— Ну што, браток, закурым?.. — сказаў Фёдар Пранчакоў і падаў скураны капшук.
— Пачакай, пачакай, дружа, дык я ж сам пахаваў цябе. Пад дубам паклаў...
Захар памятаў, як ён хаваў Фёдара Пранчакова. Памятаў, як ляжаў Пранчакоў: рукі раскінуў шырока, быццам абдымаў зямлю. Захар плакаў над ім, верыў і не верыў у яго смерць. Не адразу ўцяміў, што Фёдара трэба пахаваць. А калі спахапіўся, то ўспомніў, што ў яго няма рыдлёўкі. Заставалася адно: пакласці Пранчакова тут, ля дуба, у глыбокай варонцы. Захар з цяжкасцю падцягнуў Фёдара да ямы, агледзеў кішэні, але дакументаў не знайшоў. Потым ён доўга і марудна зграбаў пясок з бакоў варонкі — засыпаў Пранчакова...
І вось цяпер той, пахаваны ім больш як трыццаць гадоў назад, Фёдар Пранчакоў дзяліўся з ім тытунём. Захар ведаў, што закурыць яны не паспеюць, не паспее ён і растлумачыць Фёдару, што той мёртвы. Ведаў, бо гэты самы сон бачыў ужо каторы год запар.
І на гэты раз, гэтай раніцай, усё атрымалася як па пісанаму. Не паспеў ён сказаць Фёдару слова, закрычалі трэція пеўні. Захар усхапіўся, спусціў з ложка ногі, але доўга не мог зразумець, спіць ён або прачнуўся, дзе ён цяпер, у якім годзе, у якім часе.
Доўга сядзеў нерухома, згорбіўшыся, паклаўшы худыя рукі на калені. Потым нацягнуў салдацкія галіфэ, усунуў ногі ў кірзавыя боты, зняў са сцяны пугу і выйшаў на двор. Раніца налівалася шызым прахалодным змрокам. Адзінокая бледна-зялёная зорачка яшчэ гарэла, быццам святляк, на засінелым небе. Прачыналіся, галасілі пеўні з такім стараннем, быццам хацелі перакрычаць адзін аднаго. Радаснае рэха неслася над вёскай, гулка стукалася ў вокны заспаных хат.
Жанчыны спяшаліся да калодзежаў, будзілі раніцу звонкім стукам пустых вёдзер, бадзёрым прывітаннем і вясёлай гамонкай.
— Э-ге-ге-ге! — у радасныя гукі раніцы ўплёў і Захар свой моцны голас і таксама, як учора і пазаўчора — як і ўсе гэтыя дваццаць гадоў, — нетаропка пайшоў за статкам, узняўшы ботамі пыл, прыбіты начной вільгаццю. Яго голас прыспешваў жанок. Яны хуценька даілі кароў і выганялі іх на вуліцу. Паветра пахла сырадоем, расой, цёплым хлявом.
— Добрай раніцы, Захар! — прастуджаным голасам крычыць яму Агата, падганяе цялушку, сцябае яе дубцом. Цялушка ляніва перастаўляе ногі і не зважае на нездаволенасць гаспадыні.
— Пашкадуй жывёліну, — быццам сярдуе Захар.
— Разлянела зусім, спасу няма... — скардзіцца Агата.
— Дарэмна ты так, — супакойвае яе Захар. — Цялушка твая што трэба... Паслухмяная, спакойная, у шкоду, як іншыя, не лезе.
Захар любіць пры выпадку пагаварыць з Агатай. Яна немаладая, але яшчэ і не старая, з серабрыста-смалянымі косамі вянком вакол галавы і карымі вачыма на абветраным твары. Міма такой не пройдзеш не заўважыўшы. І ён некалі заўважыў... Ды, напэўна, не лёс. Не лёс... Колькі гадоў мінула, а ўсё чакае Агата з вайны свайго Лукаша. Захар спачатку злаваў на яе, потым шкадаваў, а цяпер... А цяпер ён рады, што жыве побач з ёю, можа бачыць яе кожную раніцу. Захар успомніў складзеную кімсьці горкую жартаўлівую прымаўку: «Наша Агата ўсім багата, толькі тым бедная, што ўсё жыццё адна». І ён падумаў, што гэта няпраўда, не адна яна, а ўсё жыццё з памяццю...
