Чорны калматы сабака вылез з будкі, стаў пярэднімі лапамі на верхнюю жэрдку плота, задраў морду да бляклага месяца і спачатку тоненька заскавытаў, а потым працяжна завыў. Ён выў тужліва і жалобна, нібыта кагосьці аплакваў.
Гэта жудаснае выццё ледзяніла сэрца Хрысціны, непакоіла і трывожыла. Яна ляжала на печы і пакутліва спрабавала заснуць. А сон упарта не ішоў. У галаве мітусіліся абрыўкі думак і ўспамінаў.
Роўным і ціхім было яе адзінокае старэчае жыццё. І на душы, як на восеньскім полі, ляжаў непарушны спакой. А цяпер, адкуль узялася — нахлынула, захапіла яе трывога. Так бывала некалі перад навальніцай, калі вось-вось ударыць гром, расколецца неба і серабрыста-вогненная маланка абавязкова або спаліць што-небудзь, або кагосьці заб’е.
І пачалося гэта ўчора. Менавіта адтуль паўзлі і паўзлі да яе няпрошаныя, нязваныя цяжкія думкі і змрокам, як хмары на перадзімняе неба, клаліся на сэрца. У гэты дзень здарылася няшчасце: памёр настаўнік Крась. Зусім яшчэ малады. Яна даведалася пра бяду каля магазіна, дзе тоўпілася нямала рознага люду. Хрысціна нічога ні ў кога не спытала, не заплакала, моўчкі села на каменную прыступку, задумалася, як жа такое магло здарыцца. Чамусьці ўспомніла, як леташняй восенню нечакана Крась прывёў да яе на агарод школьнікаў. Яны за паўдня выкапалі і знасілі бульбу. Тады яна спрабавала пачаставаць яго. Але Крась нават не дакрануўся да пітва, толькі абняў яе за плечы, ласкава сказаў:
— Гэта наш абавязак, бабуля. Бутэлечку вы сваю схавайце. Як-небудзь іншым разам.
І вось яго няма і... не будзе.
Калі людзі накіраваліся на пахаванне Крася, яна ўстала і пайшла разам з імі. На могільніку прабыла да змяркання. Дамоў вярнулася прыцемкам стомленая і хворая. Ні ноччу, ні днём назаўтра ніяк не магла знайсці сабе месца ў пустой цішыні хаты.
Забыцца хаця б да раніцы... Хрысціна нацягнула на галаву кажушок і задрамала. Але тут жа прахапілася ад страху, што разрываў душу, і прадчування непазбежнай бяды. Яна села, выпрастала хворыя замлелыя ногі і прыслухалася. Было чутно, як у непрагляднай цемры гуляе па садзе вецер, калашмаціць дрэвы, шкрабе па сцяне сухім маліннікам. А яблыня б’ецца ў аконную раму голымі галінкамі, быццам просіцца пагрэцца.
Хрысціна дастала з печы цёплыя валёнкі, улезла ў іх босымі нагамі, апранула фуфайку і падалася да парога. У сенцах упоцемку прывычна адсунула засаўку. Моцны парыў ветру вырваў дзверы з рук і з гучным трэскам ляснуў імі аб сцяну. Хрысціна ледзь утрымалася на нагах, пахіснулася і ўдарылася плечуком аб вушак. Ціхенька застагнала і зашлёпала па лужынах да хлява. Сабака пачуў гаспадыню, радасна завішчаў, ірвануўся з ланцуга. «Ну што з табой, родны? Відаць, чуеш нешта, ды расказаць не можаш. Даў табе бог душу, а гаварыць не навучыў, ад таго і пакутуеш ты, бедны мой». Сабака тыцнуўся мордай ёй у грудзі, жалобна заскавытаў і ўсё намагаўся лізнуць твар. Яна гладзіла яго і прыгаворвала: «Супакойся, родны, супакойся. I без таго на сэрцы цяжка. Ідзі, ідзі ляж. І я таксама пайду».
І яна паволі пайшла зноў у хату. На парозе спынілася. Дробна пазваньвала адарваная на хляве бляха. Ледзяны пранізлівы вецер абрываў апошнія лісты з дрэў. Сярод хмар над самым хутарам ціха плыў месяц, быццам краўся некуды, разліваў дымна-шэры паўзмрок на наваколле. У вільготнай і змрочнай імгле ночы ледзь праглядваліся размытыя абрысы вёскі з рэдкімі агеньчыкамі ў хатах. Гэтыя самотныя агеньчыкі, што нясмела пранізвалі цемру, прыцягвалі яе ласкавай дамашняй цеплынёй. Успомнілася Хрысціне колішняе жыццё ў вялікай сям’і з радаснай мітуснёй і штодзённымі клопатамі. «І куды ўсё падзелася, куды сплыло? Божа мой, божа...» — прашаптала яна.
