахі, варочаліся ў розныя бакі, то ўскідвалі доўгія ствалы-хобаты ўверх, нібы вышуквалі некага, то задуменна ўглядаліся ў гарызонт.
Старшына бязмэтна пахадзіў па дарожках «парку», заглянуў у адчыненыя боксы, дзе стаялі машыны, — рабіў выгляд, што некага шукае, хоць шукаць яму не было каго. Яго неадольна цягнула да людзей, і ён вырашыў схадзіць у сталоўку, пагаварыць з паварамі, а заадно і пацікавіцца наконт абеду.
Спачатку ён заглянуў на кухню. Знаёмы повар гадоў сарака, сяржант звыштэрміновай службы Спірыдон Чувалаў, рэзаў качан капусты. Іван Пятровіч крыкнуў яму знарок гучна, па-сяброўску:
— Здарова, Спірыдон! Чым думаеш сёння маіх арлоў карміць?
— Прывітанне, прывітанне! — адказаў той мімаходзь і дадаў значна: — На першае боршч з мясам, на другое — макароны па-флоцку.
— Ого-го! — здзівіўся Іван Пятровіч. — Гэта з якой пагоды?
— А ў гонар суботы, — Спірыдон выцер рукі аб халат, прысеў на табурэтку. — Прыслаў бы ты мне пару лайдакоў на кухню. Не хапае рабсілы. Што, табе шкада?
— З задавальненнем бы. Але няма ў мяне такіх, — адказаў старшына.
— Ды ну? Што, у самаволку не ходзяць ці пад старасць нюх страціў, злавіць не можаш?
— Мае не ходзяць, — упэўнена адказаў Іван Пятровіч.
— Што, што? — паглядзеў на яго повар недаверлівымі хітрымі вачыма і зарагатаў.
Уволю насмяяўшыся, Спірыдон спытаў:
— Гэта што за салдат, які ў самаволку не ходзіць? Я сам, бывала, не адзін раз па начах да дзевак бегаў... Так, дзеля забавы. Праўда, лавілі рэдка, шанцавала. Дык дасі самавольшчыкаў на дзянёк?
— Не, самавольшчыкаў не дам. Але магу выдатнікаў.
— Ладна, спатрэбяцца і гэтыя, — пагадзіўся повар і раптам крута павярнуў да іншай тэмы: — Можна павіншаваць цябе, Іван Пятровіч? Праз дзянёк-другі будзеш вольны, як казак, і свабодны, як птушка.
— А навошта мне гэта свабода і воля? — выдыхнуў старшына. Твар яго пакутліва зморшчыўся.
— Ты што, не рад? — здзіўлена вырачыўся на яго повар.
— А чаму радавацца?
— Ну як, — з ранейшым недаўменнем таропіў вочы, повар. — Рыбачыць будзеш... гаспадаркай займацца. Адным словам, адпачываць.
— Ды якая ў мяне гаспадарка?! Жонка ды я... А рыбалкай я ніколі не захапляўся. Не было часу для гэтай забавы.
— Божа ты мой! Ды ці мала заняткаў! Дачу купіш, агародзік маленькі. Садзік вырасціш, клубнічку пасадзіш, што, ці не так?
— Ды навошта мне ўсё гэта? Навошта? — скрывіўся Бандаровіч. — Для мяне лепшы адпачынак — работа.
— Дзівак ты, Іван, як я пагляджу, — крытычна сказаў повар. — Работа дурняў любіць, а ты ж разумны мужык.
— Хітры ты, Спірыдон, баламуціш штосьці, — падазрона глянуў на яго Іван Пятровіч.
— Ды што там баламуціць? — ускінуўся ўсім целам повар. — Я б на тваім месцы ў рэстараны хадзіў, музыку слухаў... сяброўку завёў бы.
— Каго-каго? — Бандаровіч зарагатаў.
— Дурань ты, — асуджальна, нават неяк зняважліва заўважыў повар. — Цяпер жа гэта модна, калі стары ды з маладымі... Для падняцця тонуса, кажуць.
Іван Пятровіч рашуча ўстаў, сур’ёзна сказаў:
— Ладна, Спірыдон. Вары ты лепш кашу салдатам, а я пайду.
— Ты што, незадаволены? — з непрыкрытай цікаўнасцю спытаў повар.
— А чаго радавацца?.. — разгублена сказаў старшына і не развітваючыся пакіраваў да выхаду. Усё здавалася, што ззаду Спірыдон Чувалаў пасміхаецца над ім. Ён рэзка павярнуўся, але повара не было. Пастаяў крыху ў роздуме — куды ісці — і пабрыў дадому.
Чатырохпавярховы дом, у якім жыў старшына, стаяў на ўскраіне гарадка. З аднаго боку несціхана гудзеў машынамі разбіты камяністы шлях. З другога — сіратліва прыціскаўся калматым бокам сасновы лесапарк, у сярэдзіне якога была танцавальная пляцоўка. У суботу і нядзелю яна аглушальна грымела музыкай.
Іван Пятровіч не любіў ні лесапарк, ні пыльны бойкі шлях пад вокнамі, ні свой дом. Насяляў яго народзец неахайны, усё больш прыезджы. У пад’ездах было заўсёды наплявана, насмечана, паўсюль валяліся акуркі. Здавалася, што тут жылі часова ці рыхтаваліся да перасялення. Зімой вечарамі ў пад'езды набіваліся падлеткі, гучна лаяліся, брэнькалі на гітарах. Тады Бандаровіч не вытрымліваў, пад пратэст і прычытанні жонкі выходзіў і праганяў падлеткаў.
