Анры Гіёмэ, таварыш мой,
табе прысвячаю я гэтую кнігу
Зямля памагае нам разумець саміх сябе, як не памогуць ніякія кнігі. Бо зямля не паддаецца нам. Чалавек спазнае сябе толькі ў змаганні з перашкодамі. Але для гэтага змагання яму патрэбны прылады. Яму патрэбны гэблік ці плуг. Селянін сваёй нялёгкай працай паступова вырывае ў прыроды яе таямніцы, і ісціна, якую ён здабывае, — усеагульная ісціна. Гэтак і самалёт — прылада для пракладвання паветраных ліній — сутыкае чалавека з усімі адвечнымі праблемамі.
Ніколі не забуду майго першага начнога палёту ў Аргенціне, той апраметнай цемрадзі, у якой, быццам рассыпаныя па раўніне зоркі, мігцелі рэдкія агеньчыкі.
Кожны з іх азначаў у гэтым акіяне цемрыва цуд чалавечага духу. Пры святле вось гэтай лямпы нехта чытае, ці летуценіць, ці спавядаецца. А тут, магчыма, нехта марыць пра касмічныя палёты, нехта карпее над вылічэннем туманнасці Андрамеды. А там — кахаюцца. Яны нястомна пераклікаюцца, гэтыя агні ўнізе, і кожнаму патрэбна сілкаванне. Усім без выключэння, нават сама сціплым — агням паэта, настаўніка, цеслі. Але між гэтых жывых зор — колькі зачыненых аканіц, колькі пагаслых зорак, колькі заснулых людзей...
Далучыцца б да іх. Пагаманіць бы з вамі, зіхоткія агеньчыкі, раскіданыя ў палях.
Гэта было ў 1926 годзе. Я паступіў тады пілотам на авіялінію кампаніі «Латэкаэр», якая яшчэ да «Аэрапасталі» і «Эр-Франс» наладзіла сувязь паміж Тулузай і Дакарам. Там я асвойваў сваё рамяство. Разам з іншымі таварышамі я праходзіў падрыхтоўчы курс, абавязковы для ўсіх навічкоў, перш чым мець гонар вадзіць паштовы самалёт. Пробныя палёты, перагоны Тулуза — Пэрпіньян, нудлівыя ўрокі навігацыі ў кутку ледзянога ангара. Мы жылі ў боязі прад невядомымі нам гарамі Гішпаніі і ў глыбокай павазе да «старых».
Мы сустракаліся з імі, «старымі», у рэстаране, — засяроджаныя, нейкія недаступныя, яны даволі звысоку давалі нам свае парады. І калі нехта з іх, па вяртанні з Алікантэ ці Касабланкі, у скуранцы, мокрай ад дажджу, са спазненнем далучаўся да нас, а нехта з нас нясмела цікавіўся, як прайшоў палёт, яго скупыя адказы і слота на дварэ стваралі ў нашым ўяўленні цэлы казачны свет, поўны пастак, сілоў, неспадзяваных скал і завіхрэнняў такой сілы, што маглі б вырваць з коранем кедры. Чорныя драконы сцераглі доступ на ўзвышшы, вогненныя кароны ўвенчвалі кратэры. Яны, «старыя», умела падтрымлівалі нашу пашаноту. Але потым нехта з іх не вяртаўся, і жывым заставалася вечна шанаваць іх памяць.
Помню, як вярнуўся Бюры, які пазней разбіўся ў Карб'ерах. Бывалы лётчык сеў паміж нас і моўчкі, усё яшчэ стомлена горбячыся, стаў нетаропка есці. Быў вечар аднаго з тых слотных дзён, калі неба гніе па ўсім маршруце авіялініі і лётчыку мроіцца, што ўсе горы куляюцца ў твані, як гарматы на палубе колішніх паруснікаў, калі лопнуць прымацаванні. Я паглядзеў на Бюры, пракаўтнуў камяк у горле і нарэшце асмеліўся запытацца, ці цяжкі быў палёт. Бюры не азваўся, засяроджаны, схілены над талеркай. На борце адкрытых самалётаў у кепскае надвор'е лётчыкі, каб лепей бачыць, высоўваюцца па-за ветравое шкло, і поўхі ветру яшчэ доўга потым свішчуць у вушах. Але вось, здаецца, Бюры пачуў мяне, падняў галаву, схамянуўся і нечакана хораша засмяяўся. І гэты смех, гэты кароткі смех, які азарыў ягоную стому, прывёў мяне ў захапленне. Ён ні слова не сказаў пра сваю перамогу, апусціў галаву і моўчкі зноў запрацаваў сківіцамі. Але ў прыцемку рэстарана, сярод дробных службоўцаў, якія аднаўлялі тут свае сілы пасля нікчэмных дзённых турбот, гэты таварыш з цяжкімі плячыма падаўся мне дзівосна годным: з-пад тоўстай кары праглянуў анёл, які перамог дракона.
І вось, нарэшце, настаў вечар, калі мяне паклікалі да дырэктара. Ён коратка сказаў:
— Заўтра вы ляціце.
Я стаяў і чакаў, калі ён дазволіць мне выйсці. Але, памаўчаўшы, ён дадаў:
— Інструкцыі добра ведаеце?
У той час маторы былі далёка не такія надзейныя, як цяперашнія. Часта яны знянацку, без усялякага папярэджання аглушалі нас страшэнным грукатам раструшчанага посуду. І тады даеш штурвал ад сябе, каб скіраваць самалёт уніз, да скалістай гары Гішпаніі, якая зусім не абяцае прытулку. «Калі матор сапсуецца ў гэтых мясцінах, — разважалі мы, — то самалёта, як бы ты ні намагаўся, ужо не ўратуеш». Але самалёт можна замяніць. Сама галоўнае было не ўрэзацца ў скалу. І нам пад пагрозай сама суровага пакарання забаранялася ляцець у гарыстых зонах вышэй хмар. У выпадку аварыі лётчык, ныраючы ў бялёсую кудзелю, саслепу можа натаўкнуцца на якую-небудзь горную вяршыню.
Вось чаму ў той вечар нетаропкі голас яшчэ раз нагадаў мне прадпісанне:
— Гэта вельмі шыкоўна — ляцець па компасу ў Гішпаніі па-над суцэльнай воблачнасцю, гэта так элегантна, але...
І яшчэ павольней:
— Але памятайце: пад суцэльнай воблачнасцю — вечнасць...
І раптоўна гэты знітаваны, такі свойскі, спакойны свет, які разгортваецца перад табою, калі вырываешся з хмар, набывае для мяне невядомую раней якасць. Прыязнасць абарочваецца пасткай. Там, унізе, не тлум, не мітусня людзей, не шумны гарадскі транспарт, як можна было меркаваць, а бязмежная ціша, непарушны спакой. Гэтая белая смала стае для мяне мяжой паміж быццём і нябытам, вядомым і неспасіцгальным. І я пачынаю разумець, што любая з'ява выяўляе сваю сутнасць толькі праз веды, праз духоўную культуру, праз рамяство. Горцам таксама знаёмая суцэльная воблачнасць. Аднак яны не бачаць у ёй гэтай фантастычнай заслоны.
Калі я выйшаў з кабінета, мяне ахапіла нейкая дзіцячая гордасць. Нарэшце і я прыму на золку адказнасць за пасажыраў, за афрыканскую пошту. Але адначасна я быў і прыгнечаны. Мне здавалася, што я кепска падрыхтаваны. Гішпанія была небагатая на прытулкі; я баяўся, што, калі мяне спасцігне аварыя, я не знайду выратавальнай пляцоўкі. Я дастаў карту, доўга разглядваў яе, але яна, абыякавая, не давала мне тых парад, у якіх я меў патрэбу; тады я, перапоўнены бояззю і гонарам, вырашыў правесці гэтую ноч напярэдадні бою ў майго таварыша Гіёмэ. Гіёмэ ўжо лятаў па гэтых маршрутах. Гіёмэ ведаў хітрыкі, з дапамогай якіх можна было падабраць ключы да Гішпаніі. Хай Гіёмэ навучыць і мяне.
Убачыўшы мяне, ён усміхнуўся:
— Ведаю, ведаю. Ты задаволены?
Ён дастаў з тумбачкі бутальку віна і шклянкі, падышоў да мяне, не перастаючы ўсміхацца:
— Такую падзею трэба адзначыць. Усё будзе добра, вось пабачыш!
Ён выпраменьваў давер, як лямпа выпраменьвае святло, гэты таварыш, якому пазней выпадзе зрабіць рэкордныя пералёты з поштай над Кардыльерамі і Паўднёвай Атлантыкай. Але гэта адбудзецца праз некалькі гадоў, а ў той вечар, седзячы ў адной кашулі пад лямпай, скрыжаваўшы рукі на грудзях і ўсміхаючыся сама лагоднай сваёй усмешкай, ён проста сказаў мне:
— Навальніцы, туман, снег часам будуць чыніць табе непрыемнасці. Але ты думай тады пра тых, хто ўжо прайшоў праз усё гэта, і проста скажы сабе: «Тое, што ўдалося іншым, удасца і мне».
Аднак я разгарнуў карту і папрасіў яго разам прагледзець мой маршрут. І, схіліўшыся пад лямпай, абапёршыся на плячо старэйшага таварыша, я зноў набыў спакой і ўпэўненасць, як у далёкія школьныя гады.
Але які дзіўны ўрок геаграфіі быў у мяне! Гіёмэ не расказваў мне пра Гішпанію; ён ператвараў Гішпанію ў маю прыяцельку. Ён не гаварыў ні пра водныя басейны, ні пра колькаедь насельніцтва, ні пра пагалоўе статка. Ён апавядаў не пра Гуадыс, а пра тры апельсінавыя дрэвы, якія раслі на ўскрайку поля паблізу Гуадыса: «Асцерагайся іх, адзнач іх на сваёй карце...» І з гэтай хвіліны тры апельсінавыя дрэвы набывалі для мяне большае значэнне, чым Сьера-Невада. Ён казаў не пра Лорку, а пра небагатую ферму паблізу Лоркі. Пра жыццё гэтай фермы. Пра яе гаспадара. Пра яе гаспадыню. І гэтыя муж і жонка, загубленыя ў пространі, за сто пяцьдзесят кіламетраў ад нас, набывалі невераемную важнасць. Прылепленыя да схілу гары, яны, быццам бакеншчыкі, былі гатовы сваімі зоркамі прыйсці на дапамогу людзям.
З недаступнага розуму занябыту мы вывудзілі дэталі, невядомыя ніводнаму географу ў свеце. Бо географаў цікавіць толькі рака Эбра, якая поіць шматлікія гарады. Але не прытоеная ў траве ручаінка заходней Матрыля, карміліца трох дзесяткаў красак: «Асцерагайся ручайка, ён размякчае дол... Пазнач і яго на карце». О, я не забудуся пра змейку каля Матрыля! Такая бяскрыўдная, усяго некалькі жабак цешыць сваім лагодным мармытаннем, але заплюшчана ў яе толькі адно вока. У раі выратавальнага поля, залёгшы ў зеленатраўі, яна цікуе за мной за дзве тысячы кіламетраў адсюль. Пры першым жа зручным выпадку яна аберне мяне ў сноп полымя...
Я ўпэўнена прадбачу там, на адхоне пагорка, і іх, гэтых тры дзесяткі ваявітых, гатовых нашкодзіць авечак: «Табе памроіцца, што ён чысты, гэты луг, — шлёп! І тут пад колы табе рынецца трыццаць авечак...» І я заварожана ўсміхаюся гэтай, такой падступнай, пагрозе.
І спакваля Гішпанія на маёй асветленай лямпай карце ператвараецца ў казачную краіну. Я адзначаю крыжыкам выратавальныя пляцоўкі і пасткі. Я адзначаю і фермера, і тры дзесяткі авечак, і ручаінку. Я дакладна стаўлю на яе належнае месца і пастушку, на якую не звяртаюць аніякай увагі географы.
Развітаўшыся з Гіёмэ, я адчуў патрэбу пахадзіць у самоце, падыхаць золкім паветрам зімовага вечара. Я падняў каўнер паліто і павёў на прагулянку сваю маладую радасць. Я быў горды, што магу несці ў сэрцы таямніцу і штурхаць локцямі гэтых незнаёмцаў. Яны не ведалі мяне, гэтыя варвары, але менавіта мне цяжарам паштовых мяхоў давераць яны на золку свае клопаты, свае парыванні. Менавіта ў мае рукі перададуць яны свае спадзяванні. Уткнуўшы нос у паліто, я з паблажлівасцю заступніка і ахоўніка крочыў паміж іх, але яны нічога не ведалі пра мой клопат.
Тым болей не звярталі яны ўвагі на сігналы ночы, якія лавіў я. Бо гэтая завіруха, якая, відаць, рыхтавалася і магла ўскладніць мой першы палёт, цікавіла саму маю плоць. Зоркі гаслі адна за адной, але якая справа была да іх гэтым мінакам? Аднаму мне давяралася тайна. Напярэдадні бою мне дакладвалі пра пазіцыі ворага...
Між тым гэтае данясенне, якое ўскладвала на мяне такую сур'ёзную адказнасць, я прымаў каля асветленых вітрын, дзе ззялі навагоднія падарункі. Здавалася, там, сярод ночы, былі выстаўлены напаказ усе скарбы зямлі, і я п'янеў ад таго, што выракаюся іх. Мне, ваяру, пагражала небяспека: навошта здаўся мне гэты зіхоткі крышталь, прызначаны для вячэрніх баляванняў, гэтыя люстры, гэтыя кнігі? Я ўжо купаўся ў завоблачных вышынях, я, паштовы лётчык, ужо ўпіваўся зубамі ў гаркавую мякаць начных палётаў.
Было тры гадзіны ночы, калі мяне пабудзілі. Я адным штуршком расчыніў аканіцы, убачыў, што над горадам ішоў дождж, і заклапочана апрануўся.
Праз паўгадзіны я ўжо сядзеў на сваім маленькім чамаданчыку на ходніках, бліскучых ад дажджу, і чакаў омнібус. Колькі таварышаў да мяне ў дзень пасвячэння са шчымлівасцю ў сэрцы перажылі такое ж чаканне! Нарэшце на рагу вуліцы з грукатам жалеззя вынырнула мая дапатопная калымага, і цяпер і я, як таварышы, меў права ўціснуцца на лаўцы паміж паўсонным работнікам таможні і нейкім службоўцам. Омнібус патыхаў цвіллю, прапыленай адміністрацыйнай установай, старой канторкай, дзе прамінае чалавечае жыццё. Праз кожныя пяцьсот метраў ён спыняўся, каб падабраць яшчэ аднаго пісара, яшчэ аднаго таможніка ці інспектара. Тыя, што ўжо зноў паспелі задрамаць, няўцямным мармытаннем адказвалі на прывітанне чарговага пасажыра, які ўладкоўваўся як мог і адразу ж сам упадаў у дрымоту, Усё гэта мела выгляд нейкай сумнай перавозкі на няроўных брукаванках Тулузы; і паштовы лётчык напачатку нічым не вылучакаў омнібус. Колькі таварышаў да мяне ў дзень паплывалі вулічныя ліхтары, але набліжаўся аэрадром, і грымоткі аўтобусік ператвараўся ў шэры кокан, адкуль чалавек выходзіў адменены.
Кожны з маіх таварышаў адчуў аднойчы сходным ранкам, як у ім, уразлівым падначаленым, яшчэ залежным ад настрою інспектара, нараджаецца чалавек, адказны за гішпанскую і афрыканскую пошту, нараджаецца той, хто трыма гадзінамі пазней, жагнаны бліскавіцамі, твар у твар сутыкнецца з драконам Аспіталета... хто, адолеўшы яго, яшчэ праз чатыры гадзіны, па сваёй волі, маючы ўсе правы і магчымасці, прыме рашэнне вяртацца назад альбо цераз мора, альбо пайсці напрасткі на штурм горных масіваў Алькоя, хто будзе весці перагаворы і з бурай, і з гарой, і з акіянам.
Кожны таварыш гэтаксама, як я, змяшаўшыся з безыменным натоўпам пад пахмурым зімнім тулузскім небам, адчуў у такі ранак, як расце ў ім валадар, які праз пяць гадзін, пакінуўшы далёка за сабою дажджы і завірухі поўначы, выракшыся зімы, памяншаючы абароты вінтоў, пачне сваё прызямленне ў асляпляльную сонечнасць лета Алікантэ.
Таго старога омнібуса даўно няма, але ягоная суровасць, ягоная няўтульнасць дагэтуль жывуць у маёй памяці. Ён выдатна сімвалізаваў адпаведную падрыхтоўку да суровых радасцей нашага рамяства. Усё тут набывала ўражлівую стрыманасць. Помню, як тры гады таму, я, хоць не было вымаўлена і дзесятка слоў, даведаўся тут пра гібель лётчыка Лекрывэна, аднаго з сотні таварышаў па авіялініі, якія ўдзень ці туманнай ноччу ўзялі свой водпуск навекі.
Таксама было тры гадзіны ранку, панавала гэткая ж цішыня, калі мы пачулі, як дырэктар, нябачны ў змроку, падаў голас інспектару:
— Лекрывэн не прызямліўся ўначы ў Касабланцы.
— А! — адгукнуўся інспектар. — А?
Нечакана выхаплены з плыні дрымоты, ён устрапянуўся, каб канчаткова ачнуцца, каб паказаць сваю зацікаўленасць, і дадаў:
— А! Праўда? Не ўдалося прайсці? Ён вярнуўся назад?
На што ў глыбіні омнібуса толькі адказалі: «Не». Мы чакалі працягу, але болей не было прамоўлена ні слова. Адна за адной падалі секунды, і з цягам рабілася ўсё відавочней, што да гэтага «не» не дадасца ніводнае слова, што гэтае «не» беззваротнае, што Лекрывэн не проста не прызямліўся ў Касабланцы, а што ён ужо ніколі і нідзе не прызямліцца.
Вось гэтак і я тым ранкам, на зары майго першага паштовага палёту, у сваю чаргу падвяргаўся свяшчэнным рытуалам майго рамяства, і, гледзячы праз акно на бліскучы асфальт, дзе люстраваліся вулічныя ліхтары, я адчуваў, як упэўненасць пакідае мяне. Было відаць, як ад ветру на лужынах трапяталі буйныя пальмавыя лісты. І я думаў: «Як на мой першы палёт... сапраўды, не дужа мне шанцуе...» Я ўзняў вочы на інспектара: «Кепскае надвор'е, праўда?» Інспектар кінуў за акно стомлены позірк. «Гэта яшчэ нічога не азначае», — памаўчаўшы, буркнуў ён. І я стаў прыгадваць, па якіх прыкметах распазнаецца кепскае надвор'е. Напярэдадні вечарам Гіёмэ адной усмешкай сцёр усе нядобрыя веставанні, якімі прыгняталі нас «старыя», а цяпер у маёй памяці зноў усплыло: «Шкада мне таго, хто не вызубрыў трасу да апошняга каменьчыка і трапляе ў буран... Шкада мне яго!..» Ім трэба было падтрымліваць свой аўтарытэт, і яны пахітвалі галовамі, разглядваючы нас з нейкім бянтэжлівым спачуванвем, быццам яны аплаквалі нашу прастачую наіўнасць.
І сапраўды, колькім ужо з нас гэты омнібус паслужыў апошнім прытулкам? Шасцідзесяці? Васьмідзесяці? Каго аднойчы дажджлівым ранкам маўклівы шафёр адвёз назаўжды. Я агледзеўся: наўкол у змроку свяціліся іскрыстыя кроплі, цыгарэты яшчэ больш падкрэслівалі глыбокую засяроджанасць. Мізэрную засяроджанасць старэючых службоўцаў. Колькім з нас гэтыя спадарожнікі паслужылі пахавальным картэжам?
Да мяне даляталі ціхія, упаўголасу, размовы. Гаворкі пра хваробы, грошы, сумныя хатнія турботы. За ўсім гэтым паўставалі сцены змрочнай турмы, у якой былі замкнёны гэтыя людзі. І раптам я ўбачыў воблік лёсу.
Стары службовец, мой сённяшні сусед у омнібусе, ніхто і ніколі ўжо не змусіць цябе вырвацца з твайго палону, і ты зусім не вінаваты ў гэтым. Ты змураваў свой спакой у чатырох сценах, як гэта робяць мурашкі, якія замуроўваюць усе выхады да святла. Ты як у кокане — у сваёй мяшчанскай бяспецы, у сваіх дрымучых прывычках, у душных рытмах свайго правінцыяльнага існавання, ты ўзвёў гэтую вартую жалю крапасную сцяну і схаваўся за ёю ад ветру, марскога прыбою і зор. У цябе няма ніякага жадання турбаваць сябе вечнымі праблемамі, табе і так шмат сіл каштавала забыць пра сваё званне чалавека. Не, ты не жыхар вандроўнай планеты, ты ніколі не ставіш перад сабой пытанняў, на якія не можаш знайсці адказу: ты проста дробненысі тулузскі мешчанін. Ніхто не прымусіў цябе азірнуцца навокал, калі яшчэ можна было зрабіць гэта. Цяпер гліна, у якую ты ператварыўся, высахла і ўкамянела, і цяпер ужо ніхто не зможа абудзіць у табе заснулага музыку, паэта ці астранома, які, магчыма, некалі жыў у табе.
І я ўжо не наракаю на слотны вецер. Чары майго рамяства разнасцежваюць перада мною свет, дзе гадзіны праз дзве я твар у твар сутыкнуся з чорнымі драконамі і вяршынямі ў кароне сініх бліскавіц, дзе з надыходам ночы я вольны буду чытаць свой шлях па зорах.
Гэтак адбывалася наша баявое хрышчэнне, і мы адпраўляліся ў дарогу. Гэтыя падарожжы часцей за ўсё заканчваліся без прыгод. Мы спакойна, як прафесіянальныя плыўцы, ныралі ў глыбіні нашых уладанняў. Сёння яны добра асвоены. Лётчык, механік і радыст ужо не адпраўляюцца наўздагады, самалёт для іх — лабараторыя. Яны падначальваюцца гульні стрэлак прыбораў, а не зменам краявіду. На даляглядзе ў змроку ўзніклі горы, але цяпер яны перасталі ўжо быць гарамі. Цяпер гэта нябачныя сілы, набліжэнне якіх трэба вылічыць. Радыст пры святле лямпачкі засяроджана занатоўвае лічбы, механік робіць значкі на карце, і лётчык выпраўляе курс, калі горы аднесла ўбок, калі вяршыні, якія меркавалася абысці злева, раптам моўчкі, у таемнасці баявых прыгатаванняў развярнуліся проста перад ім.
А на зямлі дзяжурныя радысты, прыслухоўваючыся да голасу таварыша, усе разам засяроджана запісваюць у свае журналы: «Нуль гадзін сорак хвілін. Курс 230. На борце ўсё ў парадку».
Гэтак праводзіць палёт экіпаж сёння. Ён зусім не адчувае, што ён у руху. Ён, як у адкрытым моры ўначы, вельмі далёкі ад люб-якога арыенціра. Але маторы напаўняюць асветленую кабіну трымценнем, і яно зыначвае яе сутнасць. І прамінае час. І за гэтымі цыферблатамі, радыёлямпамі, стрэлкамі творыцца нейкая невідочная алхімія. Секунда па секундзе гэтыя патаемныя рухі, гэтыя прыглушаныя словы, гэтая пільнасць рыхтуюць цуд. І наступае час, калі лётчык можа ўпэўнена прыпасці да ветравога шкла. Вось яно, золата, якое ўзнікла з нічога: зіхаціць у кастрах пасадачнай пляцоўкі.
Але ж усе мы зведалі і такія палёты, калі за дзве гадзіны лёту да пасадачнай пляцоўкі ты, агорнуты нейкай асаблівай задуменнасцю, раптоўна адчуваеш гэткую сваю самотнасць, якую не змог бы адчуць і ў самым сэрцы Індыі і адкуль ужо не спадзяешся знайсці дарогу назад.
Так было з Мермозам, калі ён упершыню адольваў на гідраплане Паўднёвую Атлантыку і на зыходзе дня наблізіўся да Пот-а-Нуара. Некалькі хвілін перад ім звіваліся і спляталіся хвасты трапічнага ўрагану тарнада, быццам узводзілася магутная сцяна, затым апусцілася цемра і паглынула ўсе гэтыя падрыхтаванні. А калі праз гадзіну ён пратачыўся пад хмары, то апынуўся ў нейкім фантастычным царстве.
Марскія смерчы, устойлівыя і з выгляду нерухомыя, цягнуліся ўгору, як чорныя калоны храма. Разбухлыя ўверсе, яны падтрымлівалі нізкі змрочны купал буры, але праз разрывы ў купале падалі шырокія сувоі святла, між калонамі на халодных плітах мора ззяла поўня. І Мермоз, слізгаючы ад аднаго фарватэра святла да другога, абмінаючы гэтыя гіганцкія калоны, дзе, безумоўна, грозна ракатала ўздыбленае мора, чатыры гадзіны прабіраўся па месячных тонях да выхаду з гэтых бязлюдных руінаў храма. І гэтае відовішча было такое ашаламляльнае, што Мермоз, ужо вылецеўшы за межы Пот-а-Нуара, заўважыў, што ён нават не паспеў спалохацца.
Мне таксама помняцца такія моманты, калі апынаешся па-за межамі рэальнага свету: аднойчы радыёпеленгі, падаваныя сахарскімі пасадачнымі пляцоўкамі, былі памылковыя на працягу ўсёй ночы, і мы, мой радыст Неры і я, былі зусім збітыя з тропу. Нечакана ўнізе ў разрыве туману бліснула вада, я рэзка скіраваў да ўяўнага берага, але мы не маглі ведаць, як далёка заляцелі ў адкрытае мора.
Мы ўжо не былі ўпэўнены, што дабяромся да берага, бо магло не хапіць бензіну. Але і дасягнуўшы берага, трэба было яшчэ адшукаць пасадачную пляцоўку. А тут акурат і месяц пачаў заходзіць. Без паказчыкаў адхілення, ужо глухія, мы спакваля і слеплі. Поўня пагасала ў тумане, як бледная галавешка ў гурбе снегу. Неба над намі таксама зацягвалася хмарамі, і мы ляцелі паміж хмарамі і туманам, у нейкім цьмяным, мёртвым свеце.
Аэрадромы, якія адказвалі нам, не маглі паведаміць нам нашы каардынаты: «Не можам запеленгаваць... Не можам запеленгаваць...», — бо голас наш даходзіў да іх адусюль і ніадкуль.
І нечакана, калі нас ужо стала агортваць роспач, на даляглядзе злева ўспыхнула зіхоткая кропка. Бурная радасць ахапіла мяне. Неры падаўся да мяне, і я пачуў, што ён спявае! Гэта магла быць толькі пасадачная пляцоўка, гэта мог быць толькі яе маяк, бо ўначы ўся Сахара гасне і ператвараецца ў вялізны мёртвы абшар. А тым часам агеньчык пагарэў трошкі і пагас. А мы ўзялі на яго курс — на зорку, якая была на даляглядзе і ўсяго на некалькі хвілін выглянула паміж хмарамі і посцілкай туману...
А потым сталі з'яўляцца іншыя агеньчыкі, і мы з глухой надзеяй бралі курс на кожную з гэтых іскрынак. І калі агеньчык не згасаў адразу, мы падвяргалі яго жыццёва неабходнай праверцы: «Бачым агонь, — перадаваў Неры пасадачнай пляцоўцы ў Сіснеросе, — тройчы пагасіце і запаліце маяк». Сіснерос гасіў і зноў запальваў свой маяк, але ўпарты агеньчык, за якім мы назіралі, не міргаў, — непадкупная зорка. Не зважаючы на тое, што гаручае было на зыходзе, мы зноў і зноў пападаліся на залаты кручок, зноў і зноў быў ён для нас сапраўдным святлом маяка, сапраўднай пасадачнай пляцоўкай — і жыццём!.. Але нам зноў і зноў даводзілася мяняць зорку.