Часам ёй здавалася, што гэта толькі сон, насланнё. Рана ці позна яна прачнецца ў той сваёй мінулай яве. І нічога не трэба будзе ёй, акрамя як бачыць сваіх дзяцей, дагаджаць мужу, працаваць на калгасным полі. Але сон гэты так і не канчаўся ўжо больш як трыццаць гадоў. Хрысціна даўно змірылася са сваёй адзінотай і ні на што не спадзявалася. Жыла без радасці, са звыклым смуткам у душы. Несла свой цяжкі крыж, сваё нязводнае гора.
Хрысціна заперла дзверы, увайшла ў хату і цяжка апусцілася на лаўку. Доўга сядзела ў здранцвенні, слухаючы свіст ветру і жалобны плач сабакі. Затым паднялася і стала хадзіць узад-уперад, каб знайсці сабе які-небудзь занятак. Ды ўспомніла, што ўсю работу перарабіла яшчэ звечара, спынілася.
І нечаканая думка прыйшла да яе. Хрысціна зразумела, што жыццё падыходзіць да канца і таму ўся мітусня і клопаты па гаспадарцы ўжо не маюць ніякага сэнсу. Яна дастала з-за іконы, пачарнелай ад часу, з якой глядзела на яе сумнымі вачыма божая маці, пахаронкі на сыноў і мужа. Гэтыя пажоўклыя, з выцвілым чарнілам трохвугольнічкі яна зберагала як самую дарагую памяць аб мінулым. Хрысціна доўга і асцярожна разглядала іх, потым паклала на ранейшае месца і хацела паплакаць. Але слёз не было. З горла вырваўся ціхі стогн, а вусны намагаліся штосьці вымавіць.
У яе з’явілася неадольнае жаданне камусьці расказаць пра сваё гора. Але каму? Доўга, так доўга жыве яна на зямлі, што даўным-даўно перажыла сваіх братоў і сясцёр, мужа і сыноў. Толькі адзін чалавек, унук Рыгор, мог зразумець яе, паспачуваць і суцешыць. І Хрысціна вырашыла заўтра ж да яго паехаць. Ёй вельмі хацелася парадаваць свайго ўнука вясковымі гасцінцамі, таму яна стала збіраць у дарогу ўсё самае лепшае, што ў яе было.
Потым яна патушыла лямпу, распранулася і зноў узлезла на печ, дзе так прыемна пахла ўгрэтым старым адзеннем, высахлай глінай, сушанымі яблыкамі і грыбамі. Закалыханая аднастайным свістам ветру і трывожным шэлестам дрэў, заснула неспакойным сном.
Прачнулася яна задоўга да світання, выпаліла ў печы, накарміла сабаку і прыблудных галодных кацянят, што знайшлі сабе прытулак пад паветкай, сыпанула маладым курам ячменю і паставіла ў карытцы тоўчаную бульбу. Елі ўсе разам: і кацяняты, і кураняты — і нават не біліся паміж сабой. А Хрысціна садзілася побач на калодачку, гладзіла ўсіх па чарзе з замілаваннем і пяшчотай. У такія хвіліны душа яе цешылася. Менавіта так вось калісьці, у першыя гады замужжа, яна карміла сваіх дзяцей, сачыла, каб не дурэлі, не чэрпалі лішняга: усім павінна быць пароўну. Сама ж ела заўсёды апошняя, што заставалася пасля мужа і дзяцей.
І цяпер ёй хацелася пасядзець, палюбавацца на сваіх гадаванцаў-пестуноў. Ды часу было мала. Яна ўзяла даёнку і пайшла даіць карову. У хляве ўдыхнула звыклы пах жывёлы, гною і духмянага сена. Карова паднялася і пайшла насустрач гаспадыні, датыкнулася мокрай пысай да рукі. Хрысціна дастала з кішэні скібку хлеба, дала карове, прымасцілася на маленькім драўляным зэдліку, пачала даіць. Даіла доўга, рукі млелі: не было ў іх сілы. Ужо даўно думала прадаць карову і ўсё ніяк не рашалася: шкада было расставацца з жывёлінай. Колькі разоў угаворваў яе Рыгор збыць сваю гаспадарку і пераехаць жыць да яго ў горад. Хрысціна, бывала, ужо згаджалася. Але адыходзілі сакавіцкія халады, нібыта зялёным дымком пакрывала зямлю маладой ліпкай траўкай, і яна адкладвала пераезд да наступнага года. Тады, па даўняй завядзёнцы, у сенакосную пару прыязджаў Рыгор з сябрамі, выкошваў выдзелены ёй у рэчышчы Гайны кавалак лугавіны, сушыў сена і звозіў у пуньку. Прыкупляў у суседзяў-аднавяскоўцаў моркву, бульбу, буракі.