Цяпер, на падыходзе да дому, Іван Пятровіч хацеў непрыкметна праслізнуць ля замшэлых, надзвычай цікаўных бабуль, што песцілі на лаўках свае старэчыя целы пад асеннім сонцам, ля даміношнікаў, якія шумна ўссядалі за самаробным сталом, нават ля дзяцей, якія корпаліся ў пяску. Але зрабіць гэта не ўдалося. Ледзь толькі ён параўняўся з мужчынамі, як хтосьці крыкнуў:
— Эй, служывы, давай да нас!
Бандаровіч спыніўся ў нерашучасці: падыходзіць не хацелася, але адмаўляцца адразу здавалася яму няветлівым. Ён пераадолеў сябе, падышоў, павітаўся. Мужчыны азартна рэзаліся ў даміно, з усяе сілы білі касцяшкамі аб стол, адмыслова лаяліся. Закончыўшы партыю, з павагай пацясніліся, аслабанілі яму месца.
— Садзіся, служывы, на высадку, а то нам аднаго не хапае.
— Дзякую, таварышы, але я не гуляю ў даміно.
— Як не гуляеш?
— Не ўмееш, ці што?
— Можа, устаў не дазваляе?
— Гуляць я ўмею, але не хачу,— сказаў ён.
— Кідай маслы, старшына, навучым,— бадзёра запрасіў яго нейкі хлопец.
— Не, не, дзякую!
— Тады давай у прэферанс, га?
— А можа, у дваццаць адно?
— Я ў гэтыя гульні не ўмею, не навучыўся.
— Дзіўны ты, служывы. Нейкі не такі, як усе.
Іван Пятровіч адзначыў, што мужчыны былі ў асноўным маладыя, здаровыя, моцныя. У душы ён пашкадаваў іх, як шкадуюць дарослыя хуліганістых хлапчукоў, якія марна растрачваюць сябе на нікчэмную справу. Ён вымучана ўсміхнуўся, прамовіў:
— Дзякую, вы без мяне тут управіцеся. Стараваты я для гульняў.
Ён хутка найшоў да свайго пад’езда, адчуваў, што наліваецца пякучай нянавісцю да мужчын, да свайго заўтрашняга вольнага жыцця.
У кватэры, як у лясным азярку, усё было сонным, ціхім: і жонка, што вязала панчохі для сыноў, і пакой з абрыдлай мэбляй, і выцвілыя дываны на сценах і на падлозе, і вялізны мясіста-тоўсты кактус у драўлянай кадушцы. І святло, што лена плыло ў кватэру, таксама было сонным. Яно нібы паглыбляла магільную цішыню гэтага жытла.
І раптам усё ў ім запратэставала супраць таго, што павінна было адбыцца заўтра. «Не, не! Толькі не на пенсію! Ні за якія грошы. Што я буду рабіць сярод гэтага ламачча?» Ён стаяў на парозе здзіўлена разгублены, з нянавісцю ўслухоўваўся ў нежывую цішыню кватэры.
— Што з табой? Табе дрэнна? — шумна, нязграбна паднялася з тахты жонка, калыхнулася вялікім целам, паплыла насустрач яму.
— Не магу я, — зняможана прамовіў ён і сеў не распранаючыся ў крэсла.
— Што, што?.. Ты аб чым гэта, Іванка? — у вачах яе мітусіліся страх і недаўменне.
— Не хвалюйся, Маша, — супакоіў ён яе. — Я перадумаў.
— Што ты перадумаў? Ну што? Гавары! — патрабавала яна ўжо рашуча, адолеўшы разгубленасць і страх.
— Ды сядзь ты, супакойся. Заштокала, як сарока, — сярдзіта перарваў ён яе. — На пенсію перадумаў я.
— Як жа так, га... а рапарт?
— Ліха з ім! — устаў ён. — Вось пайду зараз і забяру.
— Я не пярэчу. Толькі навошта табе гэта? Ты сваё адпрацаваў, — угаворвала яна яго няўпэўнена, баязліва. — Адпачыў бы.
— Як гэтыя мужыкі, што ў даміно з цямна да цямна гуляюць у двары? — калюча, непрыступна абараняўся ён. — Ці як наш сусед, што патануў у бутэльцы?
— Што ж цяпер рабіць? Я ж гасцей паклікала! — разгублена спытала яна.
— К чарцям гасцей! Усё адставіць! — загадаў ён, схапіў фуражку, павярнуў да дзвярэй.
— Куды ты?
— У штаб. Можа, камандзіра застану.
Ішоў ён паспешліва, узбуджаны неадольным сваім рашэннем і разам з тым прыўзнята-радасны, быццам ашчасліўлены кімсьці нечакана.
Ля штаба казырнуў паставому, нырнуў у цемнавата-прахалоднае паветра калідора, імкліва ўзышоў на другі паверх. Было горача твару, галаве, усяму целу. Размерана, глуха білася ў грудзях сэрца. Увесь распарана-гарачы, з шумным дыханнем, ён штурхнуў уперад дзверы камандзіравага кабінета...