Цяпер мы адчувалі сябе блукальцамі ў міжпланетнай прасторы сярод сотні недасягальных планет у пошуках адной сапраўднай планеты, нашай планеты, той адзінай, дзе месціліся нашы звыклыя краявіды, нашы прыязныя дамы, наша пяшчота.
Тая адзіная планета... Я раскажу вам, што прыгадалася мне тады, хоць, мажліва, гэта і падасца вам дзіцячым наівам. Але і ў хвіліну небяспекі застаешся чалавекам з усімі чалавечымі турботамі, і мне хацелася піць, хацелася есці. Калі мы адшукаем Сіснерос, мы напоўнім нашы бакі гаручым і прадоўжым палёт і прахалодным досвіткам прызямлімся ў Касабланцы. Канец працы! Мы, Неры і я, пойдзем у горад. Там можна нагабаць невялічкія бістро, якія адчыняюцца на зары... Неры і я, мы ў поўнай бяспецы, пасмейваючыся з перажытай ночы, сядзем там за столік і закажам цёплыя булачкі і каву з малаком. Мы з Неры прымем гэты ранішні дарунак жыцця. Гэтак старая сялянка дасягае свайго Бога праз маляваны абразок, наіўны медальён, ружанец: нам трэба размаўляць сама звычайнай мовай, калі мы хочам быць пачуты сваімі. Уся радасць жыцця сканцэнтравалася для мяне ў гэтым першым духмяным гарачым глытку, у гэтай сумесі малака, кавы і хлеба, праз якую прычашчаешся да спакойных лугоў, экзатычных плантацый і жніўных палёў, праз якую прычашчаешся да ўсёй зямлі. Сярод гэтай процьмы зорак мелася ж ведзе тая адна-адзіная, якая, каб стаць блізкай нам, прыгатавала б нам на снеданне гэтую духмяную філіжанку.
Але неадольныя вёрсты пралеглі паміж нашай машынай і гэтай населенай планетай. Усе скарбы свету месціліся ў пылінцы, згубленай у сузор'ях. І астролаг Неры, які сіліўся распазнаць яе, усё заклінаў і заклінаў зоры.
Раптам ён пхнуў мяне кулаком у плячо. На паперцы, пра якую папярэдзіў гэты тумак, я прачытаў: «Усё добра, я атрымаў цудоўную вестку». І я з трапятаннем сэрца чакаў, пакуль ён пісаў мне тыя паўдзесятка слоў, што павінны былі стаць нашым паратункам. Нарэшце я атрымаў яго, гэты дар неба.
Ён зыходзіў з Касабланкі, якую мы пакінулі напярэдадні вечарам. Не перададзены своечасова, ён нечакана дагнаў нас, заблуканых у моры паміж туманам і хмарамі, праз дзве тысячы кіламетраў. Пасланне зыходзіла ад дзяржаўнага кантралёра аэрапорта ў Касабланцы. І я прачытаў: «Месье дэ Сент-Экзюперы, я вымушаны прасіць Парыж накласці на вас спагнанне: пры вылеце з Касабланкі вы развярнуліся занадта блізка ад ангараў». Гэта была праўда, я развярнуўся занадта блізка ад ангараў. Праўдай было і тое, што гэты чалавек з раздражненнем выконваў свае абавязкі. У канторы аэрапорта я пакорліва выслухаў бы гэты папрок. Але там, дзе ён дапяў нас, ён быў не да месца. Недарэчна прагучаў ён сярод гэтых адзінокіх зор, над гэтым лежбішчам туману, над морам, якое дыхала пагрозай. Нам былі ўручаны нашы ўласныя лёсы, лёс пошты і лёс нашай машыны, мы ледзь выкручваліся, каб выжыць, а гэты чалавек вывяргаў на нас сваю дробязную злапомнасць. Але замест таго каб абурыцца, мы з Неры адчулі неспадзяваную бязмежную радасць. Тут гаспадарамі былі мы, — ён памог зрабіць нам гэтае адкрыццё. Значыць, ён, гэты капрал, так і не заўважыў на нашых рукавах нашывак, так і не заўважыў, што мы цяпер капітаны? Ён урываўся ў нашу замроенасць, калі мы ўтрапёна карагодзілі недзе ля Вялікай Мядзведзіцы ці ў сузор'і Стральца, і адзіным, што яшчэ здольна было ўсхваляваць нас у нашым становішчы, магла быць хіба толькі гэтая здрада поўні...
Абавязак планеты, з якой падаў голас гэты чалавек, безумоўны і адзіны абавязак яе быў — паведаміць нам дакладныя дадзеныя для вылічэння нашага месцазнаходжання сярод зор. А дадзеныя гэтыя аказаліся памылковымі. А пра ўсё астатняе ёй бы пакуль памаўчаць. І Неры напісаў мне: «Замест таго каб займацца глупствам, лепей прывялі б нас куды-небудзь...» «Яны» азначала для яго ўсе народы зямлі з іхнімі ўрадамі, сенатамі, арміямі і імператарамі. І, перачытваючы паведамленне гэтага недарэкі, які намерваўся расправіцца з намі, мы павярнулі на Меркурый.
Мы ўратаваліся зусім выпадкова і сама дзіўным чынам: страціўшы надзею даляцець да Сіснероса і прастуючы ў кірунку да берага, я вырашыў трымацца гэтага курсу датуль, пакуль хопіць гаручага. Такім чынам я аберагаў нейкі шанц на тое, што не ўпадзём у мора. На няшчасце, мае прывідныя здрадлівыя маякі завялі мяне богведама куды.
І, на няшчасце, густы туман, у які мы былі б змушавы ныраць ў поўнай слепаце, пакідаў нам няшмат шанцаў на шчаслівае прызямленне. Але я не меў выбару.
Сітуацыя была такая ясная, што я абыякава паціснуў плячыма, калі Неры перадаў мне вестку, якая гадзінай раней магла б выратаваць нас: «Сіснерос адважваецца вызначыць, дзе мы. Сіснерос мяркуе: прыблізна 216...» Сіснерос ужо не быў затоены ў цемры, Сіснерос, ужо чулы на дотык, быў недзе там, злева ад нас. Так, але ці далёка да яго? Мы з Неры параіліся. Надта позна. Мы абодва разумелі гэта. Ляцець на Сіснерос азначала б павялічыць нашу рызыку страціць бераг. І Неры адказаў: «Гаручага засталося ўсяго на гадзіну, трымаем курс 93».
А тым часам пасадачныя пляцоўкі адзываліся адна за адной, у нашу размову ўступалі галасы Агадзіра, Касабланкі, Дакара. Радыёстанцыі кожнага горада выклікалі аэрапорты. Начальнікі аэрапортаў выклікалі нашых таварышаў. І спакваля яны сабраліся вакол нас, як ля пасцелі хворага. Бескарысная спагада, але ўсё-ткі спагада, як бы там ні было. Бясплённыя парады, але колькі ў іх пяшчоты!
І нечакана здалёку, за чатыры тысячы кіламетраў ад нас, падала голас Тулуза, галоўны аэрадром. Тулуза з ходу, без ніякага ўступу ўварвалася да нас: «Індэкс вашага самалёта — Ф... (Цяпер ужо не помню нумар.)» — «Так». — «Тады ў вашым распараджэнні гаручага яшчэ на дзве гадзіны. Бак гэтай машыны не стандартны. Курс на Сіснерос».
Так патрабаванні, якія выстаўляе рамяство, пераўтвараюць і ўзбагачаюць свет. Але зусім не абавязкова перажыць падобную ноч, каб пілоту ў звычайных з'явах адкрыўся нейкі новы сэнс. Аднастайны пейзаж за акном стамляе пасажыра, але ён зусім інакшы для экіпажа самалёта. Гэтая воблачная смуга, якая зацягвае далягляд, перастае быць для яго проста малюнкам: яна праявіць цікавасць да яго мускулаў і паставіць перад ім нялёгкія задачы. І ён ужо лічыцца з гэтым, ён вымярае яе, сапраўдны дыялог завязваецца паміж імі. Вось горная вяршыня, да яе яшчэ далёка: чым яна яго сустрэне? Пры святле месяца яна стане ёмкім арыенцірам. Але калі лётчык вядзе машыну ўсляпую, з цяжкасцю выпраўляе адхіленні ад курсу і сумняваецца ў сваім месцазнаходжанні, вяршыня абернецца выбухам, яна запоўніць небяспекай усю бязмежную ноч, як адна плывучая міна, што дрэйфуе па волі плыні, робіць небяспечным цэлае мора.
Гэткі зменлівы і акіян. Для звычайных падарожнікаў бура застаецца нябачнай: з вышыні не відно, як узнімаюцца валы, і залпы вадзяных пырскаў здаюцца нерухомымі. Толькі разбухаюць вялізныя белыя пальмавыя лісты, спярэшчаныя прожылкамі і завусеніцамі, абведзеныя нечым накшталт гелю. Але экіпаж самалёта разумее, што тут на ваду не сядзеш. Гэтыя пальмы для яго — што вялізныя ядавітыя кветкі.
І нават калі палёт праходзіць удала, пілот на сваім адцінку трасы не проста глядач. Гэтыя фарбы зямлі і неба, гэтыя сляды ветру на моры, гэтыя залачавыя аблокі змяркання, — ён зусім не любуецца імі, ён разважае над імі. Падобна селяніну, які абыходзіць свае ўладанні і па тысячах прыкмет прадбачыць прыход вясны, моцныя замаразкі ці дождж, вопытны лётчык таксама прадбачыць па прыкметах блізкую завею, туман ці ясную, пагодную ноч. Напачатку здавалася — самалёт не дае чалавеку расшыфроўваць мову прыроды, але не, яшчэ ўладарней становяцца яе вялікія законы. Навальнічнае неба выклікае пілота на суд стыхій — і, самотны, ён змагаецца за свой груз з трыма прадвечнымі багамі: з гарамі, морам і бурай.
Некалькі маіх таварышаў, у тым ліку і Мермоз, праклалі праз няскораныя раёны Сахары авіялінію Касабланка — Дакар. Маторы тады былі ненадзейныя. Аднойчы, пацярпеўшы аварыю, Мермоз трапіў да маўраў; яны не адважыліся забіць яго, два тыдні патрымалі ў палоне, потым за выкуп адпусцілі. І Мермоз зноў стаў вазіць пошту над тымі ж раёнамі.
Калі была адкрыта паветраная сувязь з Паўднёвай Амерыкай, Мермозу першаму, як заўсёды, было даручана вывучыць маршрут ад Буэнас-Айрэса да Сант'яга і, як раней над Сахарай, перакінуць мост па-над Андамі. Яму даверылі самалёт, які мог набіраць вышыню пяць тысяч дзвесце метраў. Вяршыні Кардыльераў сям-там уздымаюцца да сямі тысяч метраў. І Мермоз адарваўся ад зямлі, каб адшукаць праходы. Перамогшы пяскі, Мермоз пайшоў на прыступ гор, узнесеных у неба вяршынь, якія пры ветры развінаюць свае снежныя вэлюмы і праднавальнічную імглу, і завіхрэнні між адвесных скал такія рэзкія, што здаецца, уступаеш у нейкі бой на нажах. Мермоз увязваўся ў гэтыя баі, не маючы ўяўлення пра супраціўца, не ведаючы, ці выходзяць жывымі з такіх паядынкаў. Мермоз «выведваў» для іншых.
І аднойчы, «выведваючы», ён апынуўся ў палоне ў Андаў.
Сеўшы на вышыні чатыры тысячы метраў на плато з вертыкальнымі адхонамі, ён разам са сваім механікам два дні сіліўся вырвацца адтуль. Дарма: яны былі ў пастцы. Тады яны паставілі на карту апошні свой шанец, скіравалі самалёт у бок прорвы, пракалаціліся па камяністым грунце і сарваліся ў бяздонне. Падаючы, самалёт нарэшце набраў хуткасць, дастатковую, каб зноў падпарадкавацца кіраванню. Мермоз выраўняў яго акурат насупраць нейкай скалы, але ўсё-такі зачапіў яе вяршыню і, разліваючы ваду з усіх лопнутых ад марозу ўначы патрубкаў, ужо пашкоджаны, пасля сямі хвілін лёту, як да зямлі абяцанай, дабраўся да чылійскай даліны.
На другі дзень ён пачаў усё спачатку.
Калі Анды былі належна асвоены, калі была добра вывучана тэхніка пералётаў, Мермоз перадаў гэты маршрут свайму таварышу Гіёмэ і ўзяўся асвойваць ноч.
Тады яшчэ нашы аэрадромы не асвятляліся так, як зараз, на пасадачных пунктах ноччу Мермозу рыхтавалі скупую ілюмінацыю з трох бензінавых вогнішчаў, раскладзеных у шнур.
Ён і тут выйшаў пераможцам і праклаў дарогу іншым.
Калі і ноч была прыручана як след, Мермоз узяўся за акіян. І ў 1931 годзе пошта ўпершыню была дастаўлена ім з Тулузы ў Буэнас-Айрэс за чатыры дні. Вяртаючыся назад, Мермоз пацярпеў аварыю ў цэнтры Паўднёвай Атлантыкі над расшалелым морам. Выратавала яго адно судна, яго самога, пошту і экіпаж.
Гэтак Мермоз скараў пяскі і горы, ноч і мора. Не раз пяскі і горы, ноч і мора паланялі яго. Але калі ён вяртаўся, то заўсёды для таго, каб зноў узлунаць у неба.
І вось аднойчы, па дванаццаці гадах работы, калі ён у каторы ўжо раз пералятаў Паўднёвую Атлантыку, ён коратка паведаміў, што сапсаваўся правы матор. Затым усталявалася цішыня.
Спачатку вестка не вельмі занепакоіла, аднак пасля дзесяці хвілін маўчання ўсе радыёстанцыі авіялініі ад Парыжа да Буэнас-Айрэса пачалі свае трывожныя пошукі. Бо калі дзесяць хвілін спазнення не маюць ніякага значэння ў будзённым жыцці, у паштовай авіяцыі яны набываюць змрочны сэнс. У сэрцавіне гэтага мёртвага часу тоіцца нейкае здарэнне. Нязначнае ці трагічнае, цяпер яно ўжо адбылося. Лёс зачытаў свой вырак, і вырак гэты абскарджанню не падлягае: жалезная рука прывяла лётны экіпаж ці да прываднення без сур'ёзных вынікаў, ці да катастрофы. Але вырак яшчэ не падпісаны для тых, хто чакае.
Хто з нас не перажыў гэтых спадзяванняў, з кожнай хвілінай усё болей кволых, гэтай цішы, якая спакваля запаўняе сабой усё на свеце, як фатальная хвароба? Мы спадзяваліся, але час ішоў, неўпрыкметку і звечарэла. І нам стала ясна, што нашы таварышы не вернуцца болей, што яны ўжо спачывалі ў гэтай Паўднёвай Атлантыцы, над якой яны так часта ўзворвалі неба. Сумненняў не было, Мермоз скончыў сваю працу і, як жней, які, сумленна звязаўшы сноп, засынае на сваёй ніве, — набыў вечны спакой.
Калі таварыш гіне вось гэтак, ягоная смерць выглядае яшчэ адным дзеяннем, натуральным у нашым рамястве, і напачатку раніць можа нават не так балюча, чым іншая якая смерць. Канечне, ён адышоў ад нас, зведаўшы падступную здраду сваёй пасадачнай пляцоўкі, але мы яшчэ не адчуваем патрэбы ў ягонай прысутнасці ва ўсёй яе глыбіні, як можна адчуваць патрэбу ў хлебе.
Мы сапраўды прывыклі падоўгу чакаць сустрэч. Бо яны, таварышы па авіялініі, параскіданы па ўсім свеце, ад Парыжа да чылійскага Сант'яга, як адзінотныя вартавыя, якія не маюць магчымасці перакінуцца словам. Патрэбен дарожны выпадак, каб дзе-кольвечы звесці разам раскіданых сябраў вялікай лётнай сям'і. І вось дзе-небудзь у Касабланцы, ці ў Дакары, ці ў Буэнас-Айрэсе па гадах маўчання зноў за вячэрай узнаўляюцца перарваныя некалі гутаркі, зноў прыгадваецца мінулае. А там і зноў развітанне. Мабыць, менавіта пагэтаму зямля і пустынная, і багатая адначасова. Багатая гэтымі свяшчэннымі садамі сяброўства, патаемнымі, цяжка даступнымі, але куды, рана ці позна, прыводзіць нас наша рамяство. Жыццё, можа, і адрывае нас адзін ад аднаго і не дае нам дужа задумвацца над гэтым, але дзесьці ўсё-такі ёсць яны, таварышы, хоць дакладна і невядома дзе, маўклівыя і самотныя, але такія шчыраверныя! І калі нашы дарогі скрыжоўваюцца, яны з такой бязмежнай радасцю сціскаюць нас у сваіх абдымках! Канечне, мы прывыклі чакаць...
Але з цягам часу прыходзіць адкрыццё, што светлы смех таго ці іншага таварыша мы ўжо ніколі не пачуем болей, мы спасцігаем, што той сад забаронены для нас назаўжды. Тады і пачынаецца наша сапраўдная жалоба, не пакутлівая, а горкая.
Сапраўды, нішто ніколі не заменіць страчанага таварыша. Нельга наноў стварыць былых сяброў. Нішто не пераважыць скарбу столькіх агульных успамінаў, столькіх бядот, перажытых разам, столькіх сварак, прымірэнняў, парыванняў сэрца. Немагчыма ўзнавіць былую прыхільнасць. Калі садзіш дуб, дарэмна спадзявацца неўзабаве знайсці прахалоду ў ягонай засені.
Гэтак ужо вядзецца ў жыцці. Спачатку мы багацеем, гадамі садзім дрэвы, але прамінаюць гады, і час нішчыць нашы старанні і выкарчоўвае лес. Таварышы адзін за адным пазбаўляюць нас прытулку. І з гэтай пары да нашай жалобы прымешваецца ціхі жаль ад таго, што і самі мы старэем.
Вось яны, урокі, дадзеныя нам Мермозам і іншымі таварышамі. Веліч любога рамяства, магчыма, заключаецца перш за ўсё ў тым, што яно яднае людзей: на свеце існуе толькі адна-адзіная раскоша — раскоша чалавечых повязяў.
Працуючы толькі дзеля аднаго матэрыяльнага дастатку, мы самі сабе будуем турму. Мы замуроўваемся ў адзіноце разам з тленам нашых грошай, якія не могуць даць анічога, дзеля чаго варта было б жыць.
Калі я шукаю ў сваёй памяці тых, хто пакінуў ува мне глыбокі след, калі я падлічваю гадзіны, якія нешта значылі, я, несумненна, знаходжу тое, чаго б не забяспечыла мне аніякае багацце. Нельга купіць дружбу такога чалавека, як Мермоз, дружбу паплечніка, якога навечна знітавалі з намі перажытыя сумесна выпрабаванні.
Нельга купіць за грошы гэтае пачуццё, калі ляціш праз ноч, у якой гарыць сто тысяч зорак, і на душы бязвоблачна, і некалькі гадзін ты — усемагутны.
І гэтае адчуванне навізны свету пасля нялёгкай дарогі, гэтыя дрэвы, кветкі, жанчыны, усмешкі, расквечаныя жыццём, якое вернута нам на світанні, усю гэтую сугучнасць драбніц, што як узнагарода даюцца нам, нельга купіць за грошы.
Як нельга купіць за грошы і тую перажытую сярод няскораных арабаў ноч, якая цяпер прыходзіць мне на ўспамін.
На зыходзе дня на ўзбярэжжы Рыо дэ Ора пацярпелі аварыю тры экіпажы французскай авіялініі. Спачатку быў вымушаны сесці мой таварыш Рыгель, у якога сапсавалася рулявое кіраванне; другі таварыш, Бурга, прызямліўся падабраць ягоны экіпаж, але нязначная паломка прыкавала і яго дадолу. Нарэшце каля іх сеў я, але на той час ужо сцямнела. Мы вырашылі выратаваць самалёт Бурга і чакаць світання, каб адрамантаваць яго.
За год да гэтага нашы таварышы Гурп і Эрабль, якія акурат тут пацярпелі аварыю, былі замардаваны няскоранымі арабамі. Мы ведалі, што зараз таксама атрад паўночна-афрыканскай кавалерыі ў трыста ружжаў стаяў лагерам паблізу Бахадора. Нашы тры прызямленні, бачныя здалёк, маглі ўсхваляваць іх, і мы прыступілі да бяссоннай вахты, якая магла аказацца апошняй.
Мы пачалі ўладкоўвацца нанач. Дастаўшы з багажнага аддзялення пяць ці шэсць скрынак з таварамі, мы апаражнілі іх, расставілі кругам і ўсярэдзіне кожнай, як у прадзіманай ветрам будцы вартаўніка, запалілі па тоненькай свечцы. У глухой пустыні, на голай кары планеты, самотныя, як у дагістарычны час, мы збудавалі людское селішча.
Наважаныя пераначаваць на галоўнай плошчы нашага селішча, на голым загоне пяску, на які са скрынак падала дрыготкае святло, мы пачалі чакаць. Мы чакалі зары, якая павінна была выратаваць нас, — альбо маўраў. І я не магу нават сказаць, што надавала гэтай ночы прысмак святочнасці, каляднасці. Мы дзяліліся ўспамінамі, жартавалі і смяяліся.
Нас хмеліў нейкі лёгкі ўздым, які апаноўвае сэрца ў разгар хораша наладжанага свята. А мы ж былі сапраўдныя галетнікі. У нас меліся толькі вецер, пясок ды зоры. Суровы стыль трапістаў. Але за гэтым скупа асветленым сталом шасцёра ці сямёра мужчын, у якіх тут не мелася анічагусенькі ў свеце, апрача ўспамінаў, дзяліліся нябачнымі скарбамі.
Вось мы і сустрэліся, нарэшце. Часам доўга крочыш поплеч з людзьмі, замкнёны ў сваім маўчанні, ці перакідваешся словамі, якія нічога не значаць. Але вось наступае часіна небяспекі. І ты абнімаеш таварыша за плечы. Прыходзіць адкрыццё тваёй прыналежнасці да аднаго супольства. Гэтае адкрыццё прыводзіць да іншых усведамленняў. І ты шырока ўсміхаешся таварышу. І нагадваеш у такія хвіліны выпушчанага на волю вязня, шчаслівага неабсяжнасцю мора.
Гіёмэ, дазволь мне трошкі расказаць пра цябе; я не буду бянтэжыць цябе няўклюдным славалействам, усхваляючы тваё бясстрашша ці тваё прафесійнае майстэрства. Зусім пра іншае хацеў бы я сказаць, апавядаючы пра сама дзівосную з тваіх прыгод.
Ёсць такая рыса характару, якую нават цяжка акрэсліць. Яе можна назваць сур'ёзнасцю, але гэтае слова не зусім дакладнае. Таму што тая рыса можа выдатна ўжывацца з бесклапотнейшай жыццярадаснасцю. Гэта рыса цеслі, які, як роўны з роўным, прымошчваецца каля кавалка бервяна, абмацвае яго пальцамі, вымервае, спакваля ацэньвае ўсе яго вартасці, не спяшаючыся з легкадумнымі вывадамі.
Неяк, Гіёмэ, я прачытаў адзін расказ, дзе ўсхваляўся твой подзвіг, і права паквітацца з тым непраўдзівым вобразам яшчэ за мной. Там, у тым апавяданні, ты так і сыпаў прастачымі «гаўрошавымі» жартамі, як быццам адвага заключаецца ў тым, каб у хвіліну найгоршай небяспекі, на парозе смерці прынізіцца да шкалярскага зубаскальства. Аўтар таго апавядання не ведаў цябе, Гіёмэ. Перад тым як пайсці на штурм сваіх супраціўцаў, ты не адчуваеш патрэбы высмейваць іх. Нагабаўшы навальніцу, ты проста разважаеш: «Ага, навальніца». Ты ведаеш, што гэта такое, і рыхтуешся да яе.
Прымі, Гіёмэ, сведчанне маёй памяці.
Ты знік на цэлых пяцьдзесят гадзін пры пералёце цераз Анды, зімой. Я акурат вярнуўся з Цэнтральнай Патагоніі і ў Мендосе далучыўся да лётчыка Дале. Пяць дзён кружылі мы над гарамі, намагаючыся адшукаць у гэтым хаосе які след, але беспаспяхова.
Нашых дзвюх машын было відочна недастаткова. Здавалася, што і сотня эскадрылляў за сотню год не здолела б прашарыць гэты агромністы масіў з вяршынямі, якія ўздымаюцца ўгору на сем тысяч метраў. Мы страцілі ўсялякую надзею. Нават кантрабандысты, бандыты, за пяць франкаў гатовыя пайсці на злачынства, адмаўляліся правесці нас цераз горныя хрыбты з атрадам ратаўнікоў. «Тут можна і жыццём паплаціцца, — казалі яны. — Зімой Анды не выпускаюць людзей жывымі са сваіх лапаў». Калі Дале ці я прызямляліся ў Сант'яга, чылійскія афіцэры таксама раілі нам спыніць пошукі. «Зіма ж на дварэ. Ваш таварыш калі і выжыў, упаўшы, то не перажыў ночы. Калі там, у гарах, чалавека застае ноч, яна ператварае яго ў лядзяш». І калі я зноў і зноў слізгаў між сцен і гіганцкіх калон Андаў, мне здавалася, што я шукаю ўжо не цябе, а ў моўчы снегавога храма чытаю над табой апошнюю малітву.
І вось на сёмы дзень, калі ў перапынку паміж двума вылетамі я снедаў у адным мендоскім рэстаранчыку, нейкі чалавек рыўком расчыніў дзверы і выгукнуў — о! усяго толькі два словы:
— Гіёмэ... жывы?
І ўсе незнаёмыя між сабой людзі, якія сядзелі тады ў рэстаране, кінуліся ў абдымкі.
Праз дзесяць хвілін я ўжо ўзняўся ў паветра з двума механікамі на борце, Лефеврам і Абры. А яшчэ праз сорак хвілін прызямліўся на палявой дарозе, богведама як угадаўшы машыну, якая везла цябе некуды ў кірунку да Сан-Рафаэля. Гэта была незабыўная сустрэча, мы плакалі і сціскалі цябе ў абдымках, жывога, уваскрэслага, творцу твайго ўласнага цуду. Менавіта тады ты і выціснуў з сябе, і гэта была першая твая выразная фраза, дзівосная гордасць чалавека: «Клянуся, я такое здолеў, што ніводнай бестыі не пад сілу».
Пазней ты сам расказаў нам, што здарылася з табою.
Страшэнны буран, які за двое сутак навярнуў на чылійскія схілы Андаў пяціметровыя гурбы снегу, завалок усю прастору, і лётчыкі з амерыканскай авіякампаніі Пан-Эйр павярнулі назад. Але ты ўсё-такі вылецеў, каб знайсці хоць якую шчылінку. Ты знайшоў яе, гэтую пастку, трошкі паўднёвей, і на вышыні шасці з паловаю тысяч метраў, цяпер ужо над хмарамі — яны залягалі на вышыні шасці тысяч метраў, і з іх сям-там вытыркаліся нешматлікія вяршыні, — і ўзяў курс на Аргенціну.