Выходзілі іншыя жанчыны, віталіся з Захарам.
Парадзеў густы туман, сонца пырснула ружова-залатымі промнямі. І адразу пацяплела, задымілася трава, пацягнула з комінаў родным пахам жылля і хлеба. Паволі ідзе статак. Спяшацца няма чаго. У гэтым годзе пад пашу аддалі канюшынішча і прыбярэжную лугавіну з духмяным разнатраўем.
На пашы статак разышоўся, каровы прагна пацягнуліся да маладой, сакавітай травы. Захар сеў на купіну, дастаў капшук, скруціў цыгарку, загледзеўся на вёску. Яна раскінулася на раўніне, ахінутая садамі, і нагадвала востраў сярод зжатых ніў... Непадалёк ад вёскі, сярод чаротавых і лазняковых зараснікаў, блішчала рачулка. А паміж ёй і вёскай — дубовы гай. Туды, да гаю, ён і рашыў павярнуць статак. Сабраў кароў ля рэчкі ў лагчыне, а сам пакіраваў да вялізнага разгалістага дуба. Таго самага дуба...
Ногі патаналі ў сыпучым пяску, млелі, няроўна і часта білася сэрца. Нялёгкая сустрэча чакала яго там, наверсе. Захар аддыхаўся, паправіў букецік белых рамонкаў, якія прынёс сюды ўчора перад захадам сонца. Кветкі трохі завялі, на пялёстках дрыжалі ртутна-сярэбраныя кроплі расы. Ён маўкліва пастаяў ля магілкі, потым абышоў вакол дуба і пабрыў па гаі, паглядаючы па статак.
У гаі было па-ранішняму вільготна і халаднавата, чыста і ўтульна, як у прыбранай вясковай хаце. Сонечнае святло лілося на разлапістыя кроны дрэў, унізе зярніста рассыпалася па карэннях і травах. І Захар радаваўся сонцу і чысціні, як быццам гэты гай быў яго ўласным домам... Дарэчы, так яно і было. Звычайна ў выхадныя дні сюды прыязджала шмат гараджан. Яны раскладвалі вогнішчы, пілі гарэлку, спявалі песні, дурэлі. Вечарам вярталіся ў горад, пасля сябе пакідалі бутэлькі, бітае шкло, рэшткі ежы. Захар зграбаў смецце, паліў яго або закапваў у зямлю.
Асабліва падабаўся прыезджым дуб-велікан, яго дуб. У вялізным дупле яны неаднойчы спрабавалі раскласці агонь. Але Захар быў напагатове. Напагатове ён быў кожную нядзелю, за ўсім назіраў, усё бачыў. І неаднойчы ў думках лаяў няпрошаных гасцей: «Эх людзі, людзі! Што вы робіце?! Апамятайцеся! Хіба можна так?.. Чалавек тут пахаваны, разумееце? Ні сораму ў вас, ні сумлення!» А калі, здаралася, падыходзіў і спрабаваў выказаць усё, што набалела, словы губляліся і нікога не краналі. На яго паглядалі, як на дзівака, часам пасмейваліся. «У лесе нельга жыць так, як каму хочацца, — разважаў ён. — Лес любіць цішыню. У гэтым лесе, у адным з дрэў, жыве душа Фёдара Пранчакова. Спакой ёй трэба, спакой і цішыня».
Захар зноў падышоў да дуба, прыхінуўся да яго. Ён глядзеў на рэчку і думаў пра свае пражытыя гады. Было ў яго жыцці ўсё: і шчасце і згрызоты. Жыў, сумленна працаваў. А калі прыйшла вайна, ён і на вайну пайшоў, быццам на работу.
Зенітна-артылерыйскі полк, у якім служыў Захар, трапіў у акружэнне і быў знішчаны ў першы ж тыдзень вайны. Камандзір батарэі сабраў уцалелых байцоў і вывеў да рэчкі. Пастроіў на беразе, акінуў поглядам замурзаныя змучаныя твары салдат, загадаў:
— Будзем акопвацца... Да вечара... А там на ўсход, прабівацца да сваіх. Сяржант Пашкевіч, на левы фланг. Хто яшчэ з ім... па жаданню?
З шарэнгі не адразу выйшаў салдат у абгарэлай гімнасцёрцы.
