— Трымай! Трымай яго!..— пачуўся раптам крык.
Арцём выбег за веснічкі і ўбачыў, як з завулка выкацілася хлапчанё і памчала вуліцай. Было яно босае, у шэрых штанах, замурзанай кашулі. З-за пазухі, якую ўцякач падтрымліваў знізу рукамі, сыпаліся чырванабокія яблыкі.
Чалавека, які гнаўся за ім, яшчэ не было бачна, але голас набліжаўся.
— Трымайце яго! Людзі, трымайце бандыта! Каб ён падавіўся!
Лінька падскочыў да Арцёма напалоханы, бледны.
— Ратуй, Негр! Каюк!
— Што здарылася?
— Зосіма шуруднулі, а ён заўважыў! Схавай мяне хутчэй! — ледзь пераводзячы дыханне, прашаптаў ён.
— У крапіўнік!.. Ці ў бульбу! Хутчэй!
Лінька праслізнуў у брамку і, прыгнуўшыся, панёсся за хату. Праз некалькі секунд з таго ж завулка паказаўся хударлявы даўгалыгі мужчына з кіем у руцэ. На скрыжаванні вуліц ён азірнуўся па баках:
— Куды ён падзеўся? Ты не бачыў? — спыніў шыся каля Арцёма, спытаў Зосім.
Дыхаў ён цяжка, хрыпла. Кашуля ўзмокла ад поту. Рэдкія шэрыя валасы, агаліўшы лысіну на макаўцы, ускудлаціліся, прыліплі да мокрага лба.
— Хто? Пра каго вы? — спытаў Арцём такім тонам, быццам нічога не ведаў і не бачыў.
— Ну гэты... зладзюга! Турэмшчык... Лінька.
Непрыгожы твар мужчыны быў перакошаны, храшчаваты нос трапятаў топкімі ноздрамі. Чорныя маленькія вочы то змрочна патухалі, то ўспыхвалі злавесным агнём.
— Не... нікога я не бачыў.
Але Зосім стаў абмацваць вачыма ўсё павокал. Раптам погляд яго спыніўся на яблыку, які ляжаў у траве, за веснічкамі.
— Адкуль ён тут? — паказаў Зосім на яблык вачыма. — У вас жа свайго саду няма?
— Не ведаю, — абыякава сказаў Арцём і адчуў, як перахапіла дыханне, нібы ён апусціўся ў ледзяную ваду.
— Не ведаеш? Затое я ведаю! Вы ўсе аднаго поля ягадкі!
Ён ірвануў брамку і таропка пашкрэбаў за хату.
— Каб ты падавіўся! Каб табе кішкі вырвала! Каб табе глотку заклала!.. — прыгаворваў ён.
Арцём куляй уляцеў у хату, раскатурхаў бацьку:
— Тата, ідзі хутчэй! Ён яго заб’е!
— Хто?.. Каго?.. — падхапіўся бацька.
Арцём не адказаў, выскачыў за дзверы, знік на агародзе.
Зосім хадзіў па барознах, ламаў малады бульбоўнік, сіпеў злосна:
— Усё роўна знайду! Жывым ад мяне не ўцячэш! Як ката збродлівага ўніз галавой падвешу!
Арцём не ведаў, што рабіць. Сэрца білася і трапятала, быццам хацела выскачыць з грудзей.
Зосім, як чапля, высока паднімаючы ногі, падаўся да прыбіральні, дзе буйна разрасліся крапіва, дзядоўнік і маліна. Ён расхінаў і тыцкаў палкай у зялёныя зараснікі. Раптам ірвануўся, з усяго маху паваліўся ў крапіву і выцягнуў адтуль... Ліньку.
— Ага, папаўся, сукін сын!..
Лінька не прасіў літасці, не вырываўся, маўчаў і дзіка, загнана бліскаў з-пад ілба.
— Ты што гэта робіш, Зосім? Адпусці хлапчука! — пачуў Арцём голас бацькі.
— А ты ведаеш, што ён мне ўсю яблыню паламаў?! — шалёна, з віскам закрычаў Зосім. — Я з яго скуру зараз здзяру!.. Я яго ў турме згнаю! Я ўсё іх семя зладзейскае вынішчу!
— І не сорамна? Ты ж дарослы чалавек, — спакойна, з міралюбным дакорам працягваў бацька. Затым падышоў, вырваў у Зосіма палку, паламаў аб калена, адкінуў і нечакана гнеўна сказаў:
— Пайшоў вон з майго двара!
— Ну добра... Ты яшчэ за гэта адкажаш! Знойдзецца і на цябе ўправа... халуй нямецкі, — душыўся помстай і лютасцю Зосім. А бацька прыхінуў Ліньку да сябе і, ускудлаціўшы яго светлую чупрыну, разважна, спакойна прамовіў:
— Навошта ж ты, сынок? Нельга на чужое квапіцца. Прывыкнеш — цяжка адвыкаць будзе.
— Я есці хацеў. — Голас у Лінькі задрыжаў.
— Усё роўна не трэба. Лепш папрасі, але чужое не бяры.
Бацька завёў яго ў хату, адрэзаў лусту хлеба, скрылік сала і, выправіўшы за веснічкі, заўважыў:
— Хутка, сынок, вырасце ў мяне свой сад. Вось тады прыходзь і бяры, колькі тваёй душы захочацца...
...Дыміўшая цыгарка абпаліла Арцёму пальцы і вывела з глыбокай задуменнасці. І Лінька, і бацька, і Зосім, якія раптам выплылі з глыбінь памяці, пабляклі і растварыліся, быццам заслала, зацягнула іх туманістым покрывам.
Ён страсянуў рукой, выпусціў недакурак, падзівіўся нечаканым успамінам. Колькі гадоў прайшло-праляцела, а вось не забываецца. Раптам ні з таго ні з сяго, як віхор, мінулае ўварвецца ў душу, ускалыхне яе, узбударажыць.
Арцём падняўся, пацягнуўся, размяў ад доўгага сядзення здранцвелае цела, закаціў у склад балон, здаў прыёмшчыку, кінуў у куток манціроўку, гаечныя ключы, папрасіў:
— Няхай тут паваляюцца да наступнай змены. Не хочацца ў раздзявалку цягнуцца.
— Пакідай. Каму гэтыя жалязякі патрэбны, — абыякава адказаў Ігнат, пануры негаманкі чалавек гадоў шасцідзесяці.
Арцём узяў з падлогі кавалак белай анучы, выцер ёю рукі, зноў закурыў і зазначыў:
— Хопіць на сёння. І так норму перавыканаў. Нешта няймецца.
— Адпачні. Работа не вол — корму не просіць,— памяркоўна параіў Ігнат.
Арцём і на самой справе пачуваў сябе кепскавата: нылі намазоленыя рукі, застарэлы радыкуліт ламаў паясніцу. А да канца змены яшчэ заставаўся час, і, каб неяк прабавіць яго, Арцём пайшоў па цэху.
Адзін за другім паўзлі на «ямы» тралейбусы. Электрыкі, змазчыкі, механікі, балоншчыкі аглядалі, рамантавалі машыны і заганялі ў дэпо, а на іх месца ставілі другія. У цэху моцна пахла нагрэтым машынным маслам і паленай гумай. На электралініі суха патрэсквалі штангі, пырскалі снапамі ярка-сярэбраных іскраў.
Каля рамонтнай вышкі стаялі рабочыя. У цэнтры — малады хлопец з медна-чырвонай кучаравай галавой і рабаціністым тварам. Ён нешта цікавае расказваў. Арцём падышоў бліжэй.
Але не стаў увязвацца ў размову, схадзіў ва ўмывальнік, выпіў шклянку газіраванай вады і выйшаў на свежае паветра праганяць сон, што неадольна ламаў яго.
Восеньская ноч дыхнула ў твар халоднай сырасцю, цвілым водарам апалага лісця. Дзесьці ў цемры пранізліва ўскрыкнуў паравоз, быццам паскардзіўся на некага. Арцём глянуў на неба і здзівіўся небывалай прыгажосці яго. Бледны, з бэзавым адценнем сярпок месяца імкліва ляцеў насустрач нізкім попельна-шэрым хмарам, высвятляў між імі глыбокія ямы, у якіх ліхаманкава гарэлі зоркі. За каменнай агароджай парку ў сіне-дымным змроку ледзь прыкметна выступалі абрысы дамоў, гублялася ў туманнай вышыні тэлевізійная вышка. Арцёма скаланула ад золкага холаду, і ён, зацягнуўшыся ў апошні раз цыгаркай, пакіраваў у цэх. Яшчэ крыху патаптаўся сярод рабочых і рушыў на склад, дзе валяліся непатрэбныя камеры, прылёг на хісткі тапчан, імгненна заснуў.
Яму прысніўся сон.
Быццам узышоў Арцём на высокі, парослы стракатым разнатраўем узгорак, адкуль далёка-далёка было бачна наваколле. Перад ім, як акінуць вокам, распасціраліся карычневыя, жоўтыя, зялёныя дываны палёў з высокімі свечкамі бяроз. А над галавой вісела бязвоблачнае, густа-сіняе неба. Яно было так блізка, што здавалася, працягні руку — і дакранешся да яго мяккай аксамітнай сінечы. «Як жа я жыў раней, што не заўважаў навокал такой прыгажосці», — здзівіўся Арцём і раптам убачыў бацьку ў салдацкай форме з рэчавым мяшком за спіной. «Чаму так апрануты бацька, — падумаў Арцём. — Вайна ж ужо даўно закончылася».
— Тата! — радасна закрычаў ён. — Тата!
Але бацька нават не азірнуўся. Ён ішоў цераз поле нетаропкай хадой, шырока размахваючы рукамі. Цёплы пругкі вецер калмаціў яго жорсткія русявыя валасы, надзімаў гімнасцёрку, закручваў у віхор узняты нагамі пыл.
— Тата! — з трывогай і страхам яшчэ раз гукнуў Арцём. Але бацька быў амаль нябачны. І раптам зусім знік, нібы растварыўся ў паветры. І ўжо з адчаем і мальбой з усяе сілы паклікаў ён бацьку. І тут жа пачуў над сабой:
— Чаго лямантуеш? Уставай. Змена закончылася. — Над ім стаяў даўгалыгі электрык Трафім, дабрадушна піхаў у бок. Арцём ускочыў, утаропіўся на яго соннымі вачыма.
— Чаго табе?
— Тэлеграма вось...
Ён выхапіў з рук Трафіма паперку, пацёр далонню вочы, прачытаў: «Цяжка захварэў бацька. Прыязджай».
Арцёма міжволі скаланула. І тэлеграма, і сон, які толькі што бачыў, выклікалі ў ім шчымлівае прадчуванне бяды. Ён паспяшаўся да зменнага майстра.
У закіданай акуркамі дзяжурцы стаяў самаробны стол з рассыпаным на ім даміно. У кутку прытуліўся бачок з пітной вадой і алюмініевай конаўкай. На аблупленых сценах віселі плакаты аб мерах бяспекі.
Майстар, высахлы, як трэска, мужчына, драмаў за сталом, паклаўшы галаву са зблытанымі жоўта-попелынымі валасамі на тонкія, нібы ў дзяўчыпкі-падлетка, рукі. Арцём асцярожна крануў яго за плячо.
— Фаміч, а Фаміч?
— Ну што?
— Ды вось справа такая... Дамоў трэба.
Той прыўзняў галаву, адваліўся да сцяны. Худы, зямліста-шэры твар яго з вострым носам і светлымі маленькімі вочкамі быў памяты. Амаль безвалосыя бровы незадаволена папаўзлі па лоб.
— Чаго гэта табе раптам загарэлася?
— Тэлеграма... з дому — бацька захварэў.
Фаміч доўга глядзеў на паперку, а потым пагадзіўся:
— Ехаць трэба. Я не супраць.
— Ну тады я пайшоў?
— Пачакай, пачакай, — майстар нацадзіў з бачка вады, выпіў некалькі глыткоў, сеў на ранейшае месца. — Ёсць у мяне просьба, Арцём. Папрацуй сёння ў першую да дванаццаці і потым — на ўсе чатыры бакі.
— Не магу, майстар! Зразумей ты! У другі раз колькі захочаш, сёння — не.
— Ну што ж, — нахмурыўся Фаміч. — Як-небудзь буду выкручвацца.
— Не сярдуй, Фаміч, — вінавата апраўдваўся Арцём. — Сам жа ведаеш...
Фаміч памякчэў, усміхнуўся, ляпнуў яго па плячы, выпіхнуў за дзверы. У душы ў Арцёма ўсё роўна як лёд растаў... Ён любіў майстра той любоўю, калі рады для чалавека зрабіць усё што можаш. Гэта сяброўства вялося ўжо не адзін год. З-за справы, здаралася, спрачаліся, нават сварыліся. Але ненадоўга.
Фаміч аднойчы моцна выручыў Арцёма, і з таго часу той адчуваў сябе вечным даўжніком перад майстрам. Арцём памятаў, як ён, паўгалодны навучэнец тэхнікума, прыйшоў уладкоўвацца ў тралейбуснае дэпо. Трэба было вучыцца, а стыпендыі не хапала. Ні на ежу, ні на адзенне. І пачуццё нейкай непаўнацэннасці пастаянна мучыла яго. Але ж паспрабуй знайсці такую работу, каб і займацца можна было і падзарабіць на жыццё. Начальству гэта не падабалася, і яно гаварыла: «Выбірайце адно з двух: альбо заработкі, альбо вучобу». Але многія навучэнцы прыстасоўваліся хто як мог.
У аддзеле кадраў сядзеў вялы, тоўсты, нібы сонны чалавек. Ён нават не падняў на Арцёма свае падслепаватыя вочы, загнюсявіў тонкім бабскім галаском:
— Ну які з цябе рабочы? Не зможаш ты, тым больш у начную змену. Раз-два выйдзеш, павалаводзішся з гэтымі балонамі і кінеш. А мне толькі марока з табой.
— Ды змагу я, — напорыста пераконваў яго Арцём. — Не тое даводзілася рабіць.
— Не, хлопец. Не буду я цябе браць. Зашывайся ты лепш куды-небудзь у кантору. Там чысцей і лягчэй.
І тут выпадкова ў пакой уляцеў маленькі сухенькі чалавек, увесь ускудлачаны, як верабей. Унікнуўшы ў сутнасць размовы, ён запатрабаваў:
— Ты вось што, начальнік, пасылай хлопца да мяне! Зменны слесар-балоншчык надта патрэбны.
Арцём з удзячнасцю паглядзеў на гэтага вёрткага смелага мужчыну, і ў сэрцы яго зарадзілася надзея.
Начальнік пакрывіўся, штосьці прабубніў і стаў афармляць Арцёма.
А мужчына той хітра падміргнуў яму рухавым і вострым сваім вокам: «Мяне Фамічом завуць. Знойдзеш потым».
Арцём хутка стаў сапраўдным балоншчыкам. Потым перавёўся на завочнае аддзяленне, скончыў тэхнікум, але так і застаўся ў дэпо. Да таго прывык і пасябраваў з рабочымі, што ўжо не ўяўляў сабе іншага жыцця: яму падабалася гэта простая грубая работа, у якой ён ні ад кога не залежаў.
У раздзявалцы ён таропка скінуў замасленую робу, наспех прыняў гарачы душ, апрануўся і выскачыў за прахадную.
З-за высокай агароджы ўжо выглядала бляклае, без промняў сонца, скупа асвятляла масляністыя лужынкі на асфальце, цёмныя мокрыя сцены цэхаў і складоў. За ноч вецер агаліў дрэвы, запляміў зямлю жоўтымі, барвовымі, чырвонымі лісцямі.
Горад ужо прачнуўся і пачаў сваё мітуслівае жыццё. Па вуліцах і завулках спяшаліся людзі, зліваліся ў натоўпы на прыпынках. З сухім шорхатам праносіліся таксі, далёка распырсквалі лужыны, з непрыемным скрыгатаннем і свістам тармазілі аўтобусы. Ад густога бензінавага смуроду было цяжка дыхаць, пяршыла ў горле.
У інтэрнаце ён нацягнуў чорны выхадны касцюм, накінуў плашч, захапіў чамаданчык і памчаў на чыгуначны вакзал.
Да бацькоў Арцём ніколі не ездзіў з пустымі рукамі, набіраў каўбасы, масла, селядцоў. Бацька вельмі любіў хлеб з кмінам, пры выпадку заўсёды прасіў прывезці. І хаця спяшаўся Арцём — баяўся спазніцца, усё ж заскочыў у магазін, напіхаў у сумку духмяна свежых боханаў і накіраваўся да білетных кас. Але білетаў ужо не было. Засмучаны, ён выйшаў з вакзала і пабрыў да поезда. Калі перон апусцеў і да адпраўлення засталіся лічаныя хвіліны, падышоў да маладзенькай правадніцы.
— Гаспадынька, як бы гэта паехаць, га? Вось так, пазарэз трэба. Бацька мой...
— Білет у вас ёсць? — спытала яна строга.
— У тым-та і бяда, што няма.
— Без білета не магу, самі разумееце. Ідзіце да брыгадзіра.
Брыгадзіра ён адшукаў каля апошняга вагона, стаў таропка расказваць усё як ёсць. Той уважліва і цярпліва выслухаў яго, цяжка ўздыхнуў, потым гукнуў правадніцу:
— Маша, пусці гэтага хлопца. Потым разбяромся.
Арцём умомант апынуўся ў тамбуры. Цеплавоз паслаў гораду развітальны гудок і паволі крануўся. Паплыў вакзал са шматлюдным натоўпам на пероне. Услед поезду махалі рукамі, дарылі развітальныя ўсмешкі, штосьці крычалі.
Арцём праціснуўся сюды-туды па праходзе ў пошуках вольнага месца. Але ніхто не пасунуўся, не запрасіў яго сесці. Ды знайшоўся дабрадзей. Гэта быў стары з нерухома каменным тварам і калматай сівой барадой. Ён прагудзеў глухім басам:
— Садзіся, сынок, садзіся. У нагах праўды няма...
Пад прыемнае пагойдванне вагона і аднастайны перастук колаў Арцём, як у цёплую ваду, пагрузіўся ў дрымоту. Потым прыйшоў брыгадзір і павёў яго да сябе ў купэ.
— Тут і размяшчайся. Хочаш — спі, хочаш — чытай. Ехаць яшчэ гадзіны тры, — сказаў ён, сеў насупраць за столік, адамкнуў невялікі сейф, дастаў з яго пачак білетных бланкаў, на адным з якіх стаў нешта пісаць. І, як заўважыў Арцём, быў ён немітуслівы ў рухах, па-гаспадарску важны. І твар у яго такі ж спакойны, просты, з рэзкімі грубаватымі рысамі.
— А чаго ты такі ўзмылены? Ты ж яшчэ зусім малады хлопец.
— Білета не было... Дома бацька хворы,— неахвотна адказаў Арцём.
— А што з бацькам? — Брыгадзір адставіў пустую шклянку і выцер далонню рот.
— Ды што бацька... — уздыхнуў Арцём. — Ужо слабы здароўем. Тэлеграма вось, — ён падаў паперку брыгадзіру.
Той пацерабіў у руках скамечаную тэлеграму, потым глянуў на яе. Выцвілыя бровы папаўзлі ўверх, сабралі складкамі скуру па лбе.
— Дык тваё прозвішча Апаровіч? А дзе жыве бацька? На якой вуліцы?
— У Дымках. На Прагоннай.
— Дык ты, значыць, сын Пятра? — не зводзячы вачэй з Арцёма, дапытваўся брыгадзір.
— Сын, — адказаў Арцём і спытаў: — Адкуль вы ведаеце майго бацьку?
— Як гэта адкуль? Ды ён мяне ад смерці выратаваў. Я ў партызанскім атрадзе «Бура» быў сувязным. Чуў пра такі? Восіп Гадун быў камандзірам. Ага. Ну дык вось, узялі мяне немцы. У першы раз я ад іх уцёк. А другім разам папаўся зусім недарэчна. У Паддубіне на паліцая знаёмага наскочыў. У час калектывізацыі сям’ю яго раскулачваў. Кінулі мяне ў лазню, вартавога прыставілі. Справа зімою была. Маразы лютыя. Ведаў, што расстраляюць, спадзявацца не было на што. Ну і давай я па кутках мацаць. Хацеў масніцу адарваць. Ды дзе там! Зруб зусім свежы. Дошкі вялізнымі цвікамі прыпаяны. А ў прылазніку акенца было, кратамі закрытае. Відаць, немцы там і да мяне людзей трымалі. Крануў я краты — паддаюцца як быццам. Толькі як жа вартавога ашукаць, думаю. І давай нагамі, рукамі ў дзверы малаціць. Грукаю, быццам мне па патрэбе прыспічыла. А немец ходзіць сабе ўзад-уперад і як не чуе. Тут мяцеліца, на маё шчасце, усчалася. Хутка зусім сцямнела. Я за сваё: то ў дзверы грукаю, то з песнямі на краты налягаю. І адкуль толькі ў мяне сіла ўзялася. Выламаў я іх, распрануўся да сподняй бялізны, зняў боты і цераз дзірку ў гурбу. З мінуту сяджу ні жывы ні мёртвы... Бога малю, каб немец не заўважыў. Чую, як ходзіць ён з другога боку лазні і штосьці сабе пад нос мурлычыць. Адбег я і зноў — бух у снег. Паляжаў і, як заяц, далей. Толькі ног ужо не адчуваю, але ўсё роўна бягу. Праз агароды і да Апаровіча. Той вочы вырачыў — думаў, я з таго свету. Запрог ён каня, мяне ў сані — і на бліжэйшы хутар, да сваіх людзей. А тыя ўжо мяне да партызан перакінулі. І як толькі мы з вёскі выскачылі, да гэтага часу не разумею. Калі б затрымалі нас тады немцы, не нарадзіцца б табе на свет, хлопец. А вось мы, здаецца, і пад’язджаем, — глянуўшы на гадзіннік, сказаў ён. — Цябе як завуць?
— Арцём.
— Арцём, — хітравата ўсміхнуўся ён. — Я ж цябе хлапчуком памятаю. А вось цяперашняга не ведаю. Не падобны на бацьку.
— Я больш на маці.
— Шчаслівы будзеш, — пажартаваў брыгадзір.
— Можа быць, — задуменна прамовіў Арцём і, развітаўшыся з ім за руку, пайшоў да выхаду.
Але брыгадзір затрымаў яго.
— Скажы бацьку... Прывітанне перадай. Каб доўга жыў і здаровы быў. І яшчэ — што прасіў прабачэння, даўно не бачыліся. Работа ў мяне шалёная. Усё на калёсах...
— А як вас завуць? — запытаў Арцём.
— Кандыба... Іван Кандыба. Помніць ён мяне, ведае.
На пероне вецер піхнуў яго ў спіну, сыпануў у твар пяском, пагнаў па асфальце жухлае лісце. Пасажыры высыпалі з вагонаў, заспяшаліся да высокага моста, перакінутага цераз чыгуначныя пуці. Арцём хутка апынуўся на цеснай прывакзальнай плошчы, абстаўленай рознымі ларкамі і двухпавярховымі шэрымі дамамі. Непадалёк ад плошчы, насупраць цырульні, стаяла таксі. Да машыны падбягалі людзі, нешта пыталіся ў вадзіцеля і чамусьці адыходзілі. «Цану набівае, ці што?» — падумаў Арцём з раптоўнай злосцю і таксама падышоў да таксіста.
— Паслухай, прыяцель! Падкінь да Дымак.
Малады хлопец у скураной куртцы і такой жа кепцы бесцырымонна адказаў:
— Далей не еду...
— Чаму гэта не едзеш? — спытаў Арцём.
— Адпрацаваў сваё.
— То якога д’ябла тут стаіш? — крыху счакаўшы, сярдзіта сказаў Арцём.
— За пятак падкіну.
Арцём нічога не адказаў, улез у машыну, якая імкліва ўзяла з месца, нахіляючыся на паваротах то на адзін, то на другі бок. З люстэрка насупраць на Арцёма глядзеў засяроджаны твар з рыжымі вусікамі і чорнымі вачыма.
— Калыміш? — з’едліва спытаўся Арцём.
— А ты хіба не?
— Я жыву на зарплату, як і ўсе сумленныя людзі.
Размова хутка патухла. Але праз некаторы час вадзіцель сказаў:
— Тутэйшы?
— Быў калісьці.
— Да каго ж едзеш? У госці, самагонку піць?
— Да бацькі.
Машына імчала па няроўнай шашы, выплёсквала лужы на блізкія агароджы. Вось і знаёмы паварот.
«Волга» ткнулася ў гразь на ўзбочыне, зарыпела тармазамі.
Арцём выняў з кішэні скамечаную пяцірублёўку і працягнуў таксісту.
— За каго ты мяне лічыш?
— Сам жа сказаў...
— Ды мала я што мог сказаць? Такім макарам людзей пазнаю. Іншы просіць, моліць, горы залатыя абяцае, потым на чацвяртак наездзіць, а як расплачвацца — дробязь дае. Іншы ж, вось як ты, сядзе, не падступіцца, не пагаварыць. На капейкі праедзе, а рубель дае. Чалавекі — яны розныя. Сам разумееш, — падвёў вынік размове вадзіцель.
— Ведаеш, браток, удзячнасцю пуза не памажаш. Вазьмі ўсё ж грошы, — папрасіў Арцём.
— Ладна, так і быць, — пагадзіўся ён неахвотна, як бы пагрэбліва, узяў пяцірублёўку, скамечыў яе і абыякава засунуў у кішэню. — Калі раптам спатрэблюся, пазвані ў парк і папрасі Жорыка. Хлопцы скажуць, дзе я і як мяне знайсці.
— Давай краба, — павесялеў Арцём, паціснуў таксісту руку і вылез з машыны.
Ён пастаяў, пакуль таксі не знікла за паваротам, потым збочыў у вулачку, якая вяла да яго дома.
Уласна кажучы, гэта была не вулачка, а хутчэй сцежка, вузкая, гладка ўтаптаная нагамі. З аднаго боку цягнуліся платы, з другога — абрыў, на дне якога хавалася рэчышча некалі глыбокай рэчкі Куцеенкі. Сотні задняпроўскіх хлапчукоў вывела гэта сцежка ў вялікае жыццё, дзе яны рассыпаліся, нібы зярняты з пераспелых каласоў. І хаця шмат розных дарог адолеў ён, сцежкі не забываў. Часта нагадвала яна пра сябе, цягнула да дзяцінства, да мінулага, да дому.
Арцём прыпыніўся, успомніў, як шмат гадоў назад па гэтым месцы, дзе ён цяпер стаяў, дубчыкам часта пісаў для суседскай дзяўчынкі: «Я цябе кахаю, Зойка». Але смуглявая, чарнавокая, з доўгімі русымі косамі ў белых бантах Зойка здавалася яму недасягальнай, быццам нейкая незямная істота. І варта было толькі застацца адзін на адзін з ёй, як яго ахопліваў удушлівы страх. Вусны запякаліся, твар гарэў, як у ліхаманцы пачыналі стукаць зубы.
Успомніўшы пра гэта, Арцём з горкім жалем усміхнуўся. Зойка не дачакалася яго з арміі, выскачыла замуж. Пазней колькі разоў Арцём выпадкова сустракаў яе, заўважаў, як блякне твар, тухне гарэзлівы і вясёлы бляск непаўторна прыгожых вачэй. Потым яна разышлася з мужам і пакінула горад, знікла назаўсёды, быццам памерла. А ў душы яго і цяпер жыло незразумелае і балючае пачуццё горычы ад страты. І дзе б ён ні быў, успамінаў яе заўсёды. Такую, з якой расстаўся перад арміяй.
Арцём яшчэ з хвіліну пастаяў у роздуме і пайшоў далей. Сцежка павяла, пацягнула яго на невысокі пагорак, і ён прыгадаў, як тут у дзяцінстве рэзаўся з хлапчукамі ў «цюк». Гулялі ў асноўным на медзякі. Арцёму ніколі не шанцавала, а выйграць хацелася хаця б для таго, каб купіць хлеба і наесціся ўволю.
З прыгорка сцежка вілася ўніз, злівалася з вуліцай, якая рэзка паварочвала направа. На абочыне стаяў былы настаўнік Зосім Сцяпанавіч у рыжым брызентавым плашчы. Ён трымаў на повадзе пярэстую — чорную з белым — карову, якая ля самага плота старанна вылізвала траву. Арцём запаволіў крок, хацеў павярнуць назад з намерам зрабіць лішні круг і з другога боку падысці да дому. Не хацелася яму сустракацца з гэтым чалавекам. Але Зосім Сцяпанавіч ужо заўважыў яго. «Ладна, як ішоў, так і пайду. Здароўкацца не буду», — вырашыў Арцём. Але чым бліжэй падыходзіў, тым больш пільна, засяроджана глядзеў на яго настаўнік. Погляд яго балюча калоў Арцёма. Ён параўняўся з Зосімам, запаволіў крок, спытаў:
— Чаго гэта вы на мяне так гледзіцё? Не пазнаеце, ці што?
— Пазнаю, як жа, — спакойна адказаў той.
— Тады ў чым справа?
— Ды проста гляджу, як вы перамяніліся.
— А што вам да мяне? — холадна спытаўся Арцём.
— Вы ж як-ніяк мой вучань.
— Шмат вас, такіх «настаўнікаў», — непрыязна адрэзаў ён.
— Сярдуеш? — вінавата спытаў пастаўнік.
— Не сярдую, але помню...— ціха прамовіў Арцём і адчуў, як усё ў ім ускіпела ранейшай помслівай крыўдай. У грудзях быццам штосьці пякло. І ён не стрымаўся, дадаў: — Ненавіджу.
— Дарэмна вы так. Нянавісць не ўпрыгожвае чалавека.
— Затое ачышчае душу.
Арцём адвярнуўся і хутка пайшоў. Але потым прыпыніўся, азірнуўся і паглядзеў на Зосіма. Той стаяў стары, пануры, разгублены. І вострае джала віны кальнула яму ў сэрца: «За што я яго пакрыўдзіў? Не трэба было, ён таксама многа чаго не ведаў пра майго бацьку... Гэта прачнуўся ўва мне той, ранейшы Арцём, — помслівы, пакрыўджаны. А я не павінен быў так гаварыць з ім».
Арцём вярнуўся назад да яго, пастаяў, памаўчаў, не знаходзячы патрэбных слоў для апраўдання, і, хаваючы вочы, прамовіў урэшце:
— Прабачце, Зосім Сцяпанавіч. Прабачце мне. Я пагарачыўся. Усялякае было ў жыцці... Чаго ўжо там? Не маю я зла на вас...
Настаўнік заморгаў вейкамі, нібы збіраўся заплакаць. Потым пашукаў сваім патухлым поглядам нечага ў вострых, але ўжо астылых вачах Арцёма, ледзь чутна, здушаным голасам сказаў:
— Ідзі, ідзі, сынок! Ідзі хутчэй! Цябе чакаюць.
Арцём устрапянуўся. Але Зосім паглядзеў на яго нейкімі страшнымі вачыма, схапіў павадок і пацягнуў бакастую непаваротлівую карову. Арцём доўга ўглядаўся ў яго старэчую спіну, ахоплены няясным халадком трывогі, а потым пакіраваў дадому.
Вуліца была ўсё такая ж вузенькая, травяністая. Толькі трава даўно адцвіла, завяла, пабурэла ад непагадзі. Арцём падумаў, што шмат вады з таго часу сцякло ў рэчцы Куцеенцы. Шмат у яго жыцці было перамен, прыемных і непрыемных падзей. А родны куточак зямлі так нічым і не змяніўся, ляжаў маленькім нерухомым астраўком у імклівай плыні жыцця і быў быццам непадуладны часу. Тыя ж таполі, толькі з голымі вершалінамі, тыя ж лавачкі пад ліпамі і бярозкамі, тыя ж абамшэлыя прысадзістыя хаты...
Арцём спусціўся ў нізінку, адкуль была ўжо добра відна бацькоўская хата. Невысокая, з косымі падслепаватымі акенцамі, з дахам, залатаным кавалкамі бляхі, яна нібы саромелася свайго непрывабнага выгляду і хавалася ў зарасніках высокага вішняку, агароджанага старым плотам. Але не надта прываблівае, закінутае бацькоўскае жытло ўскалыхнула сэрца радасцю — дзіцячай, узнёслай, і як быццам падзьмула ў твар цёплым ветрыкам з жытнёвых палёў.
Падышоўшы бліжэй, Арцём убачыў каля дома натоўп людзей. Ён спатыкнуўся, як ад раптоўнага штуршка. У сэрца востра кальнула. Нешта гарачае, густое папаўзло па целе, замінала дыхаць. Ён сарваўся з месца і набег, кожнай клеткай сваёй істоты прадчуваючы бяду.
Ён бег і быццам бачыў чорную хмару, якая павольна вырастала над зямлёю, зацямняла ўсё перад ім. Яна разрасталася да неверагодных памераў, густа палівалася крывава-чорным колерам і непамерным сваім цяжарам абвальвалася на Арцёма. На імгненне ён нібы страціў прытомнасць. Яго асляпіла і закружыла ў чорна-барвовым гарачым віхры. Потым хмара адхлынула, зменшылася і прапала зусім. Арцём яшчэ нічога не зразумеў, але ўжо адчуў, што здарылася тое, чаго ён больш за ўсё баяўся, калі думаў пра бацьку, што пастаянна трывожыла душу. Гэта было чорнае крыло смерці, якое толькі ледзь-ледзь кранула яго, нагадаўшы пра сваё існаванне, і забрала бацьку ў вечнасць.