Калі часам лётчык трапляе ў сыходную паветраную плынь, яму робіцца нейк не па сабе. Матор працуе роўна, але ўвесь час такое адчуванне, што ты правальваешся. Каб утрымацца на належнай вышыні, даводзіцца кабрыраваць, самалёт траціць першапачатковую хуткасць і робіцца нейкі вялы: а правальваешся, як і дагэтуль. Бярэш штурвал на сябе і баішся, што цяпер ужо занадта скабрыраваў, кідаешся то ўправа, то ўлева, у намаганні знайсці апору за якой-небудзь спагадлівай вяршыняй, якая служыць ветру трамплінам, але і там па-ранейшаму правальваешся. Здаецца, падае само неба. І ўзнікае ўражанне, быццам ты трапіў у нейкую касмічную аварыю. І няма ніякага ратунку. Дарма спрабуеш павярнуць назад, у тую зону, дзе паветра, моцнае і тугое, падтрымлівала цябе, як слуп. Але ніякіх слупоў ужо няма. Усё зруйнавалася, і вось ты, заўладаны ўсяленскім хаосам, няўхільна спаўзаеш уніз, а насустрач табе ўзнімаецца воблачная каламута, ахутвае цябе і паглынае.
— Я ўжо ледзь не ўвайшоў у штопар, — расказваў ты, — але ўсё яшчэ не здаваўся. Пад аблокамі часам трапляецца сыходная паветраная плынь, — здаецца, аблокі нерухомыя, а ўсё па той простай прычыне, што яны бясконца тасуюцца на адным і тым жа ўзроўні. Так дзіўна ўсё ў гэтых гарах...
А што за аблокі!
— Як толькі я зразумеў, што ўсё, папаўся, я адпусціў рычагі і залез з нагамі на сядзенне, каб не выпасці з самалёта. Штуршкі былі такія моцныя, што рамяні балюча ўпіліся мне ў плечы і ледзь не лопнулі. У дадатак наледзь дарэшты пазбавіла мяне магчымасці звярацца па прыборнай дошцы, і я, як шапка, каціўся з шасці тысяч метраў да трох з паловаю тысяч.
На вышыні тры тысячы пяцьсот метраў я прыкмеціў нейкі чорны гарызантальны пласт, які дазволіў мне выраўняць самалёт. Гэта было возера, я пазнаў яго: Алмазная Лагуна. Я ведаў, што яна знаходзіцца на дне глыбокай упадзіны, адзін бок якой, вулкан Майпю, уздымаецца на вышыню шэсць тысяч дзевяцьсот метраў. Хоць я і вырваўся з воблачнасці, мяне ўсё яшчэ сляпілі густыя віры снегу, і я не мог пакінуць возера, не разбіўшыся аб той ці іншы бок упадзіны. Тады я пачаў кружыцца над Лагунай у трыццаці метрах ад паверхні, аж пакуль не скончылася гаручае. Пасля дзвюх гадзін гэтага манеўравання я сеў — і перавярнуўся. Выбраўся з-пад самалёта, але буран збіў мяне з ног. Я падняўся, а ён зноў паваліў мяне. Давялося забрацца пад кабіну і там выграбці сабе сховань у снезе. Я загарадзіўся мяхамі з поштай і праседзеў так двое сутак.
А потым бура сціхла, і я пайшоў. Я ішоў пяць дзён і чатыры ночы.
Але што ад цябе засталося, Гіёмэ?! Мы сустрэлі цябе жывога, але такога высахлага, такога змарнелага, як бабулька! У той жа вечар я адвёз цябе самалётам у Мендосу, дзе цябе, як бальзам, ахінулі белыя просціны. Але яны не знімалі болю. Спакутаванае цела замінала табе, ты бясконца варочаўся з боку на бок, але табе не ўдавалася прыспаць яго. Тваё цела не забывала ні скалаў, ні снегу. Яны пакінулі на табе свае адмеціны. Я разглядваў твой чорны апухлы твар, які нагадваў пераспелы збіты яблык. Ты быў вельмі непрыгожы і няшчасны, цудоўныя прылады тваёй працы не слухаліся цябе: твае рукі былі абмарожаны, а калі ты сядаў на край ложка, каб аддыхацца, твае адмарожаныя ногі звісалі, як дзве мёртвыя гіры. Ты ўсё яшчэ быў у дарозе, і задыхаўся, і трымцеў, а калі ніцма падаў у падушку, каб адпачыць у забыцці, шэсце зданяў, якое нецярпліва пераміналася за кулісамі, імгненна і гвалтоўна накідвалася на твой мозг. І яно бясконца шпацыравала перад табою. І ты зноў і зноў уступаў у бой з ворагамі, якія ўваскрасалі з попелу. Я падаваў табе лекі:
— Пі, дружа!
— Што больш за ўсё ўразіла мяне... ведаеш...
Нібы баксёр-пераможца, увесь у сіняках ад прапушчаных жорсткіх удараў, ты зноў і зноў перажываў свой подзвіг. Ты расказваў патроху, урыўкамі, і табе пакрысе легчала. А мне ўяўлялася — вось ты ідзеш у люты саракаградусны мароз, у цябе няма ні ледаруба, ні вяровак, ні харчу, а ты караскаешся на адхоны вышынёй у чатыры тысячы пяцьсот метраў, крывавячы ногі, калені і рукі, ці брыдзеш уздоўж вертыкальных абрываў. Ты спакваля траціш і кроў, і сілу, і свядомасць, але ты ідзеш наперад з упартасцю мураша, вяртаючыся на ўласныя сляды, каб абысці перашкоду, падаючы і паднімаючыся ці ўзбіраючыся на тыя схілы, што абрываліся ў бездань, не даючы сабе ніякага спачыну, іначай ты не змог бы ўжо ўстаць са снежнай пасцелі.
Так, калі ты спатыкаўся, ты мусіў як мага хутчэй падняцца, каб не закачанець. Сцюжа ўсё болей і болей скоўвала цябе, і калі ты дазваляў сабе хоць адну лішнюю хвіліну адпачынку, то, упаўшы, ты быў змушаны доўга варушыць сваімі заледзянелымі мускуламі, перш чым мог падняцца.
Але ты не паддаваўся спакуслівай слабасці. «У снезе страчваеш усялякае пачуццё самазахавання, — казаў ты мне. — Пасля ідзеш двое, трое, чацвёра сутак і ўжо не хочаш анічога на свеце, толькі спаць. Я прагнуў спаць. Але я казаў сабе: «Калі мая жонка верыць, што я жывы, яна верыць, што я іду. І таварышы вераць, што я іду. Усе яны вераць у мяне. І я проста нягоднік буду, калі спынюся!»
І ты ішоў, і вастрыём сцізорыка мусіў штодня ўсё глыбей разрэзваць свае башмакі, у якія ўжо не ўмяшчаліся твае разбухлыя абмарожаныя ногі. Я пачуў ад цябе дзіўнае прызнанне:
— Ведаеш, ужо на другі дзень сама цяжкае было для мяне — забараніць сабе думаць. Я вельмі пакутаваў, і ад гэтага маё становішча было надта безнадзейнае. Каб мець адвагу ісці, я павінен быў не ўдумвацца ў яго. На няшчасце, я не дужа патрапляў кантраляваць свае мазгі, яны працавалі, як турбіна. Але я яшчэ быў здольны кіраваць сваім уяўленнем. Я падкідваў яму які-небудзь фільм альбо кнігу. І ўва мне тут жа раскручваліся падзеі фільма альбо кнігі. Але потым мае думкі ўсё роўна вярталіся да явы. Непазбежна. Тады я прымушаў сябе ўспамінаць што-небудзь іншае...
І ўсё-такі адзін раз, калі ты ўпаў, распластаўся ніцма на снезе, ты не стаў паднімацца. Ты быў падобны на баксёра, які атрымаў накдаўн і слухае, як у варожай прасторы адна за адной адлічваюцца секунды, аж да апошняй, дзесятай, якая абскарджавню ўжо ае падлягае.
— Я зрабіў усё, што мог, і не меў ні шматка надзеі, навошта было доўжыць гэтае катаванне?
Табе дастаткова было заплюшчыць вочы, каб набыць спакой у гэтым свеце. Каб сцерці са свайго свету скалы, леднікі, снягі. Толькі змружыць гэтыя цудадзейныя павекі і не мець болей ані ўдараў, ні кулянняў, ні зраненага цела, ні пяклівага марозу, ні гэтага грузу жыцця, які цягнеш, як вол — невымерна цяжкую калымагу. І ты ўжо адчуў, як холад атрутай разліваецца па ўсім целе і, нібы морфій, поўніць цябе асалодай. Тваё жыццё прытаілася там, глыбока ўнутры. Свядомасць спакваля пакідала аддаленыя куточкі гэтага цела, якое, нібы звер, да адвалу накормлены пакутамі, цяпер пачынала ўжо набываць абыякавасць мармуру.
Прыціхлі нават твае згрызоты сумлення. Нашы воклічы ўжо не дападалі да цябе, ці, дакладней, яны гучалі, як у сне. І ў сне ты адгукаўся, ты, шчаслівы, уяўна крочыў нам насустрач лёгкімі бязважкімі крокамі, і перад табой ужо разнасцежваліся жаданыя прасторы раўнін. З якой лёгкасцю ляцеў ты ў свет, які раптам стаў для цябе такі зваблівы! Гіёмэ, скнара, ты намерыўся адабраць у нас радасць свайго вяртання!
З глыбіні тваёй свядомасці ўсплылі згрызоты сумлення. У забыццё раптоўна ўварвалася цвярозая думка.
— Я падумаў пра жонку. Мой страхавы поліс пазбавіў бы яе ад галечы. Так, але поліс...
У выпадку, калі застрахаваны прападае без вестак, па закону ён лічыцца мёртвым толькі праз чатыры гады. Гэтая акалічнасць маланкай прабліснула ў табе і сцерла ўсе астатнія прывіды. Ты ляжаў ніцма на крутым снежным схіле. Надыдзе вясна, і тваё цела будзе разам з граззю змыта ў нейкую расколіну, якіх у Андах тысячы. Ты ведаў гэта. Але ты ведаў яшчэ і тое, што за паўсотні метраў ад цябе ўздымаецца скала.
— І я падумаў: калі я ўстану, то, можа, яшчэ дабяруся да яе. І калі я прыціснуся целам да камення, то мяне знойдуць тут яшчэ летам.
І ты ўстаў, і брыў яшчэ дзве ночы і тры дні. Але ты ўжо і не спадзяваўся зайсці далёка.
— Па шматлікіх прыкметах я прадбачыў канец. Ну вось прыклад. Я стараўся спыняцца толькі праз дзве гадзіны хады, каб трошкі больш разрэзаць башмак, пацерці снегам разбухлыя ногі ці проста каб даць пярэдых сэрцу. Але ў апошнія дні я пачаў траціць памяць. Было, адыду даволі далёка ад месца адпачынку, а потым спахапляюся: зноў я нешта забыў-такі! Спачатку забыў пальчатку, і гэта ў такую сцюжу! Паклаў яе каля сябе і, не падабраўшы, пайшоў далей. Потым забыў гадзіннік. Затым сцізорык. Пасля компас. Што ні супынак — усё нейкая страта...
— Ратуе толькі крок наперад. Яшчэ адзін крок... Усё пачынаецца з кроку наперад...
— Клянуся, я такое здолеў, што ніводнай бестыі не пад сілу.
Зноў прыгадваюцца мне гэтыя словы, — я не ведаю нічога высакародней, гэтыя словы выяўляюць у чалавеку Чалавека, яны ўзвышаюць яго, сцвярджаюць яго сапраўднае месца ў свеце. Ты засынаў, твая свядомасць нарэшце выключалася, але з тваім абуджэннем яна зноў уваскрасала ў тваім зрубцаваным, высахлым, абвугленым целе, каб зноў запанаваць над ім. Дык, значыць, цела — гэта ўсяго толькі някепская прылада, толькі слуга. Але ты ўмеў выказаць сваю гордасць гэтай някепскай прыладай, Гіёмэ.
— Разумееш... у мяне ж не было чаго есці, і на трэція суткі хады... маё сэрца пачувалася не надта добра... І вось аднойчы караскаюся я па амаль вертыкальным схіле, — пада мной урвішча, прорва, выбіваю ў снезе ямкі, каб уперціся кулакамі і падцягнуцца — і тут сэрца церпіць аварыю. То сціхне, то зноў заб'ецца. Ды няўпэўнена, няроўна. Адчуваю — памарудзь яно яшчэ секунду — і я сарвуся. Заміраю і слухаю яго, слухаю. Ніколі, чуеш, ніколі ў самалёце я не адчуваў сябе такім залежным ад матора, як за гэтыя некалькі імгненняў адчуў залежнасць ад свайго сэрца. Я ўгаворваю яго: «Ну, яшчэ адно намаганне! Пастарайся яшчэ...» Але сэрца аказалася што трэба! Павагалася, павагалася трошкі, потым зноў застукала роўна... Каб ты ведаў, як я ім ганарыўся!
Задыхаючыся, ты нарэшце засынаў. А я сядзеў там, у Мендосе, ля тваёй пасцелі і думаў: калі б з Гіёмэ загаварылі пра яго мужнасць, ён толькі паціснуў бы плячыма. Але і ўсхваляць ягоную сціпласць было б маной. Ён вышэй гэтай пасрэднай вартасці. А пацісне плячыма таму, што ўмудроны вопытам. Ён ведае: людзі, якіх спасцігла катастрофа, ужо не баяцца. Людзей страшыць толькі невядомасць. А калі чалавек сутыкаецца з небяспекай твар у твар, яна перастае быць несвядомасцю. Асабліва ж калі сустракаеш яе з такой цвярозай засяроджанасцю. Мужнасць Гіёмэ гэта перш за ўсё праяўленне ягонай сумленнасці.
Ягоная сапраўдная годнасць зусім не ў гэтым. Яго веліч — у адчуванні адказнасці. У адказнасці за самога сябе, за пошту, за надзеі таварышаў. Ён трымае ў сваіх руках і іхняе гора, і іхнюю радасць. Ён у адказнасці за ўсё, што ствараецца там, сярод жывых, у стварэнні чаго павінен прыняць удзел і ён. Ён у адказе за лёс чалавецтва — бо ён залежыць і ад яго працы.
Ён з тых шырокіх натур, якія, падобна вялікім аазісам, здольны шмат што ўмясціць і даць прытулак у сваёй засені. Быць чалавекам якраз і азначае быць адказным за ўсё на свеце. Гарэць ад сораму за галечу, хоць мо яна і не па тваёй віне. Ганарыцца перамогай, якую атрымалі таварышы. Адчуваць, закладваючы ў фундамент камень, што ты памагаеш будаваць свет.
Гэткіх людзей часам блытаюць з тарэадорамі ці ігракамі. Ухваляюць іх пагарду да смерці. А мне чхаць на пагарджанне смерцю. Калі карані яго не ва ўсведамленні адказнасці, то гэта ўсяго толькі адмета духоўнай беднасці альбо занадтай палкасці маладзёнаў. Мне прыгадваецца адзін юны самазабойца. Не ведаю ўжо, якая няшчасная любоў штурхнула яго на гэта, але ён акуратна выпусціў сабе кулю ў сэрца. Не ведаю, пад якога літаратурнага героя падстройваўся ён, нацягваючы перад гэтым белыя пальчаткі, але помню — ад гэтага вартага жалю тэатральнага жэсту на мяне павеяла не высакароднасцю, а галечай. Так, за гэтымі прывабнымі рысамі твару, у галаве, дзе павінен быў мясціцца чалавечы розум, не мелася нічога, анічога. Толькі воблік нейкай дурнічкі, якіх на свеце процьма.
У роздуме над гэтым незайздросным лёсам мне прыгадалася іншая смерць, сапраўды вартая чалавека. Смерць аднаго садоўніка, які казаў мне:
— Ведаеце... часам, было, капаю, — а сам потам абліваюся. Рэўматызм дапякае, ногі баляць, кляну, было, гэтую катаргу на чым свет стаіць. А цяпер, здаецца, капаўся б і капаўся б у зямлі. Гэта такі цудоўны занятак! Тады так вольна дыхаецца! І хто ж гэта цяпер будзе падстрыгаць мае дрэвы?
Ён пакідаў уробленую зямлю. Уробленую планету. Ён быў звязаны любоўю з усімі палямі і садамі, з усімі дрэвамі нашай зямлі. Вось хто высакародны чалавек, шчодры, вялікі чалавек! Вось хто, падобна Гіёмэ, сапраўды мужны чалавек, таму што ён змагаўся са смерцю ў імя Стваральніцтва.
Не гэта важна, Гіёмэ, што тваё рамяство прымушае цябе дзень і ноч назіраць за прыборамі, падтрымліваць раўнавагу па гіраскопах, услухоўвацца ў дыханне матораў, абапірацца на пятнаццаць тон металу: задачы, якія ўзнікаюць перад табой, гэта, урэшце, — задачы агульначалавечыя, пагэтаму ты ў сваёй аснове непасрэдна датычны да высакароднасці горца. Ты не горш ад паэта ўмееш цешыцца ранішняй зарой. Як часта ў прорве нялёгкіх начэй ты прагнуў, каб там, далёка на ўсходзе, над чорнымі нетрамі зямлі ўзнік першы слабы пробліск, першы сноп святла. Здаралася, ты ўжо рыхтаваўся да смерці, але ў мораку паволі прабівалася гэтая дзівосная крынічка — і вяртала табе жыццё.
Карыстанне мудрагелістым начыннем не ператварыла цябе ў сухога тэхнара. Мне здаецца, тыя, каго жахае імклівы тэхнічны працэс, проста блытаюць мэту і сродак. Сапраўды, той, хто дамагаецца адзіна матэрыяльнага дастатку, не пажынае нічога, дзеля чаго варта жыць. Але машына — не мэта. Самалёт — не мэта: ён прылада. Гэткая ж прылада, як плуг.
Калі нам здаецца, быццам машына вядзе чалавека ў прорву, то гэта, магчыма, таму, што мы пакуль яшчэ не можам ацаніць такія бліскавічныя перамены, якія выпалі нам на долю. Што значыць стагоддзе гісторыі машыны ў параўнанні з дзвюма сотнямі тысяч гадоў гісторыі чалавека? Мы з цяжкасцю ўжываемся ў сучасны краявід шахтаў і электрастанцый. Мы толькі пачынаем абжываць гэты новы дом, які яшчэ нават не закончылі будаваць. Так імгненна ўсё выначылася вакол нас: чалавечыя адносіны, умовы працы, звычаі. Нават сама наша псіхалогія карэнным чынам змянілася. Паняцці разлукі, адсутнасці, адлегласці, вяртання ўжо не месцяць у сабе ранейшай сутнасці, хоць словы засталіся і тыя ж самыя. Каб спасцігнуць цяперашні свет, мы карыстаемся мовай, якая адпавядала свету ўчарашняму. І нам здаецца, што некалі жыццё лепей адпавядала нашай натуры, але гэта адзіна таму, што яно лепей адпавядае нашай мове.
Кожны крок наперад спакваля ўсё болей аддаляў нас ад звычак, засвоеных намі з такой цяжкасцю, і цяпер мы сапраўды эмігранты, якія яшчэ не стварылі сваёй айчыны.
Усе мы — маладыя дзікуны, якіх прыводзяць у захапленне новыя цацкі. Нашы палёты на самалётах не маюць іншага сэнсу. Самалёт паднімаецца ўсё вышэй, лётае ўсё хутчэй. Мы забываем, дзеля чаго мы змушваем яго ляцець хутчэй. Пакуль сам палёт бярэ верх над мэтай палёту. І гэтак усюды і ва ўсім. Салдат, які заваёўвае землі для імперыі, бачыць сэнс жыцця ў заваяваннях. Салдат з пагардай глядзіць на каланіста. Але ж ён дзеля таго і ваяваў, каб на заваяваных землях пасяліўся каланіст! У гарачцы нашых наступальных зрухаў мы прымусілі людзей служыць пракладванню чыгунак, збудаванню заводаў, свідраванню нафтавых шчылін. Мы трошкі забылі, што ўзводзім гэтыя збудаванні дзеля таго, каб яны служылі людзям. Наш настрой у час заваёвы быў настроем салдат. Але цяпер нам трэба стаць пасяленцамі. Нам трэба абжыць гэты новы дом, які яшчэ не мае свайго завершанага аблічча. Для адных ісціна заключалася ў тым, каб будаваць, для іншых яна цяпер — каб абжываць.
Безумоўна, дом наш паступова стане болей людскі. Сама па сабе машына чым болей дасканаліцца, тым болей засланяецца тою роллю, якую яна прызвана выконваць. Здаецца, што ўсе намаганні чалавека ў прамысловасці, усе яго разлікі, усе яго бяссонныя ночы над чарцяжамі імкнуцца толькі да аднаго — да прастаты, як, да прыкладу, спатрэбіўся вопыт шматлікіх пакаленняў, каб з цягам выявіць лінію калоны, корпуса карабля ці фюзеляжа самалёта і надаць ёй беззаганную чысціню лініі грудзей ці пляча. Здаецца, што праца інжынераў, чарцёжнікаў, калькулятараў у канструктарскіх бюро толькі ў тым і заключаецца, каб глянцаваць і згладжваць, спрашчаць вось гэты стык, ураўнаважваць вось гэтае крыло датуль, пакуль яно перастане кідацца ў вочы, калі ўжо ўбачыш не крыло, прымацаванае да фюзеляжа, а нейкую цудоўна разгорнутую форму, нарэшце, пазбаўленую сваёй абалонкі, нейкае адвольнае, цудадзейна знітаванае адзінства, — адзінства паэмы. Здаецца, што дасканаласць дасягаецца не тады, калі няма ўжо чаго дадаць, а тады, калі няма чаго адкінуць. У канцы свайго развіцця машына амаль перастае быць машынай.
Дасканаласць вынаходніцтва, такім чынам, мяжуе з адсутнасцю вынаходніцтва. Цудоўна, што тэхнічная прылада паступова пазбаўляецца сваёй відавочнай механічнасці і рэч паўстае перад намі ў такім натуральным выглядзе, як адшліфаваная морам галька. Цудоўна і тое, што з цягам карыстання машына паступова прымушае забыцца пра яе.
Некалі мы мелі справу з вельмі складаным механізмам. Але сёння мы забываемся, што матор круціцца. Ён, нарэшце, стаў адпавядаць сваёй функцыі, якая заключаецца ў тым, каб круціцца, гэтак, як сэрца — б'ецца, а мы ўжо не звяртаем на яго ўвагі. Гэтая ўвага ўжо не паглынаецца прыладай. Вызваліўшыся ад прылады, але пры яе пасрэдніцтве, мы зноў набываем усё тую ж вечную прыроду — прыроду садоўніка, мараходца і паэта.
З вадою ж, з паветрам жа мае справу лётчык, калі адрываецца ад зямлі. Калі маторы запушчаны, калі машына ўжо плужыць мора, гандола яго адзываецца, быццам гонг, на ўдары хваль, і пілот усім целам адчувае гэтае напружанае трымценне. Ён адчувае, як гідраплан, набіраючы хуткасць, з кожнай новай секундай усё пакорлівей перадае яму ўладу над сабой. Ён адчувае, як у гэтых пятнаццаці тонах металу выспявае дазвол яму на ўзлёт. Лётчык кладзе рукі на рычагі кіравання, і паступова, нетаропка яго нішчымныя далоні прымаюць гэтую ўладу як дар. Ён завалодвае гэтым дарам, і металёвыя органы сістемы кіравання ператвараюцца ў вестуноў ягонай магутнасці. Калі яна канчаткова саспее, тады адным рухам, плаўнейшым ад таго, якім падбіраецца плод, лётчык узнімае машыну над водамі і вядзе яе ў нябёсы.
Так, самалёт, машына, канечне, аднак і якая прылада пазнання! Гэта ён дазволіў нам адкрыць сапраўднае аблічча зямлі. Ну сапраўды, дарогі вякамі ашуквалі нас. Мы былі падобны на тую царыцу, якой захацелася аб'ехаць свае ўладанні і даведацца, ці шчасна жывецца людзям пад яе панаваннем. Каб ашукаць яе, яе палюбоўнікі паставілі ўздоўж дарогі, па якой яна ехала, некалькі вясёленькіх дэкарацый і нанялі за плату статыстаў, каб яны танцавалі там. І царыца нічога не ўбачыла ў сваім царстве, апрача той тоненькай пуцяводнай ніткі, яна так і не даведалася, што на падуладных ёй землях людзі паміралі з голаду і пракліналі яе.
Гэтаксама і мы брылі толькі па звілістых дарогах. А яны пазбягаюць бясплодных земляў, скалаў, пяскоў, яны служаць толькі патрэбам чалавека і бягуць ад крыніцы да крыніцы. Яны вядуць сялян ад свірнаў да пшанічных палёў, на парозе хлявоў сустракаюць яшчэ заспаны статак і на досвітку адводзяць яго ў сакоўныя мурожныя лугі. Яны злучаюць адно сяло з другім, бо з аднаго ў другое маладыя людзі ходзяць шукаць сабе пару. А калі якая-кольвечы дарога і адважваецца перасекчы пустыню, то яна ідзе на сотні хітрыкаў, толькі каб дабрацца да якога-небудзь аазіса.
Вось так, ашуканыя іхняй ухілістасцю, іхнімі шматлікімі паблажлівымі падманкамі, сустракаючы ў сваіх вандраваннях столькі плодных зямель, садоў, лугоў, мы доўга прыхарошвалі воблік нашай турмы. Вільготнай і лагоднай лічылі мы нашу планету.
Але жыццё наша пасуровела, мы зрабілі рашучы крок наперад. З дапамогай самалёта мы спасціглі прамую лінію. Як толькі мы адарваліся ад зямлі, мы пакінулі гэтыя дарогі, што прыпадаюць да крынічак і хлявоў ці віюцца ад горада да горада. Выбаўленыя цяпер з салодкага рабства, незалежныя ад крыніц, мы бяром курс на нашы няблізкія мэты. І толькі цяпер, з вышыні прамалінейнага палёту, мы адкрываем сапраўдны падзоркавы свет, засілле скалаў, пяскоў і солі, дзе сям-там, быццам жменька моху на руінах, асмельваецца закрасаваць жыццё.
І вось мы ўжо можам стаць фізікамі, біёлагамі, можам вывучаць парасткі цывілізацый — хараство запаведных далін, якія дзе-нідзе, нібы сады, раскошна цвітуць там, дзе ім спагадае клімат. Нашы ілюмінатары — нашы вучэбныя дапаможнікі, і вось мы ўжо можам бачыць чалавека па яго месцы ў сусвеце. І вось мы ўжо можам наноў перачытаць нашу гісторыю.
Калі ляціш да Магеланавага праліва, трошкі паўднёвей Рыа-Гальегас бачыш застылую лаву вулканічнага паходжання. Гэтыя пракаветныя рэшткі дваццаціметровай тоўшчай налягаюць на раўніну. Потым натыкаешся яшчэ на адно такое вывяржэнне, і яшчэ на адно, а потым ідуць горбікі і бугры вышынёй у дзвесце метраў, і кожны з іх зеўрыцца ўласным кратэрам. Ніякага табе ганарлівага Везувія: на раўніне акуратна раскладзены жэрлы гаўбіц.
Але цяпер тут пануе мір і цішыня. Дзіўным і недарэчным выглядае гэты спакой уздыбленай зямлі, дзе некалі тысячы вулканаў пляваліся агнём, падавалі адзін аднаму галасы сваімі аграмаднымі падземнымі арганамі. А цяпер пралятаеш над гэтай навекі анямелай зямлёй, аздобленай істужкамі чорных леднікоў.
Але трошкі далей болей старажытныя вулканы ўжо ўкрыты залатавай посцілкай муравы. Сям-там у кратэры, зусім як кветка ў старым вазоне, расце дрэва. У суцемкавым святле раўніна выглядае раскошна, нібы дагледжаны парк з падстрыжанай травой, і толькі ледзь прыкметна ўзнімаецца вакол гіганцкіх зяпаў. Стрымгалоў уцякае каза, узлятае птушка, жыццё прыняло ў свае ўладанні новую планету, нябеснае цела нарэшце пакрылася плоднай плоццю зямлі.