— Зараджаючы радавы Пранчакоў!
— Няма што зараджаць, — перапыніў капітан. — Страляеш добра?
— Я — паляўнічы, таварыш капітан.
— Адкуль?
— З Расіі, смаленскі я.
Захар так ніколі і не даведаўся: удалося ім прабіцца альбо не. А пакуль ён і Пранчакоў угрызаліся ў зямлю, рыхтаваліся да кругавой абароны, бо не ведалі адкуль, з якога боку могуць з’явіцца немцы. Нарэшце Захар выцер далонню ўзмакрэлы лоб, прапанаваў Пранчакову:
— Ну што, браток, пакуль фрыца няма, будзем курыць.
Фёдар дастаў з кішэні скураны капшук, расшыты мудрагелістымі ўзорамі.
— Штосьці я не помню, з якога ты падраздзялення? — спытаў Захар.
— Адкуль жа табе помніць? Ішоў да вас на сувязь, ды так здарылася, што назад не вярнуўся... Яшчэ за дэзерціра палічаць...
— Не палічаць.
— А ты адкуль ведаеш?
— Пасля вайны разбяруцца.
— Разбяруцца...
Захар загледзеўся на яго вялікія моцныя рукі, зазначыў:
— А мужык ты, напэўна, дужы?
— У нас у раду ўсе такія... Маці расказвала, дзядуля мой каня валіў... Вось так, браток.
Сядзелі адзін насупраць другога, смачна зацягваліся махорачным дымам. Пад полем струменілася мроіва. На бляклай сінечы неба нерухома стаялі чародкі дробных хмарак.
Накурыўшыся, Фёдар лёг на левы бок, паклаў пад галаву аўтамат, пачаў сцішана гаварыць:
— Жыў раней і пра жыццё сваё не думаў. А цяпер вось успамінаецца мінулае. І так, здаецца, добра было!
— Нечага цяпер пра гэта думаць, — заўважыў Захар.
— Не магу. Думкі самі наплываюць. Усё лугі мне помняцца нашы, шырокія, разнатраўныя, густыя. Ідзеш, бывала, ногі блытаюцца. Бацька мяне заўсёды на сенакос браў. Помню, сонца яшчэ толькі пачынае прабівацца, а ўжо ўся вёска ў зборы. Людзі вясёлыя, радасныя, быццам на свята ідуць. А працаваць як пачнуць — залюбуешся. Косы звіняць, трава пад сонцам серабрыцца, расой пахне. Потым стоміцца народ, збярэцца пад капой у цяньку. Мужыкі моўчкі важна кураць, а бабы песні заводзяць.
У вечаровай цішыні патухаў дзень. Сонца барвова афарбоўвала краі аблокаў. Злавесныя водбліскі густа закрывянілі рачную гладзь. Аднекуль здалёк плыў, нарастаў пагражальна роўны гул, ад якога дранцвела, налівалася шчымлівым чаканнем цела. Удалечыні было бачна, як паўзлі да рэчкі танкі. Між імі, нібыта мурашкі, капашыліся падобныя адна на адну чалавечыя постаці.
З таго, што адбылося потым, Захар помніць толькі, як хаваў ён Фёдара. Хаваў на досвітку, перад трэцімі пеўнямі.
А калі пеўні крычалі ўжо з усяе сілы, ён папоўз на іх крык, у вёску, перасохлым языком прагна злізваў з травы расу. Хутка з ранішняга змроку выплылі невыразныя абрысы хат. Захар на імгненне забыўся. Расплюшчыў вочы ад жытнёвага паху свежай саломы, які казытаў нос. Над ім схілілася маладая жанчына. Захар паспрабаваў прыўзняцца, яна спыніла яго:
—Ляжы, не бойся. Немцаў у вёсцы няма.
— Хто ты?
— Хіба не бачыш?.. Баба! — адказала яна.— Агатай завуць.
Пайшла, але хутка вярнулася з глінянай пасудзінай.
— Пасінеў увесь, як нябожчык, пэўна, крыві шмат страціў... Выпі вось сырадою, падужэеш.
Кухонным нажом яна разразала халяву, прыгаворвала насмешліва і з пагардай:
— Гора-ваякі... ад страху паздурнелі... уцякаеце як угарэлыя... Немец, кажуць, аж за Мінскам ужо.