У цеснай нізкай хаце маўкліва тоўпіўся народ. Арцём расштурхаў тых, хто стаяў наперадзе, і ўбачыў бацьку. Ён ляжаў у труне, абабітай чырвоным паркалем, з тварам заспакоеным і прасветленым, усыпаны кветкамі. У галавах мігала трапяткім полымем свечка, разганяла змрок. Ля труны ўся ў чорным сядзела маці, гаротна склаўшы на каленях рукі. Арцём прыхінуўся да яе. Яна ўздрыгнула, павярнулася да яго. На змучаным, зрэзаным маршчынкамі твары, пачырванелыя ад слёз, вочы застылі ў разгубленасці і пакуце.
— А... гэта ты, Арцём, — прамовіла яна слабым голасам.
Арцём стаў на калені, уткнуўся тварам у яе рукі, ціха заплакаў. А маці раптам загаласіла жудасным нечалавечым голасам:
— Пятрок! Пётрачка!.. Ну ўстань ты! Устань, паглядзі! Сынок твой прыехаў, Арцём... — Затым нізка нахілілася над нябожчыкам, просячы, молячы яго: — Ну што ты, Пётрачка?! Расплюшч вочы. Арцём чакае цябе і не дачакаецца! Людзі чакаюць! Паглядзі, Пётрачка, колькі людзей. Гэта ж яны да цябе прыйшлі... Ах божа... божа...
Яна застагнала, павалілася на грудзі нябожчыка і стала паволі спаўзаць з крэсла. Арцём усхапіўся, разгублена азірнуўся навокал, глухім голасам сказаў:
— Вады! Вады! Дайце хутчэй вады!..
Хтосьці падаў яму шклянку з вадой. Арцём паднёс яе да вуснаў маці, амаль сілай прымусіў зрабіць некалькі глыткоў. Апрытомнеўшы, яна выцерла хусцінкай твар і вочы, заціхла, надоўга нерухома застыла. Арцём падышоў да бацькі, стаў углядацца ў знаёмыя родныя рысы. Яму ўсё яшчэ здавалася, што бацька вось-вось прачнецца, падніме павекі, усміхнецца, збіраючы вакол вачэй пучкі маршчынак. Закратаецца на верхняй губе радзімка з кусцікам светлых валаскоў. І адразу ўспучыцца лоб складкамі скуры, знікне на ім прадаўгаваты рваны шрам, які застаўся ад вайны.
Але бацька быў нерухомы, маўклівы, дзіўна і непатрэбна, як здавалася Арцёму, апрануты ў свой адзіны чорны касцюм і чорныя чаравікі, у белую накрухмаленую кашулю з вузенькім чорным гальштукам. Нават рукі, як памятае Арцём, такія вялікія, дужыя, з узбухлымі венамі, цяпер да непазнавальнасці змяніліся, быццам зменшыліся, высахлі. Арцём, як загіпнатызаваны, з хваравітай увагай глядзеў на бацьку і ніяк не мог адарваць ад яго вачэй.
Ён ніколі не сутыкаўся так блізка са смерцю. Для яго раней яна была нечым далёкім, пабочным, што не датычыла яго самога. І вось цяпер перад ім ляжаў бацька, назаўсёды пакінуўшы жыццё. Яго як быццам памаладзелы, з разгладжанымі маршчынамі жоўта-васковы твар, пергаментна-бледны лоб, шчыльна сціснутыя тонкія пасінелыя вусны — усё сведчыла аб тым, што ўжо гаспадарыць смерць.
Здарылася тое, чаго Арцём больш за ўсё баяўся. Ён ведаў, што рана ці позна гэта павінна было напаткаць і яго, і баяўся болю і пакут, якія давядзецца перажыць. Але цяпер лавіў сябе на думцы, што ні болю, ні пакут ён не адчуваў, было толькі тупое здзіўленне і недаўменне перад нечым страшным, загадкавым і неабдымным. Перад ім у вобразе памёршага бацькі быў твар смерці — звычайны, будзённы. Арцём не мог ні зразумець, ні асэнсаваць таго, што здарылася. Усё здавалася простым і натуральным да такой ступені, што не хацелася верыць у рэальнасць падзеі.
Пачулася цяжкае ўздыханне і ўсхліпванне. Да яго падышоў малодшы брат Уладзік, тварам — выліты бацька. Ціха абняў за плечы і праз праход у натоўпе павёў у другі пакой — цесны, змрочны, з ложкам, сталом і старой шафай для адзення. Пасадзіўшы яго, Уладзік адкаркаваў бутэльку гарэлкі, наліў у шклянку.
— Выпі, Арцём... палягчэе.
Арцём зрабіў некалькі глыткоў, паставіў шклянку, выцер рукавом вусны. Потым устаў, здзіўлена, як на незнаёмага чалавека, паглядзеў на брата і ціха прамовіў:
— Трэба паведаміць мне на работу...
— Добра, Арцём, зробім, — неакрэслена адказаў Уладзік і выйшаў.
Арцём крыху пастаяў і таксама падаўся да людзей, хоць яму нікога не хацелася бачыць, гаварыць. Тут былі сваякі па бацьку і маці, іх знаёмыя і суседзі, старыя і маладыя, мужчыны і жанчыны, дзяўчаты, падлеткі. Большасць — са спачуваннем і жалем, іншыя — дзеля цікаўнасці. Усе яны цярпліва тоўпіліся каля хаты, моклі пад дажджом.
Арцём туляўся па двары, не ведаў, куды сябе падзець: ад непамернага гора, выпітай гарэлкі і стомленасці ён ледзьве трымаўся на нагах. Думкі блыталіся, у душы нараджалася страшэнная пустэча, і паволі разрастаўся боль, які ажно раздзіраў грудзі. Арцём разумеў, што трэба ўзяць сябе ў рукі, заглушыць, схаваць хоць на час свае пакуты. І не мог. Усё, што бачыў, усё, што адбывалася, па-ранейшаму здавалася нечым выдуманым, нерэальным. Ні розум, ні сэрца не маглі ніяк успрыняць тое, што адбылося, і змірыцца з ім.
Арцём бязмэтна пабрыў на агарод. Там валяўся непрыбраны бульбоўнік, моклі яблыневыя галіны. З рыхлай глебы, вымытыя дажджом, выглядалі белыя бульбіны. Пад яблынямі, што трапяталі рэдкімі лістамі, ляжалі ападкі. «Прыбіраць няма каму і есці таксама», — з горыччу падумаў ён і прыхіліўся да мокрага ствала. Яшчэ хлапчуком садзіў ён гэтыя дрэвы. Даўно тое было, вельмі даўно. А маленькая падзея адбілася ў памяці назаўсёды і раптам паўстала перад ім з усімі падрабязнасцямі ў свежых і яркіх фарбах вясновай раніцы.
...Цёплае мроіва, разлітае красавіцкім сонцам, ахутвала далячынь у срэбны туман. Нерухома застылыя на краі далягляду кучаравыя і белыя, як снег, воблакі песціліся ў соннай дрымоце. У бяздоннай сінечы нябёс заліваецца ўрачыста радаснай песняй жаўранак. Ад разамлелай зямлі соладка пахне прэлым лісцем, старою травою, цвіллю бярозавых і асінавых дроў. «Трымай, трымай яблыньку прама, сынок! Вось так, малайчына! Падымі крышку вышэй, — гаворыць бацька Арцёму і ўвішна падграбае лапатай з бакоў зямлю, засыпае карэнні. — Дрэва, як і чалавек, калі адразу не паставіць роўна, пойдзе расці наперакасяк, і толку ад яго мала будзе».
Восенню Арцём абвязваў маладыя яблынькі саломай, каб не памерзлі ў маразы, даглядаў іх, пакуль жыў у бацькоўскім доме. Потым пакінуў яго назаўсёды, а сад застаўся. Арцём ведаў, што бацька ў апошнія гады часта хварэў і ўжо не было ў яго сілы прыглядваць за садам. Недагледжаны і закінуты, ён разам з бацькам старэў і павольна паміраў.
Арцём прыплёўся ў гародчык, сеў на бярозавы цурбан, згорбіўся, сціснуўся сіратліва ў камяк. Некаторы час сядзеў нерухома і нібы збоку наглядаў за чужым чалавекам. Арцём спачуваў яму да болю, караў сябе невыносна цяжкай пакутай. Потым забыццё адступіла, і Арцём зразумеў, што пакуты другога, уяўнага чалавека — гэта яго ўласныя пакуты. Каб не думаць пра самога сябе і неяк прыглушыць душэўны боль, ён зноў стаў пільна разглядаць усё, што было перад вачыма. Пад старымі яблынямі ляжалі кучкі смецця, валялася бярозавае паленне. Тут жа ў зарасніках агрэсту, малінніку, высокага палыну і лебяды моклі ложак, стол і тумбачка. Арцём падняўся, зрабіў крок да ложка і надоўга застыў, здзіўлены, што бацькоўскія рэчы нехта выставіў сюды. Ён апусціўся на ложак.
Намаганнем волі прымусіў сябе ўспамінаць мінулае, шукаў у ім радасць і заспакаенне. Але сярод розных падзей з яго жыцця памяць выбірала толькі тое, што было звязана з бацькам. І гэты закінуты гародчык, і старыя разгалістыя яблыні, і асірацелыя рэчы, выкінутыя з цеснага пакоя, вялі яго ў маленства.
Вясна ў той год выдалася ранняя. Пасля жорсткіх лютаўскіх маразоў наляцелі цёплыя вільготныя вятры. Абмяк, пацямнеў у полі снег, агалілася чорнымі латкамі зямля. Сіратліва голыя, мокрыя дрэвы растапыранымі галінкамі прагна цягнуліся да неба. У нізінках і ўпадзінах, на шэра-рыжым шчацінні лугоў збіралася і разлівалася возерцамі празрыстая талая вада. Павесялела, налілося чыстай сінечай неба. Да сцюдзёных лужын і ручаёў высыпалі хлапчукі, пускалі лодачкі і караблікі, зробленыя з сасновай кары ці паперы, бегалі на раку паглядзець, ці крануўся лёд. А яшчэ праз некалькі дзён сышоў снег, падсохла зямля, з раніцы да вечара ззяла ў паднябессі цёплае, але не спякотнае сонца. І адразу папрыгажэла, абнавілася ўсё навокал. Заспакоена зашапацелі сады, аздобленыя маладой зялёнай лістотай, мяккай муравой пакрыліся ўзбочыны вуліц. І стары бацькоўскі сад, у якім Арцём цяпер сядзеў, паўстаў перад ім зусім іншым. Быццам снег сцякае, сыплецца з кучаравых стройных яблынь белая квецень. Пад кожным дрэўцам карункі. Арцём бегае ад адной яблынькі да другой з нявыказаным захапленнем і ніяк не можа надзівіцца цуду. Бацька з маці выносяць у сад сталы, ставяць радком, накрываюць такімі ж бялюткімі, як яблыневы цвет, абрусамі. Маці вясёлая, святочная, у стракатай хустцы на плячах, чарнабровая, цёмнавокая, з цяжкімі косамі, абвітымі каронай вакол галавы. Бацька, як заўсёды, у сваіх нязменных салдацкіх ботах, галіфэ і гімнасцёрцы, падпяразанай шырокім рэменем з пяцікутнай зоркай. Ён расстаўляе бутэлькі з віном, закускі і ціхенька напявае: «Па Дону гуляе, па Дону гуляе, па Дону гу-ля-а-ае казак малады...»
— Гэй ты, казак! Пераапрануўся б, — кажа маці бацьку. — Ужо пяць гадоў, як вайна скончылася, а ты ўсё ў салдацкім. Госці могуць падумаць, што апрануць няма чаго.
— Мне «хэбэ» даражэй за самыя прыгожыя касцюмы. Прывык я да яго. Чалавекам у ім сябе адчуваю.
— Свята ж у цябе, Пятрок, — мякка дакарае маці. — Мог бы і касцюм апрануць, гальштук завязаць.
— Адчапіся. Я сёння па ўсёй салдацкай форме пакажуся. Ордэны, медалі начаплю.
Ён абцягвае, папраўляе гімнасцёрку, дурасліва ўсміхаецца, раскінуўшы рукі, наступае на маці і па-ранейшаму напявае сваю любімую «Па Дону гуляе...». Яна прытка ўцякае ад яго і больш не настойвае — ведае яго ўпарты характар.
Бацька, урачысты, быццам памаладзелы, усё чакае не дачакаецца гасцей. А госці знарок позняцца, каб не падумалі, што іх цікавіць пачастунак. Прыходзіць уся радня, былыя партызаны і камандзіры, суседзі, знаёмыя. Народу шмат. Маці мітусіцца, гасцінна запрашае за сталы. Госці для прыліку аднекваюцца, ніхто не хоча ісці першы. А калі ўсе нарэшце ўселіся і чаркі напоўнілі «рускагоркай», бацька дрыготкім ад хвалявання голасам гаворыць першы тост:
— Госці мае дарагія!.. Піце і гуляйце ў маім доме. І хоць не на памінкі мы сабраліся, а на свята маё, прашу вас памянуць сяброў нашых баявых... беларускіх партызанаў, тых, каго няма больш з намі...
Сціхае гамонка, устаюць людзі і выцягваюцца ў струнку, як салдаты, застываюць у маўчанні, потым гэтак жа маўкліва апаражняюць чаркі. Бацька сам амаль нічога не п’е, толькі частуе гасцей. Арцём час ад часу падбягае да яго, узлазіць на калені, з цікаўнасцю разглядае незнаёмых людзей.
— Пастой, Пятро! Пастой! — устае з месца высокі мужчына ў афіцэрскім кіцелі без пагон, з густымі, як абсыпанымі сярэбрана-шэрым пылам валасамі і раскошнай барадой.— Вы, народ, і вы, маё воінства, шумець перастаньце! Камандзіра свайго паслухайце!
Ён паднімае чарку, горда і паважна выпрамляецца, абводзіць прысутных поглядам чалавека, які прывык, што яму падпарадкоўваюцца, нетаропка гавора:
— Прыйшлі мы, Пятро, павагу сваю табе выказаць, тваё саракагоддзе адзначыць, былое наша ўспомніць. Хачу выпіць за тваю храбрасць, за тваю мудрасць, за тваё партызанскае мінулае. Многія з тых, хто сядзіць тут, абавязаны табе жыццём. Жыві здаровы доўга, наш разведчык, паважаны Пятро Апаровіч!
— Дзякую, Палікарп Навумавіч, — пачырванеўшы, ціха прамовіў бацька.— Дзякую і вам, сябры-таварышы мае дарагія, — да зямлі пакланіўся гасцям.
Мужчына ў пышнай шапцы белых, як вапна, валасоў няўпэўнена выйшаў з-за стала і закульгаў да бацькі:
— Правільна сказаў камбрыг! Добра сказаў! Калі б не Пятро тады ў блакаду, не быць бы мне сёння за святочным сталом. Вось за гэта я і пацалую цябе!
Ён прабраўся да бацькі, абняў яго за шыю, надоўга прыліп вуснамі да шчакі, потым пабрыў у сад, па-бабску крыкліва заспяваў:
Над ракою ў час вячэрні
Рассцілаецца туман,
Б'е бяслітасна фашыстаў
Беларускі партызан.
— Тата, хто гэта? — пытае Арцём.
— Камандзір партызанскі, сынок. Восіп Гадун.
— Ды ніхто ўжо нікога даўно не б’е, — крычыць мужчына ў міліцэйскай форме. — Што вы ўсё пра вайну ды пра вайну? Ну-тка, давайце што-небудзь вясёленькае.
— Правільна, Лазар, — падтрымлівае яго аднавокая жанчына. — Ну яе к чорту, гэту вайну! Я вось без вока праз яе, распраклятую, засталася. Што ж мне рабіць? Не плакаць жа ўсё жыццё, не гараваць. Я зараз вып’ю і спяваць буду.
— Ну і добра, Матруна! Давай-ка па чарцы рэзнем ды і завядзём песню,— падбадзёрвае яе Лазар Чаранок.
Матруна хавае пад блакітную, у гарошак хусцінку раскалмачаныя валасы, зацягвае вісклівым тонкім дыскантам: «Расла верба ў канцы грэблі, што я пасадзіла».
— Не тое, Матруна! Не тое! Што ты завяла свой дапатопны грамафон! — перапыняе яе Лазар. Матруна сціхае, і раптам узвіваецца чыйсьці звонкі чысты голас: «Степь да степь кругом. Путь далек лежит. В той степи глухой замерзал ямщик». Песню падхоплівае многагалосы хор, вядзе лёгка і раздольна. У тонкім спляценні галасоў выдзяляецца адзін — моцны, задушэўны, журботны. Гэта спявае хударлявы смуглатвары мужчына з чорнымі вачыма.
— Тата, — пытае Арцём, — а як завуць таго дзядзю, які лепш за ўсіх спявае?
— Гэта, сынок, мой камандзір, начальнік разведкі. Міхась Зарудны, — тлумачыць бацька і даганяе песню.
Арцём больш ні пра што не пытаецца. Ён па-ранейшаму сядзіць у бацькі на каленях і глядзіць у неба, адкуль скрозь частую сетку галінак шчодра сыплецца сонечнае святло, адбіваецца на тварах людзей, на сталах і траве светлымі плямкамі. Арцём прыслухоўваецца да песні, і бачыцца яму бяскрайні стэп з пустыннай доўгай дарогай і адзінокім змучаным падарожнікам на ёй. Стомлена ідзе ён па дарозе да таго часу, пакуль не пакідаюць яго апошнія сілы. І раптам падае ніцма, шырока раскінуўшы рукі... Арцём адчувае, як на вочы набягаюць слёзы, коцяцца па шчоках. Ён цішком выцірае іх рукавом, спаўзае з каленек бацькі і бяжыць у сад. Госці таксама разыходзяцца, збіраюцца групкамі. Арцём прыстае то да адной, то да другой, з прагнай, недзіцячай цікаўнасцю слухае гаману дарослых.
Ля плота, на складні альховых цурбаноў, прымасцілася групка былых партызан, і сярод іх бацька. Арцём падкаціўся да яго ног, сеў на бервяно, стаў прыслухоўвацца.
— Вайна ёсць вайна! Але і на вайне чалавек павінен заставацца чалавекам, — памяркоўна кажа Гардзееў. — Памятаецца мне такі выпадак. У блакаду прыязджаю я ў адзін атрад, а камандзір мне і кажа: «Таварыш камбрыг, шпіёнаў злавілі». — «Вядзі іх сюды». Прывялі, значыцца, бабу гадоў трыццаці пяці, ды яшчэ з дзіцем. «Вось дык шпіён», — думаю і стаў іх дапытваць. «Ты адкуль будзеш, цётка?» — «З Крынічнага». — «А дзе твой чалавек?» — «На станцыі, кажуць, немцам боты шые». — «Ты бачылася з ім?» — «Не, не бачылася». — «Ну дык вось, цётка, ідзі на станцыю і скажы свайму мужу, што ён з немцамі тваю хату спаліў».
Камбрыг перарваў расказ, рукой пагладзіў раскошную бараду і палез у кішэню па папяросы.
— І што ж было далей? — нецярпліва пытае Восіп Гадун.
— Кінулася мне ў ногі баба і давай боты цалаваць, лямантуючы: «Не пайду да паліцая! Расстраляйце лепш на месцы!»
— Дык жа маглі і расстраляць, — крыху счакаўшы, робіць заключэнне Лазар Чаранок.
— Маглі, — пагаджаецца камбрыг. — Але мы яе ў атрадзе пакінулі і партызанкай зрабілі.
— Я б яе расстраляў к чортавай матары! Усіх іх вырадкаў паліцэйскіх знішчыў! — быццам уджалены, падхапіўся з бярвенняў мужчына з чырвоным тоўстым тварам і жоўтай лысінай, што блішчала скрозь рэдкія валасы.
— Ну, ну, ну!.. Ахаланіся, воінства! Ты, здаецца, служыў у маім злучэнні, — спыніў яго камбрыг.
— Служыў і цяпер Радзіме служу! Ну і што?
— Астынь і не кіпяціся. І падумай, перш чым гаварыць.
— А чаго мне думаць? Яны, калі нашых у расход пускалі, шмат думалі?!
— Ты канкрэтна кажы. Гамонка пра нашых людзей ідзе. Вось узяў бы я тады яе і расстраляў. І ніхто б мяне не асудзіў. Час ваенны. Паспрабуй разбярыся, што да чаго. А калі яе муж спецыяльна быў пасланы партызанамі да немцаў? Колькі было выпадкаў, што мы людзей сваіх такім чынам засылалі? Тады як?
Мужчына ўзмакрэў. Твар яго стаў барвовы. Ён нервова варушыў вуснамі, то наморшчваў, то разгладжваў лоб і не ведаў, што сказаць.
— Вось як яно было, Кірыла. Так, здаецца, завуць цябе, калі не забыў? — павучальна закончыў сваю прамову Гардзееў.
— Памятаеце, памятаеце, але ўсё роўна я з вамі не згодны.
— Справа твая, — абыякава адказаў камбрыг.
— Ты памыляешся, Кірыла, — настойліва і сур'ёзна заўважыў Зарудны, які да гэтага маўчаў.
— Дай табе тады ўладу — натварыў бы спраў, і цяпер не разабраліся б, — дадаў Гардзееў.
Кірыла маўчаў, а Лазар журботна заўважыў.
— Эх, вайна, вайна... колькі спраў нарабіла. Да гэтага часу забыць не можам.
Спрэчка, якую ўсчалі партызаны, была тут жа патушана прыходам старога. З малінавым носам, у суконных галіфэ, хромавых ботах, ва ўкраінскай кашулі, падпяразанай тоненькім рознакаляровым паяском, ён выпісваў нагамі адмысловыя выкрутасы, ішоў па двары і крычаў усім, хто трапляўся:
— Я — кубанскі казак! А мая дачка глаўурач рыйона! Тры госпада хрыста бога вашу маць...
— Які ж ты кубанскі казак, Ярома? Ты ж хахол! Самы натуральны хахол, — перагарадзіў яму дарогу русявы чалавек у шэрым касцюме, пры гальштуку, з гладкім белым тварам і светла-сінімі вачыма.
— Гэта хто? Я — хахол?.. — спыніўся Ярома.
— Цоб-цобе, цоб-цобе, — дражніў, падступаў да яго мужчына. Госці шчыльна акружылі іх, забаўляліся смешным прадстаўленнем. Ярома, набычыўшыся, спрабаваў увярнуцца ад назойлівага насмешніка.
— Актрыса ты шалудзівая! Скамарох гарохавы! Я — казак чыстых крывей! А мая дачка глаўурач рыйона. Хрыста вашу тры госпада бога маць!..
— Ацэ, хахол мазніца, давай дражніцца! — крыўляўся перад ім мужчына і раптам развёў рукі ў бакі, пайшоў вакол Яромы, жартаўліва прытанцоўваючы.
Ярома, раззлаваўшыся, плюнуў пад ногі, вырваўся з натоўпу, пад смех і жарты пабрыў са двара. А мужчына раптам пасур’ёзнеў, заспяваў прыгожым грудным голасам:
Зорка Венера ўзышла над зямлёю,
Светлыя згадкі з сабой прынясла.
Помніш, калі я спаткаўся з табою,
Зорка Венера ўзышла...
Высока ўзвіўся голас яго, звінеў, пераліваўся мноствам адценняў і гукаў, зачароўваў людзей.
— Эх, які талент... Які чалавек! Сынок!.. Косця, Косця, — цяжка ўздыхнуў бацька.
Арцём адышоў ад бацькі і непрыкметна прыстаў да трох мужчын, якія стаялі і гаварылі каля суседняй хаты.
У высокім хударлявым ён пазнаў настаўніка Зосіма. Двое іншых былі яму незнаёмы. Адзін — карацелька з масіўным тлустым падбародкам, тоўсты і круглы, як кадушка, другі — лядашчы, з маленькім цыганскім тварам, зарослым смаліста-чорнымі валасамі да самых вачэй.
— Бач, як гуляе Апаровіч, — зайздросліва гаварыў Зосім, — я — настаўнік, і то не магу сабе такой раскошы дазволіць, а то просты рабочы...
— На чужым дабры рукі грэе, — змрочна пабліскваў вугольна-чорнымі вачыма і хрыпата нашэптваў мужчына з цыганскім тварам. — А рукі вунь у крыві па локаць. А кроў — людская.
Страшныя словы яго, што выпаўзалі з глыбокай шчыліны рота ў касматай калючай поўсці, былі поўныя злосці і прагі расплаты.
— Да пары да часу збан ваду носіць. Знойдзецца і на яго ўправа, — пагрозліва паабяцаў таўстун.
— Хітры! Ох і хітры мужык! У немцаў служыў, а выкруціўся. Умець жа трэба, — шаптаў і шаптаў ядавіта-ліслівым галаском той, з цыганскім тварам. З мокрых тонкіх губ яго словы сцякалі брудным шапаткім струменем.
— Колькі вяровачцы ні віцца, а канец будзе, — запэўніў Зосім. — Я думаю, знойдуцца людзі, якія рана ці позна паведамяць куды трэба.
— Гэта вы што?! Пра тату майго так? Я вось зараз усё раскажу яму, — не вытрымаў Арцём.
Усе трое як па камандзе павярнуліся да яго.
— Ды не, сынок. Гэта мы зусім пра іншага чалавека, — з прытворнай ласкавасцю апраўдваўся Зосім. Доўгі, як у каня, твар яго зморшчыўся ў вымучаную ўсмешку.
— На табе, хлопчык, цукерку, — салодзенька сказаў таўстун і няёмка працягнуў да Арцёма мясістую руку з шырокай, як лапата, кісцю.
— Сам еш сваю цукерку! — агрызнуўся Арцём і пабег да бацькі. Але на бярвеннях таго ўжо не было. Ён згубіўся сярод гасцей. А тыя мужчыны пайшлі па вуліцы і хутка прапалі.
Моцны парыў ветру сцебануў Арцёма па твары вільготнай хваляй. Ён устаў і, як гнаны ветрам, падаўся ў двор, прымасціўся на яловы цялеш пад паветкай. Сядзеў доўга, бяздумна глядзеў, як вецер шалеў у садзе, як суконна-шэрае неба з калматымі хмарамі паўзе над дахамі хат. Ён не заўважыў, як падышоў, быццам падкраўся, стары мужчына, моўчкі сеў побач, нізка схіліў галаву. Арцём павярнуўся да яго, і адразу іскрай мільганула ў памяці: «Чаранок! Так-так, Лазар Чаранок». Быў ён нейкі як разгублены. Нагадваў чалавека, прыціснутага ці то непапраўнай віной перад кімсьці, ці то непасільным горам. Міліцэйская фуражка спаўзла на вочы, ялавыя разбітыя боты, шырокія ў халявах, зморшчыліся на тонкіх нагах гармонікам. Лазар парываўся нешта сказаць і не мог. Потым усё ж ён хрыпата прашапялявіў:
— Добры чалавек быў твой бацька...
— Вы лепш бы яму самому пра гэта сказалі.
Лазар глянуў у вочы Арцёму і наткнуўся на халодны пагляд, апусціў галаву. Паміж імі пралягло цяжкае маўчанне. Але калі Чаранок споўз з бервяна і панура пасунуўся прэч, Арцём хацеў спыніць яго, кінуць у твар крыўдны, балючы папрок: «А памятаеш?!» Але не крануўся з месца. Нейкая сіла ўтрымала яго. З’яўленне Лазара разбудзіла мінулае, асляпляльнай знічкай высветлілася паўзабытае, даўняе...
Лютуе зіма. У гурбах, як у пярынах, патанаюць хаты. З дзікім стогнам гуляюць вятры па вуліцах. Начамі мароз з моцным вухканнем коле дрэвы. Вокны заінелі сярэбрана-крыштальнымі ўзорамі.
Арцём сядзіць на палацях за печчу і чытае казку чатырохгадоваму Уладзіку. Шырока раскрыўшы вочы і разявіўшы рот, Уладзік хоча ўсё зразумець і таму часта перапытвае. Маці нешта шые і павольна калыша ў люльцы маленькую сястрычку Валю. Цёпла і ўтульна. Хутка прыходзіць з млына бацька, увесь у мучным пыле, як выбелены. Ён распранаецца, адразу садзіцца за стол. Маці грукоча на прыпечку чыгункамі, накрывае стол, а бацька тым часам вымае з сумкі бохан белага хлеба, адразае хлапчукам па акрайчыку. Хлеб пахне марозам і здаецца незвычайна смачным. Маці ставіць гарачы боршч і садзіцца насупраць бацькі. Той ломіць хлеб маленькімі кавалачкамі, есць нетаропка, потым зграбае са стала крошкі, лепіць іх у камячок і кідае ў рот. Раптам у хату без стуку ўвальваюцца двое з цагляна-чырвонымі тварамі і сівымі ад інею бровамі. Адзін — у міліцэйскім шынялі, другі — у ваенным, у завязаных пад падбародкамі шапках-вушанках. Заходзяць на-начальніцку смела, не адразу зачыняюць за сабой дзверы, усё роўна як знарок хочуць выстудзіць хату. Халоднае паветра хлынула ў дзверы, пракацілася па падлозе, сцюдзёным дыханнем ахутала Арцёма. Іх раптоўны прыход спалохаў яго. Калючы халадок прабег па целе.
— Здарова, Пятрок,— гаворыць мужчына з замкнёным строгім тварам і развязвае матузкі пад падбародкам.
— Здарова, Кірыла! Дабрыдзень і табе, Лазар. Сядайце, гасцямі будзеце. Я толькі што з работы, і вы, відаць, не з вяселля. Халадэча сёння страшэнная — пагрэцца нікому не пашкодзіць, — прыветна сустракае бацька сваіх знаёмых і адчыняе шафку, дзе ў яго стаіць гарэлка.
Але Кірыла і не думае садзіцца. Ён стаіць у дзвярах, заклаўшы рукі ў скураных пальчатках за спіну, з-пад ілба падазрона глядзіць на бацьку. Лазар перамінаецца з нагі на нагу, рыпіць новымі, залубянелымі на марозе ботамі, жмурыцца, нарэшце кажа:
— ІНе трэба, Пятрок... Збірайся, пойдзеш з намі, — і вінавата апускае вочы.
— Куды?! — пытае бацька з такім тварам, нібы яго стукнулі па галаве.
— Не ведаю... Загадалі прывесці.
Пятрок з нямым пытаннем глядзіць Кірылу ў вочы, быццам хоча атрымаць ад яго тлумачэнне, падтрымку і спачуванне.
Але той стаіць па-ранейшаму ў позе пабочнага назіральніка. Маці прыхінулася да печы, як акамянела. Вочы поўныя жаху.
— Што ты зрабіў, Пятрок? — дрыжачым голасам пытаецца яна.
— Гэта, відаць, нейкая памылка, — разгублена кажа бацька. Ён накідвае на плечы кажух і выходзіць. Арцём забіваецца ў кут на палацях, з жалем глядзіць на маці. Тая па-ранейшаму стаіць ля печы з недаўменнем на твары. Спуджана глядзіць на маці Уладзік. Ціха плача сястрычка. Чутно, як шалёна кідаецца ў вокны вецер, жалобна і надрыўна гудуць правады.
— Мама, куды павялі тату? — парушае цішыню Арцём.
— Не турбуйся, сынок. Ён хутка вернецца, — супакойвае яна, а сама нібыта знямела.
Маці кожны дзень ходзіць да бацькі, пакуль яго не пераводзяць у іншы горад, дзе вядзецца следства. Вярнуўшыся, кожны раз гаворыць Арцёму адно і тое ж: «Хутка, сынок, усё высветліцца, і бацька вернецца».
Аднойчы з’явілася бацькава сястра цётка Матруна. Маленькая птушыная галоўка ахутана тоўстай клятчастай хусткай, адзінае вока на хударлявым, абпаленым марознымі вятрамі твары патанае ў складках маршчын, часта міргае, слязіцца. Яна ўладкоўваецца на лаўцы, развязвае хустку, расшпільвае верхні гузік паддзёўкі, вымае з кішэні штаноў складзеную квадрацікам газету і тытунь у засаленым скураным капшуку, па-мужчынску хутка і спрытна згортвае самакрутку і закурвае ад вугольчыка на комінку, памяркоўна раіць:
— Вось што, Ганна, можа, карову прадаць, га? А не — дык да мяне завесці... Пракармлю як-небудзь.
Маці качаргой варушыць у печы вуголле і доўга збіраецца з думкамі. На худым твары яе мітусяцца барвова-чырвоныя водбліскі агню. Матруна моўчкі курыць, глыбока зацягваецца, выпускае з носа густыя сінія струменьчыкі. Салодкі махорачны дым расцякаецца па хаце, тонкім празрыстым воблачкам плыве да печы.
— Не разумею я, Матруна. Навошта гэта?
— А што тут разумець? Карову ўсё роўна забяруць, сэрцам чую. Канфіскацыяй гэта ў іх завецца.
— Хто гэта забярэ? — трывожна ўглядаецца ў яе маці.
— Ну, гэтыя, што Петрака забралі...
— А дзеці? Яны ж без малака...
— А што ім да дзяцей тваіх? — перабівае Матруна, не дакурыўшы, кідае ў печ папяросу і, упёршы рукі ў калені, задумваецца.
Маці выцягвае з печы чорны гаршчэчак з бульбай, абхоплівае з абодвух бакоў анучкай, перакульвае ў вялікую міску.
Густая пахучая пара цягнецца да столі, паволі растае, казыча Арцёму нос прыемным душком. Маці запрашае Матруну паснедаць, тая ахвотна згаджаецца, есць нетаропка, кожную картоплю старанна пасыпае соллю.