Управіўшыся па гаспадарцы, яна апранула сваю лепшую сукенку, падараваную Рыгорам, плюшаўку, на галаву туга завязала шэрую шарсцяную хустку і выйшла на вуліцу. За ноч падмарозіла. Выпаў іней. І быццам соллю траву пасыпалі.
Раніца разгаралася ясным залацістым святлом, напаўнялася галасамі і гукамі. Недзе зусім побач зацінькалі птушкі. Успырхнула сакатуха-сарока, з голай галінкі яблыні пасыпаўся снежна-сярэбраны іней. Залапацеў крыламі, галасіста заспяваў певень. Ад яго раптоўнага кукарэкання вераб’і, што разам з курамі дзяўблі зерне, узляцелі на яблыню. Праз голле распранутага саду прабівалася лімонна-ружовая палоска зары. У мяккім празрыстым змроку матава блішчала апалая лістота.
Хрысціна на імгненне спынілася. Штосьці трывожна і балюча варухнулася ў грудзях. З замілаваннем яна акінула поглядам хату, гаспадарчыя прыбудовы, пачарнелы ад дажджоў стажок сена насупраць акна ля плота. Нават ненадоўга шкада ёй было пакідаць сваю сядзібу. «Ну, нічога-нічога, не сумуйце тут без мяне. Я хутка. Заўтра і дома буду», — сказала яна ўголас на развітанне. Па дарозе заглянула да Лук’яна папрасіць прыгледзець за гаспадаркай.
Ад вёскі да лесу бегла пясчаная дарога. Хрысціна ішла нетаропка, як ходзяць звычайна старыя. Зямля, прыхопленая марозікам, зацвярдзела, суха шархацела пад нагамі. Сям-там блішчалі першым лядком лужынкі. Часта спынялася, аглядалася на хутар, быццам баялася, што забудзе дарогу назад. Радавалася, што ўбачыць нарэшце вялікі горад, дзе, як казаў Рыгор, людзі жывуць весела і бесклапотна.
Яна змарылася, паставіла кошык, выпрастала спіну і некалькі хвілін пастаяла нерухома. Злева перад ёй ляжала поле з пабурэлым іржэўнікам і рэдкімі купкамі непрыбранай саломы. Справа застылымі хвалямі чарнела ўзаранае канюшынішча. Ля ўзбочын дарогі тырчала сівая трава, апушаная інеем, не краталася ніводная былінка. І да гэтых пустынных палёў адчула яна мацярынскую жаласць і пяшчоту.
Перадыхнуўшы, Хрысціна пайшла далей і неўзабаве выйшла да высокага бярэзніку. Трава тут была вышэй і гусцей. Яна шаўкавіста зіхацела, асветленая пунсовымі промнямі. Ад пяшчотнага святла ў бярозавым гаі стала ўтульна і святочна. Яна з захапленнем заўважыла, якія дзівосна прыгожыя ў асеннім уборы бярозы, як задымілася, нібы росным летам, трава і як усё ярчэй ружавее сонечнае святло, абуджае да жыцця сонны маўклівы лес. Пахла хвояй, падапрэлай лістотай і яшчэ нечым, з маленства знаёмым.
Рантам яна заўважыла голы клянок з двума лісцікамі, якія на яе вачах адзін за другім адарваліся і паволі ўпалі. Хрысціна і раней бачыла, як губляюць дрэвы лісты, але не надавала гэтаму асаблівага значэння. Цяпер жа, як ніколі раней, яна так ясна ўсвядоміла: усё жыве дзеля таго, каб калі-небудзь адквітнець і ўпасці, саступіць месца новым жыццям.
Адолеўшы лясную дарогу, заплямленую светлымі ценямі, яна выйшла на шлях, з якога адкрываўся неабсяжны далягляд. Навокал ляжалі ўсё тыя ж палі, маўклівыя, пустынныя, самотныя. Удалечыні срэбрам пералівалася і нясцерпна блішчала на вылучыне Бярэзіна і нібы на далоні была бачна вёска Касцюкі.
У Хрысціны сталі мацней балець рукі, але яна вырашыла больш не спыняцца, каб паспець на аўтобус. Неўзабаве пачула тарахценне вазка, азірнулася назад і збочыла. Калі конь падышоў зусім блізка, убачыла на возе мужчыну. Ён нацягнуў лейцы, крыкнуў:
— Здарова была, Хрысціна! Куды ідзеш, ды яшчэ ў такую рань?