Прамыла цёплай вадой рану, памазала нейкай маззю і абкруціла нагу чыстай анучкай, прыкрыла яго саломай і папярэдзіла:
— На двор не вылазь... Мала што... Усякія людзі ёсць...
...Разамлелы статак разышоўся па пашы. Захар спусціўся ўніз, сабраў кароў і завярнуў іх да вёскі: хутка трэба будзе гнаць на абед. Дзень разгараўся кастром. Бляклі ад гарачыні, стомлена драмалі ў небе застылыя аблокі. Гэтак жа драмалі яны ў той дзень, калі Захар пакідаў вёску, развітваўся з Агатай. Такімі ж былі яны, калі ён вярнуўся ў гэту вёску. Вярнуўся да Агаты, да Пранчакова...
Агата не здзівілася яго прыходу, быццам усе чатыры гады толькі і чакала яго, каб паскардзіцца:
— А мой не вярнуўся... без весткі прапаў, — і пачала накрываць на стол.— Ты не крыўдуй, чым багата, тым і рада.
Захар дастаў з мяшка франтавыя гасцінцы, спытаў:
— Жыць як думаеш?
— Як-небудзь... з голаду не памром... людзі добрыя дапамогуць.
— На людзей спадзявайся...— сказаў Захар,— Калі што, я змагу замяніць дзецям тваім бацьку.
— Ды што ты, Захарка!.. Дзякуй табе на добрым слове...
— Я ўжо далей нікуды не пайду... Слова сабе даваў: жывы застануся — прыйду на цябе паглядзець... Вось і прыйшоў... А ісці мне далей няма куды, ні кала ў мяне, ні двара. Тут застануся, у вёсцы.
Захар выгнаў статак на дарогу і накіраваў яго да вёскі. Захар спяшаўся. Нялёгкая справа чакала яго. Яна непакоіла яшчэ з раніцы. Пра гэта і хацеў пагаварыць ноччу з Пранчаковым, ды не паспеў. Але нічога, нічога, ён і без таго ведае, што рабіць. А зрабіць неабходна. Ён вырашыў гэта той ноччу, калі прыйшоў да яго ў першы раз Фёдар і працягнуў капшук. Магчыма, людзі будуць над ім смяяцца. Што ж, хто пасмяецца, а хто і дапаможа. І першай павінна памагчы яму Наста-бабылка. Няхай выганя на вечар кароў, а ён з’ездзіць у горад. У такой, як яго, справе без горада не абысціся. І Захар неадкладна пайшоў да Насты-бабылкі.
Жыла яна на краі вёскі ў невялікай старэнькай хацінцы. Калісьці ў маладосці прыжыла сына, вырасціла яго адна і рана выправіла ў людзі. Цяпер, каб не было так адзінока, завяла катоў і сабаку Дружка. Жыла нялёгка, таму сёння і не зразумець, хто яна, баба або мужык. Спрытам — мужчына, ростам высокая, у любое надвор’е ходзіць у ботах, мужчынскіх штанах і ватоўцы, курыць, пры выпадку і моцным слоўцам можа адшыць любога.
Насту Захар знайшоў у хляве, яна выкідвала на двор гной. Кашуля на яе плячах дымілася, з-пад хусткі выбілася пасма, упала з ілба на потны твар.
— Дай-ка я трохі разамнуся...
Захар уганяў вілы ў густое месіва, аддзіраў яго вялікімі цяжкімі пластамі, і кідаў, і кідаў. Наста аддыхалася, потым сказала:
— Хопіць, сама спраўлюся. Зойдзем у хату.
Ён пайшоў услед за ёй. Тры каты кінуліся ў ногі, церліся аб халявы ботаў. З-пад лавы вылез падобны на ваўка сабака, уставіўся на гаспадыню адданымі вачыма. Наста дастала з шафкі паўлітэрку, скрыль сала, парэзала цыбуліну, паклала акрайчык хлеба.
— Вып’ем, Захар. Не так ужо часта заходзіш да мяне.
— Па справе я, Наста.
— Ведаю, што без справы не завярнуў бы.
Ён выпіў, крактануў, панюхаў хлеб.
Захар усё ніяк не мог адважыцца выказаць свой клопат.
— Хачу я ў райцэнтр з’ездзіць, у ваенкамат трэба, — сказаў ён нарэшце Насце.