Маці сядзіць, гаротна счапіўшы рукі, думае нейкую толькі ёй адной вядомую горкую думу. Плешчацца ў печы вясёлае полымя, зрэдку пастрэльвае вугольчыкамі. Чырвоны водбліск крывяніць яе твар, светлымі зайчыкамі рассыпаецца па сцяне. Арцём уважліва прыслухоўваецца, а Матруна расказвае: «Здаралася і такое: засылалі да нас немцы дыверсантаў. Памятаю, у сорак трэцім блакадным годзе... Восенню было. Немцы да балота нас прыціснулі. Дзён гэтак з дзесяць адбіваліся мы, а як патроны скончыліся, харч выйшаў, сталі аб прарыве думаць. Людзі з голаду пухнуць пачалі. Ну і камандаванне вырашыла: ці грудзі ў крастах, ці галава ў кустах. А ў гэты час прыбіўся да нас перабежчык з нямецкага боку. Зусім яшчэ малады хлопец такі. Назваўся ён славакам, маўляў, ваяваць за фашыстаў не хачу і ўсё такое. І тут жа сказаў, чым можа памагчы. Я, кажа, ведаю слабае месца ў нямецкай абароне. Кажа, прарвацца можна і амаль без страт. Ды наша камандаванне не клюнула на гэту вудачку...»
— А што ж з тым славакам? — пытаецца маці.
— Вядомая рэч — расстралялі. Дапыталі яго, і высветлілася, што ніякі ён не славак. Праўда, смелы быў, падлюга! Літасці не прасіў, а толькі крычаў: «Я ўсіх вас ненавіджу! Зямлю вашу ненавіджу!» Во нягоднік які, га?.. Гэта ж трэба так. Зямлю, якая яго выгадавала і выкарміла...
— Як жа вы з тых балот потым выбраліся?
— У тую ж ноч, прама пад носам у фрыцаў, ды яшчэ на голым такім пагорку. Немцы не думалі і не гадалі. З туманам мы як ударылі ім у лоб! Там я і вока сваё пакінула.
Матруна моўчкі даядае бульбіну, выцірае рукі аб зашмальцаваныя штаны, у одуме наморшчвае лоб, потым кажа:
— Дзякуй, Ганна, за сняданак. Падсілкавалася. На работу пара... Наконт маёй парады падумай...
Яна захінаецца ў хустку, зашпільвае на паддзёўцы гузікі, падыходзіць да Арцёма, калмаціць яго светлую яршыстую чупрыну:
— Цярпі, казак, атаманам будзеш!..
Пасля адыходу Матруны ўсталёўваецца самотная цішыня. У вокны павольна цэдзіцца сіняе світанне. Блякне ў печы агонь. Больш рэзкімі і выразнымі становяцца рысы твару ў маўклівай маці. Цяжка Арцёму ведаць, пра што яна думае. І зусім яму няўцям, што неадступныя думкі яе — усё пра бацьку ды пра тую ж карову, з якой невыносна балюча ёй расставацца. А расставацца трэба.
На другі дзень Арцём і маці выводзяць з цёмнага хлява лагодную чорна-бурую Красулю і скрозь мяцеліцу вядуць у вёску. Карова не хоча ісці, часта спыняецца, гне да зямлі галаву. Калі прывялі, Матруна сказала:
— Па малако прыходзіць будзеце. Не так ужо далёка.
Маці абдымае Красулю за шыю, гладзіць яе і плача. У Красулі вочы паліты сумам. Яна доўгім языком аблізвае матчыны рукі, жалобна мычыць. Назад вяртаюцца полем, па калені правальваючыся ў снег. Марозны пякучы сівер сячэ ў твар снежнымі крупамі, валіць з ног... У той няшчасны год Матруна была адной з нямногіх, хто не пакідаў сям’ю Апаровічаў у бядзе: памагала бульбай, салам, часам грашыма. Ведаў пра яе Арцём зусім нямнога, ды і то па расказах бацькі. Жыла яна адзінока, мела прысядзібны ўчастак з садам, трымала карову і парася. Перад самай вайной выйшла замуж, але дзяцей нажыць не паспела. Мужа яе вайна пахавала на чужой зямлі недзе за Польшчай.
Адтуль, з дзяцінства, выплывала яна нязменна бадзёрая, з хітрынкай у адзіным воку.
Працавала Матруна ў горадзе ў нейкім дарожным упраўленні конюхам, апраналася па-мужчынску, у паддзёўку ці кажух, у ватовыя штаны, боты ці валёнкі. У адной руцэ трымала доўгую пугу, у другой — самакрутку з махоркі. І твар у яе быў як у мужчыны: чырвона-цагляны, прадублены вятрамі, пракалены маразамі і спякотай. Пахла ад яе канём, сенам, тытунём.
І вось цяпер Арцём стаяў на скразным сцюдзёным ветры, упэўнены, што Матруна абавязкова павінна быць на пахаванні бацькі. Аб тым, што яна тут, сведчыла і старая гнядая каняка са зблытанай грывай і раздутымі, як у каровы, што аб’елася, бакамі, запрэжаная ў вазок. Яна ляніва і абыякава жавала сырую траву і панура касавурылася на людзей, якія цярпліва моклі пад дажджом.
Апошні раз ён сустракаўся з Матрунай гадоў дзесяць таму назад, і яму вельмі захацелася пабачыць яе. Арцём стаў шукаць яе вачыма, але не знаходзіў. Магчыма, яна была ў хаце і стаяла ля труны. Але ісці туды не было сілы.
Ён крануўся з месца, падышоў да вазка, прыхіліўся да яго спіной. Няўжо гэта той, калісьці гарэзлівы малады конік? Калі гэта так, то Матруна па-ранейшаму працуе ў дарожна-рамонтным упраўленні. А можа, хто-небудзь прыехаў з далёкіх родзічаў, каб развітацца з бацькам?
Але тое, пра што ён цяпер думаў, толькі падводзіла яго да ўспамінаў, што ўзніклі, калі ён убачыў каня.
...У сонечна марозны дзень на заледзянелую пасля адлігі горку высыпалі катацца хлапчукі з усёй вуліцы. Хто па санках, хто на каньках, хто на казе. І бесклапотная хлапечая весялосць умомант абудзіла сонную вуліцу. Арцёму катацца не было на чым. Ён стаяў убаку надзьмуты, як верабей, з горкай балючай зайздрасцю глядзеў на хлопчыкаў.
Вельмі хацелася катацца, весяліцца, дурэць. І калі б папрасіў ён у каго-небудзь пракаціцца на санках, ніхто б яму не адмовіў. Але Арцём быў ганарысты. Прасіць яму здавалася прыніжэннем.
І ён сабраўся ўжо ісці дадому, як на вуліцу вылецеў сівы ад інею конік, запрэжаны ў сані, на якіх ва ўвесь рост стаяла цётка Матруна. Адной рукой яна трымала нацягнутыя лейцы, другой размахвала ў паветры пугай. Твар у яе быў чырвоны, з рота валіла белая пара.
Падкаціўшы да хаты, яна гучна, працяжна тпрукнула, асадзіла каня, лёгка і спрытна выскачыла з саней, весела крыкнула Арцёму:
— Гэй, казак, маці дома?
— Ага.
— Збірайся, у лазню паедзем.
І праз некалькі хвілін маці ўжо сядзіць на санях з маленькай Валяй на руках, захінутай у коўдру і стары бацькоўскі кажух. Арцём ляжыць на баку, падціснуўшы ногі, крысом сваёй паддзёўкі прыкрывае Уладзіка.
Матруна стаіць на самым перадку саней, пакручвае пугай, нукае на каня. Звонка вішчаць, парыпваюць палазы на хрумсткім і калючым снезе. Хутка бяжыць конь, выбіваючы падкаванымі капытамі камякі мёрзлага снегу. Вось ужо выскачылі за ваколіцу і памчаліся праз поле. Пустое, голае, у рэдкіх сухіх быльнягах, яно бяжыць, абцякае дарогу.
Чмяк-чмяк-чмяк — стукаюць капыты, соладка пахне конскім потам, пасвіствае ветрык над вухам. І так хораша, спакойна, што ехаў бы Арцём бясконца па гэтай пустэльнай зімовай дарозе. Але ехаць зусім недалёка: неўзабаве яны ўжо ў вёсцы, у цёплай Матрунінай хаце з вялізнай печчу.
Хутка прыходзяць мыцца двое мужчын у валёнках, кажухах і шапках-вушанках.
Арцём з Уладзікам і мужчынамі ідуць у лазеньку, якая прыляпілася да агарода і патанула ў сумётах. У халаднаватым прылазніку нетаропка распранаюцца і ныраюць у цеснае спякотнае нутро лазні. Пахне бярозавым венікам, едкім застаялым дымком і сасновай смалой ад чорных закураных бярвенняў. У цьмяным святле газоўкі, прыладжанай на падаконні маленькага акенца, не адразу бачыць Арцём дзве шырокія лаўкі ля сцяны, грудок распаленых да чырвані каменняў, бочкі з гарачай і халоднай вадой. Застылае цела адагрэлася, налілося прыемнай млявасцю.
Дзядзькі мыюцца весела, шумна, бадзёра размаўляюць і нязлосна мацюкаюцца. Да знямогі сякуцца распаранымі венікамі, потым выскакваюць вон, кідаюцца ў сумёты, крычаць і рагочуць. Пасля мужчын парыцца ідуць жанчыны, а Арцём і Уладзік залазяць на гарачую печ, адлежваюцца, лускаюць гарбузікі.
Пасля лазні, раздабрэлыя, распараныя, з аднолькава пунсовымі тварамі, Матруна і маці збіраюць вячэру. На стале, прыкрытым ільняным абрусам, у місках дыміцца капуста, ружавее сала. На белым ручніку важна ўссядае бохан хлеба. Апошняй паяўляецца запацелая бутэлька самагонкі, заткнутая папяровым коркам.
— Гэй, казакі! Ану да стала! — кліча іх Матруна.
Арцём і Уладзік умомант скочваюцца з печы, уладкоўваюцца ў кутку на лаўцы пад абразамі божай маці ў драўлянай рамачцы з залаціста-сярэбраным акладам.
— Нешта ў цябе Уладзік зусім худзюшчы, — заклапочана ўздыхае Матруна і разлівае ў чаркі самагонку.
— Дай бог каб здаровы быў. А мясам абрасце, — уздыхае маці.
Уладзік камандуе:
— Налівайце! Піць будзем!
— Чаго ж табе наліць, п’яшка-алкашка? — смяецца Матруна.
— Піва.
— Піва няма. А вось настойкі вішнёвай мы вам з Арцёмам дадзім.
— Што гэта — п’яшка-алкашка? — пытаецца Уладзік і па чарзе да кожнага цягнецца сваёй чаркай.
— Шмат ведаць будзеш — хутка састарэеш, — забаўляецца з ім Матруна і перакульвае чарку, соладка прыжмурвае вока, прымаецца за капусту.
— Не плямкай губамі, цётка Матруна, — кажа ёй Уладзік.
— Надта ты разумнік вялікі, Уладзік. Напэўна, вучоным будзеш, — жартуе Матруна і заліваецца дробным смяшком.
Маці таксама ўсміхаецца, гладзіць Уладзіка па галаве, ласкава кажа:
— Ён у мяне харошы, пацешны. Неяк мне дрэнна стала. Прылегла я на ложак. Думаю, не дай бог, калі што — застануцца дзеці сіротамі. «Памру я хутка, сынок,— кажу яму. — Аддам тады табе валёнкі, фуфайку цёплую». А ён кажа: «Ты, мама, не памірай, пакуль я не вырасту. А як вырасту — надзену твае валёнкі і фуфайку, тады паміраць можаш».
— Малы, а кумекае, што да чаго, — глыбакадумна заўважае Матруна.
— І не малы я зусім. Мне пяцьсот ужо гадоў, — важна паведамляе Уладзік.
— Не пяцьсот, а пяць год, — папраўляе яго Арцём.
Павячэраўшы, зноў забіраюцца на печ, лускаюць семкі. Маці і Матруна сядзяць за сталом з пасалавелымі вачыма па раздабрэлых, нібы абмяклых тварах, нетаропка цягнуць нітачку гамонкі. Маці паварочвае да свайго.
— Ты ведаеш, Матруна, спраўдзіліся твае прароцтвы. Праз некалькі дзён, як забралі Пятра, зноў прыйшлі тыя двое.
— Пра каго гэта ты? — перапытвае Матруна.
— Ну тыя... Кірыла ды Лазар.
— Чула я. Мужчыны баялі.
— Твар у Кірылы гладкі, сыты, — працягвае маці, — вочы ў яго, як у барана, такія мокрыя, зенкі крывёю наліліся. Ходзіць па хаце, як гаспадар, усё аглядае так падазрона, абмацвае кожную рэч, на печ лезе, пад палаці глядзіць.
— Во зараза, га! Ні сораму, ні сумлення ў яго, — абураецца Матруна.
— Лазар, праўда, нічога. Сеў на лаўку, хмурыцца, маўчыць. «Паказвай, — гаворыць Кірыла, — дзе тут У цябе зброя схавана. Мужанёк твой разлюбезны на ўсякі выпадак, нябось, прыхаваў. Улады другой чакае. А ў такіх выпадках ручны нямецкі кулямёт ой як спатрэбіцца! Ды і маўзеры, калі пару штук пра запас, таксама не зашкодзяць». — «Перастань, Кірыла! І не сорамна?» — дакараю я яго. «Гэта табе павінна быць сорамна, што мужанёк у цябе такі «герой», — пасміхаецца ён. — Ты мне зубы не загаворвай. Яны ў мяне не баляць. Скажы чэсна, дзе ў яго гэта гаспадарка прыхавана. Закон усё ўлічыць».
— На закон напірае?! А сам ён яго прытрымліваўся? — злосна пытае Матруна. — Тады, у сорак другім, можа, памятаеш выпадак з крывічанскім падполлем?
— Не, не памятаю, — круціць галавою маці.
— Дык вось паслухай, — пачынае расказ Матруна. — Немцы падпольную групу высачылі і чуткі пусцілі, праз свайго правакатара, бытта аблава будзе. А да партызанаў так давялі, што, маўляў, ноччу пераапранутыя нямецкія дыверсанты ў брыгаду прыйдуць. Нашы людзі ў лес, да партызанаў, а тыя іх і праўда за дыверсантаў прынялі. Кажуць, і Кірыла ў гэтай аперацыі быў. Пасля разабраліся. Вось табе і закон.
— Ды няўжо? — дзівіцца маці. — Штосьці не верыцца ў такое...
— Вайна, Ганна. Колькі такіх выпадкаў было. Каго толькі да нас не засылалі немцы. Цяпер гэта ўжо не сакрэт. Вунь сам Гардзееў расказваў, як у яго брыгадзе аднаго вылавілі... Фрыцы таксама не дурні былі.
Абедзве замоўклі, задумаліся кожная пра сваё. Вечаровы змрок распоўзся па кутках хаты, засініў заінелыя вокны, ценем лёг на твары маці і Матруны.
Арцём, разамлелы ад гарачыні, упарта змагаецца са сном, які ўладарна і ўчэпіста спавівае яго дрымотнай млявасцю. Уладзік ужо спіць соладка і моцна.
— Ага. Дык на чым гэта мы завязлі? — спахопліваецца Матруна.
— А там, на гарышчы, каля коміна, пад пілавіннем зброя схавана, — кажу я Кірылу. «Вось з гэтага і пачынала б, — узрадаваўся ён. — Лезь, Лазар». Выйшлі яны з хаты. Чую, ужо лезуць па драбінах. Па столі ходзяць, пра нешта між сабой гавораць, нагамі шкрэбаюць, старызну розную перакідаюць. Дошкі на столі пад імі хадуном ходзяць. Не дай бог, думаю, праломяцца... Ну, патапталіся яны там, злезлі і ў хату. Бацюхны! Усё роўна як з падпечча іх выцягнулі. І смех і грэх! Мурзатыя, як чэрці! Апратка ў пацярусе, морды і шапкі ў павуцінні, ды яшчэ з высахлымі мухамі.
Матруна заходзіцца тоненькім смяшком, потым разлівае рэшткі самагонкі ў чаркі. Маці расказвае: «Ну як, знайшлі?» — пытаюся, а саму смех душыць, кісну, як капуста. Кірыла аж пабялеў ад злосці. І я закіпела адразу. «Ведаю, чаго вы прыйшлі! — крычу на яго. — Забірайце! Усё забірайце! Але папомніш мяне, Кірыла, і ты, Лазар. Пакарае вас бог за гэта. Ёсць на зямлі праўда людская». — Бачу, дзеці аж спужаліся. Валя заплакала, Уладзік забіўся ў куток, як мышаня. А Арцём... Калі б ты бачыла, што з ім сталася! Вочы ўтаропіў і глядзіць на іх, не міргае, з такой нянавісцю, што... Эх, сынок, думаю, шкада, ты не дарослы і яшчэ не можаш адпомсціць за крыўду. Але і за гэта табе дзякуй.
— Ну, а Лазар? — перапыняе яе Матруна.
— А што Лазар? «Ты не сярдуй на мяне, Ганна, — вінавата так апраўдваецца перада мной. — Я загад выконваю».
— А ты сказала б яму, — павучае Матруна, — савецкая ўлада яму закон дала не для таго, каб самавольнічаць, а праўду абараняць.
— Яму тады было гаварыць усё роўна, што мёртвага парыць, — адказвае маці.
— Лазар — ён сам па сабе нядрэнны чалавек, — кажа Матруна,— але слабы характарам. Бязвольны. Калі б ён трапіў да немцаў, то і ім служыў бы гэтак жа спраўна. Такім, як Лазар, усё роўна каму служыць.
Маці і Матруна выпілі яшчэ па кілішку, моўчкі ўзяліся есці.
Стала цямнець, і хата непрыкметна палівалася густой і ўтульнай цемрай. На гарачай печы Арцём зусім размяк і ўжо з цяжкасцю супраціўляўся сну, які наваліўся на яго. Але расказ маці намагаўся даслухаць да канца.
— Зноў я табе дагаварыць не дала, — вінавата ўсчала гамонку пасля маўчання Матруна.
— Дык, значыць, Лазар, — спахапілася маці, — сказаў мне пра закон. А Кірыла як накінецца на яго: «Ты што перад ёй выпендрываешся?! Гэта ж нямецкія прыслужнікі! Іх вешаць усіх трэба! І вырадкаў іх знішчаць пад корань, каб не пладзіліся». Сунула б я яму тады чым-небудзь. Няхай бы судзілі потым. Шкада, пад рукі нічога не трапіла.
— І трэба было. Нічога б яны з табой не зрабілі.
— Я вачыма зірк па кутках, — працягвае маці далей. — Бачу, вілкі. Ну, думаю, не дай бог кране Арцёма — праткну пуза. Аж тут Лазар умяшаўся. «Ды кінь ты, Кірыла... хлапчанё ж зусім», — гаворыць. А Кірыла на Лазара: «Што гэта ты ўсё іх абараняеш? — і прама свідруе яго вачыма. — Трэба мне і табой заняцца. Паглядзець, што ты за птушка такая». — «Угаманіся, Кірыла. Выпіў, дык не дурыся», — дакарае яго Лазар, неяк нясмела так, няўпэўнена. Па ўсім відно, што нас яму шкода, але баіцца ён Кірылы. «Ты не вучы мяне! — зноў раве Кірыла. — Я ведаю, што мне рабіць. Я кроў на вайне праліваў, а яны тут немцаў салам кармілі». Лазар нічога не сказаў, пайшоў да саней. Кірыла пахадзіў, патаптаўся — і таксама вон са двара. Лазар лейцамі крануў, і — пакацілі вуліцай. Як цяпер памятаю, кабылка такая рыжая, гладкая. І толькі снежны пыл з-пад капытоў. А мы стаім з Арцёмам і глядзім услед...
— Кажуць, да вайны Кірыла не быў такі,— задуменна вымаўляе Матруна.— Бач, што натварыла яна, вайна гэта, з чалавекам. Чула я, у сорак трэцім немцы яго жонку згвалцілі, а потым павесілі. Вось пасля гэтага і стаў ён такім, нянавісці сваёй выхаду не знаходзіць.
Ужо зрабілася зусім цёмна. Лілася, струменіла, цурчала гамонка маці і Матруны, не парушаючы цішыні ў хаце. Арцём засынаў. Словы, як далёкае рэха, ледзь краналі слых. Толькі памяць па-ранейшаму была вострай і выразнай. Ён згадаў, як пасля таго выпадку яны прадалі Красулю. Маці з таго часу пачала старэць не па днях, а па гадзінах. Арцём здагадваўся, што палохае яе невядомае будучае, мучыць страх за лёс бацькі. У апошні час яна рана выходзіла з дому і вярталася позна з нейкім памутнелым паглядам, надзіва спакойная і абыякавая. І калі ён аднойчы спытаў пра тату, яна сказала, што нічога невядома.
Але вось і маці і Матруна засталіся за мяжой свядомасці, нібы ператварыліся ў бясплотныя цені. Ён засынаў і бачыў сон — як у выстылую, прамерзлую ў кутках белым інеем хату ўпаўзае заледзянелая цішыня ў вобразе нейкай калматай сівой істоты. Ад страху дзіка закруціліся мёртвыя вочы ходзікаў на сцяне, якія з надакучлівай і непатрэбнай гучнасцю адмервалі час. Пачулася, як студзень, змучаны маразамі і завеямі, завыў, заплакаў, застагнаў. І нехта гучна, суха стукнуў за сцяной... Арцём праваліўся ў гарачую цемру, заснуў.
Дождж то пераставаў, то зноў пачынаў ліць. Тады з даху з манатонным цурчаннем сцякалі ручайкі вады, зліваліся ў лужыну. Заціхаў у садзе глухі перарывісты шум ветру. Толькі сіратліва трапяталіся рэдкія лісткі вішняку.
Арцём не заўважаў ні дажджу, ні людзей, ні мітусні, якая бывае на пахаванні. Учэпістая балючая памяць яго хапалася за мінулае, быццам шукала там заспакаення. Ён нават не заўважыў, як падышла сястра Валя, маўкліва журботная, заклапочаная, асцярожна, ласкава сказала:
— Ідзі, Арцём, у хату, замерзнеш.
Ён выпраміўся, прыўзняў галаву. Над ім схіліўся дзявочы твар з чорнымі дужкамі броваў і доўгімі каштанавымі валасамі. Вецер вырываў іх з-пад хусткі, трапаў, рассцілаў па плячах. «Уся, як маці», — міжволі падумаў Арцём. Ён падняўся і з падтрымкай сястры падаўся ў бацькаў пакой. Валя сцягнула з яго плашч, павесіла сушыцца ля печкі і знікла. Праз некалькі хвілін прыйшоў Зарудны. Арцём узрадаваўся нечаканай і жаданай сустрэчы. У душы нібы растала ледзяная глыба і расцякалася па целе гарачымі струменямі. Яны моўчкі, па-мужчынску моцна абняліся. Зарудны сеў на табурэт, пранікліва паглядзеў на Арцёма стомленымі вачыма. Быў ён, як раней, хударлявы целам і смуглявы тварам, на якім маладым бляскам свяціліся вочы, выпраменьвалі ціхае жывое цяпло. Толькі кароткія валасы былі перавіты сярэбранымі ніткамі і густа бялелі ля скроняў, быццам прыхопленыя інеем.
— Ну што, сынок... суцяшаць цябе я не буду. Сам усё бачыш і разумееш... У цябе не стала бацькі, у мяне — адзінага сябра. І трэба нам гэта гора адолець, перажыць.
Арцём доўга не азываўся, глядзеў на запэцканую нагамі масніцу з круглым, як манета, сучком. І хоць не час быў для размоў, але не мог Арцём не спытаць у Заруднага пра тое, што яго непакоіла.
— Скажыце, Міхал Іванавіч, чаму жыццё было такім несправядлівым да бацькі? Ён ніколі нікому не зрабіў зла...
— Жыццё, сынок, — рэч складаная... Пакуль разбярэшся, што да чаго... Ды калі гэта яшчэ ад многіх людзей залежыць...
— І ўсё ж нехта павінен адказваць, ад каго гэта залежыць — каб разабрацца, — Арцём пільна глядзеў на Заруднага запытальным позіркам, чакаў адказу.
— Не ведаю, сынок, — не адразу адказаў той. — Я сам многа чаго не разумею. Чым больш жывеш, тым цяжэй бывае адказваць на пытанні.
Арцём схаваў твар у далоні, застыў нерухома.
Зарудны паклаў яму руку на плячо.
— Ты ўжо выбачай, Арцём, — прагаварыў ён, — павінен я ісці. Клопатаў у мяне там шмат. Чакаю не дачакаюся Гадуна з аркестрам. У пахавальным бюро не атрымалася, дык ён пайшоў некуды ў арганізацыю. Ды і Гардзееў вось-вось з дэлегацыяй ад савета ветэранаў павінен прыйсці. У пяць гадзін трэба кранацца, а машыны яшчэ няма.
— Міхал Іванавіч, дык давайце я сам усё зраблю! — прапанаваў Арцём. — Дарэчы, вазьміце вось грошы.
— Не турбуйся, Арцём. Потым. Ты ўжо тут нічым не паможаш.
Падступілі горкія думкі аб тым, што вось памірае чалавек і, каб пахаваць яго, столькі клопатаў і турбот трэба. І памінальны стол са шчодрым пачастункам і выпіўкай... «Эх, людзі, людзі...» — цяжка ўздыхнуў Арцём і ў думках вярнуўся да Заруднага, які нібы звязаў яго перарваныя ўспаміны.
...Аднойчы вечарам прыйшоў да іх Зарудны. Ён прынёс з сабой пах аўчыны, машыннага масла і горку салодкіх пернікаў і ліпкіх падушачак. Разам з ім уварвалася кучаравае воблака, разбеглася па хаце, распужала гарачы дух ад напаленай печы, нервова загайдала чырвоны язычок газоўкі. Маці разгублена сказала:
— Прабач, Іванавіч, пачаставаць няма чым.
— Я не за гэтым прыйшоў, Ганна.
Як быў, у кажуху, ён садзіцца на лаўку, ссоўвае на патыліцу заячую шапку, доўга маўчыць, потым кажа ў глыбокім одуме:
— Разумееш Ганна, быў я ў следчага, які справай Пятра займаецца.
— Выходзіць, што і справу на яго завялі?
— Так, завялі. Толькі пачакай, не перабівай. Мужчына такі ўжо немалады, у гадах. Слоў на вецер не кідае. Прыйшоў я да яго, кажу — так і так... Маўляў, партызанілі разам. Пасадзіў ён мяне, слухаў доўга, цярпліва, толькі ўсё хмурыўся неяк, усё роўна як спачуваў. Выгаварыўся я, сяджу, чакаю, што ён скажа. «Я, вядома, вам веру, — гаворыць ён так спакойна, памяркоўна. — Мы абавязкова вас паслухаем як сведку, улічым вашу станоўчую характарыстыку яго баявой дзейнасці. Магчыма, гэта ў некаторай ступені змякчыць прысуд». Відно адразу: чалавек адукаваны, вучоны, гавора складна і прыгожа. Ды ўсё на закон напірае, артыкулы кодэкса называе, нават з нумарамі і параграфамі. Ну, думаю, раз ужо артыкулы там розныя пералічваць стаў — справа карасінам пахне. «Ды што ж гэта такое? — пытаюся я. — На аснове чаго Апаровіча арыштавалі?» — «А на аснове фактаў, шаноўны таварыш», — адказвае ён мне. «Якіх такіх фактаў», — сумеўся я. «На аснове тых, што сведчаць аб супрацоўніцтве Апаровіча з фашыстамі». — «Адкуль жа маглі такія весткі паступіць? Ад каго?» — не адступаюся я. «Разумееце,— кажа следчы, — мы не маем права вас з імі пазнаёміць. Што ж датычыць асабіста вас, чалавека, які добра ведае Апаровіча, то спадзяюся, што мы з вамі яшчэ сустрэнемся для высвятлення цэлага шэрагу абставін і пытанняў».
— Я так мяркую, што нехта згарадзіў на Пятра паперу, — сказаў заклапочана Зарудны.— Але якую? Пра што там напісана? Эх, ні халеры я не разумею ва ўсёй гэтай катавасіі... Але чалавека ўсё роўна ратаваць трэба.
— Як жа гэта здарылася, Іванавіч? Можа, Пятро і праўда вінаваты? — пытаецца маці.
— Калі яшчэ ты пачнеш сумлявацца, Ганна, тады ўсё — яму канец. Пасаромелася б нават думаць так. Жыццё ж пражылі разам і радасць і гора дзялілі... А тут сумняваешся, — дакараў яе Зарудны.
— Ды што ты, Іванавіч. Гэта ж толькі так, да слова...
— Ну дык вось, трымай свае словы лепш за зубамі. — Ён устае, прахаджваецца туды-сюды па хаце, накульгвае на левую, падвернутую ўсярэдзіну нагу, потым зноў садзіцца, вядзе далей гамонку:
— Не! Ні ў чым ён не вінаваты...
— Дзе ж тады праўда?
— Пра тое, што Пятро працаваў на нас, — кажа Зарудны, — ведалі камандзір, начальнік штаба, камісар ды я. Мы не маглі... не мелі права гаварыць партызанам, што ён наш чалавек. Час быў такі. І сярод сваіх сустракаліся здраднікі. Падкулачнікі, што затаіліся на некаторы час, крымінальнікі розныя — усялякая дрэнь выплыла. Вайна ўвесь гэты бруд, нібы ў паводку, на паверхню вынесла. А для такіх чалавек усё роўна што казяўка якая — стаў ды і расцёр у парашок. Вось таму камандзіры нашы вымушаны былі захоўваць асаблівую сакрэтнасць. Тады, у сорак трэцім, пры прарыве блакады яны галовы свае злажылі... Эх, доля іх горкая. Уцалеў толькі я, ды і то выпадкова. Як успомніш цяпер, дык не верыцца, што так яно ўсё было. Адбіваліся мы чацвёра сутак, адступалі на базавы востраў, дзе харчы захоўваліся, параненыя знаходзіліся і ўсё іншае. Нашы наступалі, вось-вось фрыцам каюк. Ну, яны ад гэтага асатанелі, азвярэлі. Востраў наш самалётамі зруйнавалі, думалі ўсіх нас знішчыць. Вырашылі мы тады прабівацца. Справа гэта была цяжкая, рызыкоўная, але іншага выйсця ў нас не было. Немцы заперлі гаць, праўда, сіл там у іх было нямнога. Прабіліся нашы ўначы з вялікімі стратамі... І камандзір, і начштаба, і камісар засталіся там, на гэтай гаці... Якія б яны былі камандзіры, калі б не пайшлі першымі? Народ не паверыў бы, не памкнуўся наперад. А так тыя, хто ўцалеў, дзякуючы ім і цяпер па зямлі ходзяць... Мне тады параненых загадалі адвозіць. Двое сутак я бадзяўся па балотах, каня загнаў, а ўсё ж з вогненнага пекла гэтага выбраўся і параненых вывез... Пашанцавала мне. Напэўна, у кашулі нарадзіўся. На трэція суткі да сваіх прыстаў... А архівы тады ці то згубілі, ці то ўтапілі ў балотах. Паспрабуй цяпер адшукай, прачытай сакрэтныя данясенні Пятра. Даказаць няма чым.
— Што ж рабіць, Іванавіч?
— Жыць трэба, Ганна.
— Як?
— Уладкоўвайся на работу.
— Працаваць-то пайду, а вось з ёй што? — ківае маці на калыску з Валяй. — Арцёмку ў школу трэба, а Уладзік яшчэ зусім маленькі.
Міхал Іванавіч выпрамляецца, расшпільвае кажух. Вялізны цень ад яго скача па сцяне. Арцём і Уладзік грызуць пернікі, Валя смокча цукерку, цмокае губамі. Адыходзячы, Зарудны кладзе на стол грошы.
— Не падай духам, Ганна. Пятра я не дам у крыўду. Свет, як кажуць, не без добрых людзей.
— Нешта не верыцца мне, — безнадзейна махае яна рукой. — Радасць чалавек дзеліць з усімі, а ў бядзе — адзінокі. Няма з кім яе падзяліць.
— Ды ну цябе, Ганна! Няўжо былыя партызаны не павераць мне — свайму начальніку разведкі. У маім жа ўзводзе быў Апаровіч, — суцяшае маці Зарудны.
Праз некалькі дзён ён прыходзіць зноў, упэўнены ў сабе, бадзёры.
— Вось што, людзі мае, я прыдумаў: трэба раней, чым к гэтаму следчаму ісці, падтрымкай сваіх людзей заручыцца.
— Якіх жа людзей, Іванавіч? Нікога быццам і няма, хто б ведаў Пятра, — няўпэўнена гаворыць маці.
— А Лазар Чарапок? А Восіп Гадун? А камбрыг Палікарп Навумавіч?..
— Ат, Іванавіч, свая кашуля бліжэй да цела. Каму ахвота рызыкаваць?..
— Ты кінь гэта, Ганна! Па-бабску разважаеш. Не такія яны людзі, каб ад чалавечай бяды адвярнуцца.
Ганна цяжка ўздыхнула, а Зарудны, наадварот, — узбадзёрыўся. Ён быў упэўнены ў поспеху сваёй задумы.
— Ану, Арцёмка, давай збірайся! — загадаў ён. — Ты, па майму разуменню, ужо самы сапраўдны мужчына. Пойдзем мы з табой справай зоймемся, а то, калі будзем сядзець склаўшы рукі, нічога добрага з гэтага не выйдзе.