— Ці ж гэта ты, Мацей? — здзівілася яна.
— Я, я... не бачыш хіба? — бойка і весела азваўся шыракаплечы стары з чорнымі пранізлівымі вачыма на худым зямлістым твары, апрануты ў ватоўку, шапку-вушанку і шэрыя валёнкі.
— А ты хіба не памёр?
— Як бачыш — не.
— Людзі ж казалі, што ты ў бальніцы памёр.
— У бальніцы быў, ды не памёр. Куды табе?
— Далёка мне, далёка... — уздыхнула яна.
— Я хутка зварочваю. На ферму. Але ўсё роўна садзіся, падвязу хоць крыху.
Хрысціна паставіла ў вазок кошык, узлезла сама. Мацей крануў лейцамі. Рыжы дзябёлы каняка з асцюкамі ў збэрсанай грыве дробна патрусіў.
— Дык расказаў бы, ці што, як гэта ты выжыў, — з непрыхаванай цікаўнасцю папрасіла Хрысціна.
— А-а, што там расказваць! — адмахнуўся Мацей. — У бальніцы я з зімы ляжаў. Да ложка прысох. Цела як бервяно стала. А тут — лета ідзе. Сенакос не за гарамі. Баба адна дома. Думаю, ну, хто ёй дапаможа? У кожнага свае клопаты. Вось і прашу я сваіх дохтураў адпусціць мяне на волю. Ну, а яны — вядомая справа — называюць мне нейкую мудроную хваробу і нізашто не адпускаюць. Што тут рабіць будзеш? Душа ад бяздзелля збалелася. Рукі работы просяць. Неяк устаў я раненька ды ў гэтым адзенні іх, бальнічным, сігануў дамоў. Баба ўголас: маўляў, навошта раней часу, не далячыўся і ўсё такое... А я мацюкнуўся на яе, схапіў касу ды к мужыкам на Гайну.
Хрысціна ў захапленні пахітвала галавой, прыгаворвала:
— Ай, малайчына, ну і малайчына, Мацей! Гэта ж трэба — так ты іх усіх!..
— А табе вось што скажу, Хрысціна. Лепшае лякарства ад усялякай хваробы — работа.
— А ўсё ж доўга ты жывеш, Мацей, — не то са спачуваннем, не то з зайздрасцю вымавіла яна, каб не маўчаць.
— Што праўда, то праўда. Зажыўся я.
— І я таксама зажылася, — сумна пагадзілася яна.
— Пара нам месца для маладых выслабаняць.
— Пара, пара, Мацей. Ногі схадзіліся, стаміліся, — не без жалю ў голасе гаварыла Хрысціна.
— Ну, вось мы і прыехалі.
Яна з цяжкасцю злезла, узяла кошык. А Мацей гікнуў, сцебануў каняку дубцом і пагнаў яго да фермы.
Хрысціна глядзела ўслед Мацею і ўспамінала яго ў пасляваенныя гады. Быў ён тады высокі ростам, багаты сілай. Быццам і на вайне не ваяваў, не мёрз у акопах, не стаяў пад кулямі, не прайшоў пешшу сотні кіламетраў. Колькі памятае Хрысціна, ён ніколі не адмаўляў ёй у дапамозе ў тыя гады, калі яна зусім адна засталася са сваім горам. Зойдзе, бывала, Мацей, моўчкі паходзіць па двары, усё пільна агледзіць гаспадарлівым вокам, спытае яе нібыта выпадкова пра жыццё-быццё і пойдзе. А потым, глядзіш, дроўцаў падвязе, агарод узарэ, плот падправіць. І капейкі не возьме, і чаркі не вып’е. Дзівілася Хрысціна такім незвычайным паводзінам Мацея. І аднойчы на сенакосе, калі ён адолеў сваю дзялянку і адабраў у яе касу, каб дапамагчы, спытала:
— Скажы, Мацей, чаму ты такі?
— Які?
— Не такі, як усе.
Задумаўся ён, раптам няўмела ўзяў у свае вялікія шурпатыя далоні яе рукі, паглядзеў у вочы і сказаў:
— Горка, Хрысціна, што не мне ты дасталася. Усё жыццё хаджу я каля цябе, як цень... Толькі што цяпер пра гэта гаварыць? Не лёс, значыць. Калі б не сям’я, пайшоў бы я за табой хоць на край свету...
