На гэты раз яму пашанцавала. Пачыналася бабіна лета з ціхімі неспякотнымі днямі, празрыстымі далячынямі і глыбокім ясным небам. У прыродзе ўсталявалася самотная стомленасць і ціхая журба, якія вымушалі да роздуму, сузіральнасці і нетаропкасці.
Віктар устаў на досвітку, паклаў у рэчавы мяшок няхітры харч, прымацаваў да багажніка матацыкла рыбалавецкія прылады і выехаў з дому.
У раёне, куды ён накіроўваўся, у яго не было знаёмых. Таму і ехаў наўздагад, асабліва не клапаціўся пра тое, дзе яму давядзецца спыніцца. Можна было б, вядома, загадзя заказаць нумар у гасцініцы, і — ніякіх турбот. Але Віктар падобнай практыкай ігнараваў. Цікавей было паявіцца нечакана, пераначаваць у якога-небудзь простага вяскоўца. І столькі наслухаешся, і даведаешся з выпадковых размоў, што ўражанняў хопіць на некалькі газетных артыкулаў.
А пакуль што да бляску аб’езджаная шаша з сухім шалясценнем клалася пад колы, пругка біўся ў грудзі і свістаў за вушамі астуджаны да сцюдзёнасці вецер. Потым асфальт змяніўся калдобістай гравейкай, і пачалася тая тыповая бездараж, што сустракаецца паўсюдна, варта толькі ад’ехацца ад горада. Месцы пайшлі зусім незнаёмыя, з дробным рэдкалессем, густым ельнікам, рыжымі плямамі зжатых палёў і светлымі бярозавымі гаямі. Хацелася хутчэй знайсці жыллё і ў той жа час не прапусціць дарэмна такую раніцу — цёплую, з сярэбранымі карункамі павуціны, якія бісерам расінак ззялі на кустах, на елках, на перастаялай траве, з негарачым сонцам, што выспела ў чыстым небе і крылатым веерам павісла над соннымі лясамі і зямлёй.
І Віктар запятляў па лясных сцяжынках, пакуль не натрапіў на возера. Непатрывожанае ні адзіным усплёскам, прытоена адпачывала яно, схаванае ад чалавечых вачэй паміж густых зараснікаў. На тым баку возера быў бачны рознакаляровы грэбень дахаў, за ім — зубчастая палоска далёкага лесу. Віктар без ваганняў вырашыў спыніцца ля вёскі. І ўжо не дарога, а вузкая сцежка павяла ўздоўж берага. Неўзабаве ў лясной прагаліне ўся як на далоні вывернулася вёсачка, невялікая, хат у дваццаць, з лапінкамі агародаў, хлеўчукамі і лазенькамі, з шырокім купчастым выганам.
Пры ўездзе ў вёску ён напаткаў загразшы воз, нагружаны бярвеннем. Мужчына ў кірзавых ботах і салдацкай гімнасцёрцы без папружкі сцябаў пугай калматага каняку і пацягваў лейцамі. Конь дзіка, загнана хроп, касавурыў вогненнае вока, натужна рваўся і, абяссілены, падаваў назад.
— Можа, дапамагчы? — Віктар спыніў матацыкл.
Мужчына кінуў на аглоблі лейцы, вылаяўся. Быў ён нізкага росту, але грудасты, шырокі ў касці, з хударлявым тварам, абпаленым сонцам.
— Нажыў хваробу на сваю галаву, — сказаў ён у роспачы. — Каб яго воўк задраў.
— На ногі ён у вас слабаваты, — Віктар па-гаспадарску агледзеў масластага канька.
— Гэта вы правільна падмецілі. Мабыць, у вёсцы жылі?
— Жыў калісьці.
— Ну, а чаго да нас? — пацікавіўся ён і смачна зацягнуўся дымам.
— На выхадныя дні. Адпачыць. Паветрам падыхаць.
— Да нас сюды не так ужо часта хто заглядвае.
Гаварыў ён нетаропка, нібы ўзважваў на далоні кожнае слова. І з расказу яго вынікала задаволенасць сваім жыццём: ні кропелькі горычы, шкадавання, ні суму. Віктар падумаў аб тым, як добра было б вось так, як гэты стары, пражыць вялікае жыццё з пакутамі і нягодамі. Каб потым, на старасці, ні аб чым не шкадаваць, ні ў чым не раскайвацца, а ісці да свайго канца з пачуццём выкананага зямнога абавязку.