Арцём імгненна вылузваецца з коўдраў і рознага рыззя на палацях, абкручвае ногі анучамі, улазіць у кірзавыя боты, нацягвае паддзёўку, шапку — усё бацькава.
— Ну во, адразу відно, што яшчэ хоць і слабаваты ў крылах, затое нагамі моцны. Увесь у бацьку. Глядзіш, хутка маці і падмога будзе.
Яны ідуць па заваленай сумётамі вуліцы. Зарудны ідзе хутка, пакульгвае на левую пакалечаную нагу. Арцём ледзь паспявае за ім. Над хатамі, якія патанулі ў стылым снежным моры, над пахілымі белымі дахамі і хвалістай роўняддзю мёртвага поля, якое зліваецца з сівой імглой далягляду, плыве сярод кісейных хмарак падслепаватае, без промняў сонца. Матляюцца самотныя ў сваёй аголенасці, ссечаныя ўсімі непагадзямі дрэвы.
Калі сцяжына вывела іх у нізінку, дзе ў разводдзе білася ў цесных берагах хуткая Куцеенка, вецер раптоўна ўгаманіўся. Зарудны правальваўся ў глыбокім, сыпучым, нібы пясок, снезе, упарта крочыў рэчышчам туды, дзе рака рабіла круты паварот і выводзіла да вуліцы, на якой жыў Лазар Чаранок. Зарудны, быццам для таго, каб падрыхтаваць Арцёма да гутаркі з Чаранком, скрозь частае перарывістае дыханне расказваў:
— Тады, у канцы сорак другога, давялося нам твайго бацьку адправіць у нямецкае логава. Выправілі, можна сказаць, на верную гібель. Не падумай, што прымусілі ці загадалі, сам ён на гэту справу папрасіўся. Надта смелы чалавек быў, ды яшчэ і мясцовы. А было яно вось як, Арцём. Атрад у сорак першым мы сабралі ў асноўным з акружэнцаў-франтавікоў. Народ не з баязлівага дзесятка — пораху добра панюхаў. Хоць мы і адступалі тады, а немца білі і ў хвост і грыву, аж пер’е ляцела. Я ў сотай гвардзейскай быў разведчыкам. Пад Мінскам мы тры дні і ночы насмерць стаялі. У палон мяне ўзялі параненага, не памятаю ўжо як, але не ў гэтым справа.
Дык вось — сабралі мы атрад, а з насельніцтвам мясцовым сувязі няма, бо месцы гэтыя мы не вельмі ведалі. А без падтрымкі доўга не паваюеш. Вось неяк вечарам сядзім у зямлянцы: камандзір камісар, начштаба і я, мазгуем, як выходзіць на сваіх людзей. «Трэба падымаць маральны дух у народа, — кажа камандзір, — згуртоўваць яго на барацьбу... кожную вёску, кожны хутар пераконваць у тым, што Чырвоная Армія ўсё роўна пераможа. Для гэтага мы павінны ствараць арганізацыі, выхоўваць нашых людзей і папаўняць імі партызанскія атрады».
«А я вось што думаю, — азваўся камісар. — У дзесяці кіламетрах ёсць вялікае мястэчка Паддубіна. Там стаіць нямецкі гарнізон. Дык ці не паслаць нам туды свайго чалавека?» — «Што ж, камісар, прапанова твая вельмі слушная, — адказвае камандзір. — Але каго паслаць? Выпадковага чалавека не адправіш. Калі б мясцовага, які сваіх аднавяскоўцаў ведае. Тут можна версію, ды яшчэ якую, згарадзіць». — «Ёсць такі чалавек»,— кажу я і называю твайго бацьку. Адразу выклікалі яго. Камандзір кажа: «Вось начальнік разведкі паведаміў нам, што вы з Паддубіна. Ці так гэта?» — «Так. З Паддубіна», — адказвае бацька. «Як вы глядзіце на тое, калі мы вас адправім дадому?» — пытае камандзір. «Я ўцёк з палону не для таго, каб з бабамі на печы сядзець, а для таго, каб ваяваць», — запярэчыў бацька. «Вось для гэтага мы цябе і пасылаем, таварыш Апаровіч. Збірай свае манаткі і падавайся ў Паддубіна. Ідзі да немцаў, скажы, што дэзерціраваў з арміі...» Расталкавалі мы твайму бацьку, што да чаго і навошта гэта трэба. Змікіціў ён адразу, падумаў і гавора: «Тым, што я з арміі ўцёк, іх не здзівіш. Але калі я скажу, што ад партызан уцёк, — тут іх да костачак праняць можна». — «А калі павесяць цябе як партызана?» — зноў пытаецца камандзір. «Павесяць дык павесяць, а калі павераць, дык ужо зусім павераць... Бацька мой заможным гаспадаром быў да калектывізацыі. Скажу, што савецкая ўлада крыўдзіла. Ды ці мала чаго прыдумаць можна».
— Немцы паверылі яму, — працягвае Зарудны,— і нават чын нейкі далі. Моцна памагаў нам бацька. І зброяй, і харчамі, і медыкаментамі. Людзей сотні дзве прывёў у атрад. Помню, у блакадным сорак трэцім, калі фрыцы ў балотах нас прыціснулі, твой бацька пераправіў дзесяць вазоў з мукой. Сотні людзей мы тады выратавалі ад галоднай смерці. У самым гушчары балотным ён праход ведаў цераз багну. Расказваў мне, што на астравах у сенакосную пару трава ў рост чалавека была. А вывозіць яе як будзеш? Вось мудрыя вясковыя дзядкі і прыдумалі такую падводную дарогу з бярвенняў, ды яшчэ па верху вязаным голлем услалі. Дык вось ён па гэтай нябачнай дарозе і пераправіў муку.
Зарудны замоўк. Арцём чуў сухое рыпенне снегу пад нагамі, бачыў, як на снежных гурбах ускіпае пазёмка калматымі, белымі, нібы мучны пыл, віхрамі.
— Вось і цяпер у маёй памяці ўсё як на далоні, — аддыхаўшыся, загаварыў Зарудны.— Там, у фашысцкім гняздзе, не кожны сумеў бы так, як ён. І не магу я ніяк змірыцца, што бацьку твайго абвінавачваюць у здрадзе.
Хутка яны звярнулі ўлева, падняліся на пагорак, пайшлі вуліцай.
— Лазар шмат гадоў пражыў з тваім бацькам па суседству, ведае яго добра. Няўжо не падтрымае, не скажа сваё слова там, дзе трэба? Быць такога не можа, — разважаў Зарудны.
Дом Лазара стаяў на самай гары, стары, непрыкметны, нечым падобны на свайго гаспадара, нецікавага на знешнасць, з тварам, набітым маршчынамі. Калі яны падышлі да брамкі, гарэза-вецер уздыбіў воблакам снежны пыл і пагнаў па сумётах белыя змейкі. З будкі рыжым клубком выкаціўся сабака, заліўся брэхам. Дзверы адчыніліся, і ў цёмным праёме іх паўстаў Лазар, як і заўсёды, у сваёй нязменнай міліцэйскай форме. Нагой загнаў сабаку ў будку, крыкнуў:
— Заходзьце, не бойцеся!
Яны акунуліся ў цёплы дух добра напаленай хаты. Неўзабаве Арцём адчуў, як яго цела адагрэлася, налілося прыемным цяжарам і млявай стомленасцю.
— Здзіўляешся, што зайшлі? — запытаў Зарудны.
— Ды не. Здагадваюся чаго.
— Здагадваешся? — пільна ўглядаецца ў Лазара Зарудны. — А памагчы чалавеку не здагадаўся?
— Ды што ты на мяне накідваешся адразу, як каршун на курыцу? — абараняецца Лазар. — Каму памагчы?
— Апаровічу!.. Пятру Апаровічу!
Лазар цяжка ўздыхнуў, сабраў вакол вачэй пукі глыбокіх маршчын.
— Што я магу зрабіць? Маленькі я чалавек. Што скажуць, тое і раблю.
— Лазар, ты ж ведаеш: не мог Пятрок здрадзіць. Я табе расказваў, як усё было.
Лазар нахіліў галаву. Напружылася худая і жылістая шыя, бязвольна павіслі вялыя, у складках, няголеныя шчокі. Вялікі нос здаваўся лішнім на твары, нявечыў яго.
— Тады, у вайну, многія нутром мяняліся, — выціснуў ён.
— Ты што? Пра Апаровіча так думаеш? — закрычаў Зарудны.
— А хто яго ведае? — кінуў ён раздражнёна. — Я ж з ім разам не ваяваў.
— Хочаш сказаць — не ў адным атрадзе. Затое ў адной брыгадзе!
— У брыгадзе больш як чатыры тысячы чалавек было.
— Лепш скажы, што за сваю шкуру дрыжыш.
— Калі хочаш — баюся! Ага, баюся! — усхапіўся Лазар. — У мяне сям’я. І я не буду ў гэту справу ўлазіць. Пасля вайны ўжо вунь колькі часу мінула. Паспрабуй зараз разбярыся, што да чаго. Ёсць на гэта людзі, няхай і разбіраюцца. Ім за гэта грошы плацяць.
На тонкай доўгай шыі Лазара нервова заскакаў кадык. Рукі ліхаманкава шнырылі ў кішэнях шырокіх галіфэ. Убегла жонка, каратканогая тоўстая жанчына, застыла ў зняменні.
— Ідзі, ідзі, Гашка! Не замінай нам гаварыць, — прагнаў яе Лазар.
Жонка бокам выкацілася ў другую палову хаты, а Зарудны сарваў з вешалкі кажух, апрануўся, сказаў:
— Няма пра што нам з табой гаварыць.
— Як знаеш, — абыякава павярнуўся да яго спіной Лазар.
Не развітаўшыся, яны выйшлі ў беспрасветную завіруху. Навокал мяло, круціла густой белай каламуццю. Зарудны абураўся, надрываючы на марозным ветры голас:
— Вось табе і Лазар! У вайну храбры быў, а цяпер баязліўцам стаў. Мяняюць жа людзі сваю скуру, як тыя гадзюкі.
На вуліцы ўсё ўзмацнялася гамана. «Чаго яны так раскрычаліся? Хто такія?» — міжволі падумаў Арцём.
Да хаты падыходзілі незнаёмыя людзі з музычнымі інструментамі, якія блякла адсвечвалі меддзю. З іх прыбліжэннем павольна затухалі галасы, нібы ўбіраліся раскіслай, як цеста, зямлёй. Гэта ж духавы аркестр — нарэшце дайшло да Арцёма.
Музыканты падышлі да двара і сталі. Ад іх аддзяліўся чалавек у ботах, у доўгім скураным паліто, з непакрытай белай галавой. Ён адчыніў веснічкі і пабег да дома. За ім услед рушылі аркестранты. Яны хісталіся з боку на бок, нібы ішлі па карабельным трапе, у гародчыку зноў шчыльна збіліся пад яблынямі ў чараду. Адны курылі, хаваючы ад дажджу папяросы ў рукавы паліто, другія прадзімалі мунштукі труб. Праз скразную сетку галін Арцём бачыў твары гэтых людзей. Былі яны бясколерныя, як восеньскія цені на зямлі. «Якая ім справа да чужога гора? — горка падумаў ён. — Для іх гэта работа. Звычайная работа. Яны падудзяць, атрымаюць плату і пойдуць у іншае месца. За што іх вінаваціць? Чаго патрабаваць? »
Чалавек з сівой галавой вярнуўся да музыкантаў з дзвюма бутэлькамі «Маскоўскай» і чаркамі. Арцём устаў, падышоў да акна, пільна паглядзеў яму ў спіну, у пакатую патыліцу. Той усё роўна як адчуў па сабе погляд, павярнуўся, мімаходзь ускінуў вочы на акно. Твар яго нібы вызваляецца ад старэчых маршчын — маладзее і выклікае ў памяці Арцёма вобраз Восіпа Гадуна. «Так, так... Гэта ж Гадун! Восіп Гадун!» І ён зноў там, у сваім мінулым, ходзіць з Зарудным па пакутах, шукае чалавечай праўды...
Ад Лазара яны накіраваліся тады ў цэнтр горада. Рэдкія прахожыя хавалі твары ў каўняры паліто, мітусіліся па тратуарах. Белы віхор бушаваў на гарадской плошчы, заганяў людзей у пад’езды дамоў.
Зарудны навальваўся ўсім целам на сівы пругкі вецер, з надрывам крычаў Арцёму:
— Я ў сваёй памяці перабраў усіх партызанаў.
Якраз тых, хто хоць трохі ведае твайго бацьку. І ўспомніўся мне, як ты думаеш хто? Абавязкова дапаможа! Іду зараз з табой, і радасць ва мне агнём гарыць. Не, сынок, Восіп не адмовіць, — падбадзёрвае Зарудны Арцёма,— бо не можа ён не намятаць, як бралі бураўцы нямецкі гарнізон у Паддубіне. Тая ноч для многіх акупантаў аказалася апошняй. Многія да госпада бога трапілі. Каго ў рай накіравалі, каго ў пекла — гэта ўжо не наш клопат. Там відней. Дык вось у тую ночку бацька твой напаіў самагонкай ахову. Паліцаі, вядома, скапыціліся, як парэзаныя. Атрад амаль без шуму ўвайшоў у гарнізон. Пацеха, кажуць, была. Немчура спрасонку ў адных падштаніках з вокнаў выскоквала. А іншыя ў чым маці нарадзіла.
Засыпаная снегам вуліца паўз сквер вывела з горада, узбегла на круты бераг Дняпра і нечакана ўперлася ў чырвоны цагляны дом. Ён стаяў на горцы, на высокім фундаменце, углядаўся заспанымі вокнамі ў белую прастору ракі. Ад грунтоўнай трываласці гэтага дома, ад яго замкнёна змрочнага выгляду Арцёму стала неяк не па сабе. Ён інстынктыўна насцярожыўся, нібы прадчуваў, што дарэмна яны ідуць сюды.
Мяцеліца, быццам растраціўшы свае сілы, стала сціхаць, пакорліва залегла снежнымі дзюнамі ля сцен, ля плота, ля варот. А мароз мацнеў, звонка рыпеў снегам пад нагамі. Арцём замёрз. Яму хацелася толькі аднаго — сагрэцца. І ён радаваўся, што зараз, як у цёплую ваду, нырне ў чужую, але жаданую цеплыню.
Восіпа засталі дома. Ён сядзеў голы да пояса за круглым, як кола, сталом, засланым квяцістым абрусам, і нешта пісаў. На стале ляжаў стос спісанай паперы, стаяла попельніца, поўная недакуркаў, стыў чай у шклянцы. Восіп, як здалося Арцёму, узрадаваўся прыходу нечаканых гасцей і ўсміхнуўся той шчырай усмешкай, якой усміхаюцца вельмі добрыя людзі. Ён энергічна падняўся, выпраміў сваё невялікае, але моцна збітае цела, паздароўкаўся за руку, распрануў іх, правёў у свой пакой, пасадзіў. Арцём прысеў на канапу і адразу пагрузіўся ў нешта глыбокае, цёплае і мяккае, быццам пасля страшэннага пакутлівага холаду залез у горача напаленую лазню. Ён з горкай зайздрасцю падумаў, як хораша, сытна і ўтульна жывецца людзям у гэтым доме. А Зарудны, нібы падслухаўшы недзіцячыя думкі Арцёма, не змаўчаў. Сваімі знарок вясёлымі вачыма ён абабег пакой, ацаніў усё і сказаў з захапленнем:
— Моцна жывеш, Восіп! Вельмі моцна! Ты — як карась у ціхай сажалцы. Ніхто цябе не трывожыць, не турбуе. Скрозь дываны, а праз тоўстыя сцены вудачку да гэтага карася не закінеш.
Гадун нацягнуў кашулю, адкінуўся на спінку крэсла, распраміў плечы, паважна прамовіў:
— А чаго ж і не пажыць цяпер? Недарэмна я, браток, ваяваў. Мы ж вайну выйгралі.
Зарудны сагнаў з твару іранічна-вясёлую ўсмешку, нахмурыўся, сур’ёзна спытаў:
— Што ты ўсё пішаш? Ці не пісьменнікам вырашыў стаць?
— Кнігу пішу пра атрад. Няхай нашчадкі чытаюць пра сваіх бацькоў. — І стаў усхвалявана, часта блытаючыся, расказваць Заруднаму пра тое, што гэта будзе за кніга, якія баявыя эпізоды ў ёй апіша, пра каго раскажа.
— Спадзяюся, ты нікога не забыў?
— Не, браток, нікога. Перачытаў свае дзённікі, у музеі ўсе архівы перапароў. Ведаеш, як падумаю, што кніга будзе, ажно душа ў мяне ад радасці замірае.
— Ну, раз так, значыць, грошы атрымаеш.
— Не ў грашах соль, — абыякава адмахнуўся Восіп. — Хачу, каб праўду пра нас ведалі, жывых славілі, а тых, хто загінуў, — памяталі.
Часта заходзіла жонка, ветлівая, яшчэ не старая жанчына, ставіла на стол закусь. Калі ў цэнтры запяла сваё ганаровае месца паўлітроўка, Восіп адсунуў паперы, сказаў:
— Давай па чарцы, браток, пакуль гарачанькае, а то астыне.
— А скажы мне, Восіп, ці ёсць у тваёй кніжцы што-небудзь пра паддубінскі бой? — здалёк пачаў Зарудны.
Восіп адказаў не адразу, нахмурыўся, надоўга замкнуўся ў маўчанні, быццам адшукваў у памяці нешта даўно забытае, але важнае. У прыжмураных, яшчэ маладых калючых вачах трывожна ўстрапянулася ці то спачуванне, ці то раскаянне. У мяккіх пальцах узнятай рукі ўздрыгвала чарка, у ёй ледзь прыкметна ўспыхвалі водбліскі.
— Гэта калі мы гарнізон бралі? — Гадун спрытным рухам перакуліў чарку ў рот.
— Так, так... пра гэта, — як бы між іншым напомніў Зарудны, і ў вачах яго заскакалі злыя смяшынкі.
— Ну ёсць... а што?
— Успомніў я пра тое, — прамовіў Зарудны, па-ранейшаму не зводзячы вачэй з твару Восіпа, — як тады Пятро Апаровіч моцна табе дапамог.
Гадун зноў напоўніў да краёў чарку, сурова ссунуў кучаравыя бровы, апусціў вочы долу.
— А вось пра гэта я якраз і не пішу, — цяжка выдыхнуў ён.
— Чаму?
— Для чытача гэта малапераканаўча. У кнігах пра паліцаяў пішуць як пра ворагаў народа. Такімі яны і былі на самой справе. ...Тое ж самае і з Пятром. Ён жа іх форму насіў, а значыць, хацеў ці не хацеў, а неяк і ім служыў.
— Гэта мы паслалі яго служыць туды, да іх. Так трэба было. Але ён служыў не ім, а нам. Радзіме служыў.
— Ну, памог ён тады, сапраўды памог. А калі б і не зрабіў гэтага, усё роўна мы гарнізон узялі б.
— Якой цаной? Колькі байцоў ты не далічыўся б у атрадзе... — сказаў Зарудны.
Арцём бачыць, як камянее, пакрываецца бледнасцю твар Заруднага, як цямнеюць, наліваюцца чорнай каламуццю вочы.
— Яно, вядома, так. Але папішу я пра гэта ці не напішу — нікому дрэнна не будзе. Мінулае палыном парасло, браток. Як кажуць, было, ды сплыло. Можа, і сапраўды я што-небудзь не ўспомніў. Але ж не наўмысна гэта, не знарок. І калі ўдумацца, не хочацца мне ў гэтай ролі выстаўляць Пятра. А раптам што не так? Мёртвым, сам ведаеш, не баліць, а жывых усіх не зробіш героямі.
Арцём заўважыў, як Восіп замітусіўся, стаў няёмка дагаджаць Заруднаму, сілком частаваць яго. Нейкае імгненне Зарудны сядзеў паглыблены ў сябе, нібы прыбіты, прыдушаны раптоўным і непапраўна цяжкім горам. Потым распраміўся, закурыў. Твар стаў спакойны і сур'ёзны. Ён падумаў і сказаў:
— У тым і бяда. Восіп, што адзін пацярпеў ужо. Вось таму я і прыйшоў да цябе з яго сынам, Арцёмам. Каб ты праўду сказаў. Смела і сумленна сказаў. Трэба памагчы невінаватаму чалавеку, і ты гэта мог бы зрабіць, Восіп. Мне аднаму — не па сіле. Патрэбны сведкі.
І Зарудны падрабязна расказаў, што здарылася з Пятром.
Восіп зарыў пальцы абедзвюх рук у валасы, упарта маўчаў.
— Як гэта зрабіць?
— Пайдзі і скажы, што абвінавачваюць несправядліва. І ў кніжцы пра Апаровіча напішаш.
Гадун вылез з-за стала, стаў хадзіць па пакоі, цяжкім сваім целам угінаў масніцы. Белая галава яго ў разліве яркага электрычнага святла здавалася сярэбранай. Раптам ён спыніўся, быццам спатыкнуўся аб нябачную перашкоду, катэгарычна сказаў:
— Не, Міхал, нікуды я не пайду. Дзе мае доказы? Ён жа не ў маім атрадзе быў. Ды і хто мяне цяпер паслухае?
— Ну чаго табе баяцца? — наступаў на яго Зарудны. — Ты скажы толькі пра тое, што ведаеш. Пра паддубінскі бой скажы. Гэта і будзе тваім доказам невіноўнасці Пятра. Двум нам павераць, разумееш? Трэба выблытаць яго з ліпкай павуціны, павешанай нейчай злоснай рукой.
У вачах Заруднага, як устрывожаныя птушкі, мітусіліся разгубленасць і недаўменне.
— Ты ж у вайну першы пад кулі лез. І не баяўся. І людзей вёў за сабой, — ціха, з горыччу прамовіў Зарудны.
Восіп цяжка апусціўся на крэсла, паклаў жылістыя рукі з набрынялымі венамі на шырока расстаўленыя калені, пільна глядзеў у падлогу, быццам штосьці шукаў.
— Дык то ж было ў вайну, браток. Там бачна, дзе вораг, а дзе свой. А тут усё пераблыталася.
— Значыць, ты не верыш, што Пятро невінаваты? — ва ўпор спытаўся Зарудны.
— І веру і не веру, — пасля доўгага маўчання выціснуў Гадун.
— Вось як! — Зарудны схапіў са стала чарку, выліў у рот гарэлку. — Ну што ж, бывай, камандзір, пішы сваю кнігу. — Адным рыўком сарваў з вешалкі кажух, таропка апрануўся, крыкнуў Арцёму: — Пайшлі, сынок! Нам пара. Кажуць, нязваныя госці — горш за татарына.
Арцём ускочыў, нібы спружыны канапы, на якой ён сядзеў, укалолі яго, пабег апранацца. І ўсё, што было перад вачыма ў гэтым пакоі — ад дарагіх дываноў, прыгожых фарфоравых цацак да ежы на стале, здалося яму чужым, далёкім і фальшывым.
— Пагавары з камбрыгам. Ён цяпер вядомы ў горадзе чалавек. Напэўна, зможа памагчы,— неяк разгублена і вінавата прапанаваў Гадун. — А мне трэба падумаць.
— Не будзеш ты думаць, Восіп. Не палашчы мне мазгі! — перарваў яго Зарудны, нервова зашпільваючы гузікі.
— Не крыўдуй, Міхал, — мякка папрасіў Восіп. — Усё гэта не так проста, як ты думаеш. Хто яго ведае, як там было. А раптам...
— Калі б раптам ды...
— Абяцаць я нічога не буду, Міхал, але паспрабую, — няўпэўнена сказаў Гадун.
— Паспрабуй, паспрабуй, Восіп. Толькі ведай, з якога боку. А то адзін воўк кабылу паспрабаваў — без зубоў застаўся, — з’едліва сказаў Зарудны. — Гара з гарой не сыходзіцца, Восіп, а мы з табой яшчэ сыдземся.
— Ладна, чорт з табой! — закрычаў Гадун. — Што-небудзь зраблю...
...Арцём так паглыбіўся ва ўспаміны, што, калі пачуў крык, не адразу зразумеў, што крычыць маці. Ён страсянуў галавой, каб адкаснуцца ад думак, ачнуцца.
— Арцём! Арцёмка! Ідзі хутчэй сюды! Ідзі, ідзі! Вокны расчыні!
Голас маці зноў вяртаў яго да сённяшняга дня. Азораны святлом балючай памяці, малюнак мінулага раптам пабляк, зацягнуўся туманнай смугой.
Арцём уздрыгнуў, ірвануўся на кліч. Нібы праз густы лес прабраўся ён праз натоўп, які акружаў нябожчыка, падышоў да маці. Глянуў у яе збалелыя, спакутаваныя вочы, і да горла падкаціўся гарачы камяк. Ён абняў згорбленую постаць, пагладзіў сівыя, быццам попелам абсыпаныя, валасы, зашаптаў:
— Мама... мамачка! Родная мая! Ну не трэба, не трэба!.. — Ён кусаў вусны, глытаў і глытаў горкі камяк і ніяк не мог праглынуць.
— Вокны! Вокны адчыні, сынок!
— Мама, навошта ж вокны? На вуліцы дождж, вецер, — угаворваў ён яе, як дзіця. — Ды і няможна. Ці ты забылася?..
Яна сцішылася, утаропілася ў яго пустымі вачыма. І здавалася, што яны нічога не бачаць. Потым, быццам прыгадаўшы нешта, стала горача і таропка гаварыць:
— Учора, сынок, перад заходам сонца... змрочна было так. Бацька ўсё святла прасіў... Вокны прасіў адчыніць... А як жа я расчыню іх? Выняць іх сіл маіх не хапіла... Можа, бацька і не памёр бы, калі б ты прыехаў раней і вокны адчыніў...
Натоўп заварушыўся, пачуліся глухія ўсхліпванні, уздыханні. У прыгнятлівай цішыні навіс перарывіста тонкі гук нястрымнага плачу. Арцём ступіў да дзвярэй, але ўбачыў барадатага чалавека і даў яму дарогу. Расступіліся людзі, вызваліўшы праход да труны. Барадаты і яшчэ двое незнаёмых бясшумна падышлі да нябожчыка, паставілі да яго ног вянок з робленых кветак, зялёных лісцяў, перавітых чорнай і чырвонай стужкамі, на якіх золатам ззялі словы: «Храбраму воіну і партызану на вечную памяць ад савета ветэранаў». Але не надпіс на вянку зацікавіў Арцёма, а гэты рослы грузнаваты чалавек з шырокай, як лапата, рыжавата-русай барадой, што распаўзалася на твары да самых вачэй. Быў ён змрочны і спакойны, паклаў вянок, пастаяў і, ні на кога не гледзячы, выйшаў з пакоя. Арцём праводзіў вачыма яго дужую спіну, вялікую галаву з лысінай. Гардзееў...
У прыёмнай за столікам сядзела маладая жанчына і маленькай пілачкай абточвала на руках доўгія ружовыя пазногці. Крэслы з зялёнай абіўкай, столік для часопісаў і квяцісты тоўсты дыван на паркетнай падлозе выклікалі ў Арцёма захапленне. Ён, як напалоханае кацяня, заціснуўся ў кут, каб не быць на вачах. У непамерна вялікіх бацькоўскіх ботах, у цяжкой паддзёўцы, зашмальцаванай шапцы-вушанцы, Арцём адчуваў сябе дзікуном, лішнім сярод гэтай раскошы. Ён ціхенька споўз з крэсла, наважыўся выслізнуць за дзверы, але Зарудны зноў пасадзіў яго і пагразіў пальцам.
Тоўпіліся людзі, паважна, нягучна размаўлялі. Большасць з іх былі ў белых кашулях, з гальштукамі, салідныя, строгія. Калі яны зніклі за дзвярыма таямнічага кабінета з шыльдачкай «Упраўляючы», Міхаіл Іванавіч спытаў жанчыну:
— Як мне трапіць да Палікарпа Навумавіча?
Тая павярнула да яго белы, як цеста, чырванагубы твар з халоднымі сінімі вачыма. Пілачка застыла на мезеным пальцы.
— Да яго цяпер нельга, — сказала яна суха, і пілачка энергічна пабегла вакол вострага кіпціка.
— Разумееце, вельмі трэба... — не адступаў Зарудны.
— Усім трэба. Прыходзьце ў пятніцу, у яго прыёмны дзень.
— Мы з Палікарпам Навумавічам разам ваявалі. У мяне да яго вельмі важная справа.
У жанчыны ажылі вочы, яна ўважліва паглядзела на Заруднага.
— Так бы і сказалі адразу, — страпянулася сакратарка. — Пачакайце крыху, я скажу пра вас Палікарпу Навумавічу. Вядома, калі ён зможа прыняць.
— Прыме, абавязкова прыме!..
Яны то хадзілі па доўгім пустым калідоры, то сядзелі ў прыёмнай, баючыся прапусціць Гардзеева. Абодва былі змучаны чаканнем, таму маўчалі. Зарудны толькі сказаў:
— Вялікім чалавекам стаў наш камбрыг, сынок. Нават і падысці да яго не ведаю як. Што казаць? Ці паслухае? Ці паможа? Клопатаў у яго сваіх больш чым трэба. Важнейшых за нашы.
А казаць нічога не давялося. Нячутна адчыніліся дзверы, у прыёмную выйшаў сярэдніх гадоў мужчына ў цёмным касцюме, з пышнай русай барадой, якая вольна рассцілалася па пінжаку, па чорным, у белую крапінку гальштуку, па белай, як снег, кашулі. Гардзееў сам падышоў, з сяброўскай фамільярнасцю павітаўся:
— Ну, здарова, здарова, разведчык! Як жывеш?
— Пазналі? — здзівіўся Зарудны, прыўстаючы.
Ад радасці і хвалявання Арцём таксама падхапіўся.
— А то як жа! Хочаш, каб я не пазнаў свайго партызана? А гэта хто з табой?
— Сын Апаровіча. Калі памятаеце, быў у маім узводзе такі. Мы з ім разам з палону уцяклі, разам ваявалі.
— Прыпамінаю... Дык заходзь, паталкуем. І ты таксама, хлопчык, — ласкава сказаў Гардзееў Арцёму.
Прайшлі праз двайныя дзверы ў прасторны кабінет з ружовымі шторамі. Доўгі паліраваны стол літарай «Т». На маленькім століку пісьмовы прыбор з наборам ручак і алоўкаў, попельніца, некалькі тэлефонных апаратаў.
— Нешта беднавата жывеш, разведчык, — зазначыў камбрыг ці то жартам, ці то ўсур’ёз, калі Зарудны няёмка вылез з кажуха і павесіў яго на вешалку ў шафе.
— Ды не... Дзякую, Палікарп Навумавіч, плакаць не прывык.
— Дык чаго ў кажусе ходзіш? Паліто пашыць трэба. Капялюш купіць напаказ — з гордасцю і шыкам. Хай людзі ведаюць, няхай зайздросцяць.
— Наконт кажуха, Палікарп Навумавіч, гэта вы правільна сказалі. Ды толькі вось прывычка ў мяне даўняя да яго. Як для салдата шынель, так для партызана кажух. У любое надвор'е і накрые, і сагрэе. Не магу без яго.
Заклаўшы рукі за спіну, Гардзееў прахаджваўся па паркетнай падлозе, на правах былога камандзіра паблажліва ўшчуваў Заруднага:
— Ладна, кажух дык кажух. Справа не ў тым. Гальштук не носіш — таксама зразумела. Не кожнаму гэта звыкла. Усё роўна як карове сядло. Куды ні павярніся — усюды цісне, трэ. А вось скажы, Міхал, чаму ты медалі і ордэны не носіш? — Гардзееў прыпыніўся насупраць Заруднага.
— Цяжкавата насіць, Палікарп Навумавіч. Да зямлі цягнуць, — пажартаваў Зарудны.
— Трэба, каб не да зямлі, а да сонца цягнулі. Каб на грудзях ззялі і звінелі. I на звон гэты спыняліся людзі і, як бывала некалі, шапкі ламалі. Нам зямны паклон білі, геройству нашаму пакланяліся.
Зарудны сядзеў моўчкі, не перашкаджаў Гардзееву гаварыць. А калі той грузна ўмасціўся ў крэсла, сказаў:
— Не для ордэнаў я ваяваў, Палікарп Навумавіч, не для славы. І ніякі я зусім не герой. Звычайны чалавек. Мільёны такіх, як я, чатыры гады рабілі перамогу. І я таксама рабіў тое, што ўмеў, што мог.
— Здзіўляеш ты мяне, Міхал! — сказаў Гардзееў. — Сціплы ты чалавек. Нічога табе не трэба. Іншыя да славы, да пашаны рвуцца, а ты вось... Ну, як бы гэта сказаць...
Ён задумаўся, пагладзіў бараду, зноў стаў замкнёна сур’ёзны.
— Ну, давай бліжэй да справы, — крута змяніў тон Гардзееў.
Зарудны нахмурыўся, нецярпліва заварушыўся на крэсле, захваляваўся, пачаў блытана расказваць:
— Бяда здарылася, Палікарп Навумавіч... «Дзеда», ну таго, які ў пушчу... у блакаду тады муку пераправіў...
— Які дзед? Якая мука? Толкам расказвай, — нецярпліва перапыніў яго Гардзееў.
— Мянушку мы яму такую далі... нашу, партызанскую.
— Каму гэта — яму?
— Апаровічу. Пятру Апаровічу.
— Што ты ўсё ходзіш кругамі? Мы ж з табой не на вайне. Дык давай ужо напрамую, як ёсць,— падахвоціў Гардзееў.