А перад самай Пунта Арэнас знікаюць і апошнія кратэры. Крывыя лініі вулканаў зліваюцца пад агульнай травяной коўдрай: цяпер яны — сама пакорлівасць. Кожная шчылінка зацыравана пяшчотным плюшам. Зямля роўная, адхоны спадзістыя, і забываешся пра іх паходжанне. Мурожная зеляніна сцірае з пагоркаў усе змрочныя сляды.
І вось нарэшце горад, сама паўднёвы горад у свеце, выпадковая жменька глебы між вулканічнымі лавамі і паўднёвымі леднікамі. Тут, побач з чорнаю плынню лавы, асабліва востра адчуваецца, што гэта за цуд — чалавек! Неверагодная ўдача! Богведама чаго гэты вандроўнік забрыў у сады, якія нібы толькі яго і чакалі, у сады, дзе жыццё, магчыма, такі кароткі прамежак часу — усяго адну геалагічную эпоху, усяго адзін блаславёны дзень — мімалётнае свята сярод бясконцых будняў.
Я прызямліўся ў ціхі, пяшчотны вечар. Пунта Арэнас! Я прыпіраюся плячыма да камянёў фантана і гляджу на дзяўчат. Яны цудоўныя, і за два крокі ад іх яшчэ вастрэй адчуваеш: неспасцігальная істота чалавек. У нашым свеце, дзе ўсё жывое так хораша горнецца да сабе падобнага, дзе нават кветкі пад подыхам ветру перамешваюцца з іншымі кветкамі, дзе лебедзю знаёмы ўсе лебедзі, адны толькі людзі замуроўваюцца ў адзіноце.
Як аддаляе нас адзін ад аднаго наш унутраны свет! Паміж мною і гэтай дзяўчынай стаяць яе лятункі — як жа адолець такую перашкоду? Што я магу ведаць пра дзяўчыну, якая нетаропка вяртаецца дадому, гледзячы сабе пад ногі і ўсміхаючыся сабе самой, перапоўненая марамі і жаданымі мроямі? З нявыказаных думак, са слоў і маўчання свайго каханага яна здолела стварыць уласнае царства, дзе пануе толькі ён, а ўсе астатнія для яе цяпер — проста варвары. Яна за два крокі ад мяне, але яна ўся ў сваёй таямніцы, у сваіх пачуваннях, у спеўным водгуллі сваіх успамінаў, і ад гэтага яна так далёка ад мяне, нібыта мы жывём на розных планетах. Толькі ўчора народжаная вулканамі, зялёнымі лугамі ці салёнай прорвай марскою — сёння яна ўжо амаль багіня.
Пунта Арэнас! Я прыпіраюся плячыма да камянёў фантана. Падыходзяць бабулі, бяруць ваду, іхняя доля — цяжкая праца прыслугі; толькі гэта і адкрыецца мне ў іхнім лёсе. Прыхілілася галавой да сцяны і моўчкі плача дзіця; толькі гэта я пра яго і запомню: слаўнае, навек несуцешнае хлапчанё. Я тут чужы. Я анічога пра іх не ведаю. Мне няма доступу ў іхнія ўладанні.
На якой маленечкай сцэнцы разыгрываецца гэты гіганцкі спектакль чалавечых радасцей, нянавісцей, сяброўстваў! Адкуль бярэцца ў людзей гэтае пачуццё вечнасці, калі яны, рызыканты, сёння стаяць на яшчэ цёплай лаве, а ім пагражаюць ужо заўтрашнія пяскі, пагражаюць снягі? Іх жа цывілізацыя — толькі кволая аздоба: загаворыць вулкан, нахлыне мора, дыхне пясчаная бура — і яны знікнуць без следу.
Гэты горад, відаць, раскінуўся на шчодрай зямлі, мяркуюць, што слой глебы тут глыбокі, як у правінцыі Бос*.
* Бос — вобласць у Цэнтральным масіве (Францыя).
Людзі забываюць, што жыццё і тут і ўсюды — гэта раскоша і што нідзе няма дастаткова трывалага грунту пад нагой чалавека. І доказам гэтаму — адно вядомае мне азярцо за дзесяць кіламетраў ад Пунта Арэнас. Акаймаванае каравымі дрэўцамі і нізкімі хацінкамі, не возера, а мізэрная лужына пасярод сялянскага падворка, дый годзе, — яно богведама чаму падвержана прылівам і адлівам. Усё вакол так мірна і звычайна, палымнеюць кусты руж, бавяцца дзеці, а яно слухмяна падначалена нейкім іншым законам, і ні ўдзень ні ўначы не замірае яго размеранае дыханне. Пад соннай роўняддзю вады, пад адзіным рассохлым чоўнам нястомна шчыруе месяцавая энергія. Чорнае прадонне азярка жыве адным жыццём з морам. Навокал да самага Магеланавага праліва пад лёгкаю посцілкай травы і кветак усё так дзіўна ўзаемазвязана і ўзаемазалежна. І вось — горад, ён, здаецца, надзейна збудаваны на абжытай зямлі, ты лічыш яго сваім домам, — а каля самага парога, у лужыне шырынёй ледзьве ў сотню метраў, б'ецца пульс мора.
Мы жывём на планеце-вандроўніцы. Час ад часу дзякуючы самалёту яна паказвае нам вытокі свайго паходжання: лужына вады ў залежнасці ад стану поўні выяўляе патаемныя радаводныя сувязі, — але я напатыкаў і іншыя прыкметы.
Калі ляціш над ускрайкам Сахары, паміж Кап-Джубі і Сіснеросам час ад часу напатыкаюцца плато ў форме конусавых пнёў дыяметрам ад некалькіх соцень метраў да трыццаці кіламетраў. Вышыня іх наўздзіў нязменная — трыста метраў. Але, апрача гэтай аднолькавасці ўзроўню, усе яны маюць адзін і той жа колер, адну і тую ж структуру, адну і тую ж форму сваіх абрывістых схілаў. Быццам калоны, якія, адзінока вытыркаючыся з пяску, яшчэ акрэсліваюць цень даўно зруйнаванага храма, гэтыя разрозненыя слупы сведчаць пра вялізнае плато, якое некалі лучыла іх.
У тыя гады паветраная сувязь паміж Касабланкай і Дакарам толькі наладжвалася, нашы машыны былі яшчэ недасканалыя і ненадзейныя, і калі мы цярпелі аварыю, выляталі на пошукі таварышаў ці на выручку, нам часта даводзілася прызямляцца ва ўладаннях няскораных арабаў. А пясок здрадлівы: здаецца, будзе дастаткова цвёрда, а сядзеш — і вязнеш. Старажытныя саланчакі з выгляду трывалыя, як асфальт, і звонка адгукаюцца пад нагамі, але пад коламі самалёта таксама падчас асядаюць. Белая солевая скарынка трэскаецца, і самалёт правальваецца ў чорную смуродную багну. Вось чаму, калі дазвалялі абставіны, мы аддавалі перавагу роўнядзі гэтых плато: яны ніколі не затойвалі пастак.
Парукай бяспекі быў зляжалы моцны зярністы пясок — агромністае радовішча драбнюткага ракушніку. Ён быў абсалютна цэлы на паверхні плато, але пры спуску ўніз па адхоне можна было прасачыць, як ён паступова крышыўся і сплюшчваўся. У сама старажытным пласце, у аснове масіву гэта быў ужо чысты вапняк.
Аднойчы, калі нашых таварышаў Рэна і Сера захапілі ў палон мяцежныя арабы, я прызямліўся на адной з такіх пляцовак, каб высадзіць маўра, пасланага для перагавораў, і стаў шукаць з ім, дзе б яму сысці ўніз. Але з усіх бакоў наша тэраса цяжкімі складкамі крута абрывалася ў бездань. Спуск быў немагчымы.
Трэба было ляцець шукаць іншую пляцоўку, але я марудзіў. Я адчуваў нейкую дзіцячую радасць ад таго, што магу пакінуць свае сляды на зямлі, дзе яшчэ ніколі не ступаў ні звер, ні чалавек. Ніводзін маўр не рынуўся б на прыступ гэтага ўмацаванага замка. Ніводзін эўрапейскі даследнік яшчэ не пабываў тут. Я крочыў па неверагодна першародным пяску. Я быў першы, хто, быццам каштоўнае золата, з далоні на далоню перасыпаў гэты ракушнікавы пыл, першы, хто парушыў гэтую цішу. Тут — на гэтым палярным айсбергу, які за цэлую вечнасць не стварыў ані каліўца травы, — я, нібы занесенае вятрамі зернейка, быў першым сведчаннем жыцця.
У небе ўжо загарэлася нейкая зорка, і я ўзняў да яе вочы. Сотні тысяч гадоў, думаў я, гэтая белая роўнядзь адкрывалася толькі зоркам. Чысцюткі абрус, рассцелены пад яснымі нябёсамі. І раптам, нібы на парозе вялікага адкрыцця, сэрца маё ўздрыгнула: на гэтым абрусе за пятнаццаць — дваццаць метраў ад мяне ляжаў нейкі вялікі чорны камень.
Я стаяў на трохсотметровым залежы ракушніку. Гэты суцэльны агромністы пласт быў неабвержным доказам таго, што тут не можа быць ніякага камення. Магчыма, у падземных нетрах дзе-небудзь і драмаў крэмень, вынік замаруджаных пераўтварэнняў у нетрах планеты, але якім цудам ён мог быць вынесены наверх, на гэтую некранутую пляцоўку? З калатаннем сэрца я падабраў сваю знаходку: цвёрды камень велічынёй з кулак, цяжкі, быццам з металу, і круглы, як слязіна.
На абрус, рассцелены пад яблыняй, могуць падаць толькі яблыкі; на абрус, рассцелены пад зоркамі, можа падаць толькі зорны пыл; ніколі яшчэ ніводзін метэарыт не выяўляў свайго паходжання гэтак яскрава.
І, натуральна, узняўшы галаву, я падумаў, што з кроны гэтай нябеснай яблыні павінны былі нападаць і іншыя плады. І я знайду іх там, дзе яны ўпалі, бо сотні ж тысяч гадоў нішто не магло іх патрывожыць. Бо яны не маглі растварыцца ў гэтым пяску. І я кінуўся ў пошукі, каб праверыць сваё меркаванне.
Яно пацвердзілася. Я падбіраў камень за каменем, прыблізна па аднаму на гектар. І кожны раз — гэты выгляд аплаўленай лавы. І кожны раз — гатая цвёрдасць чорнага алмазу. І ў кароткія хвіліны, калі я замёр на вяршыні майго зорнага дажджамера, перада мною нібы ў адначассе праліўся гэты шматвяковы вогненны лівень.
Але найвялікшым цудам было тое, што там, на выгнутай спіне нашай планеты, між гэтым намагнічаным абрусам і зоркамі прысутнічала чалавечая свядомасць, дзе, як у люстэрку, мог адлюстравацца гэты дождж. Радовішча мёртвай матэрыі, і раптам чалавечы роздум — гэта сапраўдны цуд. А мяне апаноўвае яшчэ адзін успамін...
Неяк я пацярпеў аварыю ў сэрцы пясчанай пустыні, і я чакаў ранку. Схілы дзюнаў, асветленыя поўняй, зіхацелі золатам, а процілеглыя бакі заставаліся цёмныя да самага грэбеня, дзе тонкая выразная лінія падзяляла святло і цень. На гэтай пустыннай будаўнічай пляцоўцы змроку і месячнага святла панаваў спакой часова прыпыненай працы, а яшчэ — цішыня пасткі, на дне якой я і задрамаў.
Калі я пракінуўся, перад маімі вачыма была толькі чаша начнога неба, бо я, скрыжаваўшы рукі на грудзях, ляжаў на вяршыні бархана тварам да гэтага зорнага акварыума. Да мяне ніяк не даходзіла, што гэта за прадонне, і ажно галава закружылася, што нідзе не было ніводнага карэньчыка, за які можна было б ухапіцца, ніводнага даху, ніводяай галінкі паміж гэтымі нетрамі і мной, і я ўжо адчуваў, што няўтрымна падаю, імкліва ныраю ў прорву.
Але не, я не падаў. Выявілася, што ўвесь я з галавы да ног прыкуты да зямлі. І мне рабілася невымоўна лёгка, што я магу аддаць ёй цяжар свайго цела. Сіла прыцягнення здавалася мне велічнай, як любоў.
Я адчуваў, як зямля падпірала маё цела, падтрымлівала, прыўзнімала, несла мяне ў начную простань. Я рабіў адкрыццё: мая ўласная вага прыціскае мяне да планеты, як на крутым віражы ўсім цяжарам уціскаешся ў кабіну, і я смакаваў асалоду ад гэтай дзівоснай апоры, такой трывалай, такой надзейнай, і ўсім сваім целам угадваў пад сабой выпуклую палубу майго карабля.
Я так ясна ўсведамляў гэты рух у прасторы, што зусім не здзівіўся б, калі б з нетраў зямлі да мяне дапаў змучаны голас парод, якія з цяжкасцю прыстасоўваюцца адна да адной, паскрыпванне старога парусніка, які ўваходзіць у гавань, працяжны рэзкі скрып перагружанай баржы. Але ў нетрах зямлі панавала глыбокая моўча. Але плячыма я адчуваў сілу прыцягнення — усё тую ж гарманічную, нязменную, дадзеную на векі вякоў. Так, я неаддзельны ад роднай планеты, — гэтак целы мёртвых галернікаў са свінцовым грузам на нагах навекі застаюцца ў марскім прадонні.
І, загублены ў пустыні, згалелы, безабаронны, сярод пяскоў і зорак, адцяты ад магнітных палюсоў майго жыцця бязмежнаю цішай, я стаў абдумваць сваё становішча. Бо я ведаў, што днямі, тыднямі, месяцамі буду рабіць усё магчымае, каб вярнуцца да гэтых жыццядайных полюсаў, калі толькі які-небудзь самалёт не адшукае мяне ці калі заўтра мяне не прырэжуць маўры. Тут у мяне ўжо не заставалася анічога. Я быў усяго толькі звычайны смертны, які заблудзіўся паміж пяскоў і зорак, і ўсведамляў, што валодае толькі адзінай радасцю — дыхаць...
І, аднак, я зрабіў адкрыццё, што я перапоўнены летуценнямі. Яны нахлынулі на мяне бясшумна, як крынічная вада, і я спачатку не мог уцяміць, што гэта за пяшчота агортвае мяне. Не было ні слоў, ні мрояў, было толькі адчуванне, што побач нехта ёсць, нехта вельмі блізкі і родны, і вось зараз, зараз я пазнаю яго. А потым я зразумеў, што гэта такое, заплюшчыў вочы і аддаўся чарам успамінаў.
Недзе ў свеце існаваў парк, зарослы цёмнымі ялінамі і ліпамі, і стары дом, дарагі майму сэрцу. Няважна, што быў ён далёка, не побач, што, стаўшы тут згадкаю, ён не мог ні абагрэць мяне, ні даць мне прытулак нанач: ён існаваў — і гэтага было дастаткова, каб запоўніць сабою маю ноч. Я перастаў быць проста целам, няўдала вышпурнутым на пясчаны бераг, — я азіраўся, я быў дзіцем гэтага дома, быў перапоўнены ягоным водарам, прахалодай ягоных пярэдніх, галасамі, якія ажыўлялі яго. І нават канцэртам жаб у балотцах, які раптам уварваўся ў мяне. Мне так патрэбны былі тысячы гэтых драбніц, каб зноў пазнаць самога сябе, каб зразумець, з якіх страт узнікае ў пустыні пачуццё самоты, каб спасцігнуць сэнс яе моўчы, калі не чутно нават жабак.
Не, я ўжо не лунаў між пяскоў і зорак. Няўзрушнае наваколле ні пра што не гаварыла мне, і нават пачуццё вечнасці, аказваецца, зыходзіла зусім не ад гэтага наваколля — цяпер я разумеў і ягонае паходжанне.
Перада мною зноў узніклі вялікія ўрачыстыя шафы. Яны прыадчыняліся — і з'яўляліся стосы белых, як снег, просцін. Яны прыадчыняліся — і з'яўляліся горы снежнага глянцу. Старая нянька, як мышка, засяроджана тупала то да адной, то да другой шафы, бесперастанку правярала, разгортвала, згортвала, пералічвала адкрухмаленую бялізну, ускліквала: «Ах, божачкі, якое няшчасце!» пры кожнай прыкмеце зносу, якая ставіла пад пагрозу існаванне ўсяго дома, і тым жа пэндам бегла да якой-небудзь лямпы сляпіць свае вочы, цыруючы гэтыя алтарныя покрывы, гэтыя ветразі трохмачтавага судна, няўтомная ў сваім служэнні нечаму вялікаму, не ведаю ўжо якому богу ці караблю.
Ах, я з радасцю падару табе старонку, мадмуазель! Калі я вяртаўся дадому са сваіх першых падарожжаў, я заўсёды знаходзіў цябе з іголкай у руцэ, з кожным годам у цябе прыбаўлялася зморшчынак і сівізны, але ты па-ранейшаму па калені патанала ў белых покрывах у вечным клопаце ўласнаручна падрыхтаваць нам гэтыя просціны без ніводнай складачкі для нашых пасцеляў, гэтыя абрусы без ніводнай зморшчынкі для нашага стала, для свята крышталю і святла. Я прыходзіў у твой бялізнавы пакой, прымошчваўся насупроць цябе і пачынаў расказваць пра свае смяротна небяспечныя прыгоды, каб усхваляваць, адкрыць табе вочы на свет, каб падкупіць цябе. Я ніколечкі не змяніўся, казала ты. Я ж і хлапчуком вечна прыходзіў дадому ў пашкуматанай кашулі («Ах! якое няшчасце!») і з паабдзіранымі да крыві каленямі, і ўвечары мяне трэба было суцяшаць, зусім як сёння. Але ж не, мадмуазель, не! Я вяртаюся ўжо не з парку, а з край-свету і нясу з сабою ўедлівы водар адзіноты, смерчы пясчаных бур, асляпляльнае ззянне трапічнай поўні! Ну, вядома, адказвала ты, хлапчукі вечна носяцца на скрут галавы, трушчаць сабе косці і яшчэ думаюць, што яны героі! Але ж не, мадмуазель, не, я сапраўды пабываў ужо далёка за межамі нашага парку! Каб ты толькі ведала, як мізэрна мала месца акрываюць гэтыя шаты! Якімі самотнымі выглядаюць яны на зямлі сярод пяскоў і скал, дрымучых лясоў і балот! Ці ты хоць ведаеш, што на свеце ёсць такія мясціны, дзе чалавек пры сустрэчы з чалавекам імгненна ўскідвае карабін? Ці ты хоць ведаеш, мадмуазель, што на свеце ёсць пустыні, дзе з надыходам ледзяной ночы людзям даводзіцца спаць пад адкрытым небам, без ложка, без просцін...
— Ах, дзікуны! — ускліквала ты.
Як я ні стараўся, яна заставалася цвёрдай і непахіснай у сваёй веры, як царкоўны служка. І я аплакваў яе няшчасную долю, якая рабіла яе сляпой і глухой...
Але ў тую ноч у Сахары, безабаронны, сярод пяскоў і зорак, я ацаніў яе па заслугах.
Не ведаю, што са мною творыцца. У небе столькі намагнічаных зорак, а нейкая сіла прыкоўвае мяне да зямлі. А яшчэ нейкая іншая сіла вяртае мяне да мяне самога. Я адчуваю: як шмат да чаго прыцягнелы я ўласнай вагою! Мае мары куды рэальнейшыя, чым гэтыя барханы, гэтая поўня, гэтае ваколле. Ах, найвялікшая дзівоснасць дома не ў тым, што ён дае табе прытулак ці сагравае цябе, і зусім не ў тым, што ты ўладальнік ягоных сцен! Цуд у тым, што ён спакваля перадае нам свае запасы пяшчоты. Што ў нашым сэрцы, у самай яго глыбіні, ён стварае гэтыя цьмяныя нетры, дзе, як вада ў крыніцы, нараджаюцца мары...
Сахара мая, Сахара, вось і цябе дазвання зачаравала старая пралля.
Я столькі нарасказваў пра пустыню, што, перш чым зноў загаварыць пра яе, мне хацелася б апісаць адзін аазіс. Той, які паўстае зараз перад маімі вачыма, тоіцца не ў Сахары. Але самалёт валодае яшчэ адным дзівосным дарам: ён здольны імгненна перанесці вас у самае сэрца невядомага. Вы толькі што, нібы вучоны-біёлаг, са спакойным сэрцам разглядвалі чалавечы мурашнік, гарады на раўнінах, да якіх, нібы да зорак, збягаюцца ўсе дарогі, што, быццам крывяносныя сасуды, сілкуюць іх сокам палёў. Але раптам закалацілася стрэлка вышынямера, і невядомая зялёная плямка пад вамі робіцца цэлым сусветам. Вы — вязень палянкі пасярэдзіне соннага парку.
Не, зусім не вёрстамі вымяраецца аддаленасць. За агароджаю якога-кольвечы саду часам тоіцца болей таямніц, чым за Кітайскай сцяною, і душа дзяўчынкі ахавана маўчаннем куды надзейней, чым адзінокі аазіс — неабсяжнасцю пяскоў Сахары.
Раскажу пра адну сваю вымушаную пасадку. Гэта адарылася ў далёкай Аргенціне, пад Канкордзіяй, але магло адбыцца і ў любой іншай мясціне: на свеце так багата цудаў.
Я прызямліўся пасярод поля і нават не падазраваў, што неўзабаве траплю ў цудоўную казку. Ні ў прыязнай сямейнай пары, якая падабрала мяне («Паначуйце ў нас...»), ні ў іхнім старэнькім «фордзе» не было нічога надзвычайнага.
І вось за чарговым паваротам паказаўся невялічкі гаёк, абліты месячным святлом, а за ім — дом. Які дзіўны дом! Нізкі, масіўны, амаль што крэпасць. Спавіты легендамі замак, які, быццам манастыр, прапаноўваў за сваім парогам такі ціхі, такі спакойны, такі надзейны прыТулак.
Нечакана з'явіліся дзве дзяўчыны. Яны дапытліва агледзелі мяне, быццам стража ля варот пільна ахоўваемага царства: малодшая злёгку надзьмула вусны, пастукала па зямлі нядаўна зрэзаным кіёчкам; нас перазнаёмілі, дзяўчаты моўчкі, з цікаўнасцю і недаверам падалі мне рукі — і зніклі.
Гэта і развесяліла мяне, і замілавала. Усё адбылося так проста, маўкліва і хутка, нібыта мне шапнулі, што пачынаецца таямніца.
— Але, але, яны ў нас дзікункі, — прастарэча сказаў бацька.
І мы зайшлі ў дом.
Мне заўсёды па сэрцы была дзёрзкая трава, што вытыркаецца ў сталіцы Парагвая з кожнай шчылінкі брукаваных вуліц — лазутчыца, высланая нябачнымі, але вечна нядрэмнымі ляснымі нетрамі, яна правярае, ці горад усё яшчэ ў руках у людзей, ці не пара расшпурляць гэтае каменне. Мне заўсёды па сэрцы была такая занядбайнасць, па якой пазнаеш незлічоныя скарбы. Але тут я проста дзіву даўся.
Бо ўсё тут было ў надзвычайным заняпадку і выклікала сама дзівосныя пачуцці, быццам старое замшэлае дрэва, прыгорбленае ўласнай спрадвечнасцю, быццам драўляная лаўка, куды прыходзілі пасядзець шматлікія пакаленні закаханых. Шалёўку стачыў шашаль, дзверы ледзь ліпелі, крэслы кульгалі... Але калі ў доме нішто не рамантавалася, то прыбіралася тут вельмі дбайна. Усё было вышаравана, наглянцавана.
І ад гэтага воблік гасцінай быў такі красамоўны, нібы твар бабулі, спярэшчаны маршчакамі. Парэпаныя сцены, пабітая на шчыліны столь — усё было дзівоснае, і асабліва паркет: сям-там ён паправальваўся, сям-там гойдаўся пад нагой, як хісткія сходкі, але навошчаны, наглянцаваны, ён ззяў, як люстэрка. Дзівацкі дом, ён зусім не сведчыў пра нядбайства ці безгаспадарчасць, наадварот, ён выклікаў надзвычайную павагу! Ну пэўна ж, кожны год прыносіў нешта новае ў яго складаны і дзіўны воблік, дадаваў яму абаяльнасці, цеплыні і зычлівасці, а разам з тым, дарэчы, большала і небяспек на дарозе з залы ў сталовую.
— Асцярожна!
У падлозе чарнела дзірка. Калі б я праваліўся, то мог бы і ногі паламаць, заўважылі мне. Ніхто невінаваты, што тут дзірка: гэта ўжо час так пашчыраваў. Цудоўным было гэтае ісціна арыстакратычнае нежаданне апраўдвацца. Гаспадары не казалі: «Мы маглі б залатаць гэтыя дзіркі, не збяднелі б, але...» І нават не тлумачылі, хоць гэта, дарэчы, была чыстая праўда: «Горад здаў нам гэты дом на трыццаць год. Горад і павінен рамантаваць яго. Пабачым, хто каго пераспрэчыць...» Ім і не ў галаве было апраўдвацца, і такая прастата прыводзіла мяне ў захапленне. Хіба што мімаходзь заўважаць:
— Але, але, трошкі паднасілася...
І гаварылася гэта з такім лёгкім сэрцам, што ў мяне склалася такое ўражанне, быццам гэта ніколечкі не засмучала маіх сяброў. Бо толькі ўявіце: у гэтыя сцены, што столькі пабачылі на сваім вяку, урываецца брыгада муляраў, цесляў, чырванадрэўшчыкаў, тынкоўшчыкаў, урываецца ў гэтую спрадвечнасць са сваімі кашчуннымі прыладамі і за тыдзень да непазнавальнасці пераробіць ваш дом, і вось вы — як у гасцях. Ні таямніц, ні патаемных куточкаў, ні пастак пад нагамі, ні з даўніх даўняў некарыстаных рэчаў — не дом, а прыёмны пакой у мэрыі!
Не дзіва, што ў гэтым доме абедзве дзяўчыны зніклі, як у казцы. Калі ўжо гасціная, быццам вышкі, на кожным кроку рыхтавала новы сюрпрыз, то якія ўжо тут вышкі?! І адразу мроіцца, што варта толькі прачыніць дзверы адной з насценных шафак — і адтуль хлынуць стосы пажоўклых лістоў, прадзедаўскія рахункі, процьма ключоў, для якіх не хопіць замкоў ва ўсім доме і ніводзін з якіх, безумоўна, не падыдзе ні да аднаго замка. Дзівосна непатрэбныя ключы, і ты ўжо гатоў сабе галаву скруціць, навошта яны, і ўжо мрояцца суровыя скляпенні, глыбока закапаныя сундукі, клады старажытных залатых манет.
— Просім за стол, калі ласка.
Мы прайшлі ў сталовую. Пераходзячы з пакоя ў пакой, я ўдыхаў разліты ўсюды, быццам ладан, пах старых кніг, пах, з якім не зраўнаюцца ніякія водары свету. Ды цудоўней усяго было тое, што і лямпы вандравалі разам з намі. Гэта былі цяжкія, старадаўнія лямпы, іх кацілі на высокіх падстаўках з пакоя ў пакой, як у часы майго сама ранняга маленства, і ад іх на сценах ажывалі казачныя цені. Буйна расцвіталі букеты святла, аблямаваныя пальмавымі лістамі ценю. А потым лямпы займалі сваё месца, астраўкі святла нерухомелі, а наўкол застываў прадонны неруш змроку, і там патрэсквала драўніна.