Выгаварыўся, схапіў касу і пачаў махаць ёю з такой злосцю, быццам хацеў работай заглушыць усе тое, што балела доўгія гады. А ў Хрысціны ногі падкасіліся. Пайшла яна, сама не ведае куды, як сляпая спатыкалася і блыталася ў траве. Павалілася на зямлю і доўга аплаквала сваю адзіноту, сваё гора, сваё запозненае шчасце, якому не суджана было збыцца.
...З-за павароту насустрач ёй вынырнуў легкавік. Калі машына пад’ехала зусім блізка, Хрысціна збочыла. Але легкавік спыніўся, ледзь параўняўшыся з ёй. З кабіны высунулася рыжая галава Мішкі-брыгадзіра. Твар яго асвятліўся ўсмешкай.
— Добрай раніцы, цётка Хрысціна! Ці далёка выправіліся?
— Добрай раніцы, сынок. Да Рыгоркі я...
— А чым жа паедзеце? Сёння аўтобус, кажуць, не прыйдзе.
— Як не прыйдзе?! — усклікнула яна спалохана і расчаравана. — Што ж мне цяпер рабіць?
— Ладна. Я вас да моста падкіну. А там з Зембіна аўтобусы ідуць адзін за адным. А не — дык на спадарожку можна прыладкавацца.
Мішка развярнуўся, пасадзіў на задняе сядзенне Хрысціну і паімчаў назад, да Касцюкоў. Яна сядзела за спіной у Мішкі, глядзела на яго віхрастую макушку, на якой валасы, шорсткія і рыжыя, тапырыліся ў розныя бакі, і думала, як няўлоўна хутка бяжыць час. І ў гэтай яго імклівай плыні не прыкмячаеш тых перамен, што адбываюцца навокал. Здаецца, зусім нядаўна з вясны да позняй восені Мішка бегаў басанож па вуліцы. Сваволіў, на купалле закручваў суседзям дротам дзверы, затыкаў на дахах коміны. Не раз з такімі, як сам, свавольнікамі, абдзіраў у яе садзе яблыню-беланаліўку. І неяк неўпрыкмет падарослеў, вывучыўся, стаў паважаным чалавекам.
Хрысціна ехала ў яго, Мішкавай, уласнай машыне і думала, што Мішка і той, якога яна памятала хлапчуком, і ўжо не той. Перамяніўся чалавек — зусім не пазнаць. А Мішка раптоўным пытаннем перарваў яе думкі:
— Дык вы ўсё яшчэ там, цётка Хрысціна?
— Там, сынок, там... на хутары.
— Эх, хутаранка вы, хутаранка. Жывяце, як пры цару Гароху, за трыдзевяць зямель. Калгас хату вам адбудаваў, а вы...
— Дзякую, сынок. За ўсё вялікае дзякуй людзям добрым. Толькі нікуды я не пайду са свайго хутара. Навошта мне, старому чалавеку, новая хата? Маладое ды новае няхай маладым будзе. Ты ўжо даруй, сынок, што я адмаўляюся ад чалавечай дабраты. Не магу я сваю хату ні на якую іншую памяняць. У хаце гэтай душы сыноў маіх жывуць. Як жа я пакіну іх? Як без іх буду ў гэтай новай хаце? Усё, што ў маім жыцці засталося, — гэта думкі пра іх ды Рыгорка.
Мішка паехаў, а Хрысціна засталася стаяць узбоч дарогі. Аўтобусаў не было, а ішлі міма ўсё больш грузавікі з занятымі кабінамі. Але стаяць доўга не давялося. Нейкі пабіты, аблезлы пусты аўтобус прыпыніўся ля яе. Сярэдніх год мужчына адчыніў дзверы, крыкнуў:
— Сядай, цётка!
— Мне да райцэнтра.
— Сядай, кажу! Будзеш у райцэнтры.
Яна ледзь ускараскалася ў машыну. Аўтобус падскокваў, брынчэў, і Хрысціне здавалася, што ён вось-вось разваліцца. Пахмурны шафёр прамовіў:
— У капіталку ганю развалюху. Адбегаў сваё, адпрацаваў.
Хрысціна дрэнна зразумела сэнс слова «капіталка», але здагадалася, што шафёр гаворыць пра рамонт машыны, і падхапіла нітку размовы:
— А як жа. Трэба. Усё па аднаму закону жыве. І чалавек, і жалеза, і ўсялякае стварэнне зямное. Усяму свой час на жыццё і спакой.
— А вы, цётка, з торбай сваёй, пэўна, да сыноў едзеце? — пацікавіўся шафёр. — Сала ім вязеце. Яны ў гарадах гарэлку п’юць і салам вашым закусваюць, а вы са старым сваім б’ецеся там з гаспадаркай, свіней для іх корміце, карову трымаеце.