— Забралі яго па даносу ці па падазрэнню якому, ніхто нічога не ведае.
— Каго забралі?
— Разведчыка гэтага, Апаровіча. Памятаеце, такі хударлявы, рослы?
— Дык гэта той, паддубінскі Дзед?
— Ён самы, Палікарп Навумавіч.
— Здаецца, памятаю...
— Атрымалася памылка нейкая, Палікарп Навумавіч. Апаровіч працаваў па нашаму заданню.
Арцём, затаіўшы дыханне, уважліва слухаў расказ Заруднага пра бяду, якая спасцігла яго бацьку.
Вачыма, поўнымі надзеі, сачыў ён за выразам твару Гардзеева, спрабаваў улавіць у ім калі не жаданне памагчы, то хаця б спачуванне. Але камбрыгаў твар наглуха замкнуўся, быццам застыў. Ён упарта маўчаў, нешта думаў, потым прамовіў:
— Я веру, што Апаровіч працаваў на нас. Але хто можа даць гарантыю? Я? Патрэбны факты яго невіноўнасці. А дзе яны? У мяне іх няма. І ў цябе, разведчык, таксама няма.
— Але ж у нас ёсць факты, што Пятро працаваў на нас. Хіба гэта не доказ?
— Арыштавалі яго, думаеш, так... без доказаў? Без усялякіх на тое падстаў? Слізкая, відаць, тут справа. З якога канца ні вазьміся за яе, выслізне, як уюн.
Гардзееў стаў абгладжваць бараду, другой рукой размерана пастукваў алоўкам. Зарудны нізка прыпаў да стала, нібы ў чорным люстры яго спрабаваў разгледзець свой твар.
— Увогуле, трэба пашукаць яшчэ людзей. Калі Апаровіч невінаваты — яго адпусцяць, калі вінаваты — пакараюць. Што датычыць мяне, то я абяцаю табе высветліць усё і, калі будзе хоць маленькая магчымасць, вырашу пытанне станоўча.
— Апаровіч быў разведчыкам у маім узводзе, і я не пакіну яго ў бядзе, — цвёрда сказаў Зарудны. — Як бы там ні было, а я паеду на Вялікую зямлю. Праўду шукаць паеду. — Ён ціха і павольна ўстаў з-за стала і накіраваўся да шафы, дзе вісеў кажух.
— Толькі не гарачыся. А калі ты памыляешся?
— Падумаў... Перш чым да вас ісці, Палікарп Навумавіч. Вельмі добра падумаў.
— Могуць быць непрыемнасці. Сам разумееш, — мякка пераконваў Гардзееў.
— Горш за тое, што было на вайне, не будзе, — адказаў Зарудны. — А баяцца мне няма чаго.
Гардзееў развалістае парыпваючы паркетам, наблізіўся да Заруднага, па-сяброўску паклаў яму руку на плячо і, гледзячы проста ў вочы, прамовіў:
— Давай паразважаем, Міхал. Усе мы франтавікі, партызаны, падпольшчыкі, адным словам, тыя, хто ваяваў, жывём у мінулым. Мы ўсё яшчэ там, дзе вайна... як быццам на іншым канцы жыцця. І разважаем, і працуем, і ствараем — усё ў мінулым. І ўчынкі людзей звяраем па мінулым. Надта шмат на тым далёкім канцы жыцця засталося нашай крыві і пакут... А жыццё абышло, абагнала нас і стала развязваць, разблытваць вузлы, якіх, ох як многа, навязала гэта вайна.
— Пры чым тут Апаровіч? — не вытрымаў Зарудны.
— Пры тым, Міхал, што, магчыма, і ён навязаў вузельчыкаў у сваёй партызанскай біяграфіі. Толькі раней ніхто не ўгледзеў іх. Часу для гэтага не было. А цяпер вось заўважылі.
— Вы хочаце сказаць, што Апаровіч...
— Я гэтага не сказаў. Я толькі мяркую... Ты, як і я, для ўсяго горада аўтарытэт. Партрэт твой на гарадской Дошцы пашаны. Я вось нядаўна быў у адной школе на ваеннай гульні. Дык хлапчукі маім і тваім імем камандзіраў сваіх называюць. Во як, голубок мой!
— Вы ўжо прабачце, Палікарп Навумавіч, што я па прастаце сваёй вясковай патурбаваў вас... Але я паеду... Усё роўна паеду... І пісаць буду.
— Ну вось жа ўпарты які, — нездаволена хмыкнуў Гардзееў, — я ж табе паабяцаў, што пастараюся вывучыць гэтае пытанне. Калі трэба будзе, умяшаюся. Я ніколі не даваў і не даю ў крыўду сваіх партызанаў. І пастараюся, каб Апаровіча не пакрыўдзілі дарэмна. Я не маю права па асабістых схільнасцях, сімпатыях ці антыпатыях вырашаць такія пытанні. Перш чым штосьці сказаць ці зрабіць, я павінен сто разоў падумаць. Я — чалавек дзяржаўны.
— Вось пра гэта я якраз і не падумаў, Палікарп Навумавіч... — ціха сказаў Зарудны.
Гардзееў выйшаў праводзіць іх. Арцём бачыў, як мякка, павольна, нячутна ішоў Зарудны па дывановай дарожцы. Твар яго быў напружаны і змрочны. Ён маўчаў і быццам не чуў Гардзеева, які ўсё гаварыў і гаварыў, ці то разважаў, ці то апраўдваўся перад Зарудным:
— Нядаўна ў газеце пісалі... можа, чытаў? Дырэктара школы аднаго судзілі. У вайну быццам сувязным быў, а як аказалася на самой справе, правакатар, немцам нашых людзей прадаваў. Як бачыш, шыла ў мяшку не схаваеш. Вось якія людзі ёсць. У душу кожнаму, як у калодзеж, не заглянеш. Ці табе расказваць пра гэта?!.
Ля дзвярэй на развітанне Гардзееў падаў руку і сказаў шматзначна:
— Калі трэба што яго сям’і — звяртайцеся, памагу заўсёды.
Пры выхадзе Зарудны паслізнуўся на абледзянелых прыступках, паваліўся, недарэчна падагнуўшы пад сябе нагу. Арцём кінуўся падымаць яго. Той зморшчыўся ад болю, ледзь устаў, вылаяўся:
— Каб яна адвалілася, праклятая! Лепш бы яе тады зусім адбілі! Як яна ўжо абрыдла мне!
— Навошта вы так на самога сябе? Не трэба, — з ласкавым спачуваннем угаворваў яго Арцём.
— Баліць, не горш за зуб. Асабліва ў сырое надвор’е. Ну прама ратунку няма.
— Дзе вы яе так?
— На вайне, сынок... На ёй, на праклятай.
Зарудны з дапамогай Арцёма дакульгаў да лаўкі насупраць суседняга будынка, сеў, шумна і цяжка дыхаючы, прамовіў:
— Пачакаем трошкі, няхай боль сунімецца.
— Як гэта здарылася, Міхал Іванавіч? Калі?
— Тады, калі ты яшчэ нават пехам пад стол не хадзіў, — нязлосна адмахнуўся Зарудны.
— Мне хочацца ўсё пра вас ведаць.
— Глядзі ты, які цікаўны. А ці ведаеш ты, што цікаўнай Варвары нос адарвалі? Навошта табе пра мяне ведаць?
— Цікава! Гардзееў вунь як пра вас гаварыў. А я і не ведаў, што вы такі.
— Гардзееў ярка свеціць. Але ад гэтага святла ні холадна, ні горача, — сумна заўважыў ён. Сагнуўся, патрымаў рукой за ступню, адваліўся на спінку лаўкі, уздыхнуў, сказаў: — З нагой гэтай маёй, сынок, цэлая гісторыя выйшла... Як цяпер памятаю той востраў.
— Які востраў?
— Багун... Багун, сынок. Жанчын і дзяцей мы хавалі на гэтым востраве ў блакаду. Навокал багны былі непралазныя. Некалькі дзён немцы яго бралі боем. Узялі, вядома, заслон у нас там невялікі быў. Адбілі мы яго, ды было позна. Ніводнай жывой душы не засталося. Але Варка, адна Варка засталася жывая. І якім цудам — ніяк не зразумею. Знайшлі мы яе прывязанай калючым дротам да сасны. Васемнаццаць асколачных і кулявых ран налічылі. Да апошняга патрона адбівалася.
— Хто яна, Варка гэта?
— Простая дзяўчына. Аднекуль з-пад Віцебска. У Маскве закончыла спецшколу. Кінулі яе ў нашы лясы на дыверсійную работу... Вынеслі мы яе тады на базу. Бабы травамі адпайвалі і залечвалі. Праз тыдзень яна апрытомнела і хлеба папрасіла. А дзе яго ўзяць, той хлеб? Ні крошкі. Кару з дрэў елі, рамяні ад конскай збруі... А Варка, наша Варка свае вачаняты нябесна-сінія адкрые і хлеба просіць: мне б, кажа, толькі панюхаць хлебную скарыначку. Я, кажа, забылася, як пахне хлеб. Не мог я больш гэта чуць. Адпрасіўся ў камандзіра, узяў з сабой Змітрака — падрыўнік у маім узводзе быў, сапраўдны сарвігалава, надта смелы хлопец. На коней мы з ім і — у Паддубіна. Пад раніцу дабраліся да вёскі. Ужо халады моцныя стаялі, марозіла. Але дрэвы яшчэ не абляцелі. Нам гэта на руку — не так прыкметна... Пакінуў я Змітрака з коньмі ў хмызняку, а сам цераз бульбяное поле да твайго бацькі. Хата яго з краю была, бліжэй за іншыя да лесу. Сагнуўся ў тры пагібелі, бягу крадком. Спыняюся, прыслухоўваюся. Цішыня навокал. Нават сабакі не брэшуць. Пад дрот пралез і да хаты. Па дамоўленаму знаку ў акно пастукаў. Бацька дзверы адразу адчыніў... Сядзім, агню не запальваем, самасад смалім. Пра Варку расказваю я. Маці твая на стол сняданак збірае.
«А да каго ты пойдзеш па хлеб? — пытаецца бацька. — У кожнай хаце немцы». — «Не магу я ў атрад вярнуцца з пустымі рукамі», — кажу. «Навошта табе з пустымі рукамі вяртацца, — кажа ён і хітравата ўсміхаецца. — Нясі, Ганна, тую, што ў кладоўцы».
Гляджу, цягне яна нешта ў мяшку і перада мною ставіць. У цемры не разабраць. «Што гэта?» — пытаюся я. «Мука, — кажа бацька. — Апошняя. Больш нічога няма. Хоць шаром пакаці». — «Ну, а вы як жа?» — «Як бог дасць»,— уздыхнула твая маці...
Узваліў я мяшок на плечы і назад. Іду і ні аб чым не думаю. Толькі Варку бачу перад сабой, з ёй гавару. Ну і забыўся пра гэту калючую агароджу. Цемра была — хоць вока калі. Уліп я ў гэты дрот, як муха ў павуцінне. Банкі, шклянкі розныя, што віселі на ім, так і зазвінелі на ўсе галасы. Немцы пальбу адкрылі. Ледзь-ледзь выблытаўся і да лесу. Паўзу, мяшок за сабой цягну, а лес яшчэ далёка. Мог бы падняцца ды бегчы, толькі дзе там? Скосяць кулямі... Мінут праз пятнаццаць чую: бацвінне бульбяное аб боты шархаціць. Ідуць, значыць. Яшчэ далёка, але ідуць. І сэрца ў мяне абарвалася. Усхапіўся я і — бегчы. Мяшок да зямлі гне, ногі ў бацвінні блытаюцца. Слабасць у іх такая, што ўсё роўна як з ваты зроблены, гарачы пот твар залівае... А галасы ўсё бліжэй. Злосць мяне разабрала. Залёг я — і яны. А тут ужо світаць пачынае. Вось-вось цемра развеецца. Падымаюся — і зноў бегчы. Кусты ўжо блізка, дзе Змітрок мяне чакае. Толькі раптам у нагу кальнула нешта, ды так балюча стала, што на міг прытомнасць страціў: ну, думаю, адваяваў, Міхал. Маці шкода, сваіх шкода і Варку таксама. Думаю, хлеба яна не паесць. Усё роўна паўзу і мех за сабой валаку. Кулі вакол мяне, як жукі, шмяк ды шмяк... І тут голас твайго бацькі: «Мы яго жывым возьмем!» Страляніна і спынілася адразу. Здагадаўся ён, як немцаў падмануць, і даў мне час да лесу дайсці. А мне толькі гэта і трэба. Яшчэ метраў трыццаць паўзці давялося на пузе, а тут Змітрок ужо чакае. Здаровы хлопец быў. У адну руку мяшок з мукой, другой — мяне падхапіў, як куль на плечы ўзваліў, і да коней... Уцяклі мы. Шукай ветру ў полі.
— Аз Варкай вашай што, Міхал Іванавіч?
— Варка выжыла. І цяпер жыве. Толькі хлеб тады здаўся ёй горкім, сынок... А нага мая, каб на яе ліха, да гэтага часу спакою не дае... Вось, здаецца, адышла, пакуль мы гаварылі, можна ісці.
Яны ўсталі — маўклівыя, невясёлыя — і нетаропка пайшлі дадому.
Калі мінулі двухпавярховы дом, што патанаў у казачна-прыгожым зімовым парку, і выйшлі на вуліцу, ужо вечарэла. Далёка за горадам, на небасхіле, нарадзілася першае воблачка, якое доўга стаяла над полем, быццам драмала. Арцём спыніўся, з пачуццём горкай журбы доўга наглядаў за ім. Павольна растае пяшчотна-ружовая яго тканіна... Скрозь яе праступае самотнае аблічча маці ля труны. Сухенькая, невялікага росту, з маленькімі худымі рукамі, якія нерухома звіслі з каленяў. І калі б не травяніста-попельны бляск валасоў на яе галаве і старэчая, у зморшчынах, шыя, яе можна было б прыняць за дзяўчынку-падлетка, пакрыўджаную некім. Арцём у думках сваіх нібы бачыць адразу дзвюх маці. Адну тут, якая сядзіць каля нябожчыка, другую там, у незваротным мінулым. І тонкая нітка памяці, як сцяжынка, павяла, пацягнула — у той далёкі час.
...Маці ўстае вельмі рана, ідзе ў горад шукаць работу. Арцём, паснедаўшы бульбаю, улазіць у бацькоўскія боты і паддзёўку і бяжыць у школу. Уладзік застаецца з сястрычкай. У абед Арцём вяртаецца, сячэ яловы сушняк, распальвае настылую печ, рыхтуе няхітрую ежу. Надвячоркам прыходзіць маці. Некалі прыгожы твар яе пабраўся маршчынамі, схуднеў. У куточку рота пралеглі горкія складкі, стомленыя вочы рэдка ўсміхаюцца.
— Ну што ты, мама? Не думай... Як-небудзь пражывём, — суцяшаў яе Арцём.
— Як жа мне не думаць, сынок? Я табе не ўсё расказала...
— А што? Цябе не ўзялі на работу з-за нас? — схамянуўшыся, спытаў Арцём і адчуў, як нешта ўдушліва сціскае грудзі, быццам у хаце зусім няма паветра і яму няма чым дыхаць.— А ты б іх падмануда, мама! Каб яны не ведалі пра нас, — раіць ён, як дарослы.
— Ды як жа я магу, сынок, сказаць, што вас у мяне няма? Язык не павярнуўся б.
Арцём кідаецца на палаці, нырае галавой у падушку, зарываецца ў яе, каб маці не чула яго рыданняў.
— Хопіць, сынок, хопіць. Я табе не ўсё яшчэ расказала. Усё добра абышлося. Успомніла, як ты гаварыў, што Гардзееў абяцаў памагчы, калі ўжо вельмі трэба будзе. Праўда, не хацелася мне ісці да яго. Ведаю, сыты галоднаму не спагадае. Але пайшла. Суняла сваю гордасць і пайшла. Прыняў ён мяне добра, нават чаем пачаставаў і на работу ўладкаваў.
— Куды, мама? — адарваўся ён ад падушкі.
— А ў бальніцу, сынок. Работа чыстая і не цяжкая, і паесці можна.
— А пра тату што ён сказаў?
— Сказаў, што клапоціцца...
— Мама, і я пайду на работу! — з радаснай гатоўнасцю выпаліў Арцём. — Паглядзі, які я вырас... Як бацька ўжо.
— Высокі, сынок, ды кволы. Рана табе яшчэ на работу. Ды і хто цябе возьме? Вучыцца трэба, сынок. Невучонаму цяжка цяпер жыць. Будзеш потым, як твой бацька, — грузчыкам, а мяне дакараць станеш, маўляў, не вывучыла цябе, на дарогу верную не паставіла.
— Мама, мама, мамачка! Не буду. Далібог, не буду! Я ў школу і праўда не хачу, ой як не хачу, калі б ты толькі ведала!
У поглядзе яго такая мальба, быццам ад таго, што скажа маці, залежыць яго лёс.
— Я, мама, Зосіма ненавіджу. Я не магу яго бачыць! Ён глядзіць на мяне так, быццам я ў яго штосьці ўкраў. І прыдзіраецца да мяне на ўроках.
— Нічога, сынок. Пацярпі. Будзе і на нашай вуліцы свята. А на Зосіма не глядзі. Калі вырасцеш, пагаворыш з ім, як роўны з роўным. Хоць і нядобраму я цябе вучу, але крыўду, сынок, не трэба забываць.
— Як жа ў школу мне, мама... Ісці ці не ісці?
— Ідзі, сынок. Абавязкова ідзі. І вучыся толькі добра, каб іншыя зайздросцілі.
І ён назаўтра з падручнікамі і сшыткамі, з акрайчыкам чорнага хлеба ў кішэні панура пайшоў у школу.
Надвор’е стаяла хмарнае, але цёплае. Снег на вуліцы ператварыўся ў вадзяністую кашу. Месцамі чорнымі бакамі агаліліся каля Куцеенкі абрывістыя берагі. Арцём адолеў сцежку, што вызвалілася з-пад снегу, выйшаў да шашы. І, трымаючыся ўзбочыны, каб машыны не заляпалі гразёю, паскорыў крок. Насустрач чарадой цягнуліся падводы, гружаныя макухай. Сяляне вазілі яе з хлебазавода на корм скаціне. Схуднелыя за зіму коні надрываліся з апошніх сіл, цягнулі па мокрым пяску калёсы. Мужчыны паганялі іх сярдзіта, секлі пугамі па худых баках і смачна, нараспеў мацюкаліся.
Арцёму было шкада коней. Хацелася кінуцца на возчыкаў, адабраць гэтых замучаных жывёлін. І ён раптам уявіў сябе на чале гарэзлівых, бясстрашных задняпроўскіх хлапчукоў. Уявіў, як яны падпільноўваюць гэтыя фурманкі і налятаюць на возчыкаў з вясёлым гіканнем і свістам, звязваюць і піхаюць у канаву. Потым адразаюць папругі, адсякаюць аглоблі, сядлаюць коней і імчаць у вольнае поле. Коні, вызваленыя з хамутоў і збруі, ляцяць з радасным іржаннем, хутка, як стрэлы. Зялёным агнём ззяюць іх дзікія вочы, развяваюцца на ветры хвасты і грывы...
Клас сустрэў Арцёма шматгалосым і бесклапотным шумам. Але галасы не закраналі яго, не даходзілі да душы. Ён ведаў, што аднакласнікі не хінуліся да яго, бо адны баяліся, другія недалюблівалі, трэція проста не хацелі з ім звязвацца. І ростам і сілай Арцём апярэдзіў іх, але быў маўклівы і замкнёны.
Раптам Арцём пачуў пах белага хлеба. Ён павярнуўся і ўбачыў справа ад сябе дзяўчынку, якая апетытна ўплятала пульхную, як яе тварык, абсыпаную макам булачку. Ён праглынуў сліну, успомніў пра чэрствы акрайчык хлеба, які застаўся ў кішэні світкі, і пашкадаваў, што не схаваў яго ў парту. Ён стаў марыць пра цёплы пахучы хлеб, што дзесьці ляжаў у магазінах. Уяўляў сабе такі малюнак: вось ён вяртаецца са школы і знаходзіць грошы. Шмат грошай. Ён адразу ж пабяжыць у магазін, накупляе хлеба, прынясе дадому. Уладзік закрычыць, схопіць мяккі, яшчэ цёплы бохан і ўп’ецца ў яго зубамі. А потым прыйдзе маці, таксама парадуецца і будзе есці хлеб гэтак жа спакойна і акуратна, як, бывала, еў бацька.
Арцём так задумаўся, што не заўважыў, як у клас увайшоў настаўнік, як усе ўсталі, прывіталі яго, як пачаўся ўрок.
— Адкажы мне, Апаровіч, як пішацца «не» з прыметнікам «шчаслівы».
Арцём ачнуўся, падхапіўся, утаропіўся на настаўніка. «Чаму Зосім? — здзівіўся ён. — Па раскладу ж павінна быць нямецкая мова?»
— Ты што, не чуў пытання? — павысіў голас настаўнік і, не дачакаўшыся адказу, звярнуўся да класа: — Пра такіх, як Апаровіч, ёсць вершык: «Паміж небам і зямлёй парасёнак віўся і замурзаным хвастом к небу прычапіўся».
Дружны рогат пракаціўся ад парты да парты і нібы варам абдаў Арцёма. Ён імкліва выбег з класа.
Прабадзяўшыся да вечара, прыйшоў дамоў стомлены, галодны і злы. Там яго ўжо чакаў дырэктар школы — высокі даўгатвары мужчына гадоў пяцідзесяці, з постаццю тонкай, як у падлетка, па мянушцы «Калі ласка». Колькі ведае яго Арцём, той заўсёды хадзіў з тоўстым чорным партфелем і карычневай кавенькай з набалдашнікам у форме ашчэранай сабачай пашчы. Тулава ён трымаў прама, высока ўскідваў падбародак. Пры сустрэчы з вучнямі вітаўся ласкава, заўсёды прыўзнімаў капялюш і нахіляў галаву. І да дарослых і да дзяцей ён звяртаўся толькі на «вы». Непрыязнасці да дырэктара Арцём ніколі не меў. Наадварот, ён нават падабаўся яму сваім дзівацтвам і тым, што быў не падобны да іншых настаўнікаў.
Але цяпер Арцём спужаўся і хацеў ужо кінуцца назад, як адчуў на сабе погляды — спачувальна-ласкавы маці і засяроджана-нахмураны дырэктараў, і прыхінуўся да дзвярэй.
— Ну што вы, хлопчык мой, такі нецярплівы? — спытаў Калі ласка. — Я чуў, вас пакрыўдзілі сёння?
— Я вам не скардзіўся. Адкуль вы ведаеце?
— Як дырэктар я павінен усё ведаць, — растлумачыў ён.
— Навошта вы прыйшлі да нас? — спытаў Арцём, усё яшчэ ў стане насцярожанасці і непрыязнасці.
— А за тым, каб папрасіць прабачэння ў вашай маці за ўчынак настаўніка і вярнуць вас у школу.
— Не пайду я! — недаслухаўшы, запярэчыў Арцём.
— Чаму?
— Перавядзіце мяне ў іншы клас, — папрасіў Арцём, — туды, дзе няма Зосіма.
— З ахвотай. Але ж вы ведаеце, што Зосім Сцяпанавіч выкладае мову ва ўсіх класах.
— Тады не пайду!
— Ну, не... З гэтым я не згодзен. Калі ласка, прыходзьце. Вельмі прашу вас, прыходзьце,— угаворваў яго дырэктар ласкава і настойліва, а потым сказаў маці: — Трэба, каб хлопчык наведваў школу. Абяцаю вам, што гэтага больш не паўторыцца. А ўчынак настаўніка мы разбяром на педагагічным савеце.
— Я хачу, каб ён вучыўся. Але прымушаць сына не буду. Няхай сам вырашае.
— Шкада, шкада, — пахітаў галавой дырэктар.
— Вы ж ведалі раней, які ён у вас, гэты настаўнік, — з ледзь прыкметным дакорам сказала маці.
— Ведаў, вядома... але ж бачыце... заслужаны чалавек... узнагароды мае.
— Па мне што? А вось ён, — кіўнула маці па Арцёма, — якую будзе мець карысць ад такой вучобы?
Дырэктар маўчаў. Маўчала і маці, прытуліўшыся спіной да печы, потым спыталася:
— Чаму ён у вас такі, настаўнік гэты?
— Ды разумееце... — пачаў тлумачыць дырэктар і замоўк.
— Дзеці ж ні пры чым, — сказала маці.
— Вы кажаце праўду. Але звольніць яго мы не можам. Разумееце? Вось і даводзіцца ўсяму калектыву несці гэты цяжкі крыж.
Дырэктар устаў, пасунуў капялюш, зашпіліў плашч, узяў партфель, яшчэ раз папрасіў Арцёма прыходзіць у школу, на развітанне сказаў «Калі ласка» і пайшоў.
Арцём абяцаў вучыцца, але на настаўнікаў і асабліва на Зосіма затаіў крыўду.
Пасля заняткаў у школе ён бадзяўся каля прадуктовага магазіна, дзе бывала шмат рознага люду. Аматары выпіць скідваліся тут па рублю на таннае віно. Сяляне з бліжэйшых вёсак куплялі маргарын, ліверную каўбасу, селядцы. Як хваля прыбівае да берага ўсялякае смецце, так прыбівала сюды падазроных асоб, неахайна апранутых маладых хлопцаў. Яны падоўгу тоўпіліся ў магазіне, уціраліся ў чаргу, кралі ў разявак кашалькі з грашыма. Як толькі паказваўся міліцыянер, хлопцы нібы скрозь зямлю правальваліся. Каля магазіна часцяком аціраўся Донька-дурненькі, які кожнаму сустрэчнаму расказваў пра вынайдзены ім вечны рухавік. Хадзіў ён у цяжкіх чаравіках, ногі да каленяў былі абкручаны салдацкімі абмоткамі. У любое надвор’е — без шапкі. Светла-русыя валасы яго былі заўсёды ўскалмачаны, на худым тонкім твары з цёмным пушком на падбародку таямніча свяціліся мяккага блакіту вочы.
Арцёму падабалася гэтае вясёлае месца. «Хлапец, скокні па гарэлку», «Прынясі-тка, малец, закусь», — сыпаліся бясконцыя просьбы. Арцём стараўся. Да вечара ў яго кішэні набіралася нямала медзякоў. За паслугу сяляне часта давалі вялікія скрылі сала, акрайцы хлеба, недаедзеныя кансервы. Але з наступленнем разводдзя не стала прыезджых вяскоўцаў, знікла падазрона блатная кампанія. Толькі дурненькі па-ранейшаму чапляўся да кожнага сустрэчнага з назойлівым расказам пра вечны рухавік.
Каля магазіна Арцём больш не паяўляўся, стаў хадзіць на рынак. Аднойчы ён сноўдаўся ля гандлёвых радоў з надзеяй раздабыць некалькі рублёў. Мычалі каровы, вішчалі ў цесных клетках парасяты, пранізліва бляялі козы, глядзелі з вазоў сумнымі вачыма авечкі, круціліся цыганы каля каня незвычайнай прыгажосці. У марозным паветры плаваў едкі пах жывёлы. Нейкі мужчына паклікаў Арцёма, падаў вядро, папрасіў напаіць каня. За гэта Арцём атрымаў траяк. Назаўтра ён прыхапіў з дому вядро і зноў рушыў на базар. Цэлы дзень насіў коням ваду. Сяляне плацілі колькі хто мог: рублямі і нават траякамі. Вечарам ён вярнуўся дамоў з уласным заробкам. Цяпер у Арцёма была свая работа.
Але неўзабаве ён захварэў: распацелы, напіўся ледзяной вады з калонкі. Маці напаіла яго ліпавым адварам, перад сном нацёрла карасінай, загарнула ў кажух, паклала на гарачую печ.
У мёртвую цішыню хаты ўвінчваецца тонкі назойлівы гук, выводзіць Арцёма з глыбокай задуменнасці. Ён нібы прачынаецца і ўжо бачыць сябе не на печы хворым, а ля труны бацькі, над якой кружыць вялікая восеньская муха, і гудзе, і гудзе. Гэта назойлівае гудзенне прыводзіць Арцёма ў шаленства. Яму хочацца злавіць яе, без жалю растаптаць. Але ногі здаюцца незвычайна цяжкімі, у яго не стае сіл, каб скрануцца з месца, быццам ступакі прыбіты да падлогі.
А муха зрабіла яшчэ некалькі кругоў пад столлю, нібы развіталася з нябожчыкам назаўсёды, і раптам ударылася ў твар тоўстай жанчыне, што застыла нерухома, і вылецела вон. Жанчына хіснулася назад усім целам. Арцём адразу пазнаў родную сястру маці, цётку Марфу. Яна зусім не змянілася з той пары, як яе апошні раз бачыў Арцём. Тое ж іканапіснае аблічча, тыя ж чорныя як смоль валасы, з вільготным бляскам вочы. Толькі цела яе непамерна раздалося ўшыркі, туга выпірала з-пад адзення.
Арцём пільна ўглядаецца ў твар Марфы і не бачыць яго. Міжволі прыгадваецца той далёкі дзень, калі ён у ліхаманцы курчыўся на гарачай печы.
— Пацярпі, пацярпі, сынок. З потам хвароба выходзіць. А можа, схадзіць таблетак якіх папрасіць?
— Нікуды не хадзі, мама, сам папраўлюся, — засмяглымі вуснамі шэпча Арцём.
— А можа, да Міхала Іванавіча?
— Не трэба... Сорамна да яго. Ён і так шмат для нас зрабіў.
— Паеду тады ў горад, там і куплю што-небудзь.
— Не трэба, мамачка. Ты забылася, грошай жа ў нас ні капейкі... Я апошні час нічога не прыносіў.
— Так-так, сынок, але дасць бог, паправішся. На тым тыдні да Марфы сходзім. Не адмовіць жа яна нам, пазыча грошай. Сястра ж як-ніяк.
— Да Марфы можна, мама, — згаджаецца Арцём.
Як толькі Арцём паправіўся, яны з маці пайшлі да цёткі Марфы. Па-вясноваму гразкая вуліца прывяла іх да хаты, якая непрыветна глядзела на свет цёмнымі вокнамі. Як чужых сустрэла іх цётка Марфа. Па халодна-замкнёнаму твару яе, як дробныя хвалькі на воднай роўнядзі, перабягалі незадаволенасць і абыякавасць. Ад весніц да сенцаў нетаропка, разваліста несла яна сваё вялікае, яшчэ не сапсутае рыхласцю цела. За ёй, баючыся паслізнуцца, часта ступала маці, а ўслед неахвотна валокся Арцём. Усе трое акунуліся ў цёмны змрок сенцаў і вынырнулі ў светлым прасторным пакоі. Чужое жытло дало ў нос Арцёму нафталінам і старым адзеннем, церпка-салодкім душком, які ішоў ад мяшэчкаў з травамі і вязанак сухіх грыбоў, што віселі ў кутках пад столлю.
Марфа не запрасіла прысесці, не нарэзала хлеба. А як думаў Арцём пра хлеб! Усё роўна пра які — чорны ці белы. Здавалася, ён сам па сабе, як гэта бывае ў казках, павінен паявіцца на абрусе-самабранцы, нарэзаны вялікімі лустамі, з непаўторным, ні з чым непараўнальным пахам. Але дзіцячае галоднае ўяўленне Арцёма не кранала сытую душу цёткі Марфы. Моцная круглая рука яе саслізнула з тлустых каленяў у шафку і, замест такога жаданага хлеба, выцягнула мяшэчак. Кароткія тоўстыя пальцы развязалі яго, набралі шчэпці сушаных яблык і кінулі ў рот.
— Частуйцеся, дактары кажуць, трэба есці, каб жывот не балеў.
— Дзякуй богу, я на гэта не скарджуся, сястра. Арцём калі хоча, няхай пасмакуе. Дзеці — яны любяць садавіну.
Ён і рад быў бы працягнуць руку да мяшэчка, зарыцца ўсёй пяцярнёй у пахучую мякаць, напхаць у кішэні, набіць перапоўнены слінай рот. Але рукі нібы анямелі, не служылі яму.
— Пятрок піша? — з робленай цікаўнасцю пытае Марфа.
— А што ён будзе пісаць?
— Як гэта што? Ён жа не чужы табе.
— Колькі б ён ні пісаў, мне ад гэтага не лягчэй. Дзецям бацька патрэбен.
Горкія словы маці ціха падаюць у нямую пустэчу пакоя, не выклікаючы на твары Марфы ніякіх пачуццяў... Зубы яе старанна пераціраюць яблычную мякаць.
— Дзяцей і ў прытулак аддаць можна.
— Што б ты сказала, каб у цябе свае былі?
— Мне і без іх добра: клопатаў менш.
— Яно і відаць.
Нетрывала звязаная гамонка рвецца, як павуціна. Яшчэ больш злавеснай становіцца цішыня ў пакоі. Толькі словы Марфы, абыякавыя, жорсткія, балюча, як камень, б’юць Арцёма па галаве.
— Выходзь лепш замуж, — раіць Марфа.
І ўжо не ў галаву, а ў сонечнае спляценне б'юць гэтыя словы Арцёма. Твар маці слаба кранае горкая ўсмешка.
— А чаго па ім сохнуць, чакаць яго?
— Пятрок не вінаваты. Ды яго ж яшчэ і не судзілі.
— Каб быў не вінаваты, не забралі б.
І зноў Марфіна рука варушыць пальцамі, набліжаецца да мяшэчка.