Зноў з'явіліся дзяўчаты, гэтак жа загадкава, гэтак жа маўкліва, як раней, зніклі. І паважна селі за стол. Канечне, яны паспелі накарміць сваіх сабак, птушак, паспелі, расчыніўшы вокны, нацешыцца месячнай ноччу, надыхацца зялёным водарам вячэрняй прахалоды. А цяпер, разгортваючы сурвэткі, яны краёчкам вока спатайка цікавалі за мной і прыкідвалі, ці варта прыняць мяне ў лік сваіх прыручаных звяркоў. Бо яны ж ужо прыручылі ігуану, мангусту, лісу, малпу і пчол. І ўсё гэта суседства цудоўна ладзіла паміж сабою, жыло мірна і дружна, нібы ў новым зямным раі. Дзяўчаты ператваралі ўсе жывыя стварэнні ў сваіх падданых, зачароўвалі іх сваімі маленькімі ўвішнымі рукамі, кармілі, паілі іх, расказвалі ім казкі — і ўсе, ад мангусты да пчол, іх заслухоўваліся.
І я чакаў — вось зараз гэтыя дзве гарэзніцы акінуць сядзячага насупраць прадстаўніка іншага полу няўмольным праніклівым позіркам і ўпотай вынесуць яму вырак — хуткі і канчатковы. Гэтак мае сёстры ў дзяцінстве выносілі адзнакі гасцям, якія ўпершыню наведвалі наш дом. І калі застольная бяседа на момант сціхала, нечакана раздавалася звонкае:
— Адзінаццаць!
І ўсёй чароўнасцю гэтай лічбы ўпіваліся толькі сёстры ды я.
Ад гэтага ўспаміну мне стала трошкі ніякавата. Асабліва бянтэжыла мяне, што суддзі мае былі такія спрактыкаваныя. Яны ж беспамылкова адрознівалі хітрых звяркоў ад прастадушак, па кроках лісы разумелі, у добрым яна настроі ці зараз да яе лепей не падыходзіць, і бадай не горш разбіраліся і ў чужых думках і пачуццях.
Я любаваўся гэтай дапытлівай, строгай і чыстай маладосцю, але мне было б куды прыемней, каб яны памянялі гульню. А пакуль, у боязі атрымаць «адзінаццаць», я пакорліва падаваў ім соль, падліваў віна, але, падняўшы вочы, зноў і зноў натыкаўся на іх мяккую паважнасць непадкупных суддзяў.
Тут ні да чаго была б нават ільсцівасць: пыха была чужая ім. Пыха, але не гожая гордасць: яны так хораша думалі пра сябе, чаго б я ніколі не адважыўся б сказаць ім услых. Мне нават і ў галаву не прыйшло пакрасавацца ў арэоле свайго рамяства, — было б занадта дзёрзка лезці на вяршыню платана толькі дзеля таго, каб паглядзець, ці ўвабраліся ў пер'е птушаняты, і па-сяброўску павітацца з імі.
Пакуль я еў, мае негаваркія феі так пільна цікавалі за мной, я так часта лавіў на сабе іх бліскавічныя позіркі, што ўрэшце я і зусім змоўк. Усталявалася цішыня, і тут на падлозе нешта ціха засіпела, шорхнула пад сталом і сціхла. Я паглядзеў на дзяўчат. І тады малодшая, відаць, задаволеная ўчыненай праверкай, усё-такі не ўтрымалася ад спакусы яшчэ разок выпрабаваць мяне: упіваючыся ў кавалак хлеба моцнымі зубамі юнай дзікункі, яна, вядома ж, у надзеі ашаламіць мяне, акажыся я нікуды не вартым варварам, нявінна растлумачыла: «Гэта гадзюкі».
І задаволена змоўкла, нібыта гэтага тлумачэння было дастаткова для кожнага, калі толькі ён не дурань з дурняў. Старэйшая сястра маланкава зірнула на мяне, ацэньваючы маю найпершую рэакцыю, і адразу ж абедзве з сама абыякавым і нявінным выглядам схіліліся над сваімі талеркамі...
— А!.. Гадзюкі... — міжвольна вырвалася ў мяне. Нешта слізганула па маіх нагах, даткнулася да шчыкалатак — а гэта, аказваецца, проста гадзюкі...
На маё шчасце, я ўсміхнуўся. І вельмі чыстасардэчна: прытворная ўсмешка іх бы не ашукала. А ўсміхнуўся я таму, што мне было весела, што гэты дом з кожнай хвілінай усё больш падабаўся мне, і яшчэ таму, што мне карцела паболей даведацца пра гадзюк. На дапамогу прыйшла старэйшая сястра:
— Пад сталом у падлозе дзірка, тут яны і жывуць.
— А ўвечары, гадзін у дзесяць, вяртаюцца дадому, — дадала малодшая. — А ўдзень яны палююць.
Цяпер ужо я спатайка разглядваў дзяўчат. Спакойныя, ціхамірныя твары, а глыбока ўнутры — жывы, дасціпны розум, прытоеная ўсмешка. І гэтае непараўнанае ўсведамленне сваёй перавагі...
Нешта разлетуценіўся я сёння... Усё гэта цяпер так далёка. Што сталася з маімі дзвюма феямі? Яны ўжо замужам, канечне. А можа, цяпер іх ужо і не пазнаць? Бо гэта ж такі сур'ёзны крок — развітанне з дзяцінствам, ператварэнне ў жанчыну. Як маецца ім у новым доме? Ці па-ранейшаму дружаць яны з дзікімі травамі і са змеямі? Яны былі саўдзельны ў жыцці цэлага свету. Але настае дзень — і ў юнай дзяўчыне прачынаецца жанчына. Яна марыць паставіць нарэшце некаму ўсе «дзевятнаццаць». Гэты вышэйшы бал — быццам груз на сэрцы. І тады з'яўляецца нейкі дурань. І дагэтуль такія праніклівыя вочы ўпершыню ашукваюцца і бачаць дурня ў сама ружовым святле. Калі дурань прачытае вершы, яго прымаюць за паэта. Вераць, што яму даспадобы старэнькі дзіравы паркет, вераць, што ён любіць мангустаў. Вераць, што ён усцешаны даверам гадзюкі, якая пад сталом лена прагульваецца па яго нагах. І аддаюць яму сваё сэрца — дзікі сад, а яму даспадобы толькі падстрыжаныя газоны. І дурань вядзе прынцэсу ў рабства.
Столькіх радасцей былі пазбаўлены мы, лётчыкі Сахарскай авіялініі, калі нас на тыдні, месяцы, гады забіралі ў палон пяскі, калі мы незваротна лёталі ад форта да форта без надзеі, што неўзабаве зноў трапім у тую ж мясціну. Гэтая пустыня не дарыла нам падобныя аазісы: сады і дзяўчаты — гэта проста казкі! Ну, канечне, некалі мы адпрацуем тут і вернемся ў далёкі-далёкі край, каб пачаць новае жыццё, і ў тым краі нас чакаюць тысячы дзяўчат. Ну, канечне, там, сярод сваіх кніг і ручных мангустаў, яны цярпліва спеляць для нас свае пяшчотныя душы. І самі робяцца такія вытанчаныя, чароўныя...
Але я ведаю, што такое адзінота. Тры гады ў пустыні выдатна давялі мне, што гэта такое. Тут палохае не тое, што ў нейкім выкапнёвым царстве марнуецца твая маладосць, — тут здаецца, што там, удалечыні, старэе ўвесь белы свет. На дрэвах саспелі плады, на нівах ускаласаваўся ўраджай, парасцвітала хараство жанчын. Час прамінае, і трэ было б паспяшацца дадому... Час прамінае, а далеч усё не адпускае цябе. І дары зямлі выслізгваюць між пальцаў, як танюткі пясок барханаў.
Звычайна людзі не адчуваюць плыні часу. Жыццё здаецца ім ціхім і запаволеным. А вось мы і на нядоўгай стаянцы адчуваем бег часу, нам па-ранейшаму плешчуць у твар пругкія, вечна жывыя пасаты. Мы — як пасажыр хуткага цягніка: аглушаны перастукам колаў, ён імчыцца праз ноч і па мімалётных россыпах агнёў за вагонным акном здагадваецца пра палі, сёлы, дзівосныя мясціны, але ўсё гэта не пакідае трывалага следу ў памяці, усё прападае, бо ён — у дарозе, ён імчыцца далей. Гэтак і нас, яшчэ злёгку ўзбуджаных ад палёту, не супакойвала нават мірная стаянка, вецер свісцеў у вушах, і ўсё яшчэ мроілася, што мы яшчэ ў дарозе. І здавалася, нас таксама, насупор усім вятрам, нясе ў невядомую будучыню стукат нашых няўтольных сэрцаў.
Няскораныя плямёны — неад'емная частка пустыні. Ночы на Кап-Джубі, як боем гадзінніка, былі рассечаны на чвэрці гадзіны рэгулярнай і гучнай пераклічкай вартавых. Гэткім чынам гішпанскі форт Кап-Джубі, які знаходзіўся ва ўладаннях няскораных плямёнаў, аберагаў сябе ад затоенай у мораку небяспекі. А мы, пасажыры гэтага сляпога карабля, слухалі, як то бліжэй, то далей раздаюцца гэтыя воклічы, як яны лунаюць, кружаць вакол нас, быццам чайкі. І ўсё-такі мы любілі пустыню.
Калі напачатку і ствараецца ўражанне, што яна — толькі пустэльня і ціша, дык гэта толькі таму, што яна раскрываецца далёка не кожнаму. Сама звычайная вёска — і тая мае свае таямніцы. Калі мы не адрачомся дзеля яе ад рэшты свету, калі мы не ўдзельны ў яе традыцыях, звычках, перажываннях, мы нічога не даведаемся, што яна для тых, каму яна — радзіма. Альбо вось жыве побач з намі чалавек, але ён замураваўся ў сваім манастыры і жыве паводле невядомых нам правілаў, — і вось ужо гэты чалавек апынаецца для нас у сапраўдных цібецкіх нетрах, у такой далечы, куды ніколі не дабрацца нам аніякім самалётам. Хай сабе мы і прыйдзем у ягоную келлю! Яна будзе пустая. Царства чалавека ўнутры яго. Так і пустыня — гэта не пяскі, не туарэгі, нават не маўры, узброеныя вінтоўкамі...
Але сёння нас змучыла смага. І толькі сёння мы робім адкрыццё: ад калодзежа, які мы даўно зналі, свеціцца ўсё наваколле. Гэтак жанчына, якая не паказваецца на вочы, заварожвае ўвесь дом. Адзін нейкі калодзеж запаноўвае намі, як любоў.
Пяскі толькі напачатку пустынныя, але настае такі дзень, калі, асцерагаючыся атрада няскораных арабаў, пачынаеш вывучаць складкі гэтага шырознага плашча, які захутвае іх. Блізкасць варожага атрада таксама зыначвае воблік пяскоў.
Мы прынялі правілы гульні, і яна пераўтварае нас. Сахара такая, якой яна выяўляецца ў нас саміх. Каб разгадаць яе, мала пабываць у аазісе, трэба паверыць у ваду, як у Бога.
Ужо ў першым палёце я пакаштаваў пустыню. Мы — Рыгель, Гіёмэ і я — пацярпелі аварыю непадалёк ад форта Нуакшот. Гэты маленькі пост у Маўрытаніі ў той час быў зусім адрэзаны ад свету, як згублены ў моры астравок. Там жыў адзін стары сяржант са сваімі пятнаццаццю сенегальцамі. Ён сустрэў нас, як пасланнікаў неба.
— Каб вы толькі ведалі, што гэта значыць для мяне — пагаварыць з вамі!.. Каб вы толькі ведалі!
Для яго гэта нешта значыла: ён плакаў.
— За апошнія паўгода вы тут першыя госці. Прыпасы мне дастаўляюць двойчы ў год. То лейтэнант прыедзе, то капітан. Апошнім разам прыязджаў капітан...
Мы ўсё яшчэ былі прыгаломшаныя. За дзве гадзіны лёту ад Дакара, дзе нам ужо рыхтуецца снеданне, нечакана нешта псуецца ў маторы — і твой лёс рэзка мяняецца. І вось ты ўжо іграеш ролю прывіда перад старым сяржантам, які плача ад радасці.
— Выпіце, калі ласка, мне так прыемна прапанаваць вам чарку! Гэта ж трэба, у той раз капітан прыехаў, а ў мяне нават не было чым пачаставаць яго!
Я ўжо расказаў пра гэта ў адной сваёй кнізе, і я нічога не выдумаў. Сяржант так і сказаў:
— Тады ў мяне нават і чокнуцца не было чым... Такая ганьба, я нават прасіў, каб мяне змянілі...
Чокнуцца! Выпіць на радасцях чарку віна з чалавекам, які саскочыць з узмыленага вярблюда! Цэлых шэсць месяцаў жыць чаканнем гэтай хвіліны. Яшчэ за месяц да гэтага начышчаць зброю, ад склепа да вышак вышароўваць пост. У прадчуванні блаславёнага дня з высокай тэрасы нястомна ўзірацца ў далягляд, — а можа, там ужо клубіцца пыл, можа, ён ужо набліжаецца, жаданы атрад з Атара...
Але няма віна: немагчыма адзначыць свята. Няма чым чокнуцца. І адчуваеш сябе зняслаўленым...
— Я спадзяюся, што ён вернецца. Я так чакаю яго...
— А дзе ён, сяржант?
І сяржант паказвае на пяскі:
— Хто яго ведае, наш капітан — ён усюды!
Яна сапраўды была, тая ноч, праведзеная на тэрасе форта ў размове з зорамі. Апроч зор, там не было чаго вартаваць. А іх было безліч, як у час палёту, толькі цяпер яны заставаліся на сваіх месцах.
У палёце, калі ноч занадта чароўная, часам так залетуценішся, што забываеш кіраваць, і самалёт спакваля адхіляецца ўлева. Ты думаеш, што ён ляціць роўна, і раптам пад правым крылом заўважаеш нейкае селішча. Але ж у пустыні няма ніякіх селішчаў. Значыць, гэта рыбацкая флатылія выйшла ў мора. Але ва ўсёй Сахары не знойдзеш ніводнай рыбацкай флатыліі. Што ж тады?.. І ты ўсміхаешся ўласнай няцямлівасці. Мякка выроўніваеш самалёт. І селішча займае сваё месца, зноў начэпліваеш на рыцарскія даспехі сузор'е, якое выпусціў з рук. Селішча? Так. Селішча зор. Але адсюль, з вышыні форта, відна толькі застылая, як замарожаная, пустыня, адны нерухомыя хвалі пяску. І надзейна прымацаваныя сузор'і. І сяржант кажа:
— А ведаеце! Я выдатна знаю сваю дарогу дадому... Трымай курс прама на тую вунь зорку — і прыйдзеш у Туніс!
— Ты з Туніса?
— Не. Там у мяне сваячка...
Западае працяглае маўчанне. Але сяржант не можа нічога ўтаіць ад нас.
— Некалі я абавязкова з'езджу ў Туніс.
Вядома ж, зусім іншым шляхам, не наўпрост па гэтай зорцы. Хіба што калі-небудзь у паходзе, ля высмяглага калодзежа ім апантана завалодае натхнёнае самазабыццё. Тады ўсё перанітуецца — і зорка, і сваячка, і Туніс. Тады пачнецца тое натхнёнае вандроўніцтва, у якім недарэкі бачаць толькі пакуты.
— Я ўжо неяк прасіў у капітана водпуск — трэба з'ездзіць у Туніс наведаць сваячку. А ён і кажа...
— Што ж ён сказаў табе?
— А ён: «На свеце, — кажа, — усюды поўна сваячак». І паслаў мяне ў Дакар, бо туды не так далёка.
— Яна прыгожая, твая сваячка?
— Каторая ў Тунісе? Дзіва што! Бялявенькая такая.
— Не, тая, што ў Дакары?
Сяржант, мы гатовы былі расцалаваць цябе, гэтак журліва і трошкі расчаравана ты адказаў:
— Яна была мурынка...
Кім, чым была для цябе Сахара, сяржант? Вечным чаканнем бажаства. А яшчэ — пяшчотнай памяццю пра бялявенькую дзяўчыну там, за пяццю тысячамі вёрст пяскоў.
Кім, чым была пустыня для нас? Усім тым, што нарадзілася ў нашых душах. Тым, што мы даведваліся пра саміх сябе. Той ноччу мы таксама былі закаханы ў далёкую сваячку і ў капітана...
Порт-Эцьен, размешчаны на ўскрайку няскораных зямель, горадам не назавеш. Бо там усяго толькі і ёсць што невялікі форт, ангар і драўляны барак для нашых лётных экіпажаў. Вакол такая глухая пустыня, што, нягледзячы на свае мізэрныя ваенныя сілы, Порт-Эцьея амаль непераможны. Каб напасці на яго, трэба адолець такую загароду пяску і спякоты, што атрады няскораных арабаў могуць дасягнуць яго толькі на зыходзе сіл і запасаў вады. І ўсё-ткі з незапомных часоў недзе на поўначы вечна меўся які-небудзь атрад, які пагражаў Порт-Эцьену. Кожны раз, як капітан-камендант форта прыходзіў да нас на шклянку чаю, ён на карце паказваў нам шлях непрыяцеля, быццам расказваў казку пра чароўную прынцэсу. Але гэты атрад так ніколі і не прыходзіў, самі пяскі паглыналі яго, як раку, і мы называлі яго атрадам-прывідам. Гранаты і патроны, раздаваныя нам увечары камандзірамі, драмалі ў скрынках ля нашых ложкаў, а мы пад вернай аховай уласнай бездапаможнасці змагаліся толькі супроць аднаго ворага — супроць цішы. І Лукас, начальнік аэрапорта, дзень і ноч круціў грамафон, які ў такой далечы ад жыцця размаўляў з намі напаўзабытаю мовай і выклікаў нейкую беспадстаўную тугу, дзіўна падобную на смагу.
На гэты раз мы павячэралі ў форце, і камендант павёў нас палюбавацца яго садам. З Францыі за чатыры тысячы кіламетраў яму прыслалі тры скрынкі з сама сапраўднай зямлёй. У скрынках раслі тры зялёныя каліўцы, і мы лашчылі іх пальцамі, быццам пярлінкі. Капітан, гаворачы пра іх, кажа: «Гэта мой парк».
А калі ўзнімаецца пясчаны вецер, які высушвае ўсё дазвання, парк пераносяць у склеп.
Мы жывём за кіламетр ад форта і вяртаемся пасля вячэры дадому пры святле поўні. Ад месячнага святла пясок ружовы. Мы адчуваем сваю галечу, але пясок ружовы. А воклік вартавога надае свету нейкую ўсхваляваную прыўзнятасць. Гэта сама Сахара палохаецца нашых ценяў і правярае, хто ідзе, таму што дзесьці блукае атрад няскораных арабаў.
У вокліку вартавога чуюцца ўсе галасы пустыні. Пустыня перастае быць нежылым домам: маўрытанскі караван — як магніт уначы.
Здавалася б, мы ў бяспецы. То дзіва! Хвароба, няшчасны выпадак, разбойніцкі атрад — што толькі нам не пагражае! Чалавек — наземная мішэнь для патаемных снайпераў. І вартавы сенегалец, як прарок, напамінае нам пра гэта.
— Французы! — адказваем мы і праходзім міма чорнага анёла. І нам лягчэй дыхаецца. Колькі годнасці надала нам гэтая пагроза... Яна яшчэ такая далёкая, такая няспешная, такая прытупленая неабсяжнасцю пяскоў: алё свет ужо выначыўся, свет ужо не ранейшы. Яна стала насцярожанай, гэтая пустыня. Нейкі няведама дзе блукаючы атрад паўночна-афрыканскай кавалерыі, які так ніколі і не дабярэцца сюды, надае ёй узнёслую веліч.
Адзінаццатая гадзіна вечара. З радыёвузла прыходзіць Люка і кажа, што апоўначы прыбывае самалёт з Дакара. На борце ўсё ў парадку. У нуль гадзін дзесяць пошту перагрузяць ужо ў маю машыну, і я палячу на поўнач. Я старанна галюся перад асколкам люстэрка. Час ад часу, закруціўшы вакол шыі сурвэтку, я падыходжу да дзвярэй і азіраю голыя пяскі: пагода добрая, але вецер сціхае. Я вяртаюся да люстэрка. Ёсць над чым падумаць. Калі вецер, які дзьмуў месяц за месяцам, раптам сціхае, у небе часам усчынаецца сапраўдны вэрхал. Але пара збірацца: сігнальныя ліхтарыкі прывязаны да рэменя, планшэт і алоўкі пры мне. Іду да Неры, які сёння будзе маім бартавым радыстам. Ён таксама голіцца. «Ну як?» — пытаюся. Пакуль усё ў парадку. Гэтыя папярэднія дзеянні сама нескладаныя з усяго палёту. Нечакана я чую нейкі лёгкі хруст: аб мой ліхтарык б'ецца страказа. І чамусьці ёкнула сэрца.
Я зноў выходжу і азіраюся: усё спакойна. Скала на ўскрайку форта вырысоўваецца на фоне неба выразна, як удзень. Над пустыняй пануе глыбокая цішыня дагледжанага дома. Ды вось на мой ліхтарык налятаюць зялёны матылёк і дзве страказы. І мною зноў завалодвае нейкае глухое, цьмянае, ледзь улоўнае прадчуванне ці то радасці, ці то страху. Нехта з далёкай далечы загаворвае са мною. Што гэта, інстынкт? Выходжу яшчэ раз: вецер сціх канчаткова. Па-ранейшаму прахалодна. Але я папярэджаны ўжо. Мне здаецца, я здагадваюся, так, я ўжо здагадваюся, што павінна адбыцца. Ці не памыляюся я? Ні неба, ні пясок яшчэ не падалі мне аніякага знаку, але са мной пагаварылі дзве страказы, дзве страказы і зялёны матылёк.
Я падымаюся на бархан і сядаю тварам да ўсходу. Калі я не памыляюся, «яно» не забавіцца. Што шукалі яны, гэтыя стракозы, тут, за сотні кіламетраў ад унутраных аазісаў? Дробныя абломкі, выкінутыя хвалямі на бераг, сведчаць, што ў моры шалее цыклон. Гэтаксама і гэтыя кузуркі папярэджваюць мяне, што насоўваецца пясчаная бура; бура ідзе з усходу, і яна ўжо вытурыла з далёкіх пальмавых гаёў іхнія зялёныя матылькі. Яе пена ўжо дакацілася да мяне. І ўрачыста, бо ён сам доказ гэтага, і ўрачыста, бо ён сам глухая грозьба, і ўрачыста, бо ён тоіць буру — падымаецца ўсходні вецер. Яго слабое дыханне яшчэ ледзьве-ледзь дасягае мяне. Я — сама аддалены бераг, які лізнула хваля. За дваццаць метраў за мной не варухнулася ніводная павуцінка. Вецер толькі раз горача дыхнуў на мяне, адным-адзіны раз ахінуў нейкай нежывою ласкай. Але я ўжо ведаю, што праз некалькі секунд Сахара перавядзе дыханне і ўздыхне зноў. Што хвіліны праз тры захвалюецца ўказальнік ветру на нашым ангары. А яшчэ хвілін праз дзесяць хмары пяску запалоняць усю прастору. А мы ўсё-такі рынемся ў гэтае пекла, у гэты агнявы від пустыні.
Але я ўзрушаны зусім не гэтым. Мяне напаўняе нейкай дзікунскай радасцю тое, што я з паўслова зразумеў зашыфраванае пасланне, што я, як першабытны чалавек, здолеў разгадаць гэты штрышок, якім ледзь улоўна прасігналізавала пра свой прыход наступнасць, што я змог прачытаць яе нарастаючае шаленства ў трапятлівых крылцах страказы.
У Сахары мы сутыкаліся з няскоранымі плямёнамі. Час ад часу яны з'яўляліся з такіх глыбінь пустыні, куды мы не мелі доступу, мы толькі праляталі над імі; а маўры адважваліся прыходзіць нават у форты — Джубі ці ў Сіснерос, куплялі там цукар ці гарбату і зноў таямніча знікалі. І мы, па магчымасці, спрабавалі прыручыць хоць каго-небудзь з іхняга асяроддзя.
Калі гэта былі аўтарытэтныя важакі, мы, са згоды дырэкцыі авіялініі, часам бралі іх на борт самалёта, каб паказаць ім свет. Неабходна было збіць з іх пыху, таму што яны, хутчэй з пагарды, чым з нянавісці, забівалі палонных. Калі яны сустракаліся з намі паблізу форта, яны нават не лаялі нас. Яны адварочваліся ад нас і пляваліся. Гэтая пыхлівасць зыходзіла ад ілюзіі іх уласнай магутнасці. Колькі іх, важакоў атрада ў тры сотні ружжаў, казалі мне: «Скажы дзякуй, што да тваёй Францыі болей ста дзён хады...»
І мы ўстройвалі ім прагулянкі, і сталася так, што трое з іх нават пабывалі ў гэтай невядомай ім Францыі. Яны былі супляменнікі тых, якія, неяк трапіўшы са мной у Сенегал, заплакалі, убачыўшы там дрэвы.
Потым я зноў наведаў іх шатры і пачуў, як яны з захапленнем расказвалі пра мюзік-холы, дзе танцуюць сярод кветак аголеныя жанчыны. Гэтыя людзі ніколі не бачылі ні дрэва, ні фантана, ні ружы, яны толькі з Карана ведалі пра існаванне садоў, дзе струменяць ручаі, таму тыя сады і называюцца раем. Гэты рай з яго раскошнымі палонніцамі купляецца дарагой цаной: трыццаць гадоў маркоты і галечы — і пасля горкая смерць у пясках ад кулі іншавера. Але Бог ашуквае маўраў, таму што ад французаў, якім падораны ўсе гэтыя скарбы, ён не патрабуе ніякай адплаты — ні смагі, ні смерці. Вось чаму яны цяпер у такім задуменні, гэтыя старыя важакі. Вось чаму, азіраючы пустынныя абшары Сахары, якая распасціраецца вакол шатроў і да самай смерці будзе адпускаць ім такія мізэрныя радасці, яны не могуць утрымацца ад прызнанняў:
— Знаеш... ваш французскі бог... Ён куды велікадушнейшы, чым бог маўраў!
За некалькі тыдняў перад гэтым іх вазілі ў Савойю. Праважаты падвёў іх да цяжкага, бурлівага, як вітая калона, вадаспада.
— Пакаштуйце, — прапанаваў ім праважаты.
Гэта была сапраўдная пітная вада. Вада! Колькі дзён хады патрабуецца тут, у пустыні, каб дабрацца да бліжэйшага калодзежа, а калі знойдзеш яго, колькі часу трэба выграбаць пясок, якім забіты гэты калодзеж, пакуль дакапаешся да твані, ад якой патыхае мачой вярблюдаў! Вада! У Кап-Джубі, у Сіснеросе, у Порт-Эцьене маўрытанскія дзеці выпрошваюць не манетку — з бляшанкай у руках яны выпрошваюць вады:
— Дай трошкі вады, дай...
— Дам, калі будзеш разумнік.
Вада тут даражэй золата, маленечкая кропля вады высякае з пяску зялёную іскрынку травянога каліўца. Калі дзе-кольвечы выпадае дождж, уся Сахара прыходзіць у рух. Плямёны перасяляюцца за трыста кіламетраў — туды, дзе цяпер вырасце трава... І гэтая вада, такая скупая, што за дзесяць апошніх гадоў яна ні кропелькай не пралілася над Порт-Эцьенам, бурліла там так, быццам з гіганцкай прабітай цыстэрны выліваліся водныя запасы ўсяго свету.
— Нам пара, — казаў праважаты.
Але яны не зварухнуліся.
— Пачакай...
І замоўклі, і засяроджана, анямела глядзелі на гэтае бясконцае ўрачыстае таінства. Само жыццё, сама жывая кроў, без якой няма чалавека, вывяргалася з вантробаў гары. За адну секунду яе вылівалася столькі, што хапіла б ажывіць цэлыя караваны, якія, п'яныя ад смагі, навекі канулі ў бяздонне саланчакоў і міражоў. Тут праяўляў сябе сам Бог: немагчыма было адвярнуцца ад яго. Бог раскрыў бездань нябесную, каб паказаць сваю магутнасць: трое маўраў стаялі як укопаныя.