— Калі трэба — значыць, трэба. Статак я выганю.
На тым і дамовіліся.
На наступны дзень Захар па звычцы падняўся рана і пайшоў да аўтобуснага прыпынку. Да райцэнтра было кіламетраў дваццаць, і трэба паспець на першы рэйс. Аўтобус на гэты раз прыбыў са спазненнем, чакаць давялося каля гадзіны.
Рэзка спыніўшы машыну, шафёр, малады, бойкі хлопец, крыкнуў:
— Сядай, дзядуля, ды хутчэй.
Аўтобус быў амаль пусты. Некалькі бабулек з бітонамі і кошыкамі, напэўна, ехалі на базар. Яны нетаропка пра нешта гаманілі.
Захар сеў ля акна, думаў пра сустрэчу з ваенкомам, пра тое, што ён скажа, а слоў патрэбных не знаходзіў. Аўтобус пагойдваўся з боку ў бок, часам падскокваў на выбоінах.
На адным з прыпынкаў у аўтобус увалілася чародка юнакоў і дзяўчат, якія, відаць, ехалі на работу. Яны гучна размаўлялі, смяяліся, жартавалі. Захар зайздросціў іх жыццярадаснасці, бесклапотнай весялосці і не заўважыў, як прыехалі.
У ваенкамаце было шумна. Па калідоры хадзілі стрыжаныя хлопцы, нечага спрачаліся, штосьці даказвалі адзін аднаму. Ваенкома Захар знайшоў на пляцы сярод прызыўнікоў. Ён падышоў бліжэй, прыслухаўся. Падпалкоўнік сарамаціў п’янага хлопца.
— Ну, скажы мне, Данілаў, дзе тваё сумленне? І не сорамна табе? Калгас адправіў цябе ваеннай справе вучыцца, а ты? Ну што ты нарабіў?
Данілаў, хударлявы, неахайна апрануты хлопец, хістаўся ўзад-уперад, маўчаў, недарэчна ўсміхаўся. Прызыўнікі нязлосна кпілі з яго.
Убачыўшы Захара, падпалкоўнік спытаў:
— Вы да каго?
— Я да ваенкома.
— Не ў час. Зборы... І бачыце, якія зборы. Хіба мы так з вамі збіраліся?.. Дваіх стрыгчыся адправіў, а вось гэтага ў выцвярэзнік трэба.
Падпалкоўнік зняў акуляры, пацёр твар:
— Што ў вас?
— Так, — засаромеўся Захар, — пагаварыць, параіцца...
— Тады пойдзем, — сказаў падпалкоўнік.
Захар прыкмеціў, што ваенком зусім сівы, быццам пафарбаваўся ў белы колер, грузнаваты і цяжкі целам, твар у яго задуменны, стомлены.
Яны селі на лаўку.
Захар доўга расказваў пра вайну і пра сябе, пра Фёдара, пра тое, што яго ўсе гэтыя гады мучыла і непакоіла. Ваенком слухаў яго, не перабіваў. І толькі калі Захар змоўк, спытаў:
— Дык што ж ад мяне патрабуецца?
— Неяк трэба было б адзначыць тое месца.
— Вы маеце на ўвазе ўвекавечыць? Чым і як?
— Вам жа лепш відаць... Магчыма, помнікам?
Падпалкоўнік выпрастаўся, сказаў задуменна:
— Так, нам, вядома, лепш відаць... Мне б сёння ж хацелася паставіць помнікі ўсім, хто ляжыць пад Масквой і Сталінградам, у Чэхаславакіі, Балгарыі, Польшчы... Мы вядзём вялікую работу па выяўленню безымянных герояў. Пройдзе час — усім паставім помнікі. І пра Фёдара твайго не забудзем. Пачакай крыху, бацька.
З ваенкамата Захар пайшоў задаволены, што пагаварыў з добрым чалавекам, і разам з тым шкадаваў, што галоўную справу, дзеля якой сюды ехаў, так і не вырашыў. І тут жа наважыў дабрацца да старшыні калгаса.
Мужчына гадоў сарака пяці стаяў ля стала і выкрыкваў у тэлефонную трубку злосныя словы. Лысая галава яго блішчала ад прамянёў ранішняга сонца, якія густа ліліся ў адчыненае акно, круглы твар ад напружання і крыку стаў чырвоным. Не зважаючы на Захара, ён бразнуў трубкай, сеў і хвіліну сядзеў нерухома.