— Без жывёлы, добры чалавек, нельга. Усе так жывуць. Усе сваю гаспадарку маюць. А то ж як? А наконт таго, куды я еду, дык вы адгадалі. Да Рыгоркі я еду... унучка свайго.
— Я ў гэтых справах, бабка, не памыляюся. Вока напрактыкаванае. Шмат усялякага люду за жыццё сваё перавёз. Наскрозь кожнага бачу. У гэтых вашых месцах я нядаўна, але таксама заўважыў асаблівасці народа мясцовага. Як толькі пятніца — пруць з горада ў вёску, валам валяць людзі. Пруць, ды ўсё больш з пустымі торбамі, а вяртаюцца з поўнымі.
— Рыгорка мой не такі, — перапыніла яна шафёра, — сам мне дапамагае і нічога не бярэ, хоць і сям’я ў яго. Прымушаю браць.
— Гэта добра, што ваш унук шкадуе вас. Але ж колькі такіх харошых Рыгоркаў, Колькаў, Іванкаў у гарадах ашываюцца ўсё больш без справы. Толькі і ведаюць адно: гарэлку піць, сваволіць ды за бабамі бегаць.
Шафёр выгаварыўся і змоўк. Хрысціна таксама маўчала, разважала над тым, што сказаў ён.
— Ну, вось і райцэнтр, бабка. Куды табе?
— Мне на вакзал трэба.
— Не бадзяцца ж табе, старому чалавеку, па горадзе. Так і быць. Зафургоню цябе і на вакзал.
Хрысціна дастала з кішэні жменю медзякоў, адлічыла ў два разы больш, чым, на яе думку, трэба было, і падала шафёру.
— Кінь, цётка, — адвёў ён яе руку. — Хавай, хавай свае медзякі назад у кішэню.
Ён дапамог ёй выйсці, падаў кошык, і хутка аўтобус знік за паваротам.
Людзей ля кас было мала. Хрысціна купіла білет, выйшла на перон, стала чакаць поезда. Падышла электрычка, і пасажыры накіраваліся да вагонаў. Пайшла і Хрысціна. Ухапілася за поручні, хацела падняцца і адчула, што не можа, што сіл у яе не стае. У гэты момант хтосьці схапіў яе пад пахі, прыўзняў і ўпіхнуў у тамбур. Хрысціна і апамятацца не паспела, як ля яе ног ужо стаяў кошык. Яна азірнулася, убачыла хлопцаў і дзяўчат з рукзакамі, вудамі, гітарамі. Яны таксама заходзілі ў гэты ж вагон.
Хрысціна села на лаўку ля акна. Пасажыраў было нямнога, усё больш маладыя, шумлівыя. Адны ўглядаліся ў часопісы і газеты, іншыя гучна размаўлялі, жартавалі, смяяліся або задуменна глядзелі ў акно. І тыя хлопцы і дзяўчаты, што дапамагалі падняцца ёй у вагон, таксама расселіся побач.
Электрычка кранулася. На імгненне здалося Хрысціне, што поезд застаўся на месцы, а вакзальныя прыбудовы, дамы і дрэвы сарваліся з месца і паплылі назад.
Яна ўгледзелася на светлавалосага блакітнавокага юнака ўсё з той жа кампаніі. Сурова ссунуўшы выцвілыя бровы, ён размерана біў пальцамі па струнах гітары і спяваў ваенную песню. Яе горкія словы сціснулі сэрца Хрысціны. Потым спявалі другую песню — ужо вясёлую — сучасную. Асабліва стараліся дзяўчаты.
Хрысціна слухала песні, пільна ўглядалася ў празрыстыя глыбокія далі за акном, думала, што хутка прыйдзе зіма з бясконца доўгімі начамі, заваліць сумётамі яе хутар. Будзе выць-бушаваць, плакаць завея, працінаць сэрца болем успамінаў.
За думкамі не прыкмеціла, як прыехала ў горад. Жывы чалавечы паток праз падземны пераход вынес яе на цесную плошчу, запоўненую мноствам машын і людзей. Машыны снавалі паміж людзьмі. І здзіўляла Хрысціну тое, што як гэта ўсе ездзяць і ходзяць і ніхто нікому не замінае.
Хрысціна на нейкі момант здранцвела ад гэтага бясконцага руху машын і людзей, стракатасці іх адзення, шуму, лязгу і адышла да жалезнай агароджы, задумалася, як бы ёй не заблудзіцца, не згубіцца ў натоўпе. Калі агледзелася, выняла з кішэні плюшаўкі канверт з адрасам Рыгора. Вырашыла папрасіць каго-небудзь паказаць дарогу, але ніяк не асмельвалася гэта зрабіць: вельмі ўжо ўсе спяшаліся. Нарэшце пераадолела сябе, спыніла нейкую дзяўчыну, падала ёй канверт:
— Дачушка, паглядзі ты, як гэта да майго Рыгоркі даехаць?