— Я да цябе не так прыйшла,— мяняе маці гамонку.
— А чаго ж ты хацела?
— Пазыч грошай.
— Якія ў мяне грошы! Сама ведаеш, перабіваюся з капейкі на капейку.
— Ну, няма дык няма... Што ж зробіш. Даруй, сястра, калі так, — устала маці з цёмным, як ноч, тварам і накіравалася да дзвярэй.
— Не крыўдуй, Ганна, няма ў мяне цяпер. Пазней, можа, як. А наконт замужжа падумай. У мяне на прыкмеце ёсць адзін, магла б пазнаёміць.
Кінутыя Марфай услед словы сякуць Арцёма, як пугай па спіне, па твары, па галаве. І здаецца яму, што ад гэтых хлёсткіх удараў ускіпаюць на целе барвовыя рубцы, сочацца крывёю.
— Дзякуй, Марфа, толькі я свайго дачакаюся, — нават не павярнуўшыся, адказвае маці.
У той дзень яны абышлі амаль усіх родзічаў. Ім спачувалі, давалі парады, як жыць далей, але ніхто так і не памог. Больш за ўсё Арцёма ўразіла, што яны не верылі — бацька не вінаваты.
Дома ціха плакала маці, хавала слёзы, гаварыла:
— Не, нікуды я вас не аддам. Памру, а не аддам.
Раніцой Арцём устаў, калі ўсе яшчэ спалі, апрануўся, выйшаў на двор, узяў у хляве кошык і рушыў да калгаснага поля, дзе летась расла бульба. Дзьмуў пранізлівы, але ўжо не зімовы вецер. Высока ўзнімалася сонца, і снег, які месцамі ляжаў на раллі, нагадваў Арцёму цукар. Сыта пахла адталае поле.
Правальваючыся ў размяклую зямлю, Арцём хадзіў да таго часу, пакуль не назбіраў поўны кошык перамерзлай бульбы. Маці была рада. Яна перабрала бульбіны, перацерла са жменяй мукі, напякла праснакоў. Арцёму тады здалося, што на свеце няма нічога больш смачнага за гэтыя праснакі. І смак і пах ён запомніў па ўсё жыццё.
На другі дзень маці дастала з куфра свае адзіныя, ні разу не абуваныя туфлі, палюбавалася на іх колькі хвілін.
— Навошта ты іх дастала? — здзівіўся Арцём.
— Прададзім іх, сынок, грошы будуць, — уздыхнула яна.
— Яны табе самой патрэбны, мама.
— Бацька мне падарыў іх у дзень нараджэння. Але нічога, наступіць час, вернецца, падорыць другія.
— Сама прадавай, а я не панясу, — нахмурыўся Арцём.
— Дурненькі, — ласкава сказала маці, — за іх жа людзі грошы дадуць. Пайшла б сама, але, здаецца, захварэла я.
У доме і сапраўды было пуста. Прадаваць туфлі трэба. Арцём загарнуў іх у чыстую анучку, паклаў у сумку і пайшоў на базар. Там было шматлюдна. Арцём нырнуў у чалавечы натоўп, выбраў сабе зручнае месца, засунуў руку ў сумку і знямеў: туфляў не было. Арцём у роспачы трасе сумкай, але дарэмна — яна пустая. Адчай, разгубленасць, злосць захліснулі яго.
— Укралі! Укралі, гады! — закрычаў ён.
Людзі кінуліся да яго, загаманілі:
— А чаму такі разява, хлопец?
— Навошта цябе матка аднаго на базар выправадзіла?
— Трэба міліцыянера паклікаць, няхай шукае.
Арцём горка плача і нікога не бачыць. Да яго надыходзіць расхрыстаны мужчына ў калматай шапцы, абдымае за плечы, гудзе на вуха прастуджаным басам:
— Ты мне скажы, хлопча, што ў цябе ўкралі?
Арцём глядзіць яму ў твар, сустракаецца з яго трывожна-спагадлівым поглядам, халадзее ад страху: гэта ж Ярома! Дзядзька Ярома. Пазнае і маці ўсё раскажа.
— Туфлі матчыны.
— Адразу бачна — не з раскошы прадаеш.
Арцём яшчэ ніжэй згінаецца ад сораму і гора, а больш ад страху, што Ярома раскажа маці, як укралі ў яго туфлі. Але той не пазнае Арцёма, здзірае з сівой галавы шапку, выцягвае з кішэні некалькі пакамечаных рублёў, кідае ў яе, крычыць:
— Гэй, парод! Кладзі, колькі хто можа, мальца абакралі!
Людзі спыняюцца, зразумеўшы, што да чаго, таропка падыходзяць. Да шапкі цягнуцца рукі.
— Стоп! Хопіць! — камандуе Ярома, прыкрывае далонню шапку. Выграбае з яе грошы, пералічвае, кажа:
— Тут больш, чым каштуюць твае туфлі, у некалькі разоў. Кладзі за пазуху ды хутчэй зматвайся.
Не помнячы сябе ад перажытага гора, а цяпер і радасці, Арцём памчаў дахаты. Маці пералічвае грошы, дзівіцца:
— Дзе ты гэтулькі ўзяў?
— Колькі далі, — хітра адказвае ён і толькі баіцца, каб ні аб чым не даведалася маці.
Але яна так і не даведаецца пра здарэнне на базары. Пра сваю прыгоду ён не раскажа. Што было пасля ў яго жыцці, Арцём не ўсё памятаў. Лагічная сувязь успамінаў перарывалася. Шум чалавечых галасоў прымусіў Арцёма ачнуцца і глянуць на ўсё як бы збоку: успаміны яго падобныя на мост, які трымаецца на нябачных апорах мінулага і цяперашняга. І ён ходзіць узад-уперад з аднаго часу ў другі, на шляху сваім сустракаючы тых, хто ўрэзаўся ў памяць. І хацеў ён тут жа ўзважыць і ацаніць кожнага на шалях часу, убачыць, што пераважае ў чалавеку — добрае ці дрэннае. Але не паспеў, бо ўжо не шум, а нечы голас мацнеў, наліваўся сілай і скрозь шчыльную масу іншых галасоў пранік у пакой.
Арцём ірвануўся насустрач гэтаму голасу, але ля самых дзвярэй сутыкнуўся твар у твар з мужчынам, які напралом лез да нябожчыка. Жывы, шчыльны чалавечы круг моцна сціскаў яго, адпіхаў да веснічак. Людзі з дакорам шапталі:
— Чаго ты сюды? Чаго?
— Ідзі, Доня! Не перашкаджай.
— Не крыўдзі нябожчыка.
Чалавек быў у зацёртай да маслянага бляску ватоўцы, падперазанай аборынай, у грубых чаравіках, заляпаных гразёю, у салдацкіх абмотках, неахайна абкручаных вакол тонкіх ног. На худым твары з казлінай бародкай ліхаманкава-радасным бляскам свяціліся вялікія вадзяніста-блакітныя вочы.
— Пакіньце яго. Не чапайце, — ціха папрасіў Арцём.
Кола рассунулася, аслабела. «Гэта ж Донька-дурненькі», — успомніў Арцём і спытаўся:
— Ну што ты хочаш, Доня?
— Таварыш дырэктар... Таварыш дырэктар, рухавік ужо гатовы. Засталося толькі трубу... трубу... Трэба паставіць яе... і на канцы прапелер. Драўляны, лёгкі трэба.
Арцём узяў Доньку пад руку і павёў з двара на вуліцу. Той забег яму наперад і, адступаючы спіной, захлёбваўся словамі:
— Таварыш дырэктар, прапелер ужо круціцца... Ён будзе круціцца вечна... Гэта мой, мой геніяльны рухавік. Вы разумееце мяне? Рухавік для вашага бацькі. На ім ён узляціць высока-высока...
— Разумею, разумею, Доня, — са спачуваннем прамовіў Арцём.
— Толькі нікому пра гэта не гаварыце. Калі людзі даведаюцца, яны страцяць розум, — перасцярожліва і таямніча лапатаў ён Арцёму на самае вуха.
— Не, Доня, я нікому не раскажу. А цяпер ідзі.
— Пайду, пайду, а то за мной ворагі сочаць. Вунь ужо адзін ідзець.
Донька зайшоўся дробным смяшком, з-за пазухі выцягнуў пакамечаны букецік амаль засохлых рамонкаў, уклаў у руку Арцёму і, падскокваючы, пабег па вуліцы.
Сустрэча з Донькам выклікала ў яго няясныя, неспакойныя думкі. Арцём прыпыніўся на пясчаным абрыве пад высахлай Куцеенкай. Па-над распранутымі садамі і рыжымі плямамі агародаў, над спаласаванымі мокрымі вятрамі хатамі, над непрыветнай восеньскай зямлёй клубілася, успухала брудна-шэрай пенай нізкае неба. І ад усяго, што было навокал, навеяла на Арцёма невыноснай журбой. Ён глядзеў на аплыўшае, зарослае сівымі травамі і чаротам рэчышча, на космы высокіх вербаў і думаў, што яшчэ пятнаццаць гадоў назад кіпелі, плёскаліся, бурлілі воды Куцеенкі, абмывалі і паілі маляўнічыя берагі. А цяпер яе няма. Рэчка памерла. І разам з ёй памерла ўсё звонкае, вясёлае, радаснае, што жывілася ад гэтай рачулкі. Тады ж быў поўны сілы і бацька. А цяпер вось яго таксама няма.
Арцём пачуў нечыя нетаропкія крокі, павярнуўся да сцяжынкі, якая зверху збягала проста да яго, і ўбачыў мужчыну. Калі той надышоў зусім блізка, Арцём без цяжкасці пазнаў дзядзьку Ярому. Той слаба ўсміхнуўся выцвілымі слязлівымі вачыма, абхапіў Арцёма, прытуліў да сябе.
— Пазнаў цябе я, сынок, адразу. Ды і як не пазнаць?
— Я вас таксама, дзядзька Ярома...
— Эх, сынок, сынок... Пайду развітаюся з бацькам. А ты не гайдайся, як галінка на ветры, стой магутным дрэвам... Куды ад жыцця схаваешся? Куды ад яго падзенешся?
Цяжкай хадой Ярома павольна пайшоў вуліцай. А Арцём зноў вярнуўся туды — у сваё дзяцінства...
Красавіцкае сонца растапіла снягі, што заляжаліся ў нізінах, расчысціла неба да лазурнай сінечы. Бадзёра спявае певень, лапоча крыламі, нібы скідвае з сябе зімовую спячку. Гучна кудахчуць куры, паважна прагульваючыся па двары. На чорных і голых дрэвах весела пераклікаюцца гракі. Вясна. Арцём разграбае прызбу, якой акопвалі восенню сцены. Стаміўшыся, ён прыхінаецца да цёплай сцяны хаты, зводзіць павекі. Ад гарачага сонца, ад птушынага гоману, ад духмяна-салодкага паху зямлі па целе разліваецца прыемная млявасць. Але Арцём не дае сабе расслабіцца, зноў хапае рыдлёўку і пачынае паспешліва капаць, быццам у работу хоча ўкласці ўсю сваю сілу. Захоплены, ён не заўважыў, як падышоў дзядзька Ярома, паклаў яму на плячо сваю вялікую цёплую далонь.
— Пачакай, сынок. Дай-тка і мне косці свае размяць. А ты астынь крыху.
Ён забірае ў Арцёма рыдлёўку, адвальвае камяк жоўтай гліністай зямлі.
Раскідаўшы прызбу, выцер далонню лоб, спытаў:
— А маці дома?.. Ну, калі дома, тады пайшлі, пагаворым.
Ярома ўвальваецца ў хату, бесцырымонна, як у сябе дома, садзіцца ля стала, выцягвае з-за пазухі цёмную бутэльку, моцна прыпячатвае яе да абруса. З кішэняў вымае па адным курыныя яйкі, абкладвае імі бутэльку. Калі апошняе яйка легла на стол, ён зняў сваю калматую шапку, паклаў побач, сказаў:
— Дабрыдзень, Ганна. Зайшоў праведаць цябе, пра Пятра даведацца. Можа, падмога якая трэба?
— Дзякуй, дзякуй, Ярома! Падмогі мне ніякай не трэба, — адказвае маці і пачынае збіраць сняданак.
— За хлеб-соль дзякуй, Ганна. Толькі ты ўсё гэта прыбяры. Я раніцой не ем... Гарэлку п’ю. Так яно, ведаеш, выгадней, расходаў менш, — жартуе Ярома.
— Гэта ты дарэмна, Ярома... здароўе сваё губіш, — шкадуе яго маці.
— Няма для каго мне здароўе берагчы.
— Для дачкі сваёй.
— Грэбуе яна мной. Кажа, што я яе сарамачу перад людзьмі, п’янствую. А ці ведае яна, чаму п’ю, дачка мая? Эх-ма... адзінокі я, Ганна, як былінка пры дарозе. Нікога ў мяне на свеце няма. А да людзей у мяне жаласць... Не магу я гора чалавечае бачыць.
Ён адкаркаваў бутэльку і за адзін раз апрастаў яе. Нават не зморшчыўся, пачаў піць сырыя яйкі. Калі расправіўся з апошнім, скруціў «казіную ножку», густа задыміў.
— А як з Пятром? — парушыў ён маўчанне.
Яркі прамень сонца прабіў густыя тытунёвыя воблакі, што расцягнуліся па пакоі, слізгануў па твары маці, высветліўшы кожную маршчынку на ім. Арцём блізка-блізка ўбачыў яе вочы, замутнёныя журбой.
— Чуў я далёкім слыхам, нібыта Зарудны мужчынам расказваў, што выпусцяць яго хутка.
— Усякае кажуць. Ды не верыцца ўжо мне, — уздыхае маці.
Быццам адшукаў ён тых партызанаў, у якіх важныя дакументы ад вайны захаваліся. Пра Пятра там твайго сказана.
Набрынялы хмелем, мякка, ціха, як махорачны дым, сцелецца хрыплаваты яго голас. Малінава-ружовы румянец расцёкся па твары, быццам разгладзіў маршчыны, замуціў вочы.
— Вось што, Ганна, — мяняе ён гаворку, — па мальца твайго я прыйшоў. Без справы ён у цябе, а значыцца, і без сэнсу. Няхай да мяне ходзіць, навучу яго шавецкай справе. Глядзіш, каму што пашые, падаб’е, а табе — падмога.
— Пойдзеш, сынок? — пытаецца маці.
— Пайду, мама, — радасна згаджаецца Арцём. — І як толькі навучуся, пашыю табе самыя прыгожыя туфлі. Нават прыгажэйшыя за тыя, што табе падарыў тата.
— Малайчына, хлопец, малайчына! Адразу відаць — бацькоўская жылка. А раз так — пойдзем за работу брацца.
Маці глядзіць на Арцёма доўгім і такім пяшчотным поглядам, што яму хочацца прытуліцца да яе, сказаць самыя ласкавыя словы. Але ён стрымаўся, засаромеўся гэтага парыву, апусціў галаву, нахмурыўся.
Ярома ўстае, прапаноўвае:
— Збірайся, Арцёмка. Мне сёння перадкі пацягнуць трэба. А ў нядзелю пойдзем з табой на базар новыя боты прадаваць.
Жыў Ярома недалёка. Старэнькая хатка яго з тоўстых бярвенняў нагадвала лазню цёткі Матруны. Стаяла яна ля самай рэчкі, двума невялікімі акенцамі глядзелася ў ваду. Ззаду быў агарод з трыма разлапістымі яблынямі і маладым вішняком каля плота. Калі яны ўвайшлі ў хату, рэзкі пах сырамятных скур, воску, насмоленай дратвы непрыемна заказытаў нос. Арцём з непрывычкі зморшчыўся, ледзь не задыхнуўся ад цяжкага духу, але не падаў выгляду. У адно імгненне акінуў вачыма няхітрае ўбранства хаты: даўно нябеленая печ, жалезны ложак ля сцяны, стол без абруса з брудным посудам і вядро з вадою. Ля другой сцяны — нізкі доўгі варштат з інструментам, драўлянымі калодкамі, абрэзкамі белых, чорных, карычневых скур, кучкамі медных і жалезных цвікоў і іншай дробяззю, якая неабходна шаўцу. Тут жа стаяў нізкі зэдлік з прагнутым сядзеннем, сплеценым са скураных паяскоў. Ля дзвярэй, на цвіках, вісела старое адзенне.
— Вось так я і жыву, Арцём, — вешаючы на цвік паддзёўку і шапку, сказаў Ярома. — Падабаецца табе ў мяне? Ну, раз падабаецца — пачнём працаваць. Я толькі вось чайку сагрэю.
Ён дастаў з-пад лаўкі керагаз, паставіў на агонь чорны ад копаці чайнік, пачаў нетаропка тлумачыць:
— Спачатку я цябе навучу дратву сукаць. Потым, калі на вус хутка будзеш наматваць,— дам сшываць халявы. Справішся — дазволю заднікі прышываць. А як з імі зладзіш, паспрабуеш перадкі нацягваць. Гэта работа асаблівая. Тут трэба скуру як сваё сэрца адчуваць. Ледзь перацягнуў — яна і трэснула, бот сапсаваў, не дацягнуў, форму страціў. А без формы бот як валёнак. Хто яго купіць? Абутак любы — ён перш за ўсё формы патрабуе, прыгажосці. Ну, а як ужо гэты сакрэт спасцігнеш, усё астатняе як па масле пойдзе... Падэшву прыбіць ці аздобу зрабіць — гэта ты зможаш. Была б толькі ахвота.
— Ахвота ёсць, дзядзька Ярома.
— Калі ахвота ёсць — навучышся.
Яго хрыплы басавіты голас, нібы цаглінку да цаглінкі, нетаропка выкладвае словы ў стройны рад. Арцём пільна прыслухоўваецца да кожнай заўвагі, стараецца запомніць, захаваць у памяці ўсё, што кажа Ярома.
Работа спорылася. Праз месяц Арцём ужо сшываў халявы, прышываў заднікі, спрытна прыбіваў драўлянымі цвікамі скураную падэшву на хромавы бот. Толькі вельмі балелі пальцы, зрэзаныя дратвай. Не адмывалася ніякім мылам смала на руках.
Часта заходзілі суседзі, нейкія незнаёмыя людзі, прасілі адрамантаваць абутак. Увесь дробны рамонт Ярома аддаваў Арцёму, і ён спраўляўся з ім лёгка і хутка. Заробак увесь да капейкі аддаваў маці. Акрамя рамонту, за тыдзень яны рабілі адну пару ботаў. Ярома жалезным крукам чапляў калодку, з натугай выцягваў яе з новага бота, скабліў рашпілем канцы драўляных цвікоў. Затым расцягваў халявы на правілы, фарбаваў боты чорнай бліскучай фарбай і выстаўляў на варштат сушыцца. Боты атрымоўваліся на рэдкасць прыгожымі. Арцёму нават не верылася, што яны зроблены яго ўласнымі рукамі.
А ў нядзелю Ярома запіхваў па аднаму боту пад крысо паддзёўкі, падпяразваўся шырокім рэменем і разам з Арцёмам ішоў на базар. Яны пільна сачылі, каб не нарвацца на міліцыю, якая чамусьці не дазваляла прадаваць абутак. Па сходнай цане боты звычайна збывалі вяскоўцам.
— Боты трэба? — пытае Ярома, падыходзячы да групы мужчын.
— Які памер?
— А які табе трэба?
— Сорак пяты.
— У цябе не нага, а мядзведжая лапа, — жартуе Ярома. — Табе лапці насіць трэба, а не боты. У мяне сорак трэці.
— Мне патрэбен сорак трэці, — кажа другі мужчына.
— Пойдзем прымяраць, — прапаноўвае Ярома і, азірнуўшыся, вядзе пакупніка куды-небудзь за вугал. Пасля прымеркі, для прыліку патаргаваўшыся, пакупнік аддаваў Яроме грошы і хаваў боты ў мех ці сумку. А ў гэты час у Арцёма сэрца калацілася ад страху. Больш за ўсё ён баяўся, каб іх не ўбачыў міліцыянер. З таго часу ўсё жыццё Арцём будзе баяцца міліцыі.
Пасля ўдалага продажу ботаў Ярома запіваў. Яго часта можна было бачыць на вуліцах ці ля магазіна, дзе ён сакавіта і закавырыста, як ніхто іншы, лаяўся ці гучна пахваляўся кожнаму сустрэчнаму, што яго дачка «глаўурач рыёна». Піў ён з раніцы да вечара ў кампаніі такіх жа, як і сам, п’яніц, пакуль у кішэні не заставалася ніводнай капейкі. Тады запой спыняўся, ён станавіўся змрочны і маўклівы, як галодны на хлеб, накідваўся на работу, суткамі праседжваў за варштатам. Неяк майскім пагодлівым днём завітала прыгожа апранутая бялявая жанчына з такімі ж, як у Яромы, блакітнымі вачыма. Была яна ўсхваляваная і сярдзітая.
— Тата, скажыце нарэшце, калі вы мяне перастанеце ганьбіць?! Увесь горад смяецца нада мной і над вамі. Навошта вы крычыце на кожным рагу, што ваша дачка «глаўурач рыёна»? Што за дурацкая пахвальба? Мне сорамна! Разумееце, сорамна!
Яна села, стала каляровай хусцінкай выціраць павільгатнелыя вочы. Ярома маўчаў.
— І навошта вы столькі п’яце? Вы ж аблічча чалавечае страцілі. Паглядзіце на сябе, у чым вы ходзіце!
— Ведаю, дачка, што ты саромеешся мяне, таму яшчэ больш піць буду.
— Але навошта?! Навошта?! Які ў гэтым сэнс?..
Вачыма, поўнымі слёз, яна з мальбой глядзіць на бацьку, потым адварочваецца да акна. Арцём бачыць, як цяжка ўздрыгваюць яе маленькія круглявыя плечы, і яму робіцца шкада жанчыну.
— Горка мне, дачка... жыць горка. Сэрца маё не загойваецца, таму і п’ю, — жаласліва тлумачыць Ярома.
І ўжо шкада Арцёму іх абоіх, такіх блізкіх і такіх чужых, незразумелых адно аднаму і няшчасных.
Яна знікла так жа раптоўна, як і прыйшла, пакінуўшы на памяць аб сабе панурае, глухое маўчанне, тонкі водар свежага адзення і дарагіх духоў.
— Эх, дачка, дачка, — цяжка ўздыхнуў Ярома. — Я выгадаваў яе, вывучыў, у людзі вывеў... а яна цяпер мяне саромеецца, грэбуе. Навошта, маўляў, п’ю? А што мне ў гэтым жыцці засталося? Што мне ад яго трэба? За свае ж п’ю, не за чужыя. Развярэдзіла яна мне душу.
Ярома кінуў на варштат недароблены бот, устаў, падышоў да шафкі, адчыніў ніжнія дзверцы, дастаў непачатую бутэльку.
— У жыцці маім, Арцёмка, добрага было мала, — працягваў ён скардзіцца. Сеў на табурэцік, паставіў на варштат бутэльку, нарэзаў у міску хлеба і сала.
— Памятаю сябе гадоў з пяці. На Кубані мы тады жылі. Бацька мой багаты быў. Любіў гулянкі, гарэлку і баб асабліва. Неяк восенню загадаў работнікам вуліцу саломай услаць, мужчын сабраў, напаіў да бяспамяцця, а потым давай, як коней, у сані запрагаць. Здурнеў народ зусім. Усе равуць, рагочуць. Бацька ў сані — і баб туды цэлую араву, ды і давай запрэжку пугай паганяць. Мужчыны тужацца, праз усю вёску сані валакуць па саломе. Званочак пад дугой звініць. Бацька з бабамі цалуецца, на гармоніку іграе, песні гарлапаніць, крычыць на ўсю моц: «Гэй, халопы, шапкі далоў! Атаман вяселле гуляе...»
Любіў ён такія забавы. Страшны быў чалавек, хаця і прыгажун пісаны.
— А як жа маці ваша, дзядзька Ярома?
— Праз яго вельмі рана богу душу аддала. Я ўжо не памятаю яе. А як маці не стала, узненавідзеў я бацьку лютай нянавісцю.
— Я б не дараваў яму такое, — рашуча кажа Арцём. — Калі б хто-небудзь пакрыўдзіў маю маці, я яго забіў бы.
Ярома адпівае некалькі глыткоў з бутэлькі, нюхае хлебную скарынку, расказвае далей:
— У семнаццатым мужыкі прыкончылі яго. Курэнь запалілі з усіх бакоў, а яго ў агонь.
На момант уяўляецца Арцёму ахоплены шалёным полымем вялізны дом. Доўгія крывавыя языкі агню вылізваюць да вугальнай чарнаты сцены, высока ў небе зліваюцца ў тоўсты вогненны слуп. Барвовыя водбліскі далёка адхінулі начную цемру, высвецілі цёмныя постаці людзей, што тоўпіліся навокал. У цесным кальцы кідаецца чалавек, спрабуе вырвацца па волю. Але ні ў кога няма ні жаласці, ні спачування да яго. Нямыя, варожыя, маўклівыя людзі перагароджваюць яму дарогу, хапаюць за рукі, раскачваюць і, як мяшок, кідаюць у полымя. Перадсмяротны страшны крык скалыхнуў мёртвы стэп...
Арцём углядаецца ў Ярому, намагаецца адгадаць, аб чым той думае. Але твар яго зусім спакойны, погляд нерухомы і самотны. І цяжка зразумець, шкадуе ён маці, ці праклінае бацьку, ці ў сваёй старэчай памяці спрабуе ажывіць бляклыя малюнкі свайго бязрадаснага дзяцінства.
— А як жа вы ў нашы месцы трапілі? — цікавіцца Арцём.
— Гэта доўгая гісторыя. Сумна мне на Кубані было, журботна. Плаўні з камарамі ды стэп навокал. Няма за што воку зачапіцца. Падаўся я на Урал. Цягнула мяне да новых харошых людзей, свет хацелася пабачыць. Гэта цяпер некаторыя ўсё пад сябе грабуць... На Урале я пражыў доўга. Кім толькі не быў! Больш за ўсё мне запомнілася рака Чусавая, па якой лес сплаўлялі, усялякі тавар. Вось гэта рака — звер! Па вясне як разбушуецца, бывала, колькі спраў натворыць, колькі гора наробіць людзям!
Ярома гэтак жа нетаропка, як і расказвае, дастае з кішэні пакамечаную газету, адрывае ад яе кавалачак, сыпле з капшука махорку і, наслініўшы краёк, згортвае цыгарку, рассыпаючы на штаны тытунь.
— У якім годзе, ужо не памятаю, ледзь не аддаў я богу душу на гэтай праклятай рацэ. Паводка паднялася высока, плынь хуткая. Шмат тады плытоў разбілася. У тым ліку і наш. Вынесла нас на быстрыню і паперла прама на «баец». Гэта скала такая пасярод ракі. Як ні грэблі, як ні рваліся, але не змаглі вывернуць плыт. Ударыліся мы бортам аб гэты баец, і ўсіх змыла вадой. Крыкі, праклёны. Мяне людзі з берага выратавалі. А тых, хто слабей быў целам, Чусавая забрала. Было гэта не так далёка ад Пярмі.
Арцём як зачараваны слухае Ярому, уяўляе бездапаможных людзей, якіх шалёная рака топіць у ледзяной каламутнай вадзе.
Вечарэе. Тонкі, празрысты, як вэлюм, змрок затапляе хату.
Ярома паклаў няголены падбародак на вялікія вузлаватыя, як карэнні, кісці рук з парэзанымі дратвай пальцамі, глыбока зацягваецца дымам, выпускае яго тонкімі струменьчыкамі. Вочы нібы зацягнутыя вільготным туманам — нерухомыя, задуменныя.
— Дзядзька Ярома, а што ж потым? — нясмела парушае яго думкі Арцём.
— А потым нічога, сынок. Пажыў у Якуціі, на далёкай Поўначы. Чалавек усюды аднолькавы: і добры, і злы, і прагны, і шчодры. Усюды яму лёгка і цяжка. У трыццатыя гады сюды трапіў. Жонку тут сабе знайшоў, прыжаніўся, ну і назаўсёды застаўся.
— Адкуль жа вы бацьку майго ведаеце?
— Ты лепш спытай, хто яго не ведае. У сорак трэцім, памятаю, пайшоў я ў разведку, ды каля вёскі на засаду напароўся. Адстрэльваўся, пакуль патроны былі. А калі ў нагу параніла, зразумеў, што не выйсці мне жывым... Было гэта ўначы. Каля балота, дзе мяне прыціснулі, кучы ламачча навалены. Будзь што будзе, вырашыў я, і залез пад гэты сушняк. Ляжу ні жывы, ні мёртвы. Чую, немцы падыходзяць, гергечуць. Доўга шукалі мяне па балоце, стралялі. Потым сталі сушняк варушыць нагамі. Ну, вось і канец твой прыйшоў, Ярома, думаю сабе. Усё маё жыццё перад вачыма ўмомант прамільгнула. Але, відаць, надакучыла ім мяне шукаць, пастралялі, пастралялі і пайшлі. Да раніцы я сцёк крывёю, і ўжо не было сіл нават на тое, каб выбрацца са схованкі. І так мне горка і крыўдна стала, што паміраць даводзіцца не ў баі, не па-чалавечы...
Ачомаўся я ў атрадзе і самому сабе не паверыў. А атрымалася так, што бацька твой чуў начную страляніну і раніцой выправіўся ў лес, як мне потым расказваў, агледзець месца бою. Натрапіў на крывавы след, які і прывёў прама да кучы ламачча. Так і знайшоў ён мяне.
— А чаму вы адзін, дзядзька Ярома? Няўжо ў вас нікога, акрамя дачкі, няма? — зусім як дарослы пытаецца Арцём.
— Эх, сынок, сынок! — цяжка ўздыхае Ярома. — Была ў мяне сям’я... Жонка, трое сыноў, дачка. Вялікая сям’я. У сорак трэцім спалілі іх немцы. Засталася адна Клава. Зусім выпадкова — у лесе карову пасвіла. А так бы і яе...
— Як жа гэта? За што? — ускідваецца Арцём і адчувае, як узнімаюцца на галаве валасы, а па целе прабягаюць дрыжыкі.
— Ды ні за што... Сагналі людзей з трох вёсак у адзін хлеў, аблілі карасінам і падпалілі... Думалі народ запалохаць, партызанам помсцілі.
Насупраць за ракой відна хата, вокны якой палаюць водбліскамі захаду. Барвовае святло ад іх адбіваецца вузкімі палоскамі на твары Яромы. Арцём бачыць, як з ягоных вачэй выкаціліся дзве слязінкі і папаўзлі па шчоках, падобныя на дзве кропелькі крыві.
Ярома дапівае гарэлку, кідае бутэльку ў парог, прагна зацягваецца дымам.
— Таму і п’ю. Горкае гора сваё заліваю. Злосць-нянавісць таплю ў гарэлцы. А яна, Клава, зразумець не хоча, асуджае, што я такі... А я люблю яе! Ох як люблю, крывіначку маю, і ганаруся ёю. Ды і каго ж мне яшчэ любіць, калі не сваю адну-адзіную дачушку?
...Патухаюць вокны. Гусцее вячэрні змрок, зацягвае ліловай смугой Яромаў твар... І ўжо няма перад Арцёмам ні Яромавай хаты, ні дачкі яго Клавы.
Ён спахапіўся, што даўно стаіць над абрывістым берагам высахлай ракі. Арцём увабраў у плечы галаву, глыбей засунуў рукі ў кішэні плашча, рушыў дахаты.
З дзвярэй выходзілі людзі. Потым вынеслі труну і паставілі на машыну. Самыя блізкія селі ў кузаў. Арцём на машыну не палез. Яму хацелася пехам праводзіць бацьку туды, адкуль ніхто не вяртаецца.
У весніцах Арцём сутыкнуўся з маладым мужчынам. Вочы ў яго блакітныя, як вясновае неба, валасы, густыя, русыя, баранчыкамі кучаравіліся на скронях. Толькі нос псаваў знешнасць, быў расплюшчаны, уціснуты ў пераноссі, як у баксёра.
— Прымі, дружа, мае самыя шчырыя спачуванні, — кажа ён і моцна сціскае Арцёмаву руку. Той недаўменна глядзіць яму ў твар, дарэмна напружвае памяць. — Не памятаеш хіба мяне?
— Не прыпомню,— вінавата круціць галавой Арцём.
— Лінька! Лінька я... У цюрагах і калоніях дзесяць год адбыў. А цяпер вось якар кінуў. Хопіць! Надакучыла! Жыць хочацца па-людску... Выбачай, табе зараз не да мяне.
Лінька праслізнуў праз брамку, згубіўся ў натоўпе. І тут жа надрыўна застагнаў, заплакаў аркестр. Музыканты падаліся за машынай, выдзімаючы з медных труб жалобны марш. Следам рушыў народ. Разам з усімі ішоў і Арцём.
...Арцём вяртаўся з базару з дзядзькам Яромам. Дзве пары ботаў яны збылі сялянам, не абышлося без барышу. Таму Ярома выпісваў нагамі адмысловыя выкрутасы і крычаў ва ўсё горла п’яным голасам:
— Пастухі вы ўсе! Пастухі! А мая дачка — глаўурач рыёна, — і дадаў мудрагелістую лаянку.