Захар кашлянуў, каб прыцягнуць да сябе ўвагу. Старшыня недаўменна, быццам спрасонку, паглядзеў на яго, спытаў нецярпліва:
— Што табе, Захар?
«Не ў час я», — падумаў Захар, але адступаць не было куды.
— Іванавіч, ты ўжо выбачай, што я з просьбай... Мяшок цэменту мне...
— Дай табе цэменту, а пасля ты папросіш цэглы, — перапыніў яго старшыня.
— У каго ж мне прасіць, Іванавіч, як не ў цябе...
— А потым скажаш, што і рабочых трэба.
— Не, а рабочых я ўжо не папрашу. Сам спраўлюся.
— Навошта табе?
— Ды ты ўжо не сярдуй, Іванавіч, што я не ў час да цябе, — мямліў Захар. — Задумаў я...
— Што ты там задумаў?! Гавары хутчэй!
— Ну, гэтаму, Пранчакову, пра якога я табе некалі расказваў...
Захар змоўк, заёрзаў на стуле, не адважваўся сказаць тое, што хацеў.
Старшыні, напэўна, надакучыла гэта блытаная размова. Твар у яго нецярпліва зморшчыўся, як ад нечага непрыемнага, ён прамовіў раздражнёна:
— Паслухай, Захар, не вярзі глупства! Пасі сваіх кароў, каб яны малака больш давалі, ад гэтага карысць будзе і людзям і дзяржаве. А пра Пранчакова я помню.
Захар павярнуўся, каб выйсці, але старшыня спыніў яго:
— Пачакай! Вось давай мы з табой так дамовімся: ты мне малакавоз, а я табе цэмент... Згодны?
— Дзе ж я вазьму той малакавоз? — прамовіў Захар. Ён не разумеў, жартуе старшыня або гаворыць сур’ёзна.
— Вось бачыш, у цябе яго няма. У раённым сельгасупраўленні яго таксама няма. А з фермы малако забіраць трэба. А малако ў горадзе рабочым патрэбна. Зразумеў?
Старшыня адышоў да акна, выцер мокрую лысіну.
— Ведаеш, Захар, прыйшоў бы ты да мяне і сказаў, што табе дровы патрэбны, або ў цябе дах праваліўся, або печ перакласці трэба, я дапамог бы. А з гэтай справай пачакай! Давай як-небудзь пасля сустрэнемся, пагаворым. Зразумеў?
Захар не вельмі зразумеў, але і на старшыню не пакрыўдзіўся, у кожнага свае клопаты. А галоўнага ён усё роўна дабіўся. І галоўнае было не ў тым, каб яму дапамагалі, а ў тым, каб не перашкаджалі. Разважыўшы так, Захар адчуў, што размовы з людзьмі яго стамілі. Ужо вельмі да цішыні і маўчання ён прывык. Але позна вечарам усё ж схадзіў да Насты, папрасіў яе яшчэ дні са два пахадзіць за каровамі.
На другі дзень Захар выправіўся на мясцовую будоўлю. Па дарозе заглянуў у магазін, купіў бутэльку «Экстры» і каўбасы.
Будаўнікі сядзелі на бярвеннях, палуднавалі. Захар прывітаўся, сеў побач з імі, закурыў.
— Хто ў вас тут за галоўнага?
— Я, калі па справе, — сказаў Цімох, высокі, мажны мужчына.
— Па справе.
Цімох падняўся. Яны адышлі ўбок.
— Патрэбен мех цэменту і хоць бы воз якога-небудзь камення. Печ думаю паправіць.
Цімох чухаў патыліцу, доўга думаў.
— Цяжкавата... Хаця, можна. Толькі... сам разумееш...
— Ну вядома! — узрадаваўся Захар і сунуў яму пакамечаную дзесяцірублёўку. Цімох заціснуў яе ў кулак, крыкнуў:
— Сашка!
Аднак ніхто не адгукнуўся. Цімох зазлаваў.