Мужчына апошні раз зацягнуўся самакруткай, ухапіў лейцы, злёгку нацягнуў іх, ласкава паганяючы каня. Віктар з усяе сілы піхнуў воз, і ён выкаціўся.
— Вялікі дзякуй вам за дапамогу, — сказаў мужчына.
— Няма за што. Вы мне лепш скажыце, у каго тут можна на дзянёк-другі прыпыніцца?
— Ды к любому... і ў мяне месца знойдзецца, а не, дык ідзіце да Лізаветы. Яна адна жыве. Вунь, крайняя хата, ля самай вады, — і ён паказаў пугаўём у напрамку возера. — А лепш давайце да мяне. Мы з бабай толькі ўдваіх. Хата пустуе. Праўда, заязджаюць часам дзеці, але рэдка, як госці.
— Цяпер ужо вам дзякуй, — сказаў Віктар. — Толькі я бліжэй да вады.
— Ну, глядзіце... Скажыце, Ігнат параіў. Калі спатрэблюся, дык знойдзеце мяне на выгане. Я там коней буду пасвіць.
Яшчэ не старая хата цёткі Лізаветы, з чарапічным дахам, сенцамі, зашклёнымі пад веранду, пунькай і хлявом для жывёлы, адным бокам глядзела на возера, другім — на чэзлы, запушчаны яблыневы і вішнёвы сад і агарод, на недагледжаныя градкі, парослыя травой-макрыцай. «Даўно тут, відаць, ніхто не прыкладаў мужчынскай рукі», — падумаў Віктар. Ён нырнуў у духмяны змрок сенцаў, вобмацкам знайшоў дзверы, пастукаў, няўпэўнена пераступіў парог, прывітаўся. Яму ніхто не адказаў. Ён крыху пастаяў у нерашучасці, потым выйшаў на падворак, разгублены: ці то ехаць да дзядзькі Ігната, ці дачакацца гаспадыні.
— Дзень добры! — раптам пачуўся голас.
Ён павярнуўся і ўбачыў высокую хударлявую бабулю ў заношанай цёмна-шэрай сукенцы і бурках з галёшамі. У руках яна трымала два кошыкі яблыкаў. Рэдкія, перасыпаныя сівізной чорныя валасы яе былі зачасаны на прамы прабор і сцягнуты на патыліцы ў вузел.
— Мне сказалі, што ў вас на дзянёк спыніцца можна... Дзядзька Ігнат...
— Ён што, сваяк вам? — тут жа перабіла яна.
— Ды не... сустрэў вось, пазнаёміліся.
— А-а-а, — прыязна зірнула старая на Віктара. — Што б я рабіла без яго? Ён жа мне дапамагае, як родны. Ці агарод пасеяць, ці бульбу восенню выбраць — усё ён. А начаваць чаму ж нельга? Месца ў мяне хапае. І ежа нейкая знойдзецца. Яшчэ вось кароўку трымаю, курэй з дзесятак.
Потым спахапілася:
— Што ж мы стаім? Праходзьце. Зараз я вам што-небудзь паснедаць прынясу. — Віктар паспрабаваў адмовіцца, але тая настояла на сваім. Пры яго з’яўленні цётка Лізавета ўся нібы засвяцілася знутры, замітусілася, загрукала посудам, некалькі разоў выходзіла ў сенцы і вярталася назад.
Віктар з асалодай паснедаў, падзякаваў гаспадыні, сабраў рыбалоўныя прылады і пакіраваў да возера.
Пакручастая, да бляску вытаптаная сцежачка вілася паміж сакавітых кучаравых зараснікаў трыпутніку, канюшыны і лебяды. Віктар ішоў асцярожна, быццам баяўся разбудзіць дрымотную цішыню возера.
Вільготная трава, нібы ржэўнік, шархацела па штанах, абсыпалася на ногі расой. Дурманіў сытны пах укропу, рамонкавай горычы, пераспелай крапівы. Дзесьці лена ўзбрэхвалі сабакі, з асалодай спрабавалі хрыплаватыя галасы пеўні, мычалі спрасонку каровы.