Цікаўныя спыняліся, глядзелі, пасмейваліся, знарок дражнілі яго. Арцём ледзь прыцягнуў Ярому дамоў, распрануў, паклаў на ложак. Стары адразу ж заціх, скруціўся абаранкам, як маленькае дзіця. Арцём прыкрыў яго коўдрай, зачыніў за сабой дзверы і пайшоў па вуліцы. Рабіць яму не было чаго, а ісці дахаты не хацелася. Быў надзіва прыгожы дзень. Па краях сіне-блакітнага неба ўскіпалі воблачкі, акаймоўвалі белымі хвалямі. У зіхоткім сонечным разліве той жыццёвы круг з шавецкімі клопатамі, з п’яным буянствам Яромы, у якім замыкаўся апошні час Арцём, здаўся яму цесным і нікчэмным. Яго пацягнула да людзей, і ён прыбавіў кроку, быццам хацеў як мага хутчэй уцячы ад тых пачуццяў, што захліснулі яго. Але куды ісці? Блізкіх сяброў у яго не было, і ён без усялякай мэты, без якіх-небудзь пэўных намераў рушыў да магазіна.
Там, як заўсёды ў базарныя дні, тоўпіўся народ, стаялі вазы, запрэжаныя худымі калматымі клячамі. Крыху воддаль Арцём убачыў такіх жа, як і сам, ці, можа, крыху старэйшых падлеткаў. У цесным коле іх размахваў рукамі п’яны Донька-дурненькі, танцаваў і спяваў пахабныя куплеты, а хлапчукі заходзіліся ад смеху. Донька закатваў зенкі наіўна-шчаслівых вачэй і цягнуў вісклівым тонкім дыскантам.
Доня адбіўся ў памяці Арцёма сур’ёзным маўклівым хлопчыкам. Жыў ён у бараку ў канцы вуліцы з маці — выхавацелькай дзіцячага дома. Ягоны бацька ў вайну прапаў без весткі.
Арцём ніколі не бачыў, каб Доня, як іншыя хлапчукі, ганяў футбольны мяч, вудзіў у Куцеенцы печкуроў ці гуляў у лапту. Хадзіў ён павольна і нячутна, заўсёды з кніжкай пад пахай, паглыблены ў нейкія свае думкі. Але часцей за ўсё ён сядзеў на лавачцы ля барака і чытаў ці майстраваў караблікі, ветракі, нейкія дзіўныя машыны. Настаўнікі яго паважалі, ставілі ў прыклад аднакласнікам, прадказвалі яму вялікую будучыню.
Але неяк Доня прыйшоў да дырэктара і рашуча заявіў:
— Я вынайшаў вечны рухавік. Ніхто да мяне гэтага не здолеў зрабіць... Я хачу паказаць вам...
Дырэктар спачатку паглядзеў на яго разгублена, а потым вочы яго напоўніліся спачуваннем.
— Сядайце, сядайце, калі ласка, — замітусіўся ён. — Раскажыце, як ён дзейнічае.
Доня ўзяў крэйду, падышоў да дошкі, моўчкі начарціў конусападобную трубу з лопасцямі на канцы, а ўнізе — нейкае збудаванне. Калі ласка здзіўлена наглядаў за вучнем, пакуль той не загаварыў.
Доня гаварыў з запалам і доўга, але Калі ласка яго ўжо не слухаў. Ён вымучана ўсміхнуўся, падзякаваў вынаходніку і сказаў, што падумае, як лепш прымяніць гэту ідэю.
Доню не задаволіла гутарка з дырэктарам, і ён стаў чапляцца да кожнага сустрэчнага, дакучліва расказваць пра сваё вынаходніцтва. Спачатку яго ўважліва слухалі. Потым сталі пасміхацца, а часам і здзекавацца. Доня, абражаны абыякавасцю і неразуменнем, лез у бойку, хадзіў скардзіцца на вучняў у настаўніцкую. Аднойчы падкаціла да школы «хуткая» і забрала Доню. Ён таямніча знік, а праз год паявіўся зноў ужо ў тым абліччы, у якім быў цяпер каля магазіна.
Калі Арцём падышоў зусім блізка, ад хлапчукоў адкаціўся нізкарослы кучаравы падлетак з прыгожымі, як у дзяўчыны, нябеснага колеру вачыма. Пакатыя, не па ўзросту шырокія плечы шчыльна аблягала блакітная кашуля, з-пад якой былі бачны сінія палоскі марской цяльняшкі. Чорныя, як сажа, клёшныя штаны з востра адпрасаванымі стрэлкамі накрывалі чаравікі.
— Прывітанне, Негр! Кажуць, цябе са школы турнулі?
— Здарова, Лінька, — Арцём сціснуў працягнутую руку, сказаў абыякава: — Быў выпадак.
— За што?
— Ды Зосім...
— Вунь як, — хмыкнуў Лінька, прыўзняў крылы броваў, а рукі яго нетаропка нырнулі ў кішэню.— У мяне з ім таксама старыя рахункі. Курыць будзеш?
— Не, не куру.
Лінька пагрэбліва глянуў на яго, з’едліва ўсміхнуўся, вывернуў ніжнюю губу:
— Можа, ты і да дзевак не ходзіш? І гарэлку не п'еш?
— І гарэлку не п'ю, і да дзяўчат не хаджу, — пачырванеў Арцём.
— Ну і дзівак... У нас у Дымках такіх няма, — з падробленым расчараваннем прамовіў Лінька і цыркнуў праз зубы сабе пад ногі.— А дзе ты зараз?
— У Яромы. Боты кляпаем.
— Гарбееш, значыць?
— Гарбею.
— А башлі маеш?
— Ды так... хапае.
— Вось я і чую — псінай ад цябе патыхае, прама з ног валіць. Думаю-гадаю, ці то з сабакамі спіш, ці не мыешся. Трэба мяняць занятак, Негр.
Арцёмаў твар заліла чырвань. Лінька, нібы нажом па сэрцы, паласнуў яго па самалюбству. Але Арцём авалодаў сабой, утаіў крыўду. Ён ведаў, што ад яго сапраўды патыхае застаялым душком сырамятных скур, лаку і махоркі.
— Хацеў бы памяняць, ды не бяруць на работу. Непаўналетні я.
— Правільна кажаш, — пагадзіўся Лінька, піхнуў кулаком Арцёма ў грудзі, спытаў: — Бацьку твайго, я чуў... зацапалі.
— Ага, — не адразу адказаў Арцём, спахмурнеў і зноў адчуў укол болю, быццам нехта незнарок дакрануўся да незагоенай раны.
— За што? Ён жа чалавек добры...
— Адкуль я ведаю?! Адчапіся ты! — раззлаваўся Арцём.
— Чаго ты? Я ж да цябе па-сяброўску.
— Абрыдла! Усе пытаюць. А навошта? Каму якая справа?! — ускінуўся Арцём.
— Не падай духам. Апаровічаў я паважаю. Бацьку твайго асабліва. Калі б не ён тады, не ведаю, што са мной зрабіў бы Зосім.
Арцём маўчаў, а Лінька некалькі разоў змерыў яго поглядам і сказаў:
— Хочаш, я цябе ў сваё кодла вазьму? З сапраўднымі людзьмі пазнаёмлю. Хлопцы што трэба.
Арцём вагаўся. Вядома, заманліва мець такіх сябрукоў, але ж і страшнавата было звязвацца з Лінькам. Два старэйшыя яго браты і бацька ўжо не адзін год знаходзіліся ў калоніях. Лінька ўпэўнена ішоў па іх слядах. Уся задняпроўская «блатва» лічыла яго сваім атаманам. І ён выклікаў давер: быў адважны і задзірлівы. Хадзілі чуткі, што на сумленні Лінькі нямала крадзяжоў. Так гэта ці не, Арцём не ведаў. Яго прыцягвала Лінькава смеласць, але разам з тым насцярожвала і нават палохала грубая разбэшчанасць.
— Ну дык як, Негр?
— Не ведаю.
— Дрэйфіш? Баішся ў штаны нахезаць?
— Не дрэйфлю. Перад Яромам няёмка.
— Дзівак ты... Падумай! Толькі глядзі, пра нашу размову — нікому! Зразумеў? А то зубоў у роце не ўтрымаеш. Пад старасць арэшкаў нечым будзе пашчоўкаць... Ну, трымай краба, — Лінька працягнуў яму растапыраную, са скурчанымі пальцамі пяцярню. — А мы сёння Зосіму ўстроім рабінавую ночку.
— Зосіму?! — перапытаў Арцём. — І я з вамі пайду.
— Даўно б так, — пахваліў яго Лінька. — Тады ў дзевяць на мосце.
У прызначаны час Арцём быў на драўляным мосце з хісткімі парэнчамі, масніцы якога ашчэрваліся тоўстымі ржавымі цвікамі. Будавалі яго адразу пасля вайны спехам, так, як, дарэчы, тады рабілі ўсё самае неабходнае. Гэты сціплы з выгляду масток цераз Куцеенку ў свой час добра паслужыў людзям. Ён звязваў цэнтральную магістраль, якая разразала горад на дзве роўныя часткі, і выводзіў бясконцую плынь грузавых машын з Украіны і Малдавіі на Ленінград, Маскву, Мурманск. Потым, калі пабудавалі новы мост, стары ў параўнанні з тым стройным і прыгожым жалезабетонным, стаў як бы гістарычным экспанатам.
Але людзі не забываліся пра яго. Дарослым падабалася пастаяць на ім, пагаварыць пра жыццё. Юнакі і дзяўчаты назначалі тут свае спатканні. Хлапчукі любілі на быстрыні паміж тоўстых драўляных быкоў вудзіць плотку, акунёў, печкуроў.
Да прыходу Арцёма тут ужо тоўпіліся падлеткі. Лінька пазнаёміў яго з сябрамі:
— Негр пойдзе з намі. Хлопец свой... Бацька ў яго ў законе.
— Ды чаго там? Няхай застаецца. Ён жа наш, задняпроўскі.
— Галоўнае, каб не закладваў.
— Наконт гэтага галавой ручаюся, — запэўніў Лінька.
Арцёма крануў давер Лінькі, ён адразу адчуў сябе больш упэўнена ў гэтай пакуль што незнаёмай кампаніі.
— Што будзем рабіць? — спытаў нехта.
— Перш-наперш зойдзем у «Мутнае вока», хлабыснём па шклянцы, а там бачна будзе,— распарадзіўся Лінька.
Кампанія рушыла на вуліцы. Лінька ішоў віхлястай паходкай, з рукамі ў кішэнях, пыхкаў «беламорынай», напяваў сабе пад нос:
Когда я был мальчишкой,
Носил я брюки-клеш...
Астатнія падхоплівалі:
Соломенную шляпу,
В кармане финский нож.
Арцём не ведаў слоў песні, што спявалі хлопцы, але падладжваўся пад іх, імкнуўся падпяваць. Хутка падышлі да «Мутнага вока». Яно па завязку было набіта людзьмі. Ля высокіх сталоў, заваленых рыбнымі вантробамі, луской, аб’едкамі, мужчыны наліваліся півам, танным віном. Калі зайшоў Лінька са сваёй кампаніяй, усе расступіліся. Арцём адзначыў, што Ліньку тут паважалі і нават баяліся. Вунь як папёр прама да «паплаўка»! Узяў некалькі бутэлек віна, па чарзе напаўняў шклянку і пускаў па кругу. Калі выпілі ўсё, задымілі папяросамі і выйшлі вон. Ад віна ў Арцёма закружылася галава, цела здалося незвычайна лёгкім.
У парку было людна. З рупара соладка ліўся жаночы голас. Ён спяваў пра «ландышы светлага мая прывет». У ліпавых алеях прагульвалася па-святочнаму апранутая моладзь. Некаторыя куплялі білеты і ішлі на танцпляцоўку. Але большасць па некалькі гадзін запар прасавала асфальт, разглядала сустрэчных.
На цэнтральнай алеі Лінькава світа ўрэзалася ў чалавечы натоўп і, штурхаючыся, пакіравала супраць плыні. Хлопцы саступалі ўбок, дзяўчаты з абурэннем кідалі ўслед:
— Зноў гэтыя хуліганы!
Упэўнена і шумна ўваліліся на танцпляцоўку. Лінька выпнуў грудзі, піхаў плячыма хлопцаў і дзяўчат, ішоў уперавалку, нібы рабіў круг гонару. Сябрукі цягнуліся за ім гуськом. Арцём замыкаў шэсце і лавіў сябе на думцы, што яго перапаўняе гордасць: ён сярод такіх моцных і смелых хлопцаў, якіх усе баяцца. Потым яны стоўпіліся насупраць аркестра, і Лінька плюнуў сабе пад ногі, грэбліва сказаў:
— Адны чувіхі. Нават пабіцца няма з кім.
— Праўда, Лінь. Нават банку няма каму прыварыць.
— Лінь, а можа, гарадскім увалім, га?
— Няма настрою, — адмахнуўся Лінька, — іншым разам.
У горадзе спрадвеку існавала варожасць паміж задняпроўскімі Дымкамі — з аднаго боку, і «вакзалам», «горадам» — з другога. Ніхто не ведаў яе прычыны, не памятаў, з чаго яна ўсчалася. Але факт: задняпроўцы па адзін бок Дняпра, усе астатнія — па другі, а паміж сабой — лютыя ворагі. Задняпроўцы вечарам баяліся паяўляцца па адным у раёне вакзала ці ў цэнтры горада. Адзіночак, якія адважваліся пераступіць у забаронены час свяшчэнныя межы, білі жорстка і бязлітасна. Але ва ўсіх сутычках, ці то гэта была проста кулачная бойка, ці «бітва» з нажамі і каменнем, перамагалі задняпроўцы. Страшная, але зайздросная слава замацавалася за Дымкамі. Паміж сабой жа яго жыхары амаль ніколі не спрачаліся, не біліся — за рэдкім выключэннем, — жылі мірна і дружна.
Калі над горадам навіс халодны змрок, Лінька і яго кампанія здаволіліся блуканнем па парку і вярталіся дадому. Гаварылі гучна, спрачаліся, спявалі блатныя песні. Сваю мову перамешвалі такой лаянкай, што выпадковыя прахожыя кідаліся ў бакі. Лаяліся не ад злосці, не ад недахопу слоў. Рабілі гэта ад жадання здавацца горшымі, чым былі на самой справе. Да такой высновы Арцём прыйдзе пасля, калі ўжо стане дарослым і будзе не раз у памяці перабіраць прыгоды свайго дзяцінства. Цяпер жа ад гэтай адборнай цынічна-грубай лаянкі ён адчуваў няясную ўзрушанасць і нават асалоду. Ля моста яны сустрэлі хлопца з дзяўчынай.
— Ну што, паказычым яго? — спытаўся Лінька.
— Ох, як банку прыварыць хочацца!
— А калі гэта наш?
— Свайго чапаць не будзем.
— Ды не... гэта хутчэй за ўсё гарадскі — інтэлігент. Нашы ў капелюшах не ходзяць, — катэгарычна сказаў Лінька і крыкнуў: — Прывітанне, кавалер!
— Добры вечар, — прыпыніўся хлопец.
— Дай закурыць!
— Калі ласка, — выцягнуў з кішэні пачак папярос, падаў Ліньку. Той закурыў, пачаставаў сябрукоў, у тым ліку і Арцёма, вярнуў папяросы, ветліва спытаў:
— А ты адкуль?
— Як адкуль?
— Ну, у сэнсе...
— З горада, а што?
— А-а, з горада, — шматзначна, як бы са здзіўленнем прамовіў Лінька. — А ты хіба не ведаеш, што мы забараняем гарадскім праводзіць нашых чувіх?
— Я тут нядаўна жыву.
Незнаёмца акружылі. Ад страху той, відаць, страціў мову.
Дзяўчына ведала, якая можа быць расправа, таму жаласліва прасіла:
— Ну за што вы?! Адпусціце яго. Ён жа вам нічога дрэннага не зрабіў...
— Вось што, чувіха, — сказаў Лінька. — Я табе абяцаю, што біць мы яго не будзем. Але мост змераць запалкай ён павінен. А ты чашы адсюль, пакуль я добры.
Дзяўчына заплакала і пабегла, а яе праважаты, ні жывы ні мёртвы, аддаўся на волю натоўпу. Нібы вострым нажавым болем апякло Арцёма. Яго скаланула, калі ён уявіў сабе на імгненне, як зараз спакойна і абыякава пачнуць біць хлопца. Цела яго напружынілася і сціснулася, у роце перасохла, а сэрца, здавалася, вось-вось выскачыць з грудзей.
— Лінька, не трэба, не трэба біць... Навошта, — слабым дрыготкім, нейкім чужым голасам папрасіў Арцём.
— Не хезай у штаны! На ліха ён нам здаўся! — злосна абарваў яго Лінька, а хлопцу загадаў: — Ну што, пайшлі мост мераць.
Той не супраціўляўся, — пакорліва пайшоў за Лінькам. На мосце, скупа асветленым цьмянымі электрычнымі лямпачкамі, Лінька дастаў з кішэні карабок з запалкамі, узяў з яго адну, падаў незнаёмцу і загадаў:
— Будзеш мераць з самага пачатку да канца. Зразумеў? Ну вось і добра. Я ведаю, што гэта цяжэй, чым землямеру, таму што запалка карацейшая, але я думаю, ты справішся. Фраер ты інтэлігентны, у капелюшы ходзіш, датумкаеш, што да чаго. Давай пачынай.
Хлопец згорбіўся і пачаў запалкай мераць дошку. Лінька стаяў у сваёй звычайнай позе і пасміхаўся. Яго прыяцелі ад асалоды вішчалі, нібы дзікуны, нешта незразумелае выкрыквалі. Толькі Арцём у здранцвенні наглядаў за сцэнай і не верыў у яе рэальнасць. Ускіпела злосць на Ліньку, на ўсіх яго сябрукоў... Ён хацеў кінуцца на Ліньку з кулакамі, паваліць яго і біць да таго часу, пакуль той не стане крывавым кавалкам мяса. Але ён ведаў, што калі зробіць гэта, то сам праз некалькі хвілін стане такім жа. І не ў думках, а наяве. Жывёльны страх перад болем стрымліваў Арцёма. І ён, як паралізаваны, стаяў ля парэнчаў, не ў стане нават варухнуць рукой ці нагой. Пасля Арцём будзе не раз успамінаць гэты выпадак і шкадаваць, што не абараніў чалавека, будзе саромецца той слабасці і баязлівасці, што прыкулі яго на адным месцы.
— Не магу я больш... стаміўся, — павольна разагнуўся хлопец.
— А ты на калені. Так будзе зручней, — параіў Лінька.
Ён апусціўся на калені і зноў стаў мераць. Кампанія па-ранейшаму заходзілася ад смеху. Калі нарэшце мост быў перамераны, Лінька зняў з хлопца капялюш, надзеў сабе па галаву, падвёў вынік:
— Ну вось, фраер, цяпер ты будзеш ведаць, які доўгі і цяжкі шлях да задняпроўскай чувіхі. Ідзі дамоў і ўсім раскажы, зразумеў? А капялюш падары мне. Ён мне больш да твару. Правільна кажу, пацаны?
— Законна, Лінь.
— На ім ён як сядло на карове.
— Вось бачыш! Значыць, давай шуруй... тупай. А то я магу і раззлавацца.
Хлопец нічога не сказаў, апусціў галаву і паплёўся назад. Нібы каменне, услед яму ляцелі зняважлівыя словы.
Неўзабаве пачуўся слабы глухі гул, які паступова нарастаў. Усе глядзелі ў той бок, дзе чорная стужка шашы злівалася з цемрай, растваралася ў ёй. Там было відно, як два пругкія промні святла, нібы пражэктары, паролі цемру, высока ўпіраліся ў неба, дрыжалі і гайдаліся на ім шырокім светлым зарывам.
— МАЗ! — упіўся поглядам у цемру Лінька. — Шуруй, Негр, да плота. Ляж і пільна глядзі за дарогай. Калі раптам мільтоны, крычы «атас» і сам змывайся. Зразумеў?
— Зразумеў, — адказаў Арцём і адчуў, што яму страшна. І гэты страх дрыжыкамі закалаціў усё яго цела.
— Братва, хутчэй стужку! — крыкнуў у цемры Лінька.
Арцём адбег убок, паваліўся, шчыльна прыціснуўся да халоднай зямлі. Ён адчуваў гулкія штуршкі крыві ў скронях, прагна ўдыхаў духмяны вільготны пах травы. Арцём бачыў, як хлопцы цераз шашу на метровай вышыні пацягнулі нейкую стужку, а самі рассыпаліся па канавах. Усё раптам нібы вымерла, толькі зверху з-за гары ўжо зусім блізка чуўся роў матора. Ад фар машыны падалі два яркія снапы святла, разліваліся па дарозе, высвятлялі кожную калдобіну на ёй, кожную былінку на ўзбочыне. Пераадолеўшы спуск на халастых абаротах, машына рванулася на пад’ём, натужліва зараўла, але тут жа некалькі разоў чхнула і спынілася перад нацягнутай стужкай. З кабіны выскачылі два дужыя дзядзькі, доўга прыглядаліся да стужкі, мацалі яе рукамі, потым адзін з іх ірвануў яе на сябе, засмяяўся, вылаяўся і сказаў:
— Цэ ж пацаны, Міцяй!..
Яны зноў забраліся ў кабіну, машына завурчала. У гэтае імгненне з канавы вынырнула цёмная постаць і кінулася да задняга борта. Гэта быў Лінька. За ім матлянуліся астатнія. А яшчэ праз некалькі секунд Арцём пачуў, як на зямлю стала падаць нешта цяжкае і мяккае. Неўзабаве, калі тры мяшкі з яблыкамі сцягнулі на ўзбочыну і схавалі за плотам Лінькавага дома, а машына набрала ход і знікла за пагоркам, усхваляваныя і разгарачаныя, хлопцы выхваляліся адзін перад адным, расказвалі, як рэзалі брызент, як спрытна і хутка праз дзірку выцягвалі мяхі з яблыкамі і кідалі за борт. Усе адчувалі сябе героямі, усё роўна як толькі што зрабілі нешта надзвычайнае. Арцём стаяў убаку, яму было сорамна. Ён ведаў цяпер, што больш ніколі не прыйдзе ў Лінькава кодла. Помста, якая прывяла яго сюды, здавалася цяпер да смешнага недарэчнай і непатрэбнай.
Калі ўсе нашумеліся, яблыкі раздзялілі пароўну, Арцём паспрабаваў адмовіцца ад сваёй долі, але Лінька злосна загадаў:
— Ведаеш, Негр, кінь фраерыцца. Зразумеў? Бяры яблыкі і каціся. З Зосімам разбяромся заўтра. Сёння позна.
Арцём зняў кашулю, завязаў каўнер і рукавы, склаў у яе яблыкі і панёс дадому. Пераваліла за поўнач. Чуйная начная цішыня вісела над соннай зямлёй. Толькі адзінокі сонны крык пеўня, што раней часу прачнуўся, ці рэдкі брэх сабакі трывожыў яе спакой.
У доме свяцілася акно. У няяркім святле яго, што шырокай палоскай падала на дрэвы, блякла блішчала лістота маладога вішняку. Яна трапяталася ад перадранішняга ветрыку... «Не спіць маці», — падумаў Арцём, адчыніў брамку, асцярожна прайшаў у агарод, прынік да сцяны, прыслухаўся. Было ціха. Востра пахла расой, язмінам і крапівой.
Ён ціхенька пастукаў у акно і пайшоў да дзвярэй.
— Што такое, сынок? Што ты прынёс? — спалохана і здзіўлена глядзела на яго маці.
— Яблыкі, мама.
— Дзе ты іх узяў?
Арцём маўчаў. Прачнуўся Уладзік, працёр вочы, споўз з палацяў, схапіў яблык і прагна ўпіўся ў яго зубамі.
— Не чапай! Пакладзі назад! — строга запатрабавала маці.
Уладзік кінуў надкушаны яблык, заплакаў. Маці апусцілася на лаўку і таксама зайшлася ціхім плачам. На вочы Арцёма навярнуліся слёзы, а горла нешта моцна сціснула. Было вельмі шкада і маці, і Уладзіка, але ён не ведаў, як іх суцешыць.
— Бацька твой ніколі травінкі не сарваў у чужым агародзе. А ты? — усхліпвала яна.— У вайну апошні пуд мукі аддаў партызанам...
— Не плач, мама... не трэба... Мне самому цяжка... Даруй мне.
— Глядзі. Ты ўжо не маленькі, сам усё разумееш. Не хочацца мне, каб ты ў маладыя гады сядзеў, як сядзяць Лінькавы браты.
— Я хачу працаваць, мама. Я ўжо дарослы.
— Куды ж цябе ўладкаваць? Не ведаю. Можа, пайсці на канатную фабрыку? Там робіць адзін наш знаёмы. Кастусь Залатухін. Ён быццам за артыста ў клубе. А яблыкі, сынок, нясі туды, дзе ўзяў.
Арцём не пярэчыў. Ён узваліў кашулю з яблыкамі на плечы, падышоў да Куцеенкі, высыпаў іх у ваду, пакінуўшы адзін для Уладзіка.
Маці ён так нічога і не расказаў. І не раскажа ніколі. І зусім не таму, што баяўся. Яму было сорамна, і не хацелася рабіць ёй балюча. Ён толькі скажа маці, што быў у Лінькавай кампаніі.
Арцём страціў адчуванне часу. Ён ішоў і не бачыў ні дарогі, ні людзей, што былі побач, не рэагаваў на гукі. Ён нібы заснуў на хаду, і яму прысніўся сон пра хлопчыка, жыццё якога было вядома яму да драбніц.
І, магчыма, доўга цягнуўся б гэты сон, калі б Арцём не праваліўся нагой у каляіну, вымытую ручаём. Ён здрыгануўся не столькі ад страху, колькі ад адчування пустэчы пад нагой і ледзь не паваліўся. Хтосьці ўзяў яго пад руку, падтрымаў. Арцём кіўком галавы падзякаваў чалавеку і пайшоў услед за машынай, якая пакідала глыбокія каляіны на зямлі. Пад ногі клаліся яловыя галінкі. Старанна ігралі аркестранты апошнюю мелодыю для бацькі.
Разбуджаная жалобнай музыкай, вуліца запаўнялася народам. Маўкліва стаялі ля веснічак жанчыны і мужчыны, старыя і дзеці. Многія з іх далучаліся да працэсіі.
Надрыўна стогне медзь. Вецер нясе гукі ў пустое голае поле. Ідзе бясконцы дождж. Арцём асцярожна ступае па рыхлай дарозе, разглядвае людзей. Вось цяжкай няўклюднай хадой ідзе таўшчэзная Марфа.
На твары яе тупое недаўменне. Нізка прыгнуўся да зямлі і хутка коціцца на крывых нагах Лазар. Дробнымі крокамі трусіць цётка Матруна і бясконца выцірае хусцінкай адзінае сваё вока. Нібы камяк снегу на фоне шэрага натоўпу, вылучаецца белая як лунь галава Восіпа Гадуна. З цяжкасцю валачэ сваё разбітае гадамі і алкаголем цела Ярома. Пругкай, маладой хадой крочыць Лінька. Арцём прыкмячае ў натоўпе чалавека з попельна-русай галавой. Штосьці знаёмае было ў яго постаці і твары. Арцём даганяе і ідзе амаль у нагу з ім. Доўгія валасы яго ўскалмачаны ветрам, змочаны дажджом, падаюць на высокі лоб зліплымі пасмамі, з якіх на твар сцякаюць струменьчыкі вады. Арцём з нейкай дакучлівай цікаўнасцю паварочвае галаву ў яго бок, імкнецца ўспомніць, чаму яму знаёмы гэты класічна правільны профіль. Мужчына, відаць, адчуў на сабе погляд, павярнуўся да Арцёма, узяў яго пад руку і пайшоў побач плячом да пляча, выказаўшы гэтым сваё спачуванне. Арцём успомніў, што тады, даўным-даўно, ён гэтак жа, як і цяпер, трымаў яго за локаць, вадзіў па фабрыцы. Гэта было той далёкай вясной, якая на ўсё жыццё, як маршчына ў твар, урэзалася ў памяць.
...На другі дзень, пасля выпадку з яблыкамі, маці павяла яго на канатную фабрыку. Была яна сярдзітая і маўклівая. За ўсю дарогу не прамовіла ніводнага слова.
Фабрыка размяшчалася ў некалькіх доўгіх цагляных аднапавярховых карпусах, што ляпіліся ля самага Дняпра. Працавалі на ёй у асноўным жыхары Дымак, якія ведалі адзін аднаго ў твар. Пасля работы жанчыны, як звычайна, спяшаліся дамоў, а мужчыны збіраліся ля прахадной, каб скінуцца па рубліку і пайсці ў «Мутнае вока».
Прыйшлі яны не ў аддзел кадраў, як спачатку думаў Арцём, а ў фабрычны клуб — невялікі драўляны будынак, пафарбаваны ў зялёны колер і ўпрыгожаны плакатамі і лозунгамі. Там было шмат моладзі. На сцэне перад групкай юнакоў і дзяўчат хадзіў і нешта гаварыў мужчына ў светлым касцюме. Нібы адчуўшы чужых, ён павярнуўся, саскочыў са сцэны і пайшоў ім насустрач. Высокі, плячысты, з прыгожа ўзнятай галавой, ён лёгка і імкліва перасёк залу. Калі падышоў, шырока ўсміхнуўся, ад чаго ярка заззялі шэрыя вочы на смуглым твары. Адной рукой узяў працягнутую насустрач руку маці, другую паклаў на плячо Арцёму, і той адразу ўспомніў яго на вясёлай гулянцы ў дзень юбілею бацькі. З далёкай далечыні, пяшчотна кранаючы слых, данесліся чароўныя словы песні: «Зорка Венера ўзышла над зямлёю...»
— Рад цябе бачыць, Ганна. Расказвай, што прывяло цябе сюды? — аксамітам паліўся яго голас.
— Кастусь Сяргеевіч, просьба ў мяне, — нерашуча прамовіла маці.
— Кажы, Ганна, не саромейся. Пастараюся зрабіць усё, што можна.
— Памажы ўладкаваць на работу Арцёма. Яму чатырнаццаць.
— Ды яму ж вучыцца трэба, а не працаваць, — нахмурыўся Залатухін.
— Што ж паробіш? Так ужо атрымалася. А хлопец адаб’ецца ад рук.
— Не хачу я ў школу! — прабурчаў Арцём.
— Ладна, пра школу потым, — Залатухін павярнуўся да маці: — У мяне цяпер рэпетыцыя, я вельмі заняты. Але ты хлопца пакінь. Праз гадзіну я закончу і мы з ім паталкуем.
Маці развіталася і пайшла, а Залатухін узяў Арцёма пад руку і павёў на сцэну.
— Мы ставім музычную камедыю, і мне патрэбен акцёр на эпізадычную ролю. Усяго некалькі слоў. Ты як, спяваць умееш? Дыкцыя ў цябе добрая? — пацікавіўся ён.
Арцём маўчаў. Ён ніколі не выступаў на сцэне, не чытаў вершаў і не спяваў песень. І хаця ў школе была мастацкая самадзейнасць, яму ніхто не прапаноўваў займацца. На школьных вечарах ён заўсёды садзіўся ў першым радзе і з зайздрасцю глядзеў на шчасліўчыкаў на сцэне, якім апладзіравала зала. І вось цяпер, калі на яго пасыпалася столькі пытанняў, Арцём спалохаўся. Ад хвалявання перасохла ў роце, а сэрца гатова было выскачыць. Менавіта цяпер, у гэтую хвіліну, ён павінен быў сцвердзіць сваё права на такое прыгожае чалавечае захапленне ці раз і назаўсёды развітацца з надзеяй, якая даўно ў ім жыла.
— Ну, што маўчыш? — паўтарыў пытанне Залатухін.
— Я не ведаю... можа, паспрабую?
— У школьнай самадзейнасці быў?
— Не...
— А дарэмна. Мне здаецца, у табе штосьці ёсць.
Яны ўзышлі на сцэну, і Залатухін сказаў сваім выхаванцам:
— Яго завуць Арцём. Толькі цяпер ён будзе капралам.
Залатухін хадзіў па сцэне, настойліва тлумачыў Арцёму:
— Я — разбойнік. І мяне цікавіць багаты скарб. Ты — капрал і трасешся перада мной ад страху. Калі я заспяваю: «Што за скарб, хутчэй кажы!», ты адкажаш: «Гэты скарб завецца Роз-Мары». Я злую, кідаюся на цябе з кулакамі: «Ты мне пра скарб хутчэй кажы». А ты ад страху хаваешся пад стол. Зразумеў?
Арцёма апранулі ў мундзір, і рэпетыцыя пачалася. Ён зрабіў усё так, як тлумачыў Залатухі!!. У той момант, калі капрал ад страху лез пад стол, усе клаліся ад смеху. Пасля рэпетыцыі Залатухін сказаў Арцёму:
— Будзеш займацца ў нашай студыі. Тэхніцы я цябе навучу. Астатняе прыйдзе. У цябе ёсць інтуіцыя, здаецца, нават здольнасці. Голас невялікі, камерны, але прыемны. Спяваць таксама зможаш, толькі праз мікрафон. І на работу я цябе ўладкую.
У той жа дзень яны пабылі ў аддзеле кадраў, дзе Арцёма часова, як непаўналетняга, прынялі на работу рознарабочым. А потым Залатухін знаёміў яго з фабрыкай. Арцём быў па-сапраўднаму шчаслівы ад таго, што парваў з блатной кампаніяй, што ўладкаваўся нарэшце на самастойную работу, што пазнаёміўся з Залатухіным, які быў так не падобны на ўсіх вядомых яму людзей. Арцём зразумеў, што ўступае ў новае, нязведанае жыццё. Гэта адначасова і радавала, і хвалявала, і трывожыла яго.