Але неўзабаве Сашка вынырнуў аднекуль. Захар пазнаў яго. Гэта быў вадзіцель таго аўтобуса, на якім ён дабіраўся да райцэнтра. Кучаравы, прыгожы з твару, з зялёнымі хітравата-гарэзлівымі вачыма, бойкі хлопец. «Такія дзяўчатам падабаюцца», — падумаў Захар з забытай ужо юначай зайздрасцю.
— Прывітанне, дзед! Як ты сюды трапіў?
— А ты як?
— Я ж табе гаварыў: чалавек я вясёлы. Не люблю сумнага жыцця. Працаваць на аўтобусе — усё роўна што ляжаць у бальніцы. Кожны дзень адно і тое ж. Смурыжыш коламі дарогу туды і назад. Кінуў я сваю калымагу. Старшыня абяцаў «газік» даць.
Цімох падміргнуў Сашку, загадаў:
— Сядзь на трактар, падкінь яму мех цэменту, — даў яму дзесяцірублёўку, папрасіў: — Заадно мужыкам якога-небудзь «чарнільца» прыхапі.
— Будзе зроблена! — гарэзліва бліснуў роўнымі бялюткімі зубамі Сашка.
— Глядзі, на старшыню не нарвіся.
— Ваўкоў баяцца — у лес не хадзіць.
Агародамі пад’ехалі да Захаравай хаты, хуценька ўсё выгрузілі. Толькі цяпер Захар успомніў пра гарэлку і каўбасу, што адтутурвалі кішэні штаноў. Выцягнуў і падаў Сашку:
— Дабро за дабро. Бяры.
— Сорамна мне, дзед. Не вазьму.
— Бяры, дурань! Я ж табе ад усяго сэрца...
Сашка няёмка прыняў пачастунак, аднёс у кабіну.
Дзень паволі дагараў. Сонца хілілася на захад. Гарачы ветрык разагнаў па небу белыя аблокі і быццам прыклеіў іх. I неба здавалася Захару перакуленым морам з застылымі льдзінамі. Захар пайшоў да конюха Агея прасіць каня. Маленькі, чорны, як галавешка, дзядок здзіўлена зняў з галавы пакамечаную шапку.
— Навошта табе конь?
— Ды мне на гадзінку.
— Навошта, пытаю?
— Камення падвезці... Хачу печ перакласці.
— Ну, бяры, — недаверліва паглядзеў на Захара конюх.
Захар раней і сапраўды думаў перакласці печ, якая дыміла, але цяпер махнуў рукой: «На мой век і так — хопіць». Ён накідаў на воз пабітай цэглы і камення, адвёз у гай, скінуў ля дуба, там жа схаваў і цэмент.
А на досвітку ўзяў вёдры, масцярок і, каб нікога не сустрэць, напрасткі, полем пакіраваў да дуба. Заклаў першыя цагліны, спыніўся, вылаяў сябе за тое, што не абдумаў, якім павінен быць помнік.
Ён перабраў у памяці ўсе бачаныя ім помнікі, але не знайшоў ніводнага, які б яму спадабаўся. «Не смуткаваць трэба па салдату, а ўслаўляць яго», — падумаў ён і вырашыў класці пакуль ніз. А там бачна будзе.
Твар яго пакрыўся кропелькамі поту, гімнасцёрка прыліпла да цела, але стомленасці ён не адчуваў. Калі ўжо выразна была бачна аснова помніка, сеў перакурыць і не заўважыў, як з’явілася, быццам з-пад зямлі, Наста. Захар паглядзеў у бок рэчкі. Там пасвіўся яго статак. Наста здзіўлена загаварыла:
— Гляджу: чалавек на гары. І здалося, што гэта ты. І верыцца, і не верыцца. Думаю, дай-ка я падыду.
Захар закурыў. Яму не падабалася, што прыйшла Наста. Цяпер уся вёска будзе ведаць. Наста абышла вакол грудка цэглы, спытала здзіўлена:
— Што гэта ты надумаў, Захар?
— Ты ўсё роўна не ведаеш яго, — сказаў Захар. — Сябар тут мой пад дубам спіць... У сорак першым... ён загінуў, а я жывы...
Наста маўчала. У вачах яе быў боль. Чутна было, як пад сонечным ветрыкам у ранішняй соннай цішыні журботна гаманіў гай.
— Сказаў бы адразу — можа, і я б памагла табе.
— Дзякуй на добрым слове. Толькі я сам спраўлюся.