На возеры Віктар таропка разматаў лёску, закінуў вудачку ў круглае акенца, акаймаванае чаротам, і нецярпліва стаў чакаць, прыкаваўшы позірк да паплаўка. Але паклёўкі не было. Не было і звычайнай ранішняй гульні рыбы. Толькі шапацеў ветрык у чароце, бясшумна накатваліся дробныя хвалі на бераг. Празрысты туман падымаўся з вады і, як расчасаная кудзеля, рассцілаўся і паступова раставаў.
Віктар пачаў ужо шкадаваць, што дарэмна патраціў час, як паплавок раптам нырнуў у ваду. Ён падсек на ўвесь размах рукі і адчуў на капцы лёскі вялікую рыбіну. Усю яго істоту захліснула радасць. Праз некалькі секунд на пяску тапырыў плаўнікі акунь-гарбыль. Пачаўся клёў, рэдкі, але ўдалы. Віктар забыўся пра ўсё на свеце, да паўдня выцягваў вялікіх акунёў. І калі ўжо сонца набрала сілу, бязлітасна запякло ў галаву, ён, здаволіўшыся неўтаймоўнай сваёй страсцю, стомлена і вольна раскінуўся на зямлі. Неба, далёкае і бяздоннае, было ўжо з халаднаватай перадвосеньскай празрыстасцю. Віктар сеў, абхапіў калені рукамі, прыслухаўся.
Усё маўчала, нібыта затаілася ад прысутнасці чалавека і разам з тым жыло сваім непрыкметным таямнічым жыццём. Ярка серабрылася, струменіла і дрымотна лепятала зеляніна прыбярэжнага гусцяру. Нячутна, быццам нябачны велікан языком, залізвала возера жоўты акрайчык берага, пакідала на глыбокіх залысінах пенны накіп. Мітусліва таўкліся ля берага малькі. Як кавыльныя травы ў стэпе, хіліўся долу чарот з расчасанымі ў адзін бок султанамі, самотна шапацеў шурпатымі лісцямі.
Нейкая надакучлівая страказа час ад часу падлятала да Віктара, завісала ў паветры насупраць яго твару, усё роўна як пытала: «Навошта ты тут і што табе трэба?» Ён неадрыўна глядзеў у чорныя вочы-гарошынкі страказы і думаў: «Хтосьці сказаў, што шчасця няма, а ёсць спакой і воля... Не, няпраўда. Тое, што я сёння ўбачыў і адчуў, і ёсць шчасце. Магчыма, яно толькі маё, адзінае. І нікому іншаму не дадзена яго зразумець». І Віктар задумаўся над тым, што вельмі добра было б вось так проста і неадмыслова жыць, як яго далёкія продкі ў поўным суладдзі з прыродай.
Цяпер ён ужо не сумняваўся, што абавязкова напіша нарыс аб гэтай першароднай вясковай цішыні, аб шчаслівым, як ён думаў, жыцці цёткі Лізаветы і дзядзькі Ігната, якія набылі сэнс і шчасце быцця ўдалечыні ад шумнага горада і чалавечай мітусні.
Дзень дагараў павольна, як велізарны касцёр. Сонца астыла, звалілася ў пеннае месіва рознакаляровых хмар і запаліла іх знутры чырвоным золатам. Ужо ва ўсю моц палымнелі малінава-барвовым агнём вокны хат, і ад дрэў пабеглі доўгія цені.
Начаваў Віктар у пуньцы. Ён забраўся на сена, зрабіў сабе логава, накрыўся старэнькай коўдрай і аддаўся мяккай цішыні наступаючай ночы. Гусцеў змрок, наліваўся цемрай, у якой растварыліся і лес, і возера, і суседнія хаты, і дрэвы. Хутка праз шчыліну ў даху сталі заглядвацца на яго бледны серпік месяца і зялёныя агеньчыкі зорак, што праклюнуліся на лімонным небе. Навокал было так ціха і ўрачыста — аж звінела ў вушах, а галава налівалася дурманнай млявасцю ад водарнага асенняга духу. Зрэдку ў гэту тонкую празрыстую цішыню ўрывалася запозненае стракатанне конікаў ці спуджаны крык засынаючай птушкі. Без аніякіх думак, падпарадкоўваючыся ўладарнай сіле сну, ён імкліва правальваўся ў мяккае глыбокае бяздонне.