— Ну на што тут глядзець? Хадзем...
— Трэба пачакаць.
— Чаго пачакаць?
— Пакуль вада скончыцца.
Яны хацелі дачакацца, калі богу набрыдне яго вар'яцтва. Ён неўзабаве схамянецца, ён скупы.
— Але гэтая вада льецца ўжо сотні гадоў!..
У гэты вечар яны не ўспамінаюць пра вадаспад. Ёсць цуды, пра якія лепей маўчаць. Лепей нават не думаць пра іх, інакш увогуле перастанеш што-небудзь разумець. Інакш можна засумнявацца ў самім Богу...
— Знаеш, ваш французскі бог...
Але я добра ведаю іх, маіх дзікіх сяброў. Вера іх пахіснулася, няўпэўненыя і разгубленыя, зараз яны амаль гатовы скарыцца. Яны ўжо мараць, каб французскае інтэнданцтва забяспечыла іх ячменем, а нашы сахарскія часці ўзялі іх пад сваю ахову. І гэта праўда, нарэшце скарыўшыся, яны б выгадалі ў матэрыяльных дабротах.
Але гэтыя трое адной крыві з Эль Мамунам, эмірам трарзаў. (Баюся, што блытаю ягонае імя.)
Я пазнаёміўся з ім, калі ён быў нашым падданым. Адзначаны ўрадавымі ўзнагародамі за аказаныя паслугі, шчодра адораны камендантамі крэпасцей і паважаны плямёнамі, ён жыў, здавалася б, у сама поўным дастатку. Але аднойчы ноччу, калі нікому і ў галаву не магло прыйсці такое, ён перарэзаў афіцэраў, якіх праводзіў цераз пустыню, захапіў вярблюдаў, зброю і далучыўся да няскораных плямёнаў.
Здрадай называюць такі неспадзяваны бунт, такія гераічна-адчайныя ўцёкі важака, цяпер павечнага выгнанніка ў пустыню, гэтую нядоўгую славу, што неўзабаве, як дымок ад стрэлу, растане ў сутычцы з атарскім атрадам лёгкай кавалерыі. І дзіву даюцца — адкуль такое вар'яцтва?
Аднак гісторыя з Эль Мамунам — не адзінкавы выпадак, гэтак было шмат з якімі іншымі арабамі. Мамун старэў. А са старасцю прыходзіць роздум. І вось аднойчы ўночы ён робіць адкрыццё, што ён здрадзіў богу іслама, што ён апаганіў сваю руку рукой хрысціяніна, калі паціснуў яе пасля здзелкі, у выніку якой страціў усё.
І сапраўды, што яму ячмень і спакойнае жыццё? Зламанаму воіну, які стаў прапаведнікам, усплывае на памяць, як ён жыў у Сахары, дзе кожная хваля пяску была поўная пагроз, а ён развейваў іх, дзе лагер, акрыты ноччу, выстаўляе свае каравулы, дзе весткі пра набліжэнне ворагаў прымушаюць мацней забіцца сэрцы вакол начных кастроў. Яму зноў прыгадваецца смак вольных прастораў — а ён, аднойчы паспытаны чалавекам, ужо ніколі не будзе забыты.
І вось ён бясслаўна блукае ў ціхамірным бязмежжы, якое не абяцае ніякіх выгод. Вось цяпер Сахара для яго сапраўды — пустыня.
Магчыма, ён нават паважаў іх, тых афіцэраў, якіх потым пазабіваў. Але над усім бярэ верх любоў да Алаха.
— Добрай ночы, Эль Мамун.
— Беражы цябе бог!
Афіцэры захутваюцца ў коўдры, укладваюцца на пяску, як на плыце, тварам да зор. Вось яны, зоры, якія павольна кружацца, вось яно, неба, якое адзначае ход часу. Вось яна, поўня, схіленая над пяскамі, якую зводзідь на нішто Ягоная Мудрасць. Хрысціяне хутка заснуць. Яшчэ некалькі хвілін, і будуць свяціцца адны зоры. І тады, каб вярнуць аслабелым плямёнам іх былую славу, каб аднавіць гэтыя пагоні, адзіна якімі і праменяцца пяскі, хопіць аднаго слабога ўскрыку гэтых хрысціян, якія будуць утоплены ва ўласным сне. Яшчэ некалькі секунд, і з непапраўнасці народзіцца новы свет...
І ўсчынаецца забойства прыгожых сонных лейтэнантаў.
Я ў Джубі, сёння Кемаль і ягоны брат Муян запрасілі мяне ў госці, і вось я п'ю ўжо гарбату у іхнім шатры. Муян моўчкі глядзіць на мяне і, прыкрыўшы рот сіняю хусцінай, захоўвае дзікаватую насцярожанасць. Кемаль адзін размаўляе са мной і выказвае знакі павагі:
— Мой шацёр, мае вярблюды, мае рабы — усё тваё.
Муян, не зводзячы з мяне вачэй, нахіляецца да брата, кажа яму нешта і зноў замуроўваецца ў сваё маўчанне.
— Што ён сказаў?
— Ён сказаў: Банафу ўкраў у Р'Гейбаце тысячу вярблюдаў.
Я не быў знаёмы з капітанам Банафу, камандзірам атрада мехарыстаў з лёгкай кавалерыі Атара. Але я ведаў, якая вялікая слава ходзіць пра яго сярод маўраў. Яны з гневам гавораць пра яго, але гавораць як пра бога. Ягоная прысутнасць надае каштоўнасць пяскам. Вось і сёння ён зноў няведама якім чынам узнік у тыле атрада няскораных арабаў, які рухаўся на поўдзень, адбіваючы ў іх сотні вярблюдаў, вымушаючы іх, каб зберагчы свае скарбы, уступаць у бой тады, калі яны лічылі сябе ў бяспецы. І цяпер, выратаваўшы Атар гэтым архангельскім з'яўленнем, разбіўшы свой лагер на высокім вапняковым плато, ён бясстрашна стаіць там як сведчанне, як залог таго, што гатовы да схваткі, і такая праменнасць зыходзіць ад яго, што плямёны самі кідаюцца на пошук ягонага мяча.
Муян глядзіць на мяне яшчэ суровей і зноў нешта кажа.
— Што ён сказаў?
— Ён сказаў: «Заўтра мы пойдзем на Банафу. Трыста ружжаў».
Я і сам здагадваўся пра сёе-тое. Гэтыя вярблюды, якіх тры дні падрад водзяць на вадапой, гэтае ажыўленне, гэты ўздым. Такое ўражанне, быццам прыводзяць у парадак снасці нябачнага парусніка. І ўжо дзьме спадарожны вецер, які вынесе яго ў адкрытае мора. З ласкі Банафу кожны крок на поўдзень авеяны славай. І я ўжо не магу зразумець, чаго ў тых паходах болей — нянавісці ці любові.
Як шыкоўна мець на свеце такога цудоўнага ворага, якога трэба звесці са свету! Там, дзе ён з'яўляецца, бліжэйшыя плямёны похапкам складваюць свае шатры, зганяюць вярблюдаў і ў жаху ўцякаюць прэч, каб не сустрэцца з ім твар у твар, але ў сама аддаленых плямёнаў пачынае кружыцца галава, як яна кружыцца ад любові. Людзі самохаць ірвуцца з ціхамірнасці шатроў, з абдымкаў жанчын, са шчаслівага забыцця, людзям пачынае здавацца, што найважненшым у свеце было б пасля двух месяцаў знясіленай хады на поўдзень, пасля спапяляльнай смагі, сядзення на кукішках у чаканні, калі сунімуцца пясчаныя буры, знянацку напасці на золку на Атарскі атрад кавалерыстаў і, калі будзе на тое воля бога, забіць капітана Банафу.
— Банафу дужы, — прызнаецца Кемаль.
Цяпер я ведаю іх тайну. Як тыя, мужчыны, што прагнуць любові жанчыны, а пры згадцы, як яна абыякава і нетаропка праходзіць міма, усю ноч напралёт варочаюцца з боку на бок, параненыя, спапялёныя гэтай абыякавасіцо, якая не дае ім спакою і ў сне, — гэтак і іх мучаць далёкія крокі Банафу. Змушаючы да бегства кінутыя супроць яго атрады, гэты па-маўрытанску апрануты хрысціянін на чале сваіх двухсот піратаў-маўраў пранік у глыб незалежных земляў, туды, дзе нават сама няўдалы з яго ўласных салдат за мяжой французскіх уладанняў мог бы беспакарана ачнуцца ад свайго рабства і на каменным алтары прынесці яго ў ахвяру свайму богу, туды, дзе іх стрымлівае толькі яго аўтарытэт, дзе нават сама яго бездапаможнасць палохае іх. І гэтай ноччу ён, абыякавы, зноў ходзіць і ходзіць у іх цяжкіх снах, і ягоныя крокі гулка адзываюцца ў самым сэрцы пустыні.
Муян у роздуме нерухома сядзіць у глыбіні шатра, быццам высечаны з сіняга граніту. Толькі вочы гараць ды срэбны кінжал, які перастаў быць забаўкай. Як ён змяніўся з той пары, калі перайшоў у стан непакорных! Цяпер ён асабліва перапоўнены ўсведамленнем уласнай годнасці і з бязмежнай пагардай ставіцца да мяне, бо ён неўзабаве пойдзе на Банафу, бо на золку ён вырушыць у паход, штурханы нянавісцю, якая мае ўсе прыкметы любові.
Ён яшчэ раз нахіляецца да брата, нешта зусім ціха кажа яму і глядзіць на мяне.
— Што ён сказаў?
— Ён сказаў, што заб'е цябе, калі напаткае дзе-небудзь за фортам.
— За што?
— Ён кажа: «У цябе ёсць самалёты і радыё, у цябе ёсць Банафу, але ў цябе няма ісціны».
Акрыты сінім покрывам, Муян, нерухомы, як статуя, судзіць мяне:
— Ён кажа: «Ты ясі салату, як каза, і сала, як свіння. Твае бессаромныя жанчыны выстаўляюць напаказ свае твары», — ён сам бачыў. Ён кажа: «Ты ніколі не молішся». Ён кажа: «Нашто табе твае самалёты, тваё радыё, твой Банафу, калі ў цябе няма ісціны?»
І я любуюся гэтым маўрам, які адстойвае не сваю волю, бо ў пустыні кожны вольны, не відочныя скарбы, бо ў пустыні хоць шаром пакаці, — ён абараняе сваё патаемнае, унутранае царства. У моўчы пясчаных хваль Банафу, як вопытны пірат, вядзе свой атрад вершнікаў, і вось ужо лагер Кап-Джубі як падмянілі, ціхамірнай стаянкі пастухоў як не было. Быццам бура дыхнула на яе з'яўленне Банафу, вечарам шатры цясней прыціскаюцца адзін да аднаго. На поўдні пануе нясцерпная моўча — гэта моўча Банафу! І Муян, вопытны паляўнічы, выслухоўвае ягоныя крокі.
Калі Банафу вернецца ў Францыю, яго ворагі, замест таго каб радавацца гэтаму, будуць аплакваць яго, быццам разам з ягоным ад'ездам пустыня страціла адзін са сваіх магнітаў, а іхняе існаванне — кроплю прывабнасці, і яны запытаюцца ў мяне:
— Чаму ён з'ехаў адсюль, твой Банафу?
— Не ведаю...
Ён рызыкаваў сваім жыццём, як яны сваім, і рызыкаваў гадамі. Ён зрабіў іхнія звычкі сваімі звычкамі. Ён спаў, паклаўшы галаву на іхнія камяні. У бясконцых пагонях і ён, як яны, праводзіў ночы сам-насам з зоркамі і ветрам, як у біблейскія часы. І раптам ён пакідае іх, быццам заяўляе, што гэтая гульня не галоўнае для яго. Ён з лёгкім сэрцам устае з-за стала. І маўры, якія змушаны гуляць без яго, страчваюць веру ў сэнс жыцця, якое болей не вымагае ад людзей самой іх плоці. І ўсё-такі ім хочацца верыць у яго.
— Ён яшчэ вернецца, твой Банафу?
— Не ведаю.
«Ён яшчэ вернецца», — думаюць маўры. Яго ўжо не змогуць задаволіць эўрапейскія гульні — ні карты, ні павышэнне па службе, ні жанчыны. Яго неадступна будуць праследаваць думкі пра сваю страчаную годнасць, і ён вернецца туды, дзе кожны крок прымушае часцей забіцца сэрца, быццам гэта крок да любові. Яму здалося, што туташняе жыццё яго — толькі прыгоды, што галоўнае ён набудзе там, але з цягам ён з агідай выявіць, што адзіна сапраўднымі скарбамі ён валодаў тут, у пустыні: гэтымі чарамі пясчаных абшараў уночы, гэтай цішынёй, гэтай радзімай ветру і зор. І як толькі Банафу вернецца, вестка пра гэта ў першую ж ноч разнясецца па ўсіх землях няскораных плямёнаў.
Маўры даведаюцца, што ён начуе недзе ў Сахары разам з дзвюма сотнямі сваіх піратаў. І тады моўчкі павядуць на вадапой вярблюдаў. Запасуцца паболей ячменем. Правераць ружжы. Рухомыя сваёй нянавісцю — ці, магчыма, любоўю.
— Схавай мяне ў самалёце і адвязі ў Маракеш...
Кожны вечар раб маўраў у Джубі звяртаўся да мяне з гэтай сваёй кароткай просьбаю. І зрабіўшы гэткім чынам ўсё, што мог, для ўратавання свайго жыцця, ён сядаў, падкурчыўшы накрыж ногі, і гатаваў мне гарбату. З гэтай хвіліны ён на цэлыя суткі набываў спакой, даверыўшыся, як яму думалася, адзінаму лекару, які мог вылечыць яго, паслаўшы сваю малітву адзінаму богу, які мог выратаваць яго. Цяпер, схіліўшыся над імбрыкам, ён мог зноў бясконца перабіраць у памяці няхітрыя малюнкі свайго мінулага — чорныя землі роднага Маракеша, ружовыя дамы, сціплыя радасці, якіх ён быў пазбаўлены. Ён не наракаў ні на маё маўчанне, ні на тое, што я не спяшаюся вяртаць яму жыццё: я для яго не такі ж чалавек, як ён сам, а нейкая сіла, якую трэба выклікаць да дзеяння, нешта накшталт спадарожнага ветру, які некалі ўзвее і над ягоным лёсам.
Але ў мяне, звычайнага лётчыка, што на некалькі месяцаў апынуўся начальнікам аэрапорта ў Кап-Джубі, адзіным багаццем якога быў барак, прылеплены да гішпанскага форта, а ў гэтым бараку — тазік, збан мутнай вады і куртаты ложак — у мяне было куды меней ілюзій адносна маёй магутнасіц:
— Дружа Барк, будзе відно...
Усіх рабоў завуць тут Баркамі; яго таксама звалі Баркам. Але чатыры гады, праведзеныя ў палоне, усё-такі не скарылі яго: ён не мог забыць, што быў некалі царом.
— Чым ты займаўся ў Маракешы, Барк?
У Маракешы, дзе, безумоўна, яшчэ жылі яго жонка і трое дзяцей, ён займаўся дзівоснай справай.
— Я пераганяў статкі, і мяне звалі Магаметам!
Тамашнія каіды-губернатары выклікалі яго да сябе:
— У мяне ёсць быкі на продаж, Магамет! Прыгані іх з гор.
Альбо:
— У мяне ў нізіне тысячы авечак, адвядзі іх на альпійскія лугі!
І Барк, узброены скіпетрам з алівы, кіраваў іх перасяленнем. Адзін у адказе за процьму авечак, у клопаце за яшчэ ненароджаных ягнят, стрымліваючы сама шустрых і падганяючы леных, ён крочыў наперад, акружаны ўсеагульным даверам і паслушэнствам. Адзіны, хто ведаў, да якіх земляў абяцаных яны праставалі, адзіны, хто ўмеў чытаць свой шлях па нябесных свяцілах, ацяжараны ведамі, якія не раздзеліш з атарай, ён сам, як падказвала ягоная мудрасць, выбіраў і час адпачынку, і час вадапою. І ноччу, вартуючы яе сон, ахоплены пяшчотай да такой безлічы несвядомых, безабаронных істот, стоячы па калені ў воўне, Барк — лекар, прарок і цар — маліўся за свой народ.
Аднойчы яго запынілі нейкія арабы:
— Хадзем з намі на поўдзень, памажы нам адшукаць скаціну.
Яны ўгаворвалі яго ісці ўсё далей і далей, а праз трое сутак, калі ён быў заманены на глухую сцяжынку ў гарах на мяжы з землямі няскораных плямёнаў, яму проста паклалі руку на плячо, ахрысцілі Баркам і прадалі.
Я ведаў шмат рабоў. Я штодня хадзіў у шатры піць гарбату. Там, разуўшыся і ўлёгшыся на мяккім ваўняным дыване — адзінай раскошы качэўнікаў, на якой ненадоўга ўзводзяць яны сваё жыллё, — я любаваўся плаўным поступам дня. У пустыні вельмі адчувальная плынь часу. Разам са скварным сонцам ты рухаешся ў кірунку да вечара, да прахалоднага ветру, які асвяжыць цела і змые пот. Разам са скварным сонцам і жывёла і людзі няўхільна, як да смерці, крочаць да гэтай вялізнай крыніцы. Бяздзейнасць — і тая набывае сэнс. І кожны дзень набывае хараство, як дарога, што вядзе да мора.
Я ведаў іх, гэтых рабоў. Яны ўваходзяць у шацёр, калі важак ужо дастаў жароўню, імбрык і шклянкі са свайго каштоўнага куфра, з гэтай скрыні, напакаванай сама недарэчнымі рэчамі — вісячымі замкамі без ключоў да іх, вазамі для кветак без кветак, люстэркамі за тры су, старымі пісталетамі, — і ўсё гэта, вываленае на пясок, наводзіць на думку пра караблекрушэнне.
Тады маўклівы раб накладвае ў жароўню сухія ламачынкі, разводзіць агонь, налівае вады ў імбрык, змушаны рабіць работу кволай дзяўчынкі, іграе мускуламі, якія вывярнулі б з коранем кедр. Ён спакойны. Ён захоплены гульнёй: гатаваннем чаю, доглядам вярблюдаў, ежай. У спякоце дня — рухам насустрач ночы, а пад золкасцю ледзяных зор — чаканнем спякоты дня. Шчаслівыя краіны Поўначы, там кожная пара года стварае сваю казку: летам — пра снег, зімой — пра сонца; сумныя тропікі, там заўжды адна і тая ж волкая духата; але шчаслівая і Сахара, дзе змена дня і ночы так натуральна вядзе чалавека ад надзеі да надзеі.
Часам чорны раб, седзячы на кукішках ля дзвярэй, цешыцца вечаровай свежасцю. У гэтым цяжкім целе нявольніка ўжо пазасыналі ўсе ўспаміны. Ён ужо ледзьве помніць момант свайго паланення, тыя ўдары, крыкі, мужчынскія рукі, якія паверглі яго ў ягоную цяперашнюю ноч. З таго часу ён усё безнадзейней дранцвее ў дзіўным сне, ён як аслеп — бо ён жа не бачыць болей марудных рэк Сенегала ці белых гарадоў паўднёвага Марока, ён як аглух — бо ён жа не чуе болей родных галасоў. Ён не тое што няшчасны, гэты мурын, — ён калека. Воляй выпадку змушаны падначаліцца рытму жыцця качэўнікаў, іх вандраванню з мясціны ў мясціну, навечна прыкуты да іхніх арбіт па пустыні, што агульнага мог ён захаваць са сваім мінулым, з родным ачагом, з жонкай і дзецьмі, якія цяпер для яго мярцвей нябожчыкаў?
Людзі, якія доўга жылі ўсепаглынальным каханнем, а потым яго страцілі, часам стамляюцца ад сваёй гордай самоты. Яны прыніжана мірацца з жыццём і знаходзяць сваё шчасце ў сама пасрэднай прывязанасці. Ім прыемна адрачыся ад трона, падпарадкавацца некаму і нічым не парушаць ціхамірную плынь будняў. І раб з гонарам распальвае жароўню гаспадара.
— На, вазьмі, — кажа часам важак вязню.
Зараз гаспадар лагодны з рабом, бо зараз адбываецца адпушчэнне чыста ўсёй стомы, чыста ўсёй спякоты, бо зараз яны абодва, плячо ў плячо, спакваля ўступаюць у прахалоду. І ён дорыць яму шклянку чаю. І вязень у прыліве ўдзячнасці за гэтую шклянку чаю будзе цалаваць ногі гаспадару. Раба ніколі не закоўваюць у ланцугі. Хай не будзе ў іх патрэбы! Хай будзе ён верны сам па сабе! Хай ён, пазбаўлены ўлады, разумна адмовіцца ад свайго каралеўскага трона! Зараз ён — вязень шчаслівы.
Але некалі яму напраўду дадуць волю. Калі ён зусім састарыцца і не зможа апраўдаць выдаткаў на ежу ці апратку, тады яму даюць неабмежаваную свабоду. Тры дні падрад, слабеючы ўсё больш і больш, ён дарэмна будзе сноўдацца ад шатра да шатра і прапаноўваць свае паслугі, а на зыходзе трэціх сутак, як і раней, разумна і пакорна, распластаецца на пяску. Я бачыў у Джубі, як яны, голыя, паміралі гэтак. Маўры падганялі, але без жорсткасці, іх марудную агонію, а дзеці маўраў гулялі вобак гэтых сумных руін і шторанку свавольна правяралі, варушыцца яна ці ўжо не, але без кепікаў над старым слугой. Гэта была звычайная з'ява. Гэта выглядала так, нібыта яму сказалі: «Ты добра папрацаваў, ты заслужыў права на адпачынак, ідзі спаць». Ён ляжаў, яму хацелася есці, і толькі ад гэтага ў яго кружылася галава, а не ад несправядлівасці, бо катуе толькі несправядлівасць. І спакваля перамешваўся з зямлёй. Трыццаць гадоў працы — і вось гэтае права на сон і на зямлю.
Калі я ўпершыню нагабаў такога раба, я не пачуў ад яго ніводнай скаргі: ды яму не было на каго і скардзіцца. У ім чыталася нейкая падсвядомая згода, згода горца, які заблудзіўся і ўжо знясілеў дарэшты і які лягае на снег, зарываецца ў забыццё і ў снягі. Не пакута яго перавернула маё сэрца. Я не бачыў ніякіх пакут. Але са смерцю чалавека памірае нейкі невядомы нам свет, і я ўсё думаў, што пагасла ў ім, якія вобразы? Якія плантацыі Сенегала, якія белыя гарады паўднёвага Марока паволі адыходзілі ў нябыт? Не было мне дадзена даведацца, ці ў гэтым чорным тулаве гаслі звычайныя мізэрныя турботы — гатаванне чаю, адвод жывёлы на вадапой..., засынала душа раба ці, уваскрэсены хваляй успамінаў, паміраў чалавек ва ўсёй сваёй велічы. Цвёрдая чарапная каробка нагадвала старадаўні куфэрак з усялякімі скарбамі. Я не ведаў, якім квяцістым шаўкам, якім святочным малюнкам, якім асівелым, выключна бескарысным у гэтай пустыні рэшткам удалося пазбегнуць караблекрушэння. Скарбонка была замкнёная і цяжкая. Я не ведаў, якая частка свету руйнавалася ў чалавеку пры ўпаданні ў беспрабудны валатоўскі сон, што руйнавалася ў гэтай свядомасці і ў гэтай плоці, якая спакваля вярталася ночы і зямлі.
— Я пераганяў статкі, і мяне звалі Магаметам.
Чорны нявольнік Барк быў першы з маіх знаёмых нявольнікаў, які не скарыўся. Нічога, што маўры гвалтам адабралі ў яго свабоду, у адначассе абабралі так, што ён стаў галей немаўляці. Гэтак пасланая богам бура за гадзіну знішчае ўвесь плён гадавой працы селяніна. Але не толькі ў страчаных дабротах была справа, куды сур'ёзней маўры пагражалі яму як асобе. І Барк не мірыўся з гэтым, хоць столькі іншых нявольнікаў так лёгка дазволілі забіць у сабе немаёмнага перагоншчыка статкаў, які круглы год нястомна здабываў свой хлеб!
Барк не прыстасоўваўся да рабства, як, страціўшы надзею на лепшае, прыстасоўваюцца да пасрэднага шчасця. Ён не хацеў ствараць свае радасці раба з паблажлівасці гаспадара рабоў. Ён і ў адсутнасць Магамета бярог той дом, дзе жыў гэты Магамет яго душы. Сумна бачыць пустым гэты дом, але нельга дапусціць, каб нехта іншы пасяліўся ў ім. Барк нагадваў ссівелага вартаўніка, які памірае ад вернасці сярод зеляніны прысадаў і самотнай цішы.
Ён не казаў: «Я — Магамет бен Лаўсін», ён казаў: «Мяне завуць Магаметам» — і марыў пра той дзень, калі гэты забыты персанаж уваскрэсне зноў, адным сваім з'яўленнем адмятаючы прэч воблік раба. Часам сярод начной нематы яго, як незабыўная песня маленства, апаноўвалі ўспаміны. «Сярод ночы, — расказваў нам наш маўрытанскі перакладнік, — сярод ночы ён раптам загаворвае пра Маракеш, гаворыць, а сам плача». Ніхто не ўнікае адзіноты ў такіх выпадках. У ім знянацку ачынаўся той іншы чалавек, ён усяляўся ў ягоную плоць, шукаў жанчыну тут, у гэтай пустыні, дзе ніводная жанчына ніколі не падыдзе да Барка. Тут, дзе не было і заваду крыніцы, да Барка даносілася песня крынічнай вады. Барк заплюшчваў вочы — і тут, дзе людское жыллё зроблена з грубага лямцу, дзе людзі жывуць як перакаці-поле, яму мроіўся яго белы дамок, над якім штоночы гарыць адна і тая ж зорка. Перапоўнены гэтымі былымі, цудадзейна ўваскрэслымі радасцямі, нібыта магніт, ад якога яны зыходзілі, быў зусім побач, Барк ішоў да мяне. Яму хацелася сказаць мне, што ён наўзгатове, і што ўсе гэтыя радасці наўзгатове, і што, каб раздарыць іх, засталося толькі вярнуцца дадому. І было б дастаткова аднаго майго знаку. І Барк усміхаўся і падказваў, што я павінен зрабіць, я ж, вядома, яшчэ не дадумаўся да такога:
— Заўтра ж адпраўляецца пошта... Ты схавай мяне ў самлёце на Агадзір...
— Бедны дружа Барк!
Мы жылі на тэрыторыі няскораных арабаў, як мы маглі памагчы яму ўцячы? За гэткі грабеж, за гэткую абразу маўры назаўтра ж адпомсцілі б жорсткай разнёй. Супольна з механікамі аэрадрома Лабэргам, Маршалем і Абгралем я спрабаваў выкупіць Барка, але маўрам не штодня трапляюцца эўрапейцы, якія пагаліліся б на раба. І яны карыстаюцца выпадкам:
— Давайце дваццаць тысяч франкаў.
— Ты смяешся?
— А ты зірні, якія ў яго дужыя рукі...
Гэтак прамінула яшчэ некалькі месяцаў. Нарэшце дамаганні маўраў паменшыліся, і я, напісаўшы сваім сябрам у Францыю і заручыўшыся іхняй падтрымкай, нарэшце ўбачыў, што здолею выкупіць старога Барка.
Што гэта былі за перагаворы! Яны цягнуліся цэлы тыдзень. Мы вялі іх, пасеўшы ў кружок на пяску, пятнаццаць маўраў і я. Адзін сябар уласніка, які быў і маім сябрам, Зін Ульд Ратары, шэльма, спатайка дапамагаў мне.