Вечарам з-пад страхі Захар выцягнуў ліст топкай бляхі, выразаў зорку, рашпілем абтачыў, пафарбаваў. Успомніў, што на помніку трэба нешта напісаць. Зрабіў квадрацік з той жа бляхі і задумаўся. Знайшоў аркуш са школьнага сшытка, доўга вадзіў алоўкам па паперы. Нічога не атрымлівалася. Адны радкі былі доўгімі, другія надта кароткімі. Ён пачаў ужо адчайвацца, як раптам на паперу леглі простыя словы «Фёдару Пранчакову, салдату».
На наступны дзень, калі сонца пачало ўбірацца ў сілу, у гай прыйшла Агата з клуначкам у руцэ. «Нясе іх нячыстая. Напэўна, ужо растрапала Наста», — узлаваўся Захар. Агата прывіталася, села ўбаку. Моўчкі назірала за работай Захара. Ён не бачыў, як вочы яе напаўняліся журбой, як па худых шчоках каціліся слёзы. Хто ведае, чаго плакала яна ў гэту хвіліну. Магчыма, думала пра свой горкі, загублены вайной лёс. А магчыма, успомніла Лукаша і свае кароткія шчаслівыя дні маладосці, калі ўсё здавалася такім даўгавечным, трывалым, бясхмарным.
— Ну, што ты сядзіш? — нязлосна, з прытоенай пяшчотай спытаў яе Захар.
— Паесці табе прынесла... Напэўна, стаміўся?
Яна паспешліва развязала клуначак, дастала гарлачык малака, паклала хлеб і нарэзанае сала. Ён паеў і зноў узяўся за работу. Агата сабрала посуд і пайшла. Яна згорбілася, нібыта раптоўна састарэла. Ногі блыталіся ў траве, ступалі няўпэўнена, нясмела.
На зыходзе першай паловы дня на ўзгорак выскачыў легкавік. З яго вылез старшыня калгаса і подбегам пакіраваў да Захара:
— Праўда!.. Ты што, звар’яцеў, дзед? Ну і ўпарты ж ты чалавек!..
— Не сварыся, Іванавіч. Я ж у цябе нічога не прашу.
— А цэглу дзе ўзяў? А цэмент?
— Было ў мяне... печ думаў перакласці.
— Ведаю я гэта ваша «было», ведаю гэту вашу печ.
Старшыня пачаставаў Захара «беламорам» і знік так жа раптоўна, як і з’явіўся.
А потым пад’ехаў грузавік. З кабіны выскачыў Сашка, з кузава — Цімох з мужыкамі. Падышлі, акружылі Захара. Цімох сказаў Сашку:
— Давай-ка нясі ўсё, што там ёсць.
Сашка збегаў да машыны, вярнуўся з дзесяцірублёўкай, бутэлькай «Экстры» і каўбасой. Каўбаса была іншага гатунку, даражэйшая за тую, якую ён купляў. І Захар засмяяўся.
— Чаго рагочаш? — накінуўся на яго Цімох. — Думаеш, адзін ты знайшоўся, герой... Вось як урэжу зараз... Бяры, бяры ўсё: бутэльку сваю, каўбасу...
— Я ж ад душы, гэта вам...
— Ды ідзі ты... Партызан! А вы чаго сталі? Давайце за работу! — прыкрыкнуў на мужчын Цімох.
І закіпела работа. Сашка бегаў да рэчкі за вадой, замешваў раствор. Усе астатнія завіхаліся ля помніка. Наверсе прымайстравалі зорку, пасярод — пласціну з надпісам.
Сашка нарваў палявых кветак і паклаў да помніка. Захар адкаркаваў бутэльку. Сашка нарэзаў каўбасы. Першую паднеслі Фёдару Пранчакову, потым выпілі самі. Калі Цімох з мужыкамі паехаў, Захар яшчэ доўга стаяў, прагна глытаючы дым. Потым пайшоў да статка, які ўдалечыні рассыпаўся па канюшынішчы. Прайшоў колькі метраў, павярнуўся назад, доўга стаяў і глядзеў на помнік.
Сонечныя промні, якія пырснулі з-за гаю, высвецілі помнік залаціста-яркім святлом, запалілі чырвоную пяцікутную зорку і словы «Фёдару Пранчакову, салдату».