Прачнуўся ён гэтак жа раптоўна, як і заснуў, з жалем падумаўшы аб тым, што спазніўся на першы клёў: сонца ўжо ўзышло высока. Віктар устаў, поўны сіл, бадзёрасці, душэўнага спакою, і ўжо наважыўся быў спусціцца ўніз, але, пачуўшы зусім блізка чыйсьці голас, сеў і паглядзеў у шчыліну. Напрасткі да берага ішлі двое: адзін сярэдняга росту з шырокімі плячамі, таўстатвары, са стрыжанай галавой і рыжымі валасатымі грудзьмі ў расхрыстаным каўняры белай кашулі. Другі быў ростам крыху меншы, але таксама, відаць, дужы, з хударлявым тварам і сівой грыўкай, якая па-хлапечы спадала на лоб. Стрыжаны выцягнуў скамечаны пачак папярос, закурыў, зацягнуўшыся дымам, заклапочана сказаў:
— Што будзем рабіць, Шурка?
— Хто яго ведае. Справа як быццам і простая, але хітрая.
Памаўчалі.
— Чуў я сёння, бабы ля калодзежа гаварылі, што да яе гэты самы прыехаў... як яго? Запамятаваў, ёлкі зялёныя!
— Юрыст, ці што?
— Ды не, воўк яго задзяры!.. На языку круціцца. Ну гэты, што закон змацоўвае! — злаваў стрыжаны.
— Натарыус?! — запытальна выкрыкнуў Шурка.
— Во-во, натарыус! Каб яго кот убрыкнуў. Гэта ж трэба такое слова мудрагелістае выдумаць! — абураўся стрыжаны.
— Усё можа быць. Я сам учора бачыў, як да яе хтосьці прыехаў, — памяркоўна прамовіў Шурка.
— Трэба падысці, яшчэ раз пагаварыць, усё ж такі маці — свой чалавек, — прапанаваў стрыжаны.
Потым яны, як па камандзе, кінулі пад ногі акуркі, накіраваліся да возера, адвязалі лодку. Стрыжаны наваліўся на вёслы, ламаючы люстраную паверхню.
Віктар збегаў да возера, памыўся і пайшоў у хату. Раніца выдалася такая ж цёплая, росная, як і напярэдадні. Але прыгажосць яе не кранала Віктара, не будзіла ранейшага захаплення. Усё гэта неяк само па сабе адступіла на задні план перад яго незразумелым неспакоем і незадаволенасцю сабою.
Цётка Лізавета сядзела на лаве заклапочана самотная і паглыбленая ў сябе. У яе твары, поглядзе было столькі разгубленасці, быццам яна толькі што атрымала нейкую непрыемную вестку. Віктар нерашуча пераступіў цераз парог, павітаўся і спытаў пра яе здароўе.
— І дзе яно будзе, гэта здароўе? — цяжка ўздыхнула яна, устала і пачала варушыць качаргой чырвоныя, як медзь, вуголлі, што дагаралі ў печы. Ён бачыў: цётку Лізавету нешта непакоіць і прыгнятае, і ўсяляк спрабаваў выклікаць яе на шчырую размову. Але гэта яму не ўдавалася: яна была па-ранейшаму маўклівай. То часта хадзіла па хаце, то раптам садзілася ў зняменні, то спахоплівалася і мітусліва бралася за работу.
Паспешліва паснедаўшы, Віктар падаўся да возера, разважаючы аб тым, што, магчыма, ён нечым не дагадзіў гаспадыні. Але колькі ні думаў, а віны за сабой ніякай не знаходзіў, не бачыў таксама і прычын такой раптоўнай перамены ў яе настроі.
Ад шапялява-дрымотнага ветрыку, асляпляльнай люстранасці вады стамляліся вочы, сціскала млявасць галаву. Парыбаліўшы яшчэ некалькі гадзін, канчаткова разамлелы, ён расцягнуўся ў росным ценю пад разгалістай вярбой і забыўся сном. Калі прачнуўся, сонца так напякло патыліцу і размарыла, што перад вачамі ўсё плыло і кружылася. Ён зайшоў у ваду, некалькі разоў акунуў галаву і выбраўся на бераг з адчуваннем свежасці і бадзёрасці.
Віктар нетаропка сабраў прылады і, паразважаўшы, канчаткова пераканаўся, што з цёткай Лізаветай нешта адбылося. Яе маўклівасць сведчыла аб тым, што яна не хоча раскрыцца перад ім — чужым чалавекам. А гэта значыць: ён больш нічога не даведаецца пра яе лёс. Пакуль не позна, ён вырашыў ехаць у раён, каб у райкоме камсамола ўзяць кандыдатуру лепшага хлебароба і напісаць пра яго нарыс.