Тая ўважліва прачытала, стала падрабязна тлумачыць:
— Вам трэба перайсці плошчу. Вунь, бачыце, дзе машыны спыняюцца, сесці ў трэці тралейбус і да «Турыста», а там спытаеце.
— А што гэта такое «Турыст», дачушка?
— Гасцініца так называецца.
— А-а, — нібыта зразумела сэнс гэтага слова, кіўнула Хрысціна галавой. — Ну, дзякуй. Дай бог табе здароўя.
Яна баязліва, асцярожна перасекла плошчу і ўціснулася ў тралейбус. Ён быў бітком набіты людзьмі, але ёй тут жа ўступілі месца, і яна села побач з мужчынам у чорным паліто і такім жа капелюшы. Хтосьці кінуў насмешліва:
— Вайна даўно скончылася, а бежанцы ўсё едуць і едуць.
Жарт ніхто не падтрымаў. Толькі тонкія вусны мужчыны ў капелюшы кранула горка-самотная усмешка.
Некаторы час Хрысціна з цікавасцю разглядала пасажыраў, а потым гучна сказала:
— Колькі ж людзей у вас тут! Божа мой, божа! І ўсіх накарміць, напаіць трэба.
Хтосьці засмяяўся. Мужчына ў капелюшы доўга глядзеў на яе, як глядзяць на нешта незвычайнае. А Хрысціна раптам павярнулася да яго, спыталася:
— А вы не ведаеце часам майго Рыгора?
— Не, не ведаю, — здзіўлена паглядзеў ён на яе. — У нашым горадзе Рыгораў, пэўна, з паўмільёна будзе...
Праз некаторы час кантралёр, які з асаблівай добрасумленнасцю і стараннем правяраў талоны, звярнуўся да яе:
— Бабуля, ваш праязны?
— Які, сынок, у мяне праязны? Капеечку я табе зараз дам. Не хвалюйся, дарма ехаць не буду.
— Не патрэбны мне вашы капейкі. Вы мне талон пакажыце.
— Які такі талон? Няма ў мяне ніякага талона.
— Хіба вы не бачыце, што бабка ўпершыню ў горадзе? — умяшаўся мужчына ў капелюшы.
— А мне якая справа?! Я на службе, — рэзка адказаў кантралёр. — А вам, бабка, сорамна без білета ездзіць.
— Пакіньце яе, — папрасіў усё той жа мужчына. — Я закампасцірую для яе талон.
Ён тут жа прабіў талончык, аддаў яго Хрысціне, і на прыпынку, ужо з дзвярэй тралейбуса, сказаў:
— Не згубіце, калі ласка. А то сфатаграфуюць вас, і выйдзе сівы, стары «заяц».
Знайсці дом, у якім жыў яе ўнук, было зусім няцяжка. Ён стаяў ля праспекта, доўгі, пяціпавярховы, з чырвонай цэглы, з блакітнымі балконамі. Яна хадзіла з пад’езда ў пад’езд і ўсё ніяк не магла вызначыць, у якім з іх жыве Рыгор. Жыхары, да якіх яна звярнулася за дапамогай, ахвотна паказалі ёй дарогу да ўнукавай кватэры.
Хрысціна падымалася па лесвіцы з паверха на паверх вельмі марудна. Ногі ад слабасці падгіналіся, сэрца то моцна тахкала, то замірала. Нарэшце паднялася на пляцоўку, паставіла кошык, адшукала вачыма нумар кватэры, аддыхалася, потым з радасцю і нясцерпным хваляваннем стала ціхенька стукаць у дзверы. Але ніхто не адчыняў. «Можа, дома нікога няма?» — спалохана падумала яна. Але тут, на яе шчасце, выйшла жанчына з суседняй кватэры, спытала:
— Вам каго?
— Да ўнука я прыехала. А яго, відаць, няма дома.
— Як няма?
— Стукаю, не дастукаюся ніяк.
— Дома яны. Гуляюць. Вось і не чуюць. Вы пазваніце лепш.
— А як званіць?
— А вось так.
Жанчына падышла, паціснула чорненькую, як гузік, кнопку. За дзвярыма рэзка і моцна зазваніла штосьці, і ўслед пачуліся крокі. Дзверы адчыніліся, і высокі чорнавалосы мужчына спачатку вельмі здзівіўся, пасля — абрадаваўся. Адной рукой згроб Хрысціну, другой падхапіў кошык і перанёс цераз парог.