— Прадай, ты ўсё роўна страціш яго, — раіў ён гаспадару па маёй падказцы. — Ён хворы. Хвароба пакуль нябачная, але яна ўжо сядзіць унутры. Некалі ён у адначассе распухне і сканае. Не марудзь. Прадавай яго французу.
Я паабяцаў узнагароду яшчэ аднаму галаварэзу — Рагі, калі ён дапаможа мне спраўдзіць пакупку, і Рагі таксама спакушаў уласніка:
— За грошы ты накупіш вярблюдаў, ружжаў і патронаў. І зможаш сабраць атрад і пайсці вайной на французаў. Тады ты прывядзеш з Атара трох-чатырох свежанькіх рабоў. Збаўся ад гэтага старога.
І мне прадалі Барка. Цэлы тыдзень я трымаў яго пад замком у нашым бараку, бо калі б ён у чаканні самалёта блукаў па волі, маўры маглі зноў злавіць яго і перапрадаць далей.
Але я вызваліў яго з рабства. Гэта была яшчэ адна ўрачыстая цырымонія. На яе сабраліся марабут, былы ўласнік і Ібрагім, джубійскі каід. Гэтыя трое піратаў, якія толькі дзеля таго, каб пасмяяцца з мяне, з задавальненнем перарэзалі б яму горла за дваццаць метраў ад форта, цёпла абнялі яго і падпісалі афіцыйны дакумент.
— Цяпер ты нам сын.
Гэта значыць, і мне, згодна закону.
І Барк перацалаваў усіх сваіх бацькоў.
Да самага адлёту ён жыў у нашым бараку, але гэта было прыемнае зняволенне. Сто разоў на дзень у думках перажываў ён сваё нескладанае падарожжа: як ён выйдзе з самалёта ў Агадзіры, як на тым аэрадроме яму дадуць білет на аўтакар да Маракеша. Барк гуляў у вольнага чалавека, як дзіця гуляе ў даследавальніка: гэтае вяртанне да жыцця, гэты аўтакар, гэтыя натоўпы людзей, гэтыя гарады, якія ён хутка ўбачыць зноў...
Да мяне прыйшоў Лаберг, пасланы Маршалем і Абгралем. Нельга дапусціць, каб Барк паміраў з голаду, прыляцеўшы на радзіму. Яны сабралі да яго тысячу франкаў: каб Барку было на што жыць, пакуль знойдзе сабе работу.
І я міжволі прыгадаў старых пань з сентыментальных раманаў, якія «займаюцца міласэрнасцю», раскашэльваюцца на дваццаць франкаў і патрабуюць удзячнасці. Авіямеханікі Лаберг, Маршаль і Абграль, даючы тысячу, не займаліся міласэрнасцю і яшчэ меней патрабавалі ўдзячнасці. І не з жалоты, як тыя разлетуцененыя пра шчасце старыя пані, рабілі яны так. Проста яны садзейнічалі таму, каб чалавеку была вернута яго чалавечая годнасць. Бо яны выдатна ведалі, што, як толькі пройдзе ап'яненне ад вяртання на радзіму, найпершай вернай сяброўкай, якая наведае Барка, будзе галеча і што не праміне і трох месяцаў, як ён будзе вымушаны знясільвацца на якой-небудзь чыгунцы, выварочваючы старыя шпалы. Ён будзе ўжо не такі шчаслівы, як цяпер у пустыні побач з намі. Але ён меў права быць самім сабой і жыць сярод сваіх блізкіх.
— Ну, дружа Барк, адпраўляйся і будзь чалавекам.
Самалёт дрыжаў ад вібрацыі, гатовы ўзляцець. Барк апошні раз абвёў вачыма бязмежную пустэльню вакол Кап-Джубі. Каля двухсот маўраў сабралася ля самалёта, каб пабачыць, які выраз твару набывае раб на парозе новага жыцця. Калі б толькі здарылася вымушаная пасадка, яны б адправілі яго куды далей.
На развітанне мы махаем рукамі нашаму пяцідзесяцігадоваму нованароджанаму, трошкі ўсхваляваныя гэтым адпусканнем яго ў свет.
— Бывай, Барк!
— Не!
— Як — не?
— Не. Я Магамет бен Лаўсін!
Апошнія весткі пра яго мы атрымалі ад араба Абдалы, які па нашай просьбе суправаджаў Барка да Агадзіра.
Аўтакар адпраўляўся толькі вечарам, Барк, такім чынам, меў у сваім распараджэнні цэлы дзень. Спярша ён так доўга і моўчкі блукаў па маленькім гарадку, што Абдала заўважыў ягоную ўстрывожанасць і здзівіўся:
— Што з табой?
— Нічога...
Барк разгубіўся ад гэтай раптоўнай, бязмежнай волі і яшчэ не адчуваў, што ўваскрэс. Яго перапаўняла глухое шчасце, але за гэтым шчасцем ён не выяўляў у сабе ніякіх перамен, сёння ён — усё той жа Барк, што і ўчора. Аднак цяпер ён нароўні з іншымі людзьмі дзяліў і гэтае сонца, і права сесці тут, пад гэтай павеццю арабскага кафэ. Ён сеў. Ён заказаў чаю Абдале і сабе. Гэта быў яго першы ўчынак валадара, а не раба, і гэтая ўлада павінна была пераўтварыць яго. Але афіцыянт наліў яму чаю без усялякага здзіўлення, нібыта гэта быў сама звычайны ўчынак. Ён не адчуваў, што, наліваючы гарбату, ганаруе вольнага чалавека.
— Пойдзем адсюль, — сказаў Барк.
Яны падняліся да Касбе — квартал гэты пануе над Агадзірам.
Да іх падышлі зграбненькія берберскія танцоўшчыцы. Яны выказвалі столькі прыручанай лагоды, што Барк адразу акрыяў, яму здалося — самі таго не ведаючы, яны віталі яго вяртанне да жыцця. Яны ўзялі яго за руку і прапанавалі чаю — але гэтак жа ветла і сардэчна прынялі б яны і любога іншага. Барку захацелася расказаць ім пра сваё адраджэнне. Яны слухалі і пяшчотна ўсміхаліся. Яны радаваліся таму, што быў рады ён. Каб канчаткова заваражыць іх, ён дадаў: «Я Магамет бен Лаўсін». Але гэта іх не ўразіла. У кожнага чалавека ёсць імя, і шмат хто вяртаецца богведама адкуль...
Ён зноў пацягнуў Абдалу ў горад. Ён сноўдаўся каля жыдоўскіх крамак, і глядзеў на мора, і думаў, што вось ён можа пайсці ў любым накірунку, што ён вольны... Але гэтая воля прыносіла яму горыч: яна выявіла, у якой ступені не хапала яму повязяў са светам.
Міма праходзіла дзіця. Барк ласкава пагладзіў яго па шчацэ. Дзіця ўсміхнулася. Гэта быў не гаспадарскі сынок, перад якім трэба ліслівіць. Гэта быў нечы заморак, якому Барк аддаваў сваю шчырую ласку. І хлапчанятка ўсміхнулася. Менавіта гэтае хлапчанятка абудзіла Барка да жыцця, яно ўсміхнулася — і вось Барк адчуў, што пачынае нешта значыць у гэтым свеце. Нешта стала праясняцца, і ён закрочыў упэўнена і хутка.
— Што ты шукаеш? — пытаўся Абдала.
— Нічога, — адказваў Барк.
Але калі на рагу адной з вуліц ён натыкнуўся на чародку дзятвы, занятай гульнёй, ён спыніўся. Вось яно. Ён моўчкі паглядзеў на іх. Потым кінуўся да жыдоўскіх крамак і вярнуўся з бярэмем пакункаў. Абдала ўзлаваўся:
— Дурню, паберажы грошы!
Але Барк ужо нічога не чуў. Ён урачыста, па аднаму, падзываў да сябе дзяцей, і маленькія ручаняты пацягнуліся да цацак, бранзалетак і вышываных золатам пантофлікаў. І кожнае дзіця, завалодаўшы сваім скарбам, адразу ж дзікавата ўцякала.
Але на змену ім набеглі іншыя агадзірскія дзеці: Барк апрануў і іх у залатыя пантофлікі. Вестка пра гэта маланкава разнеслася па ўскраінах Агадзіра, і вось ужо ўся чыста дзятва ўсхапілася на ногі і з воклічамі рынулася да чорнага бога і, тузаючы яго бедную апратку раба, запатрабавала сваю долю. Барк абанкручваўся. На думку Абдалы, Барк «ад радасці звар'яцеў». Але, па-мойму, справа не ў тым, што Барк хацеў падзяліцца лішкам уласнай радасці.
Ён быў вольны і таму валодаў сама галоўным, сама дарагім — правам быць любімым, правам ісці ў любым накірунку і зарабляць свой хлеб сваёй працай. Навошта яму гэтыя грошы... калі яго, як жорсткі голад, мучыла патрэба быць чалавекам сярод людзей, патрэба адчуваць сваю цесную повязь з людзьмі. Агадзірскія танцоўшчыцы выказвалі ласку да старога Барка, але ён развітаўся з імі гэтак жа лёгка, як і сустрэўся; яны не мелі патрэбы ў ім. Гэты афіцыянт арабскай кавярні, гэтыя мінакі на вуліцах — усе паважалі ў ім вольнага чалавека, усе нароўні з ім дзялілі сонечнае святло, але, тым не меней, ніводзін з іх не выказваў патрэбы ў ім. Ён быў вольны, але бясконца вольны, настолькі вольны, што ўжо не адчуваў сваёй вагі на зямлі. Яму не хапала грузу чалавечых адносін, якія часам нават замінаюць у дарозе наперад, не хапала слёз, разлук, папрокаў, радасцей — усяго, што чалавек песціць альбо штораз кожным сваім новым учынкам безаглядна шкуматае, — не хапала той процьмы повязяў, якія лучаць чалавека з іншымі людзьмі і надаюць яму вагу. А вось цяпер Барка абцяжвала безліч дзіцячых надзей...
Так у раскошы адвячорка над Агадзірам, у час вячэрняй прахалоды, якая так доўга была для яго адзінай чаканай ласкай і адзіным прытулкам, пачалося цараванне Барка. Набліжаўся час ад'езду, — і ён ішоў, амыты прылівам дзятвы, як амывала яго некалі даверлівая атара, і пракладваў у занава набытым свеце сваю першую баразну. Заўтра ён вернецца ў галечу сваёй радні, прыме адказнасць за столькі жыццяў, колькі, магчыма, і не змогуць пракарміць яго старыя рукі, але ён ужо адчуваў уласную вагу. Як легкакрылы архангел, якому, каб жыць жыццём людзей, давялося б пайсці на хітрыкі — зашыць у пояс кавалак свінцу, — гэтак і Барк з цяжкасцю рабіў першыя крокі, прыцягнены да зямлі натоўпам дзяцей, якім так неабходны вышываныя золатам пантофлікі.
Такая яна, пустыня. Каран — а ён усяго толькі пэўны звод правілаў гульні — ператварае яе пяскі ў незвычайнае царства. Не будзь гэтых правілаў, Сахара была б пустэльняй, між тым у яе нетрах разыгрываецца таемны спектакль, бурляць людскія страсці. Сапраўднае жыццё пустыні не ў масавым бадзянні плямён у пошуках пашы для вярблюдаў, а ў гэтай гульні, што вядзецца і па сённяшні дзень. Якая вялізная розніца паміж скоранымі пяскамі і няскоранымі! А хіба не гэтак яно і сярод людзей? Перад воблікам пераўтворанай пустыні мне прыгадваюцца гульні майго маленства, цёмны, і ў пазалоце, парк, які мы насялялі багамі, бязмежнае царства, якое мы стварылі з гэтага квадратнага кіламетра, так дарэшты і не зведанага, так дарэшты і не абгледжанага. У нас быў свой свет, са сваімі асновамі, дзе крокі мелі такое гучанне, дзе рэчы мелі такі сэнс, якія былі немагчымы ў ніякіх іншых краях. Што застаецца ад запоўненага магічным, ледзяным, пякельным ценем маленства парку, калі, даўно дарослы, даўно падначалены іншым законам жыцця, ты аднойчы вяртаешся сюды, і з пачуццём нейкай роспачы ідзеш уздоўж ягонай агароджы — нізенькай сцяны з шэрага каменю, і дзівуешся, як такая невялічкая тэрыторыя ўмяшчала ў сабе цэлы бязмежны свет, і горка разумееш, што ў тое бязмежжа не вернешся ўжо аніколі, бо для гэтага не ў парк — у гульню ўвайсці трэба.
Але болей няма непадлеглых арабскіх земляў. Кап-Джубі, Сіснерос, Пуэрта-Кансада, Сагіэт-эль-Хамра, Дора, Смара — не таямніца болей. Далягляды, куды мы так імкнуліся, пагаслі адзін за адным, як тыя кузуркі, што, трапіўшы ў сіло цёплых далоняў, трацяць свае фарбы. Але той, хто паляваў на іх, не быў ахвярай самападману. Мы не ашукваем сябе, калі імкнёмся да ўсё новых адкрыццяў. Як не ашукваў сябе і султан з «Тысячы і адной ночы», які прагнуў нейкай выключнай дзівоснасці, — але світала, і красуні наложніцы пагасалі ў ягоных абдымках, ад першага ж дотыку страціўшы пазалоту сваіх крылцаў. Нас заварожвалі самі пяскі, а некалі, магчыма, нехта прабуравіць тут нафтавыя свідравіны і разбагацее на гандлі нафтай. Але тыя людзі прыйдуць сюды надта позна. Бо недаступныя пальмавыя гаі ці некрануты пыл ракушніку сваю сама каштоўную долю ўжо ўручылі нам: яны дарылі ўсяго толькі гадзіну захаплення, і перажылі гэтую гадзіну мы.
Што такое пустыня? Мне было наканавана аднойчы апынуцца ў самым яе сэрцы. У 1935 годзе я ляцеў у Індакітай, а апынуўся ў Егіпце, на мяжы з Лівіяй, у палоне пяскоў, як у смале, і ўжо думаў, што і загіну там. Вось як гэта было.
На падыходзе да Міжземнага мора мяне сустрэла нізкая воблачнасць. Я знізіў вышыню да дваццаці метраў. Лівень хвошча ў ветравое шкло, а мора, здаецца, аж дыміць. Як ні напружваю зрок, нічога ў гэтай каламуці не відно, хоць бы не напароцца на мачту якога судна.
Мой механік Андрэ Прэво запальвае мне цыгарэту.
— Кавы...
Ён знікае ў хвасце самалёта і вяртаецца з тэрмасам. П'ю. Час ад часу паддаю газу, каб падтрымаць шаг вінтоў у дзве тысячы сто абаротаў. Акідваю вокам цыферблаты: усе прыборы паслухмяныя, кожная стрэлка на сваім месцы. Кідаю хуткі позірк на мора, якое парыць пад дажджом, як агромністы басейн з гарачай вадой. Калі б я быў на гідраплане, я пашкадаваў бы, што яно такое «глухое». Але я на самалёце. «Глухое» мора ці не, тут усё роўна не сядзеш. І гэта невядома чаму надае мне недарэчнага адчування бяспекі. Мора належыць свету, які мне чужы. Аварыя ў гэтай мясціне не для мяне, яна нават не страшыць мяне: я зусім не аснашчаны для мора.
Пасля паўтары гадзіны лёту дождж сіцхае. Хмары па-ранейшаму вельмі нізкія, але іх як няўтрымная ўсмешка ўжо працінае святло. Я любуюся гэтым нетаропкім выспяваннем добрай пагоды. Прадчуваю, што ўгары нада мной пласт белай кудзелі стаў зусім тонкі. Бяру трошкі ўбок, каб абысці лівень: ужо няма патрэбы лезці ў самую яго сэрцавіну. І вось першая прагаліна ў небе...
Я адчуваю яе раней, чым бачу, бо ўперадзе на моры заўважаю доўгую паласу колеру муравы, паляну светлай і густой зеляніны, нібы рунь ячменю на поўдні Марока, якая так дападала да сэрца пасля трох тысяч кіламетраў пяскоў, калі я вяртаўся з Сенегала. Гэткае ж пачуццё ў мяне і тут — як на падыходзе да людскіх селішчаў, і мяне агортвае ўзнёслая радасць. Абарочваюся да Прэво:
— Выкараскаліся, цяпер парадак!
— Дзіва што!..
Туніс. Пакуль самалёт запраўляюць гаручым, я падпісваю паперы. Але ў той момант, калі выходжу з кабінета, да мяне даносіцца нейкі гук — гэтак плюхаецца ў ваду скакун. Глухі, без водгулля, усплёск. Мне імгненна прыгадваецца ўжо чуты падобны гук: выбух у гаражы. Тады ад гэтага хрыплаватага кашлю загінулі два чалавекі. Я абарочваюся да дарогі, што пралягае ўздоўж узлётнай паласы: над ёю курыць лёгкі пыл, там на поўнай хуткасці сутыкнуліся два аўтамабілі і застылі, раптоўна. як ільдамі, акутыя нерухомасцю. Туды бягуць людзі, бягуць і сюды, да канторы:
— Пазваніце... Доктара... Галава...
Сэрца маё сціскаецца. У спакойным святле адвячорка лёсу ўдалося нанесці свой удар. Загублена хараство, розум ці, можа, нават само жыццё... Піраты пракраліся па пустыні, і ніхто не пачуў іхніх бясшумных крокаў. І вось у лагернай стаянцы — кароткая мітусня нападу. Затым усё зноў акрываецца залатавым спакоем. Ранейшы спакой, ранейшая цішыня... А побач нехта кажа — праламаны чэрап. Не, не хачу нічога ведаць пра гэты нерухомы скрываўлены лоб. Адварочваюся ад дарогі і крочу да свайго самалёта. Але ў душы варушыцца нейкае прадчуванне небяспекі. І неўзабаве я зноў пачую яго, гэты ж гук. Калі на хуткасці дзвесце семдзесят кіламетраў у гадзіну я ўзару наканаванае мне чорнае плато, да мяне данясецца той жа хрыплаваты кашаль: тое ж самае грознае «кха» лёсу, які ўсё-такі падсцярог нас.
У дарогу, на Бенгазі.
У дарогу. Сцямнее толькі праз дзве гадзіны. Але ўжо на падлёце да Трыпалітаніі я зняў чорныя акуляры. І пясок вызалочваецца. Божа, якая пустынная гэта планета! І мяне зноў апаноўвае думка, што рэкі, шаты дрэў і людскія селішчы сваім узнікненнем абавязаны толькі збегу шчаслівых абставін. Бо наша Зямля — гэта ж такое засілле скалаў і пяску!
Але ўсё гэта чужое мне, я жыву ў свеце палёту. Я адчуваю, як паволі апускаецца ноч, у якую ўваходзіш, бы ў храм. Праз таінства асноўных рытуалаў уваходзіш у безаглядны, бязрадны роздум. Усё зямное спакваля страчвае свае абрысы і хутка зусім знікне. Увесь гэты краявід унізе яшчэ азораны бледным прызмеркавым святлом, але ўжо расплывісты і цьмяны. І я не ведаю нічога, паўтараю, нічога, што было б вартасней гэтай гадзіны. Той, хто спазнаў невытлумачальнае, палкае захапленне палётам, разумее мяне.
Я спакваля выракаюся сонца. Выракаюся вялізных вызалачаных абшараў, якія далі б мне прытулак у выпадку аварыі... Выракаюся арыенціраў, якія не далі б мне збіцца з дарогі. Выракаюся абрысаў гор на небасхіле, якія дапамаглі б мне не наляцець на іх. Я ўступаю ў ноч. Я плыву ўсляпую, па прыборах. У мяне застаецца толькі адзін саюзнік — зоры...
Гэтае заміранне свету там, унізе, адбываецца нетаропка. Паступова мне ўсё адчувальней не хапае святла. Зямля і неба паступова перамешваюцца. Дол, здаецца, прыўзнімаецца і разбухае, нібы пара. Першыя нябесныя свяцілы трымцяць, быццам у зялёнай вадзе. Яшчэ не хутка настане час, калі яны ператворацца ў цвёрдыя пярлінкі. Яшчэ не хутка можна будзе паназіраць за маўклівай гульнёй знічак. У пэўныя ночы мне выпадала бачыць такі густы імклівы зарапад, што здавалася, там, у сузор'ях, усхадзіўся моцны вецер.
Прэво правярае асвятленне і запасныя лямпы. Абгортваем лямпачкі чырвонай паперай.
— Яшчэ раз...
Ён дадае яшчэ адну столку, шчоўкае выключальнікам. Але святло яшчэ занадта яркае. Быццам на засветленым здымку, ад яго толькі зблякнуць і без таго ледзь улоўныя абрысы знешняга свету. Знікне тоненькая мігатлівая плёнка, якою з наступленнем цемнаты падчас яшчэ ахінаюцца ўсе прадметы. Вось і ноч настала. Але гэта яшчэ не сапраўдная ноч. Яшчэ не схаваўся сярпок месяца. Прэво нырае ў хваставое аддзяленне і вяртаецца з сандвічам. Я скубу гронку вінаграду. Мне не хочацца есці. Мне не хочацца ні есці, ні піць. І я зусім не стаміўся, здаецца, магу хоць дзесяць гадоў так ляцець.
Месяца ўжо няма.
Бенгазі адзываецца ўжо ў непрагляднай ночы. Бенгазі спачывае на дне такой глыбокай цемрадзі, што нават зарава няма над ім. Я заўважыў горад толькі на самым падлёце да яго. Шукаю пасадачную пляцоўку — ага, вось яна, па краях успыхваюць чырвоныя агні. Выразна акрэсліваецца чорны прамавугольнік. Разварочваюся. Святло пражэктара, скіраванага ў неба, уздымаецца ўгору, як слуп полымя, апісвае дугу і пракладае па аэрадрому залатую дарожку. Я раблю яшчэ адзін круг, каб заўважыць усе магчымыя перашкоды. Начное абсталяванне гэтага аэрадрома проста цудоўнае. Збаўляю газ і планірую, быццам апускаюся ў чорную ваду.
Калі я прызямляюся, па мясцоваму часу роўна дваццаць тры гадзіны. Я падрульваю да пражэктара. У тугім святле пражэктара мільгаюць, выбягаючы з цемры і зноў прападаючы ў ёй, надзвычай пачцівыя афіцэры і салдаты. Глядзяць мае паперы, запраўляюць самалёт гаручым. Праз дваццаць хвілін я магу ляцець далей.
— Зрабіце віраж і прайдзіце над намі, каб мы ведалі, што ў вас усё добра.
У дарогу.
Без ніякіх затрымак вырульваю на залатую дарожку, качуся да цёмнай прамоіны ўперадзе. Мой «Сімун» адрываецца да зямлі куды раней, чым скончылася паласа. Пражэктар следуе за мной, і мне цяжка зрабіць віраж. Нарэшце прамень адводзяць убок — здагадаліся, што мяне слепіць. Раблю разварот з наборам вышыні, у твар нечакана зноў б'е пражэктар, але ён толькі на міг датыкаецца да мяне і слізгае далей, адводзіць убок сваю залатую флейту. Гэтак там, на зямлі выказваюць мне сваю найшчырэйшую прыязнасць і ўвагу. І вось я зноў бяру курс на пустыню.
Метэастанцыі Парыжа, Туніса і Бенгазі паабяцалі мне спадарожнага ветру сілай трыццаць — сорак кіламетраў у гадзіну. У такім разе, можна разлічваць на ўсе трыста. Бяру курс правей, на сярэдзіну прамой, якая злучае Александрыю з Каірам. Такім чынам я абміну небяспечныя зоны ўзбярэжжа, і хоць буду ляцець невядомым маршрутам, я абавязкова — ці справа, ці злева — злаўлю агні аднаго з гэтых гарадоў ці хоць бы даліны Ніла. Калі вецер не пераменіцца, мой палёт зойме тры гадзіны дваццаць хвілін. Калі аслабне — тры сорак пяць. І я пачынаю адольванне тысячы, пяцідзесяці кіламетраў пустыні.
Месяца ўжо няма. Вакол адна чорная смала — па самыя зоры. На ўсім шляху я не прыкмечу ні агеньчыка, не ўбачу ніводнага арыенціра, да самага Ніла я адрэзаны ад людзей, таму што і радыё на борце няма. Я нават не спрабую назіраць яшчэ за чым-кольвечы, апрача компаса і альтметра Сперы. Мяне ўжо нішто не цікавіць, апрача размеранага дыхання тонкай зіхоткай крэскі на цёмнай прыборнай дошцы. Калі Прэво перасядае на іншае месца, я звяраюся з прыборам і асцярожна выроўніваю машыну. І падымаюся на вышыню дзве тысячы метраў, туды, дзе, як мне паведамілі, дзьме сама спрыяльны вецер. Зрэдку запальваю лямпачку, каб праверыць работу матора — не ўсе прыборы ў мяне асветлены, — але большую частку часу я праводжу ў змроку, сярод маіх драбнюткіх сузор'яў, якія выпраменьваюць тое ж нежывое, тое ж невычэрпнае і загадкавае святло, што і сапраўдныя зоры, і размаўляюць на той жа мове. І я таксама, як астраном, чытаю кнігу нябеснай механікі. Я таксама засяроджаны і далёкі да ўсяго зямнога. У вонкавым свеце ўсё быццам вымерла. А тут толькі Прэво, які пасля доўгага змагання з сабой нарэшце ўсё-такі здаўся і задрамаў, і цяпер яшчэ паўней я адчуваю адзіноту. Тут толькі роўнае ракатанне матора ды гэтыя спакойныя зоркі на прыборнай дошцы перада мною.
І ўсё-такі я задумваюся. Месяц нам сёння не саюзнік, радыё ў нас няма. Ніводная сама тоненькая нітачка не звяжа нас са светам, пакуль мы не выйдзем да ланцужка агнёў на Ніле. Мы цяпер па-за ўсім на свеце, адзін толькі матор утрымвае нас і не дае прапасці ў гэтай смале. Як у казцы, мы перасякаем мёртвую даліну, чорную даліну выпрабаванняў. Тут не спадзявайся на дапамогу. Тут не спадзявайся на прабачэнне сваім пахібкам. Мы аддадзены волі лёсу.
З-за прыборнай дошкі ў адным месцы праточваецца промнік святла. Буджу Прэво, каб ён прытушыў яго. Прэво, як мядзведзь, варушыцца ў цемры, фыркае, вылазіць са свайго кутка. Засяроджана майструе нешта з насовак і чорнай паперы. Промнік святла знікае. Ён занадта рэзка ўрываўся ў гэты свет. Ён быў зусім недарэчы тут, сярод бледнага, бясстраснага фасфарычнага свячэння прыбораў. Гэта было святло начнога шынка, а не зоркі. Да таго ж ён сляпіў мяне, зацямняў мігценне прыбораў.
Мы ляцім ужо тры гадзіны. І раптам справа ўспыхвае нейкае дзіўнае міготкае святло. Разглядваю яго. За сігнальным агнём на канцы крыла, які дагэтуль быў нябачны мне, цягнецца доўгі блішчасты след. Нейкае хісткае ззянне, якое то з'яўляецца, то знікае: ага, гэта ж я ўваходжу ў воблака. Гэта яно адлюстроўвае сігнальны агонь. На падыходзе да маіх арыенціраў я аддаў бы перавагу чыстаму небу. Над крылом самалёта ўзнікае светлы німб. Ззянне ярчэе, цяпер яно ўжо ўстойліва прамяніцца, як ружовы букет. Мяне моцна ўстрэсвае — пачынаецца гайданка. Я лячу недзе ў вантробах кучавых аблокаў, таўшчыня якіх мне невядомая. Паднімаюся на вышыню дзве пяцьсот — вакол усё тое ж. Спускаюся да тысячы метраў. Агнявы букет быццам прырос да крыла і толькі разгарэўся яшчэ ярчэй. Ну добра. Ну што ж. Нічога не трэба. Я стараюся не думаць пра гэта. Што будзе, тое будзе. Але мне ўсё-такі не даспадобы гэтае асвятленне — карчма, дый годзе.