З цяжкасцю ўгаварыўшы цётку Лізавету ўзяць плату за начлег і ветліва адмовіўшыся ад яе настойлівай просьбы яшчэ застацца, ён развітаўся і сабраўся ўжо ісці, як яна раптам з адчаем прамовіла:
— А вось і яны... Шурка з Колькам.
Віктар выглянуў у акно і ўбачыў тых, чыю размову чуў раніцай. Ён адразу здагадаўся, што гэтыя двое і ёсць яе сыны. І незнарок падслуханая ім размова была пра яе — цётку Лізавету — і пра яго — Віктара, каго яны прымалі за натарыуса.
Увайшлі яны шумна, упэўнена, павіталіся і тут жа селі. На хвіліну ўсталявалася маўчанне. Яно прыгнечвала ўсіх. Сыны прыбылі з пэўнай мэтай, але, убачыўшы Віктара, разгубіліся і не ведалі, што рабіць. Стрыжаны, гэта значыць Колька, паважліва, але з прытворным здзіўленнем прамовіў:
— У вас сёння госці... А мы і не ведалі.
— Гэта так... чалавек з горада, — абыякава сказала яна.
— Рыбак? — бесцырымонна спытаў Колька, паглядаючы па Віктара.
— Адгадалі, — усміхнуўшыся прытоенай усмешкай, пацвердзіў той.
Колька з палёгкай уздыхнуў, прамовіў з раздражненнем:
— Цяпер кожны то рыбак, то паляўнічы. Кожны сваю здабычу шукае.
— Што праўда, то праўда, — падтрымаў яго Шурка.
Колька дастаў з кішэні бутэльку, зубамі выцягнуў папяровую затычку, разліў у шклянкі самагонку, ветліва папрасіў:
— Ідзіце, мама, вып’ем за ваша здароўе. І вы таксама, — кінуў ён абыякава ў бок Віктара.
— А чаго ж... можна і выпіць, — ахвотна і разам з тым неяк задзірыста адказала яна і тут жа паслужліва нарэзала хлеба і сала. Віктар адмовіўся.
— А вы, відаць, фанабэрысты. Ну, як ведаеце, — пакрыўджана адазваўся Колька. — Не п’юць цяпер толькі тыя, у каго няма за што піць.
Яны чокнуліся, апаражнілі шклянкі. Маці толькі паспытала гарэлку. Колька, раздзіраючы зубамі тоўсты скрыль сала, прамовіў:
— Мы зноў да вас па гэтай самай...
— Ведаю, па якой вы справе, — прыглушана сказала яна і павольна апусцілася на лаўку. Вочы яе наліліся слязьмі, худыя спрацаваныя рукі бязвольна павіслі з каленяў.
— Давайце мы як людзі абмяркуем, — прымірэнча прапанаваў Колька.
— Ды што ж абмяркоўваць, дзеці? Усё ўжо абгаварылі,— уздыхнула яна.
— Трэба ж па-людску, мама,— азваўся Шурка, які да гэтага часу маўчаў, і з дакорам паглядзеў на маці. — Мы як-ніяк не чужыя вам.
Цётка Лізавета маўчала як нямая. Яны зноў выпілі, і Колька зноў вярнуўся да пачатай размовы.
— Якая вам карысць ад таго, што ўсё застанецца калгасу? Яны што, дапамаглі нам, калі бацька будаваўся?
— Я яшчэ паміраць не збіраюся, — пакрыўджана зазначыла цётка Лізавета.
— Ды хіба мы пра гэта, — не адступаў Колька. — Жывіце сабе на здароўе. Хочаце ў мяне, а хочаце ў Шуркі. Але навошта, каб гэта ўсё камусьці засталося.
— На ліха мне ваш горад, — злосна адказала яна. — Што я буду там рабіць? Сядзець, як у турме, у вашай кватэры і смерці чакаць.
— А чаго вы пад старасць хочаце? — раззлаваўся Шурка.— На якога чорта вам гэта гаспадарка? У магазін пайшоў і купіў што трэба. І ніякіх клопатаў. І хлеб, і малако, і мяса... А калі прададзім, то за вашу сядзібу ведаеце колькі дадуць?