— Рыгорка! Родненькі мой! Засумавала я зусім па табе, па дзетках тваіх.
Ён абняў, пацалаваў яе некалькі разоў у вусны і павёў у пакой да гасцей. На вуснах у яе застаўся моцны пах віна, тытуню і адэкалону. А за ёй беглі яго, Рыгоркавы, дзеці, здаровыя, вясёлыя, і радасна крычалі:
— Мама, мама! Ідзі хутчэй. Бабуля прыехала!
— Знаёмцеся, дарагія госці. Гэта маці майго бацькі. Так сказаць, мая бабуля.
Усе погляды сышліся на ёй. Хтосьці клапатліва падставіў ёй крэсла, хтосьці наліў у прыгожы высокі бакал пеністага празрыстага віна, якое адлівала пяшчотным залацістым колерам. Хрысціна ўбачыла некалькі састаўленых сталоў пад бялюткім абрусам. А за сталамі — мужчыны і жанчыны, старыя і маладыя.
Вось устаў прыгожы пасівелы мужчына і прапанаваў выпіць за яе здароўе. Яго дружна падтрымалі, і адусюль пацягнуліся да яе рукі з поўнымі чаркамі.
Ёй здавалася: усё, што яна бачыць, адбываецца ў сне. Ад шчасця, якое так нечакана нахлынула на яе, зашумела, закружылася галава, вочы нібы засланіў туман. Скрозь нейкае ружовае пакрывала бачыла яна невыразна акрэсленыя твары. Яны то набліжаліся, то паступова аддаляліся і зусім прападалі. Хрысціна ўстала і, хістаючыся, выйшла з-за стала.
— Куды ж вы? Пасядзіце з намі! — падбеглі да яе Рыгор з жонкай.
— Стамілася я, дзеткі мае дарагія. Адпачнуць хочацца.
— Ну, што ж, як вам лепш... Прыляжце,— ветліва пагадзіўся Рыгор.
Яны праводзілі яе ў ціхі пакой, паклалі на тахту, дапамаглі зняць валёнкі.
— Гасцінцы там, у кошыку... Дзеткам яблычкі дайце...
— Не хвалюйцеся, адпачывайце. Гэта потым, — ласкава сказаў Рыгор і выйшаў з жонкай да гасцей.
Хрысціна доўга ляжала з адкрытымі вачыма. Ад святла, якое ледзь пранікала праз завешанае квяцістай фіранкай акно, у пакоі было ўтульна. На чорным бліскучым стале, на паліцы з кнігамі, на карціне ў пазалочанай раме ляжаў мяккі вячэрні паўзмрок. На імгненне Хрысціне здалося, што нешта цёплае і густое бясшумна ўліваецца ў пакой, затапляе яго. Яна адчула ва ўсім целе незвычайную лёгкасць і асалоду. З залы даносіліся прыглушаныя галасы, звон посуду, смех, музыка. Потым гукі сталі ўсё менш выразнымі і яшчэ больш прыглушанымі. Стомленасць падала на павекі, зводзіла іх. Перад вачыма знізу ўверх праплывалі бліскучыя сонечныя кружочкі. Але як толькі яна імкнулася ў думках спыніць іх, яны адразу знікалі.
І раптам Хрысціна ўбачыла сябе на вясновым, усыпаным кветкамі лузе разам з Рыгоркам. Ён зусім яшчэ маленькі, толькі валасы ў яго, як у дзяўчыны, доўгія і светла-русыя. Ён ляціць стрымгалоў, звонка крычыць і залівіста смяецца. Хрысціна бяжыць за ім, блытаецца нагамі ў высокай траве, хоча злавіць яго і ніяк не можа. Нечакана ўпаў Рыгорка ў траву, быццам знарок схаваўся ў ёй.
— Ры-гор-ка! — бегла і клікала яна ўнука, шчаслівая, поўная нявыказанай любві і пяшчоты да яго.
А голас засеў у горле, заглух, задыхнуўся...
Познім вечарам госці разышліся. Рыгор, стомлены, крыху п'яны, успомніў, што ў яго рабочым пакоі адпачывае бабка, і пайшоў пажадаць ёй добрай ночы. Пры ўваходзе ўключыў святло. Хрысціна ляжала на спіне з адкінутай убок рукой. Твар яе застыў у спакойнай і шчаслівай усмешцы. Вочы, у якіх яшчэ не згасла радасць, і рот былі адкрыты. Быццам хацела яна крыкнуць сваё апошняе...