Часальны цэх, куды яго накіравалі, размяшчаўся ў доўгім цагляным будынку з маленькімі вокнамі і мноствам электрычных ліхтароў пад столлю, з двума радамі станкоў і нешырокім прамым праходам. У цэху было заўсёды душна і так пыльна, што ўсё навокал быццам плавала ў густым, гарачым, шэрым тумане. І работніцы, што стаялі за станкамі з павязкамі на тварах і кідалі на круглы зубчасты барабан валакно, здаліся Арцёму нейкімі прывідамі з аднастайнымі механічнымі рухамі. Але самым непрыемным быў рэзкі пранізлівы гул. Калі ён зайшоў упершыню ў цэх, то адразу ўспацеў, аглух і ледзь не задыхнуўся. Потым ён, вядома, прывыкне і да гарачага пыльнага паветра, і да шуму, і нават перастане ўсё гэта заўважаць. Прывыкне так, як прывыкае кожны чалавек да любой работы і абставін. Але цяпер, у першыя дні, яму было вельмі цяжка. Даводзілася падмятаць падлогу, вазіць у вязальны цэх тачкі з ільняной стужкай, з якой рабілі шпагат і вяроўкі, падносіць з бункера да станкоў валакно. Жанчыны глядзелі, як, узваліўшы на плечы пяцідзесяцікілаграмовы цюк, пераламаўшыся ў паясніцы, валок яго па праходзе, накідваліся на Арцёма з той жаласлівай лаянкай, якой звычайна ўшчуваюць маці сваіх дзяцей:
— Ты што гэта, сынок, робіш? Пуп развяжацца.
— Глядзі, хлопец, дзяцей не будзеш мець.
— Парвеш грыжу і застанешся на ўсё жыццё калекам.
— Кінь ты гэта! Вазьмі тачку!
На першым часе ў яго страшэнна балелі плечы. Да канца змены нямелі рукі, дрыжалі і падкошваліся ў каленях ногі, вострым болем рэзала паясніцу. Змучаны стомаю і гарачынёй, ён брыў у душавую і доўга стаяў пад моцнымі пругкімі струменямі, якія вярталі целу бадзёрасць і лёгкасць.
Успамінаючы сваё далучэнне да працы, Арцём будзе ганарыцца сваёй недзіцячай воляй, сілай і вынослівасцю. Ганарыцца тым, што працаваў не кім-небудзь, а рознарабочым і грузчыкам.
Як яму раіў Залатухін, Арцём стаў чытаць кнігі, завучваць на памяць вершы, песні і байкі. Больш за ўсё яму падабалася быць на рэпетыцыях, дзе Залатухін вучыў яго майстэрству артыста, прымушаў па шмат разоў вымаўляць адну і тую ж фразу, спяваць куплеты, смяяцца ці сумаваць, хадзіць па сцэне.
А хутка адбыўся і дэбют Арцёма. У фабрычным клубе недзе было яблыку ўпасці. З усіх канцоў Дымак і старыя, і малыя прыйшлі, каб паслухаць, як спявае Залатухін.
Арцём, хоць і выконваў невялікую ролю капрала, але вельмі хваляваўся. Залатухін нячутна падыходзіў да яго, браў за плячо, супакойваў. Але першае выступленне Арцёма было ўдалым. У той момант, калі капрал залазіў пад стол, у зале чуліся апладысменты, смех. Пасля канцэрта таварышы шчыра віншавалі яго. Арцём зусім разгубіўся. Ён то чырванеў, то бялеў, штосьці гаварыў у адказ. Яго запаланіла небывалая радасць. Усё ў ім спявала і смяялася. Завяршаў канцэрт сам Залатухін. Прыгожы і ўрачысты, ён выходзіў на сцэну, абводзіў залу сваім мяккім усмешлівым паглядам і гаварыў прыемным і аксамітна пералівістым голасам:
— Ну, а цяпер буду спяваць я!
І зала нібы ўзрывалася. Арцёму здавалася, што ад бурных апладысментаў могуць разваліцца сцены. Спяваў Залатухін арыі з опер, рускія рамансы, лірычныя і народныя песні. Усе, хто яго слухаў, нібы нямелі. Быццам нейкі нябачны магніт прыцягваў гледачоў да спевака. Але больш за ўсё падабалася Арцёму, як спяваў Залатухін пра Сценьку Разіна. І нават не спяваў, а хутчэй расказваў сваім сэрцам пра ўдалога, вольнага і смелага казака. Ад спачування атаману, які ў знак сваёй вернасці казакам кінуў прыгажуню княжну ў Волгу, вочы Арцёма засцілала слязьмі, скрозь якія бачылася шырокая рака з распіснымі чаўнамі. Кожнае слова гэтай песні ўлівалася ў яго, як хмель, кружыла галаву. Пасля канцэрта ён быў як п’яны.
Часта Арцём будзе ўспамінаць Залатухіна і гэту песню, што так моцна ўсхвалявала яго.
Пасля канцэрта, калі ўсе разышліся, Залатухін сказаў:
— Можа, пройдземся да ракі? Нешта незвычайнае са мной сёння... Хочацца пагаварыць.
— Кастусь Сяргеевіч, чаму вы не спяваеце ў тэатры? У вас жа такі голас! — вырвалася ў Арцёма, калі яны паволі ішлі да Дняпра.
— Тваё пытанне мне — як нож у сэрца, — сумна ўздыхнуў Залатухін. — Я спяваў у тэатры... Даўно гэта было.
Ён змоўк. Шапацелі каменьчыкі пад нагамі. Рака мерна калыхалася ў пакатых берагах. У хвалістую роўнядзь яе, афарбаваную ружовым агнём, уразаліся адбіткі старых вербаў, што нізка схіліліся над вадой. На супрацьлеглым беразе, над хатамі, над шызай далячынню патухаў, нібы гіганцкі касцёр, захад. Барвовым полымем разліваліся па небасхіле яго водблескі.
— Заплюшчыш іншы раз вочы, і, нібы ў сне, — працягваў Залатухін летуценна пявучым голасам, — яркае святло рампы. Публіка. Пазалочаныя роспісы на ложах. На сцэну выходзіш пад авацыі. Жанчыны да ног кветкі кідаюць. Не чалавек, а бог. І гэтым богам быў я, Арцём.
Залатухін сеў на лавачку пад грыбком, стаў глядзець на раку. Арцём прымасціўся побач, задумаўся. Мякка і ціха ўсхліпвала, плёскалася ў бераг рака. Бляклі, хаваліся ў змроку рыбацкія лодкі, што нерухома застылі на сярэдзіне. Ужо зусім патух захад, толькі некалькі воблачкаў стаялі на чыстым ружова-зялёным небе.
— Як жа гэта здарылася? — нясмела спытаўся Арцём.
— Ты яшчэ дзіця, Арцёмка, і, магчыма, не зразумееш мяне. Але я ўсё ж раскажу. Хто ведае, можа, табе ў жыцці калі-небудзь спатрэбіцца ўсё гэта, можа, станеш, як я, спеваком, успомніш мяне, задумаешся над лёсам Залатухіна.
Ён зноў змоўк, быццам для таго, каб сабрацца з думкамі, потым стаў расказваць з журбою і горыччу. Прыгожы голас яго мякка ўплятаўся ў ціхі плёскат хваль, не парушаў вячэрняй цішыні.
— Быў я малады, таленавіты. Выступаў у лепшых тэатрах і філармоніях. Спяваў так, што плакалі жанчыны і ўсцілалі мне дарогу кветкамі. Закружыла мяне, Арцём, слава. Як цяпер памятаю, было такое адчуванне, быццам я не хадзіў, а лётаў. І людзі навокал здаваліся мне ў параўнанні са мной нейкімі маленькімі і непрыкметнымі. У нябёсах лунаў... Палюбіў я, Арцём, лёгкае жыццё. Кроў у мяне ці то цыганская, ці то каўказская. Кіпіць і сёння. Чорт яго ведае з якога калена маёй радаслоўнай гэта кроў. І чаму я такі? І давай гуляць я! Эх, як гуляў! Віно, жанчыны, песні. Работу закінуў, рэпетыцыі прапускаў, сябе растрачваў налева і направа. Галоўная бяда ў тым, што голас прападаць стаў. А прырода ж мне дала такі голас, што я не меў права грэбаваць ім. Ды толькі дзе там! Жыццё кружыла мяне, як у шалёным танцы. Не мог я спыніцца, бо вельмі прагны быў да забаў. Жонка ад мяне пайшла. Стаў я зусім вольны і яшчэ больш загуляў. Зусім страціў галаву...
Голас яго стаў ціхі, прыглушаны. Ён змоўк зноў, уздыхнуў сутаргава, перарывіста. Хвалі ляніва лізалі пясчаны бераг. Сціраліся на небасхіле апошнія фарбы захаду. Гусцеў змрок, мацней пахла вада, ярчэй ззяў зорны россып.
— Думаў я на сцэну вярнуцца. Ды куды там! Канцэртныя залы ўжо даўно закрыліся перада мной. Трэба было шукаць работу. І я выпадкова трапіў у Беларусь, у ваш горад.
Пацямнела неба. Халодным зялёным святлом гарэлі на ім буйныя спелыя зоркі. Пачарнела рака. Нібы здані, стаялі прыбярэжныя дрэвы.
— Кастусь Сяргеевіч! Чаму ж так людзі дзіўна жывуць? І як трэба жыць?
— Не магу я табе, Арцём, адказаць, у чым сэнс жыцця, дзе яго шукаць і як разумець. Адно магу сказаць: жыць трэба па-чалавечы, сумленна, каб іншым каля цябе лёгка і проста жылося. Табе я магу параіць толькі адно: як бы ні было цяжка, вучыся, пазнавай свет розумам і сэрцам. І яшчэ любі кнігі. Праз усё гэта ты прыйдзеш да разумення сапраўднай прыгажосці... А калі не, то жыццё тваё будзе нецікавым, шэрым і пустым.
Да глыбокай ночы яны прасядзелі ля Дняпра. Не ўсё, што гаварыў Залатухін, разумеў Арцём, не з усім згаджаўся. Але розум яго быў устрывожаны, сэрца ўсхвалявана. Прачулыя словы Залатухіна: «Праз усё гэта ты прыйдзеш да разумення сапраўднай прыгажосці» надоўга западуць у памяць. Выконваючы параду Залатухіна, ён вернецца ў школу, будзе шмат і прагна чытаць, пазнае ні з чым не параўнальную, узвышаную радасць ад добрай кнігі.
Там, ля Дняпра, Арцём нават не падазраваў, якая радасць чакае яго дома. Ён не ведаў, што ў гэты дзень быў вызвалены з-пад арышту бацька, што дома даўным-даўно ўсе чакаюць не дачакаюцца яго, Арцёма. Не ведаў, што вясёлы і падпіты Зарудны бясконца пераказваў маці адну і тую ж гісторыю, якая стала прычынай арышту бацькі. Назаўтра такі ж узбуджаны, вясёлы і захмялелы Зарудны будзе расказваць яе на вуліцы кожнаму сустрэчнаму:
«Трэба ж такі выпадак! Камбрыг праз нашага камандзіра-нябожчыка даручыў адну справу правярнуць. Немцы ў Паддубіна з усіх вёсак сагналі жывёлу. А разведка наша тут як тут. Аказваецца, фрыцы праз двое сутак павінны былі кароў нашых у Германію адправіць. Роўна за дзень да адпраўкі Пётра гэту справу зварганіў. Спаіў паліцаяў самагонкай і перадаў загад, быццам бы ад гарнізоннага камандавання, перагнаць статак у іншую вёску, дзе будзе пагрузка. Ну, а тыя і рады старацца. А ў вёсцы той ужо чакалі партызаны. Кароўкі гэтыя потым здорава памаглі нам. На астравах дзяцей і параненых малаком паілі. Большую частку, вядома, сялянам вярнулі... А народ што? Пасля вайны адумаліся, успомнілі ды і калектыўнае пісьмо арганізавалі, маўляў, здраднік народа і ўсё такое. А таго не ведалі, што па спецыяльнаму загаду гэта рабілася. І ў іх жа інтарэсах дабро ратавалася. Ды, на шчасце, камандзіры брыгадныя жывыя засталіся. Па ўсёй краіне шукаў іх і ўсё ж знайшоў. Прыехалі, праўду расказалі, і ўсё адразу на сваё месца стала».
Людзі ўважліва, са спагадай слухалі Заруднага, радаваліся за Пятра і яго сям’ю.
Думкі Арцёма надоўга спыніліся на тым часе, калі вярнуўся бацька. Менавіта ён, той час, цяпер набыў для яго асаблівае значэнне. І калі б можна было ўцячы адсюль, вярнуцца назад у мінулае, каб як мага далей застацца з бацькам у тых незваротна страчаных днях, Арцём абавязкова зрабіў бы гэта.
Цяпер ён шукаў ратунку ад таго душэўнага болю, які ніхто не змог бы суняць, калі б і хацеў. І выратаванне было ў мінулым бацькі. Ён хапаўся за гэта мінулае з такім адчаем, так прагна, як хапаецца тапелец за любую травінку, за любы пруцік каля сябе. Успамінамі пра бацьку Арцём як бы хацеў прадоўжыць яго жыццё цяпер, калі таго ўжо не існавала. Толькі б не бачыць нічога, не чуць гэтага бясконцага рэквіема смутку і адчаю.
Арцём перабіраў самыя нязначныя падрабязнасці з жыцця бацькі, калі ён толькі што быў вызвалены з-пад следства. Ён вельмі змяніўся, і бывалі імгненні, калі Арцёму нават здавалася: гэта зусім не бацька, быццам падмянілі яго іншым чалавекам.
Некалькі тых дзён былі выбіты з будзённай каляіны шумным застоллем. Зарудны піў з дзёрзкім адчаем чалавека, які ад радасці вырашыў утапіць сябе ў віне. Успамінаючы яго такім, Арцём прыйдзе да думкі, што Зарудны, які амаль не браў у рот спіртнога, спусціў сябе з усіх тармазоў, як бы адамкнуў і вызваліў усе свае пачуцці. У ім буяла, клекатала радасць ад усведамлення таго, што ў барацьбе з несправядлівасцю ён перамог, перамагла праўда.
Матруна таксама піла ледзь не нароўні з мужчынамі і спявала сваю любімую самотна-працяжную песню: «А бог знае, бог ведае, дзе мой мілы начуе».
Пра шчасце маці і гаварыць не даводзілася. Толькі сам бацька быў невясёлы, амаль не піў, а больш маўчаў з тым задуменным смуткам у паглядзе, які бывае ў параненых птушак. А больш за ўсё запомніліся Арцёму перамены ў бацькавай знешнасці, якія адбыліся ўсяго за некалькі месяцаў. Валасы, раней такія жорстка русыя, гушчэзныя, сталі шэрага колеру, быццам іх толькі што змачылі малаком і не выцерлі. Твар завастрыўся, стаў вузкім, бледным. У куточках шчыльна сціснутага рота прарэзаліся глыбокія складкі. Здавалася, што скура ў гэтых месцах растрэскалася. Вочы, такой чыстай маладой сінечы, як бы страцілі свой колер і пабляклі. У іх паявілася халодная сталёвая празрыстасць, якая бывае звычайна на азёрах у перадзім’е.
З месяц бацька не працаваў. Цэлымі днямі прападаў у Заруднага ці ў Матруны, памагаў ім па гаспадарцы, або ішоў да ракі, доўга хадзіў там у адзіноце, думаў, па прывычцы трымаючыся рукамі за салдацкі рэмень на гімнасцёрцы. Аб чым думаў бацька, Арцём не ведаў, але здагадваўся, што яму вельмі дрэнна. Ён нагадваў чалавека, які нешта згубіў і цяпер дарэмна імкнецца адшукаць тое згубленае, без чаго немагчыма жыць.
Зноў прыходзілі родзічы, знаёмыя. Наведвалі бацьку Гардзееў, Гадун, Лазар і Марфа. Пасля сустрэч з імі ён яшчэ больш хмурнеў, надоўга замыкаўся ў сабе. У такія хвіліны Арцёму было вельмі шкада бацьку. Аднойчы вечарам, калі той сядзеў, як звычайна, на лавачцы, Арцём спытаў:
— Тата, чаго ты такі сумны?
Бацька не адразу ўзняў на яго вочы, нічога не адказаў, нахмурыўся, быццам раззлаваўся, што сын адарваў яго ад тых думак, якія для яго былі важней за ўсё астатняе. Потым загаварыў:
— З дзяцінства, сынок, мне запомніўся адзін выпадак. У нашым лесе, на паляне, рос велізарны дуб. Такі кашлаты, у ствале шырачэзны. Летам як распусціцца, дык здалёк здаецца, што зялёнае воблака на зямлю апусцілася. Ну і вось нехта вырашыў яго спілаваць. Ды не адолеў, а толькі надрэзаў глыбока ля самага камля. І дуб пачаў сохнуць. Летам распускаў лісты толькі з аднаго боку, а з таго, дзе быў падрэз,— ніводнага лісточка. Голле, голае, чорнае, як карэнне тырчала ва ўсе бакі. Не справіўся ён са сваёй хваробай, не перамог яе... Зламала яго бяда. А я ўсё думаў пра таго чалавека, які ўзняў на яго руку. Навошта яму гэта спатрэбілася? Дроў у нашым лесе колькі хочаш. А дуб гэты столькі карысці прыносіў людзям і птушкам! Хлапчукі, бывала, вельмі любілі лазіць па ім, гуляць. Буслы свае гнёзды ладзілі... І загубіў гэты чалавек не толькі дрэва... Ён загубіў радасць нашу. І адчуваў я сябе так, быццам з душы нешта вынялі. Дуб я гэты запамятаў на ўсё жыццё, пра гэтага чалавека думаю і цяпер. Ці было ў яго сумленне? Ці пакутаваў ён ад таго, што сатварыў? Вось мой адказ табе, сынок... Я хачу, каб ты ніколі не рабіў так, каб ніхто цябе не выклікаў па суд чалавечага сумлення.
Ужо дарослы, Арцём не раз успамінаў бацькаў расказ, разумеў яго сімвалічны сэнс. І ў думках сваіх выклікаў і Гардзеева, і Гадуна, і Лазара, і Марфу, і Кірыла, і настаўніка Зосіма Сцяпанавіча на Суд Сумлення. Аднойчы ён нават уявіў гэты суд. Вось яны сядзяць у зале «Суда Сумлення», усе разам, побач, хаваюць вочы, маўклівыя і вінаватыя. Ён доўга, пільна разглядае іх, быццам хоча ўбачыць галоўны матыў паводзін, які кіраваў імі ў той цяжкі для яго час. Але твар чалавечы — не люстэрка, калі і заглянеш у яго, то не заўсёды ўбачыш тое, што хацеў бы ўбачыць. Яны панура ўставалі, апраўдваліся перад ім. Але Арцём не адчуваў да іх ні варожасці, ні нянавісці, ні пагарды. Ён быў ужо не той безабаронны хлапчук з далёкага дзяцінства.
Ад пранізлівага голасу знікла, растала зала «Суда Сумлення». Арцём заўважыў, што людзі спыніліся. Ціхі шум, як нарыў ветру, пракаціўся па натоўпе і заціх. Арцём не ведаў, што там, уперадзе, адбылося і чаму людзі абураюцца. Ён зірнуў па баках і ўбачыў, што працэсія спынілася ў тым месцы, дзе вуліца заканчвалася і выходзіла на ўзаранае поле.
Удалечыні, на голай хвалістай чарнаце раллі, маячылі высокія, з празрыстымі вяршынямі дрэвы. Там быў могільнік. Але вось зноў паўтарыўся той жа голас, і Арцём убачыў Доньку-дурненькага. Ён падбег да музыкантаў, прыклаў правую руку да галавы і пайшоў побач з імі, як на парадзе, высока ўскідваючы калені і шырока размахваючы левай рукой. Адзін з музыкантаў не выцерпеў, ірвануўся да Донькі і замахнуўся на яго трубою. Потым ад працэсіі адбіўся кульгавы чалавек і, піхаючы Доньку ў плечы палкай, пагнаў да яра, які пачынаўся за полем. Той, баязліва азіраючыся, пабег прэч. У кульгавым Арцём пазнаў былога дырэктара школы Калі ласка і падумаў аб тым, што ён мог і не прыйсці. І ніхто яго за гэта не папракнуў бы. Але ён прыйшоў, значыць, яго таксама нешта звязвала з бацькам.
Калі Донька знік, людзі зноў крануліся з месца і пацягнуліся цераз поле па разворанай плугамі дарозе. Людзі спатыкаліся на слізкай раллі...
Неўзабаве Арцём убачыў чорныя вароты, драўляную агароджу, якая хавала могільнік ад чалавечых вачэй, быццам для таго, каб не азмрочваць іх пустэльна закінутым і панурым выглядам. Вароты былі закручаны дротам, таму машына спынілася, нібы ўліпла калёсамі ў густое цеста дарогі. Услед за машынай інертна пахіснуўся натоўп і застыў. Нейкі мужчына стаў нервова і паспешліва адкручваць дрот, потым з той жа паспешлівасцю і нейкай гаспадарчай дзелавітасцю шырока расчыніў браму, а сам закульгаў убок. Ён быў у форменным адзенні чыгуначніка, Арцём пазнаў у ім брыгадзіра Івана Кандыбу і міжволі падумаў: у поездзе яны абодва нават і не падазравалі, што бацькі ўжо няма на свеце. Арцём пра гэта даведаўся раней, брыгадзір — пазней і, відаць, пакінуў усе свае клопаты і таксама прыйшоў праводзіць бацьку... Нечакана для сябе Арцём нарэшце ўспомніў яго там, у сваім дзяцінстве. Калі забралі бацьку, Іван Кандыба аднойчы прывёз ім на дровы машыну старых прасмаленых шпал, якія пахлі крэазотам, і некалькі вёдраў чорнага, круглага, як мячыкі, вугалю. Гэта была нечаканая і такая патрэбная дапамога: не было чым паліць у печы. Арцём ужо некалькі разоў прывозіў з лесу на санках яловае голле, але хапала яго ненадоўга. А тут такое шчасце звалілася на галаву. Да красавіка яны не ведалі гора з палівам.
Арцём зноў вярнуўся ў яву, нібы баяўся спазніцца на гэты, як яму здавалася, ненатуральны рытуал. Вось ужо вузкі праём варот уцягнуў, усмактаў на могілкі машыну і людзей. На пярэднім плане, сярод тонкіх крываватых бярозак, сасцябаных дажджамі, Арцём убачыў аплыўшыя магілы, пакрытыя пабурэлай травой. Толькі крыху воддаль у глыбіні жаўцеў свежы грудок зямлі. Машына пад’ехала да яго і спынілася. Тыя, што былі ў кузаве, знялі труну з нябожчыкам і няроўна паставілі на пясок. Народ маўкліва расцёкся вакол ямы, блізка падступіў да яе. Зямля пасыпалася ўніз вялікімі рыхлымі камякамі. Зарудны ўзлез на ўзвышша. Вецер расхрыстаў на ім кажух, ускалмаціў валасы, нібы спрабаваў зваліць з ног. Але Зарудны стаяў моцна і ўпэўнена, не гаварыў, а крычаў сарваным голасам сваё самае дарагое, запаветнае:
— Не стала яшчэ аднаго салдата на зямлі. Не стала майго баявога таварыша і сябра. І ад таго яшчэ мацнейшы мой боль, што не загінуў ён на вайне, а памёр цяпер, калі паміраць не павінен быў, не меў права... Ён павінен быў жыць... Доўга жыць!.. Прыгожа, радасна, таму што заслужыў, заваяваў сваёй крывёю гэта права...
Ці то ад хвалявання, ці то ад моцнага ветру, што заглушыў яго голас, Зарудны нібы захліпнуўся словамі, нешта яшчэ натужна пракрычаў і саскочыў з капца, пахіснуўся, адышоў, выціраючы далонямі вочы.
А потым на месца Заруднага стаў Восіп Гадун. Ён ні на кога не глядзеў, загаварыў спакойна і не вельмі чутна. Вецер ледзь даносіў да Арцёма словы: «Вялікае гора спасцігла нас... Мы сёння ў апошні шлях праводзім сябра нашага, бясстрашнага партызана. І тое, што ён раней за нас на могілках гэтых, — наша віна. Мая віна. Ты даруй нам, Пётра... Мне даруй, што не збераглі мы цябе... Я сам лёг бы ў магілу замест цябе, калі б мог...»
Арцём стаяў, бясконца глытаў даўкі камяк, намаганнем волі спрабаваў задушыць у сабе гэту слабасць. Але боль нарастаў, распіраў грудзі, сутаргава перахопліваў дыханне. Вочы засцілала саланавата цёплым туманам. Ён тыльным бокам далоні выціраў іх і прагна лавіў поглядам усё, што рабілася вакол.
Восіп Гадун, які, відаць, не справіўся з хваляваннем і неяк вінавата закончыў сваю споведзь, адышоў убок. А з людскога натоўпу вынырнулі чатыры хлопцы, узялі века труны, закрылі нябожчыка і кароткімі ўдарамі малаткоў прыбілі века доўгімі цвікамі. Потым учэпістымі, умелымі рукамі спусцілі на вяроўках труну ў яму. Людзі бралі жоўтыя камякі, кідалі іх уніз. Тыя ж хлопцы ўзялі рыдлёўкі, што ляжалі непадалёк, і пачалі таропка зграбаць зямлю. І пакуль яны рабілі сваю няхітрую работу, Арцём заўважыў, што ўсе яны былі рослыя, моцныя, з тугімі, налітымі маладой сілай мускуламі, якія выпіралі скрозь тонкія мокрыя кашулі. І твары ў іх былі спакойна дзелавыя, без аніякага ценю спачування ці жалю...
Арцём стаяў над стракатай гарой вянкоў і кветак, нібы скамянелы, адасоблены ад усяго і ўсіх. Ён не бачыў, як непагодлівае неба рыхлымі, ірванымі хмарамі навальвалася на могілкі, як старыя кашлатыя бярозы хісталіся над ветрам, не чуў, як яны вылі і стагналі.
...Змёрзлыя, наскрозь прамоклыя людзі нецярпліва рушылі за памінальны стол. Маўкліва, але шумна рассаджваліся. Зарудны адкаркаваў бутэльку, стаў разліваць гарэлку. Да бутэлек з усіх бакоў пацягнуліся чырвоныя ад холаду рукі. Калі зноў наступіла цішыня, устаў мажны мужчына. Арцём без цяжкасці пазнаў былога камбрыга Гардзеева. Ён быў усё такі ж самаўпэўнены і нетаропкі. Толькі на твары яго замест прывычнай начальніцкай усмешкі адбілася стомленасць. Гардзееў дастаў з кішэні паперку і пачаў чытаць пра бацьку добрыя словы, але яны здаліся Арцёму нейкімі казённымі, зацёртымі, таму не краналі душу. Слых яго ўлоўліваў толькі аднастайны шэлест стандартных фраз. Камбрыг закончыў прамову, згарнуў паперку, запіхнуў яе ў кішэню. Крэсла натужна зарыпела пад яго цяжкім целам.
Арцём памагаў маці і Заруднаму частаваць гасцей. Ён мала гаварыў, быў уважлівы да ўсіх, пільна ўглядаўся ў твары, нібы імкнуўся запомніць іх: мужчынскія і жаночыя, старыя і маладыя. Нехта яшчэ гаварыў пра бацьку, але праз меру шматслоўна, блытана. Так звычайна гавораць людзі, якія падпілі. Арцём ужо амаль не чуў і не ўспрымаў іх.
...Прачнуўся ён на наступны дзень позна. Абуджэнне было такое раптоўнае, што ён нібы вынырнуў з небыцця, і ўсё ўчарашняе здавалася яму даўнім мінулым. І пахаванне бацькі, і пакуты маці, і яго боль — усё адышло далёка-далёка. Прамежак часу, у які ён спаў, быццам расцягнуўся на гады. Ад перажытага засталося адчуванне страшэннай пустэчы.
Арцём спусціў ногі з ложка, зірнуў у акно. На халодным, прамытым да чыстай сінечы небе вугольна-чорнымі штрыхамі адбівалася галінка яблыні. На нерухомым, нібы прыклееным лістку яе вісела сярэбраная кропелька.
Галава гарэла, яе нібы сціскалі жалезнымі абручамі. У другой палавіне хаты ён убачыў Заруднага, Уладзіка, таксіста, што вёз яго з вакзала, і Залатухіна. На вуліцы таксама чулася гамонка, і ён здзівіўся, што людзі да гэтага часу яшчэ тут. Ён устаў, каб пайсці да іх. Ногі былі вялыя, непаслухмяныя. Погляд яго наткнуўся на маці. Яна сядзела на табурэце, і цяжка было зразумець, дрэмле ці задумалася пра нешта вельмі важнае. Тут па-ранейшаму стаяў стол з недапітымі бутэлькамі і недаедзенай закуссю. Арцём падумаў пра таксіста: «Чаму ён тут?» Той нібы адгадаў яго пытанне, падышоў, прывітаўся, растлумачыў:
— Мы з Уладзікам сябры. На заводзе разам працавалі, потым у вячорцы вучыліся.
— Малайчына, што прыйшоў, — з удзячнасцю адказаў Арцём і прысеў да стала.
— Можа, есці хочаш? — спытала маці.
— Ага, мама, хачу.
І сапраўды адчуў, што вельмі прагаладаўся.
— Я паклічу са двара... твае там прыехалі, з работы.
— Калі? — спытаў Арцём.
— Учора, як толькі ты заснуў.
Праз некалькі хвілін у хату ўвайшлі Ігнат, Фаміч, Трафім і той рыжы хлопец, што любіў расказваць «байкі». Ён прыйшоў у тралейбуснае дэпо ўсяго некалькі дзён назад. Арцём нават не паспеў з ім пазнаёміцца і таму здзівіўся, што той прыехаў. І не толькі ён, а ўсе чацвёра выправіліся ў такую далячынь, каб паспачуваць яму. І змрочны Ігнат, і грубаваты, іранічна-вясёлы Трафім, і добры, але бязвольны майстар Фаміч, і гэты рыжы хлопец сталі надзвычай блізкімі і дарагімі Арцёму. Яны селі побач за стол, маўклівыя і журботныя, выпілі, сталі закусваць.
У гэты момант у хату ўвайшла Зойка. Арцём яшчэ не бачыў яе. Але адчуў яе прысутнасць, рэзка павярнуўся. І ўжо не змог адвесці погляду ад яе твару. Ён бачыў, як пацяплелі яе вочы, сталі пяшчотнымі, а потым з іх выкаціліся дзве буйныя слязінкі. Яна не засаромелася сваіх слёз, не выцерла іх, а павольна і ціха падышла да Арцёма, села побач і сціснула яго далоні у сваіх гарачых і вільготных ад хвалявання руках.
— Даруй мне... Даруй, калі можаш, — сказала дрыготкім перарывістым голасам.
Ён нічога не адказаў, толькі пагладзіў яе рукі і адчуў, як горка-шчаслівай хваляй захліснула яго душу. Жаласць, спачуванне, пяшчота да Зойкі трапяталіся ў ім. Ён дараваў Зойцы ўсё, яму хацелася абняць яе, гладзіць па валасах і суцяшаць, як маленькае дзіця. Але засаромеўся людзей, адхінуўся ад Зойкі і зноў задумаўся.
Арцём успамінаў учарашняе пахаванне, памінкі, Гардзеева, Зосіма, Марфу, Лазара, Кірылу і адчуў, што шкадуе іх. Як хвалі змываюць на пяску сляды, так і час змыў з яго душы пену перажытага. Арцём думаў, што вышэйшы сэнс жыцця не ў помсце і нянавісці, а ў высакароднасці і ва ўменні дараваць. Ён дараваў усім, хто, як ён думаў раней, быў вінаваты перад ім. Сэрца, замарожанае мінулым, адтала і пацяплела. І гэта раптоўная прасветленасць прывяла яго да простай і мудрай ісціны: жыццё само па сабе неацэнны скарб і шчасце. І кожнай жывой істоце дадзена аднолькавае права карыстацца ім, а значыць, трэба жыць так, каб не толькі не перашкаджаць іншым, а памагаць ім карыстацца гэтым вышэйшым дарам.
У гэта імгненне ў акно ўдарыў вецер, і ў пакой уварвалася сонца, што прабілася праз калматыя чорныя хмары. Шырокі слуп промняў асвятліў хату. І ў гэтай лавіне позняга восеньскага святла Арцём убачыў на сцяне фатаграфію бацькі ў самаробнай драўлянай рамцы. Ён стаяў ва ўвесь рост у чырвонаармейскай форме, засунуўшы пальцы рук за рэмень. Іранічна-вясёлыя прыжмураныя вочы нібы гаварылі: «Не падай духам, сынок. Не журыся. Я недарэмна жыў на гэтай зямлі».
Арцём пражыў паўжыцця свайго бацькі, які ўжо назаўсёды пайшоў у небыццё з усімі сваімі радасцямі і пакутамі. Другая палова жыцця яму была невядома, але ўяўлялася шырокай і прасторнай, як неабсяжнае поле. Што будзе на гэтым полі жыцця? Што ён павінен засяваць і зжынаць на ім?..
Ён паглядзеў на маці. Яна стаяла ля акна ў патоку залацістага святла і здавалася нежывой. Праз гадзіну, праз дзве разыдуцца, раз’едуцца госці, блізкія і далёкія сваякі, пакінуць дом Уладзік і Валя. А маці застанецца зусім адна ў гэтай ледзяной пакутлівай цішыні... Арцём падумаў, што яго месца тут, у бацькоўскай хаце, што ён павінен застацца, магчыма, назаўсёды.