Рабаціністы твар Шуркі пачырванеў, рудзенькія валасы на галаве ўскалмаціліся, грыўка спаўзла на вочы.
— Сваё нажывіце і тады прадавайце... — баранілася маці.
— Сваё-то нажывём... Але ж гэта таксама не чужое, — прымірэнча заўважыў Шурка.
— Самі вінаваты. Панесла па свету! А хто вас у шыю гнаў?
— Тады, мама, многія пакідалі вёску, — прамовіў у роздуме Колька.
— І тады жылі людзі... Рабіць трэба было, — гаварыла яна.
— А на ліха яна нам трэба, гэта зямля?! — з горыччу сказаў Колька.
— Час быў такі, — сумна сказала цётка Лізавета.
— Час?! — са з’едлівай злоснай ухмылкай адгукнуўся Шурка.
— Ідзіце ў калгас. Цяпер зарабляюць вунь як...
— Душа не ляжыць, мама, — шчыра, з болем і крыўдай прамовіў Колька і з жалем паглядзеў на маці, працягваючы споведзь: — Вы думаеце, лёгка пам тады было? Мы адрывалі сябе ад зямлі... як бінт ад раны. Рад бы вярнуцца, ды ўжо не магу. Рана зажыла. Не баліць ужо, не шчыміць больш. Няма, мама, ахвоты на зямлі працаваць. Не патрэбна яна мне цяпер... ні за якія грошы.
Шурка маўчаў, схіліўшы да каленяў галаву, і змрочна глядзеў у падлогу. Маўчалі і ўсе астатнія. Было чуваць, як б’ецца аб аконнае шкло і гудзіць муха. Пасля чарговага выказвання Шуркі і Віктар ужо не вытрымаў, сказаў нечакана для іх рэзка і прама:
— Вы абодва памыляецеся. Зямля патрэбна дзяржаве, а значыць, і кожнаму чалавеку... І нельга на свой аршын мераць усіх астатніх.
Шурка ўскінуўся на яго цікаўна здзіўленым і непрыязным паглядам. Увесь твар яго быццам гаварыў: «Бач ты які певень бойкі, які абаронца!»
— Вы сказалі так таму, што вам грошы за гэта, напэўна, плацяць. А мне не плацяць. І я гавару так, як думаю.
— Ладна, Шурка, не спрачайся, — перапыніў яго Колька і тут жа звярнуўся да Віктара, быццам шукаў у яго падтрымкі: — Бачыце, родная маці, а не разумее нас. Усё, што нажывалі, пойдзе па ветру, ёлкі зялёныя!
— Не вы нажывалі, — злосна сказала яна, і вочы яе пачырванелі ад слёз.
— Ды хіба справа толькі ў гаспадарцы? — прымірэнча і глуха прамовіў Шурка. — У мяне, можа, душа разрываецца ад жаласці да вас... што вы адна тут, у гэтай вёсцы... Жывём мы неяк не па-людску.
— Ну што ж, — цяжка ўздыхнуў Колька. — Пойдзем мы... А вы, мама, падумайце. Мы ж не ворагі вам.
Развітаўшыся, яны пайшлі. А цётка Лізавета, уткнуўшы твар у далоні, заплакала.
Потым, крыху супакоіўшыся, выцерла хусцінкай вочы, заклапочана сказала:
— Вам ужо, напэўна, ехаць трэба: вечарэе. А то заставайцеся. Жывіце, колькі хочаце.
— Дзякую. Толькі ехаць мне неабходна.
З пачуццём нейкай віны і няёмкасці ён выйшаў на вуліцу. Вёску ахінаў змрок. Усё навокал дыхала мірнай цішынёй і шчасцем. Але не было ні цішыні, ні спакою.
Віктар выкаціў матацыкл са двара і паехаў да выгану, дзе пасвіліся коні. Ён убачыў дзядзьку Ігната, які сядзеў на кукішках, путаў свайго каняку. Нягледзячы на тое, што час быў позні, Віктар прыпыніўся, каб пагаварыць з чалавекам, які яму спадабаўся, а заадно распытаць пра цётку Лізавету...
Умомант развялі агеньчык з ціхім, роўным, але гарачым полымем. Віктар з асалодай удыхнуў гаркавата-салодкі пах альхі і асіны, прыемна адчуваючы ва ўсім целе пякучую цеплыню. Чырвоныя водбліскі агню нібы вылізвалі твар дзядзькі Ігната, густа крывавілі яго. Доўгай палкай паварушыўшы вуголле, ён сказаў:
— Бачылі, які сад у Лізаветы? Ну дык вось... Закончылася ванна, народ у родныя мясціны пачаў вяртацца. Вярнуўся і Ягор — муж Лізаветы. Ён, казалі, недзе партызаніў. Прыйшоў ён, а тут ні кала ні двара. Немцы пры адступленні ўсё спалілі. Сад у Ягора быў. Ды які сад! Дык вось яго гэтыя гады пад корань ссеклі. Памятаю, прыйдзе, бывала, Ягор, сядзе на мяжы, як каменны. Пакуль Лізавета не пакліча. Многія лічылі, што ён розум страціў. Неяк іду я, а ён сядзіць, галаву на калені паклаў, усё роўна як спіць. І вочы ў яго як у падстрэленай птушкі. Падышоў я і пытаюся: «Ты чаго гэта, Ягор? Ды пара ўжо і забыць, не тое перажылі». А ён мне адказвае: «Я гэтаму саду ўсё сваё жыццё аддаў. Кожную яблыньку як дзіця роднае песціў». І на твары ў яго такая скруха, быццам пахаваў кагосьці. Ну, пабедаваў-пабедаваў Ягор ды і пайшоў. Туды, к балоту, дзе цяпер Лізавета жыве.
Дзядзька Ігнат перапыніў расказ, зачаравана глядзеў на агонь.
Віктар устаў, размяў здранцвелыя ногі, азірнуўся. Туман шчыльным воблакам наплываў з лесу, разліваўся па выгане і затапляў яго. Коні плавалі ў ім, нібы ў разведзенай малаком вадзе. У чуйнай цішыні вечара гучна патрэсквала паленне. Полымя, кучаравячыся дымам з іскрамі, выхоплівала са змроку бліжэйшыя кусты, падобныя на птушак з распластанымі крыламі. Непадалёк ад іх прабег нейкі звярок, шамоцячы травой. Віктар сеў, захінуўся штармоўкай, спытаў:
— Навошта ж ён на новае месца пайшоў, калі свая сядзіба была?
— Не хацеў на апаганеным месцы зноў жыццё пачынаць. Горды быў чалавек. Любіў зямлю Ягор, ды як любіў! Цяпер так не любяць, не ўмеюць. І, здавалася б, усё добра было, толькі зноў яму не пашанцавала. Старэйшы сын з вайны не вярнуўся. Да Берліна, кажуць, дайшоў. Напэўна, ужо лёс яго такі. А тыя двое вылецелі з бацькоўскага гнязда, захацелася ім па свеце пабадзяцца, а Ягор ні ў якую. Разгневаўся, кажа, я вырас на зямлі і памру на ёй, а вы можаце ісці куды вочы глядзяць. Вы мне не дзеці. Як сказаў, так і зрабіў... І што вы думаеце? Пайшлі. Пасля гэтага Ягор пачаў здаваць. Можа, гараваў моцна, а можа, гады здароўе падламалі. Паміраў ён спакойна, мудра. Дзяцей не ўспомніў, не дараваў, значыць, і наказ даў Лізавеце — усю гаспадарку ў калгас. А дзеці? Вядома ж, памыкаліся па белым свеце ды і зноў вярнуліся дадому. Эх, усюды, кажуць, добра, дзе нас няма... Побач тут, у раёне, уладкаваліся. На заводзе працуюць. Жывуць як быццам нядрэнна. Вось і патрабуюць цяпер ад маці, каб яна сваю гаспадарку прадала. Ды, відаць, не такая яна, Лізавета. Спраўна блюдзе наказ мужнін.
Датлявала вуголле. Ужо зблізку не было бачна ні лесу, ні возера, ні коней. Усё растварылася ў цемры. Віктар развітаўся з дзядзькам Ігнатам, завёў матацыкл.
— Прыязджайце да нас. Месцы тут добрыя, прывольныя. Хата ў мяне вялікая, хоць ваўкоў ганяй. Ды і нам са старой весялей будзе, — шчыра запрашаў Ігнат...
...Калі матацыкл імкліва вылецеў на дарогу, Віктар спахапіўся, што не спытаў у дзядзькі Ігната назву вёскі.