Я пачынаю разважаць: «Што я трошкі танцую тут — гэта нармальная з'ява, гэта зразумела, але мяне ўсю дарогу трошкі трэсла, нягледзячы на чыстае неба і вышыню. Вецер ніколечкі не аслаб, значыць, мая хуткасць напэўна перавышала трыста кіламетраў у гадзіну». Зрэшты, я нічога дакладна не ведаю, паспрабую сарыентавацца, калі выйду з хмар.
І вось выходжу. Букет раптоўна знікае. Менавіта па яго знікненню я і даведваюся, што выйшаў з аблокаў. Я ўзіраюся перад сабой і заўважаю, наколькі можна разлічыць, вузкі прасвет, а далей зноў сцяна кучавых аблокаў. І зноў ажыў букет на крыле.
Вынырнуўшы на імгненне, я зноў вязну ў чорнай смале. Гэта пачынае непакоіць, я лячу ўжо тры з паловай гадзіны, вось-вось Ніл, калі я не памыліўся ў разліках. Мне, можа, і ўдасца заўважыць яго ў прасветах, але на гэта мала шанцаў, бо прасветы вельмі рэдкія. Я не адважваюся апусціцца яшчэ ніжэй: калі, выпадкам, хуткасць была меншая, чым я думаў, то пада мной яшчэ ўзвышша.
Я пакуль не адчуваю вялікай трывогі, проста баюся страціць шмат часу. Але я ведаю, калі надыдзе канец майму спакою: праз чатыры гадзіны пятнаццаць хвілін лёту. Праз гэты час, нават калі б зусім не было ветру — а вецер, вядома, быў, — даліна Ніла не магла не застацца ззаду.
Калі я трапляю ў кудзелю аблокаў, агняны букет на крыле адкідвае ўсё болей і болей таропкія, мігатлівыя водбліскі, затым раптоўна гасне. Мне не падабаюцца гэтыя зашыфраваныя перагаворы з дэманамі ночы.
Уперадзе загараецца зялёная зорка, праменная, нібы маяк. Што гэта, зорка ці маяк? Зусім не падабаецца мне і гэтае ненатуральнае святло, гэтае свяціла чараўніка, гэтыя небяспечныя запросіны.
Прачнуўся Прэво, запальвае лямпачку, правярае абароты матора. Я адмахваюся ад яго і ягоных лямпачак. Якраз трапіўся прасвет у хмарах, і я карыстаюся гэтым, каб зірнуць, што там, унізе. Прэво зноў упадае ў дрымоту.
Зрэшты, нічога там не выглядзіш.
Ляцім ужо чатыры гадзіны пяць хвілін. Падышоў Прэво, сеў побач.
— Пара было б ужо прыбыць у Каір...
— Даўно пара...
— Што гэта там, зорка? Можа, маяк?
Я трошкі збавіў хуткасць, ад гэтага і прачнуўся Прэво. Ён вельмі чуйны да любых перамен у голасе матора. Я пачынаю павольна зніжацца ў надзеі выслізнуць з-пад аблокаў.
Перад гэтым я зверыўся па карце. У любым выпадку я прамінуў пласкагор'і, пада мной нішто не павінна ўзвышацца над узроўнем мора: я нічым не рызыкую. Прадаўжаю зніжацца і раблю паварот на поўнач. Гэтак я абавязкова пабачу агні абодвух гарадоў. Я іх, безумоўна, пераляцеў, значыць, агні з'явяцца злева. Цяпер я лячу пад скопішчам аблокаў. Але злева адно спусцілася яшчэ ніжэй, трэба яго абысці. Каб не трапіць да яго ў пастку, я разварочваюся і бяру куре на норд-норд-ост.
Не, гэтае воблака апускаецца ўсё ніжэй і засланяе мне ўвесь далягляд. Я не асмельваюся знізіцца яшчэ больш. Я ўжо і так на вышыні чатырохсот метраў, так паказвае мой вышынямер, але хто ведае, які тут ціск. Прэво нахіляецца да мяне. Крычу яму: пайду да мора, там буду зніжацца, а то яшчэ наскочым на што-небудзь...
Зрэшты, нічога невядома, можа, я ўжо лячу над морам. Цемра пад гэтай хмарай проста апраметная. Прыпадаю да шкла. Хоць бы што-кольвечы разгледзець унізе. Я намагаюся. Хоць бы які агеньчык мігнуў, хоць бы якая-небудзь вяха. Я нагадваю чалавека, які засяроджана корпаецца ў прыску. Які сіліцца адшукаць у нетрах ачага хоць адну жарынку жыцця.
— Марскі маяк!
Мы адначасова ўбачылі гэтую мігатлівую пастку! Якое вар'яцтва! Дзе ён быў, гэты прывідны маяк, гэтая выдумка ночы? Бо ў тую ж секунду, калі мы з Прэво нахіліліся, каб разгледзець яго за трыста метраў пад намі, раптоўна...
— А!
Здаецца, толькі гэта ў мяне і вырвалася. Здаецца, я толькі і адчуў, як наш свет скалануўся і затрашчаў, гатовы разляцецца на друзачкі. На хуткасці дзвесце семдзесят кіламетраў у гадзіну мы ўрэзаліся ў дол.
Потым сотую долю секунды я чакаў: вось агромністай пунсовай зоркай палыхне выбух, і мы абодва знікнем... Ні Прэво, ні я зусім не хваляваліся. Я ўлавіў у сабе адно толькі гэта бязмежнае чаканне, чаканне асляпляльнай зоркі, якая ў тую ж секунду павінна была знішчыць нас. Але пунсовай зоркі ўсё не было. Было толькі нейкае жорсткае скалананне, якое руйнавала нашу кабіну, вырывала вокны, на сотню метраў убок адшпурвала кавалкі абшыўкі, да вантробаў напаўняючы нас сваім грукатам. Самалёт калаціўся, як нож, запушчаны здалёк у цвёрды камель. Нас шалёна трэсла і падкідала. Секунда, другая... Самалёт усё тросся, і я з нейкай дзікай нецярплівасцю чакаў, калі гэтая нерастрачаная сіла разарве яго, як гранату. Але падземныя штуршкі прадаўжаліся, а канчатковага выбуху ўсё не было. І я нічога не цяміў, што ж гэта робіцца. Я не разумеў ні гэтага скаланання, ні гэтага гневу, ні гэтай бясконцай адтэрміноўкі... пяць... шэсць секунд... Нечакана нас так шалёна крутанула, што вылецелі праз акно кабіны нашы цыгарэты і рассыпалася правае крыло, — потым усталявалася цішыня. Усё здранцвела і замерла. Я крыкнуў Прэво:
— Выскоквайце! Хутчэй!
— Згарым! — усклікнуў ён.
І мы кульнуліся праз вырванае акно. Спыніліся толькі метраў за дваццаць.
— Вы цэлы? — пытаюся ў Прэво.
— Цэлы! — адказвае ён.
Але чамусьці трэ калена.
— Паскачыце, пабегайце, прысягніце, што ў вас нічога не зламана! — прашу я.
А ён у адказ:
— Нічога, гэта аварыйная помпа...
Мне мроілася, што ён вось-вось рассыплецца, разваліцца напалам, а ён, утаропіўшыся ў адну кропку, усё паўтараў:
— Гэта аварыйная помпа!..
«Ён звар'яцеў, — падумаў я, — зараз пусціцца ў скокі...»
Але, адарваўшы вочы ад самалёта, які нарэшце перастаў гарэць, ён паглядзеў на мяне і паўтарыў:
— Нічога, гэта аварыйная помпа ўдарыла мяне па калене.
Проста неверагодна, што мы засталіся жывыя. З электрычным ліхтарыкам у руцэ ідзём па следзе самалёта на зямлі. Ужо праз дзвесце пяцьдзесят метраў ад таго месца, дзе ён спыніўся, натыкаемся на пакарэжанае жалезнае ламачча абшыўкі, расшпурлянае ўздоўж усяго шляху машыны па пяску. Удзень мы ўбачым, што мы амаль па датычнай наткнуліся на спадзісты адхон вяршыні нейкага пустыннага плато. У месцы сутыкнення яма ў грунце нагадвае яму ад плуга. Самалёт, не перавярнуўшыся, як нейкая рэптылія, пузам праклаў сабе дарогу, памагаючы яраснымі рухамі хваста. Поўз на хуткасці дзвесце семдзесят кіламетраў у гадзіну. Несумненна, мы абавязаны жыццём гэтым чорным, круглым, падатлівым камяням, якія ляжалі тут, нібы шары на більярдным стале.
Прэво адключае акумулятары, каб часам не ўзнік пажар ад кароткага замыкання. Я прыпіраюся да матора і прыкідваю: усе чатыры гадзіны пятнаццаць хвілін лёту на мяне дзейнічала сіла ветру з хуткасцю ў пяцьдесят кіламетраў у гадзіну, мяне сапраўды ўвесь час пагойдвала. Але, можа, ён дзьмуў не так, як нам прадказвалі, а мяняўся — а хто ведае, у якім кірунку. Значыць, вызначыць, дзе мы знаходзімся, можна з дакладнасцю кіламетраў у чатырыста...
Прэво сядае побач і кажа:
— Проста неверагодна, што мы жывыя...
Я маўчу і не адчуваю ніякай радасці. Мяне працяла адна подумка і ўжо не дае спакою.
Прашу Прэво запаліць свой ліхтарык, каб ён служыў мне маяком, а сам са сваім ліхтарыкам у руцэ адыходжу. Іду напрамкі ўперад, уважліва гляджу пад ногі. Крочу нетаропка, раблю шырокі паўкруг, зноў і зноў мяняю кірунак. Я пільна ўзіраюся долу — гэтак шукаюць згублены пярсцёнак. Зусім нядаўна я вось гэтак шукаў на зямлі жывую іскрынку. Я іду ўсё далей і далей у цемрадзь, схіліўшыся над белым колам, якое вяду з сабою. Значыць, сапраўды... Значыць, сапраўды... Павольна вяртаюся да самалёта. У роздуме сядаю ля кабіны. Я шукаў хоць якую-кольвечы зачэпку для надзеі. І не знайшоў яе. Я шукаў хоць якую-кольвечы адмету жыцця, але жыццё не падало мне аніякага знаку.
— Прэво, я не бачыў ні каліўца травы...
Прэво маўчыць, і я не ведаю, ці зразумеў ён мяне. Мы яшчэ пагаворым пра гэта, калі заслона будзе паднята, калі настане дзень. Нічога не адчуваю, адну толькі страшэнную стому, і думаю: «Апынуцца пасярод пустыні, калі арыентуешся з дакладнасцю да чатырохсот кіламетраў...» Я рыўком ускокваю на ногі:
— Вада!
Бакі з гаручым, бакі з маслам прабіты. Нашы запасы вады таксама выцеклі. Пясок выпіў усё. Знаходзім прадзіраўлены тэрмас, у ім уцалела з паўлітра кавы, на дне другога — з чвэрць літра белага віна. Працэджваем гэтае пітво і зліваем у адзін посуд. Яшчэ знайшліся некалькі гронак вінаграду і адным-адзіны апельсін. І я прыкідваю: «Гэтага недстаткова і на пяць гадзін шляху па спякотнай пустыні...»
Мы ўладкоўваемся ў кабіне, будзем чакаць дня. Я кладуся спаць. Ужо засынаючы, падводжу вынікі нашай прыгоды: мы абсалютна не ведаем, дзе знаходзімся. У нас няма і літра вадкасці. Калі мы не дужа адхіліліся ад трасы, нас адшукаюць у лепшым выпадку праз тыдзень, а гэта будзе занадта позна. А калі нас занесла далёка ўбок, то знойдуць праз паўгода. Няма чаго разлічваць на самалёты: нас будуць шукаць у прасторы ў тры тысячы квадратных кіламетраў.
— Ах, шкода... — прамаўляе Прэво.
— Што?
— Усё ж магло скончыцца адразу!..
Але не варта так хутка адмаўляцца ад жыцця. Мы з Прэво бяром сябе ў рукі. Нельга траціць надзеі, хай сабе цень надзеі — і, можа, адбудзецца цуд і выратаванне ўсё-такі прыйдзе з неба. Тым больш нельга сядзець на месцы, — а раптам паблізу маецца які-небудзь аазіс? Будзем хадзіць і шукаць цэлы дзень. А вечарам вернемся да самалёта. А перад адыходам вялікімі літарамі занатуем на пяску, дзе мы і што мяркуем рабіць.
Скручваюся ў клубок і засынаю аж да дня. Якое шчасце заснуць! Стома агортвае мяне безліччу зданяў. Я не самотны ў пустыні, мая дрымота напоўнена галасамі, успамінамі, пошапам прызнанняў. Мне яшчэ не хочацца піць, я добра адчуваю сябе, я аддаюся сну, як прыгодзе. І ява адступае...
О, усё зусім перайначылася, калі настаў дзень!
Я вельмі любіў Сахару. Я шмат начэй правёў у краі няскораных плямёнаў. Не раз прачынаўся сярод бязмежных бялёсых пяскоў, хвалістых, як мора ад ветру. І засынаў пад крылом самалёта і чакаў дапамогі, — але цяпер гэта не ішло ні ў якое параўнанне.
Мы караскаемся па схілах гарбатых узгоркаў. Дол — пясок, цалкам укрыты тонкім слоем бліскучых чорных каменьчыкаў. Нагадваючы металічную луску, купалы ўзгоркаў блішчаць, як кальчуга. Мы трапілі ў свет мінералаў. Усё вакол закута ў браню.
Адолееш адзін высокі пагорак, а воддаль узнімаецца другі, гэткі ж бліскучы і чорны. Ідзём, шкрабаючы дол нагамі, каб пакінуць па сабе пуцяводную ніць і потым вярнуцца па ёй назад, да самалёта. Крочым тварам да сонца. Насуперак усякай логіцы я вырашыў узяць курс на ўсход, хоць усё, і метэастанцыі, і час, праведзены ў палёце, прымушалі меркаваць, што я пераляцеў Ніл. Але калі я наважыўся трошкі прайсці ў кірунку на захад, мне богведама чаму стала нейк зусім не па сабе. Не, на захад пойдзем заўтра. І ад поўначы пакуль адмовімся, хоць гэтая дарога і вядзе да мора. Праз тры дні, калі мы ў паўтрызненні вырашылі канчаткова пакінуць разбіты самалёт і ісці, ісці, пакуль не пападаем, мы зноў-такі рушылі на ўсход. Дакладней, на ост-норд-ост. І гэта зноў-такі насуперак усякай логіцы, як, зрэшты, і насуперак усялякай надзеі. І потым, калі ўжо будзем уратаваны, мы выявім, што ніякі іншы кірунак не прынёс бы нам збавення, бо калі б мы пайшлі на поўнач, нам, надта ўжо знямоглым, усё роўна не ўдалося б дабрацца да мора.
Якой бы недарэчнасцю ні выглядала гэта, сёння мне здаецца, што пазбаўлены люб-якой падказкі, якая магла б прадвызначыць наш выбар, я абраў гэты напрамак толькі таму, што ён выратаваў у Андах майго сябра Гіёмэ, якога я так доўга шукаў. Ён падсвядома стаў для мяне напрамкам да жыцця.
Пасля пяці гадзін шляху краявід мяняецца. Адзінокая рака пяску нібыта сцякае ў нейкую лагчынку, і мы пускаемся па ёй. Ідзём хутка, нам трэба прайсці як мага болей і да ночы вярнуцца назад, калі нічога не нагабаем. Раптоўна я спыняюся як укопаны:
— Прэво!
— Што?
— Сляды...
Калі ж гэта мы забыліся пакідаць за сабой баразну? Калі мы не адшукаем яе — канец.
Вяртаемся назад, але бяром трошкі правей. Адыдзем як мага далей, павернем яшчэ раз пад прамым вуглом і тады напэўна перасячом стары след.
Звязаўшы гэтую нітку, прастуем далей. Спёка ўзмацняецца, а з ёю нараджаюцца і міражы. Але гэта пакуль сама элементарныя міражы. На даляглядзе вялікае возера, а падыдзеш бліжэй — і няма яго. Вырашаем перайсці пясчаную лагчыну, падняцца на сама высокі ўзгорак і агледзець наваколле. Ідзём ужо шэсць гадзін. Адмахалі, відаць, добрых трыццаць пяць кіламетраў. Узбіраемся на вяршыню намечанага чорнага купала і моўчкі сядаем. Унізе пясчаная рака, па якой мы ішлі, упадае ў пясчанае мора, без адзінага каменьчыка — зіхоткая белата слепіць, рэжа вочы. Пустыня, як вокам ахапіць — пустыня. Але ўдалечыні пералівы святла ствараюць новыя міражы, куды болей хвалявальныя. Там узнімаюцца крэпасці і мінарэты, высозныя будыніны з. выразнымі абрысамі. Яшчэ прыкмячаю вялікую цёмную пляму, якая здаецца зялёным гаем, але яна аказваецца воблакам — апошнім з тых, што ўдзень рассейваюцца і зноў уваскрасаюць пад вечар. Той гай — усяго толькі цень кучавога воблака.
Далей ісці няма сэнсу, гэта нічога не дасць. Трэба вяртацца да самалёта, гэты чырвона-белы бакен, магчыма, заўважаць нашы таварышы. Хоць я і не пешчу ніякіх надзей на іхнія пошукі, і ўсё-такі толькі з паветра, можа прыйсці выратаванне. А галоўнае, там, у самалёце, засталіся апошнія кроплі вадкасці, а мы болей не можам трываць, так хочацца піць. Нам трэба вярнуцца — каб жыць. Мы вязні гэтага жалезнага кола, мы ў палоне смагі, надоўга яна не адпусціць.
Але як цяжка паварочваць назад, калі, магчыма, наперадзе — жыццё! Магчыма, там, за міражамі, і сапраўды ўстаюць гарады, цячэ па каналах вада, зелянеюць лугі. Я ведаю, вярнуцца назад — проста неабходна. І ўсё ж, калі раблю гэты жудасны паварот, у мяне такое адчуванне, што я іду на дно.
Ляжым каля самалёта. За дзень мы адмахалі больш шасцідзесяці кіламетраў. Усё пітво, якое ў нас было, выпілі. Ніякіх прыкмет жыцця на ўсходзе не выявілі, і аніводзін наш таварыш у тым баку не пралятаў. Колькі мы яшчэ пратрымаемся? Нам ужо так хочацца піць...
З абломкаў раструшчанага крыла склалі вялікі касцёр. Прыгатавалі бензін і лісты толю, прапітанага магніем, якія пры згаранні даюць рэзкі белы бляск. Пачакаем, каб зусім сцямнела, і запалім наш касцёр бедства... Але дзе яны, людзі?
І вось полымя ўжо шугае ўгору. Набожна глядзім, як палае сярод пустыні наш сігнальны агонь. Глядзім, як ззяе ў мораку наша нямое праменнае пасланне. І я думаю — яно нясе ў сабе не толькі роспачную позву, але і любоў. Мы просім піць, але просім і водгуку. Хай жа ўспыхне ў мораку ночы яшчэ які-небудзь агонь, адны ж толькі людзі валодаюць агнём, хай жа яны адгукнуцца!
Мне мрояцца вочы жонкі. Адны гэтыя вочы, нічога болей. Яны дапытліва глядзяць на мяне. Мне мрояцца вочы ўсіх, для каго я, магчыма, нешта значу. І ўсе гэтыя вочы дапытліва глядзяць на мяне. Мноства позіркаў дакарае мяне за маё маўчанне. Але я адгукаюся! Я адгукаюся! Адгукаюся, як толькі магу, я не магу распаліць яшчэ ярчэй гэты агонь у начы!
Я зрабіў усё, што мог. Мы абодва зрабілі ўсё, што маглі: шэсцьдзесят кіламетраў амаль без вады. Цяпер нам ужо няма чаго піць болей. Хіба ж гэта наша віна, што мы не зможам доўга пратрымацца? Мы б і рады слухмяна застацца тут і пацягваць з нашых біклагаў. Але ў тую секунду, як я ўбачыў дно алавянага кубачка, нейкі маятнік пусціўся адмерваць час. У тую секунду, як я ўвабраў асалоду апошняй кроплі, я пакаціўся пад адхон. Што я магу зрабіць, калі час адносіць мяне, як рака? Прэво плача.
Ляпаю яго па плячы. Я супакойваю яго:
— Прападаць дык прападаць...
А ён у адказ:
— Калі вы думаеце, што я аплакваю сябе...
Ну, канечне, я і сам спасціг гэтую ісціну. Вытрываць можна ўсё на свеце. І заўтра, і паслязаўтра я зноў пераканаюся, што вытрываць можна літаральна ўсё на свеце. Я толькі напалову веру ў перадсмяротныя пакуты. Не ўпершыню прыходжу да такой высновы. Неяк я ўжо думаў, што так і патану, не выбраўшыся з кабіны самалёта, але гэта не вельмі мучыла мяне. Потым зноў быў выпадак, калі я ўжо не спадзяваўся ўцалець, але я не ўпадаў у роспач. Вось і зараз я не адчуваю ніякіх мучэнняў. Заўтра я зраблю адкрыцці яшчэ болей здзіўляльныя. І хоць мы запалілі гэткае агромністае вогнішча, бог сведка, я ўжо не спадзяюся, што наш покліч дойдзе да людзей!..
«Калі вы думаеце, што я сябе...» Вось яно, вось што сапраўды невыносна. Штораз, як перада мной узнікаюць гэтыя вочы, дзе столькі чакання, мяне як апякае. Раптоўнае жаданне апаноўвае мной — ускочыць на ногі і апантана бегчы. Там — клічуць на дапамогу, там — гінуць!
Дзіўны абмен ролямі, але я заўсёды думаў, што гэтак яно і ёсць. Аднак толькі Прэво дапамог мне зразумець, як гэта слушна. Ну вось, і Прэво таксама не адчувае таго страху перад смерцю, пра які нам прадудзелі вушы. Але існуе нешта такое, чаго ён не можа перанесці гэтак жа, як і я.
О, з якой бы лёгкасцю згадзіўся я заснуць, заснуць на ноч ці навекі! Калі заснеш, будзе ўжо ўсё роўна. І тады — бязмежны спакой! А гэтыя воклічы, што вось-вось панясуцца адтуль, гэтыя агромністыя кастры адчаю... я не магу іх вынесці. Я не магу склаўшы рукі спакойна глядзець, як гінуць людзі! Кожная секунда нашага маўчання паволі забівае тых, каго я люблю. І вялікі гнеў ускіпае ўва мне: навошта гэтыя ланцугі, якія не даюць мне своечасова дабегчы і выратаваць тапельцаў? Чаму гэты агромністы касцёр не разносіць наш крык па ўсім свеце? Патрывайце... Мы ідзём!.. Мы ідзём!.. Мы выратуем вас!
Магній згарэў, полымя кастра чырванее і гасне. Засталася толькі купінка жару, мы падаёмся да яе, каб пагрэцца. Вось і завершана наша зіхоткае пасланне. А што зыначылася ў свеце? Э, я выдатна ведаю, што анічога не зыначылася. Бо наша малітва не магла быць пачута.
Ну што ж. Буду спаць.
На досвітку мы анучай сабралі з уцалелага крыла некалькі кропель расы ўперамешку з фарбай і маслам. Было да нудоты агідна, але мы выпілі. Раз нічога лепшага не мелася, то, прынамсі, хоць вусны змачылі.
Пасля гэтага банкету Прэво сказаў:
— Добра, хоць рэвальвер ёсць.
Гэта нечакана абурыла мяне, і я са злоснай варожасцю абярнуўся да яго. Нішто ў гэты момант не выклікала б у мяне большай нянавісці, як чуллівая сцэна. Мне пазарэз неабходна было верыць, што ўсё проста, вельмі проста. І нарадзіцца. І вырасці. І памерці ад смагі.
Скоса пазіраю на Прэво, гатовы абарваць яго, калі трэба, толькі б ён маўчаў. Але не, Прэво прамовіў гэта спакойна. Для яго гэта пытанне ахайнасці. Ён падышоў да гэтай тэмы так, як быццам прапанаваў мне: «Давай памыем рукі». У такім разе, усё ў парадку. Я і сам падумаў пра гэта яшчэ ўчора, калі на вочы трапіла скураная кабура. Я разважаў цвяроза, а не ў адчаі. З адчаем думаеш толькі пра іншых. Пра тое, што мы бяссільныя супакоіць усіх тых, за каго мы ў адказе. Рэвальвер тут ні пры чым.
Нас усё яшчэ не шукаюць, дакладней, нас, безумоўна, шукаюць, але не там, дзе трэба. Найверагодней, у Аравіі. Толькі на другі дзень нам суджана было пачуць рокат матора, але да гэтага часу мы ўжо адышлі ад сваёй разбітай машыны. Гэты адзіны далёкі-далёкі гул не ўзрушыў нас. Дзве чорныя кропкі ў пустыні, усеянай чорнымі кропкамі камянёў, — мы ніяк не маглі спадзявацца, што нас заўважаць. І памылкай будзе, калі нехта некалі падумае, што я пакутаваў ад гэтага. Я не адчуваў ніякіх пакут. Мне здавалася, што нашы ратаўнікі кружаць недзе ў іншым свеце.
Калі самалёт загублены ў пустыні, дзесьці ў пространі ў сотні тысяч квадратных кіламетраў, яго хутчэй чым за два тыдні адшукаць немагчыма: а нас, відаць, шукаюць скрозь ад Трыпалітаніі да Персідскага заліва. Але сёння я яшчэ чапляюся за гэтую саломінку, таму што болей спадзявацца няма на што. І я мяняю тактыку: пайду на разведку адзін. Калі хто адшукае нас, Прэво падасць мне знак — запаліць касцёр... Але ніхто нас не адшукае.
І вось я адыходжу, і нават не ведаю, ці знайду ў сабе сілы вярнуцца. Прыгадваецца ўсё, што мне вядома пра Лівійскую пустыню. Калі ў Сахары сорак адсоткаў вільготнасці, дык тут яна падае да васемнаццаці. І жыццё выпарваецца, як туманок. Бедуіны, падарожнікі, афіцэры-каланісты сцвярджаюць, што без вады тут можна пратрымацца толькі дзевятнаццаць гадзін. Па дваццатай гадзіне ў вачах пачынаюць мігцець бліскаўкі і — гэта пачатак канца: смага накідваецца на вас і б'е, як маланка.
Але гэты паўночна-ўсходні вецер, гэты ненармальны вецер, які так ашукаў нас, які насупор усім прагнозам прыкаваў нас да гэтага плато, зараз, безумоўна, падоўжыць наша жыццё. Але ці нашмат ён адтэрмінуе нам першыя бліскаўкі ў вачах?
Я адыходжу, і ў мяне такое адчуванне, што я на кволым чаўнаку плыву ў акіян.
І ўсё ж на світанні ваколле выглядае не гэтак ужо і змрочна. І спачатку я крочу, засунуўшы рукі ў кішэні, як марадзёр. Учора ўвечары мы расставілі сіло ля нейкіх загадкавых нор, і ўва мне ачнуўся браканьер. Перш-наперш іду праверыць пасткі: яны пустыя.
Значыць, я так і не нап'юся свежай крыві. Па праўдзе кажучы, я на гэта і не спадзяваўся.
Але я ніколечкі не расчараваны, наадварот, мяне даймае цікавасць. Чым жывяцца гэтыя звяркі ў пустыні? Гэта, безумоўна, «фенэкі», пясчаныя лісы, дробныя драпежнікі велічынёй з труса і з даўжэзнымі вушамі. Я паддаюся спакусе і іду па следзе аднаго звярка. След прыводзіць да пясчанага ручая, дзе кожны крок фенэка адбіўся вельмі выразна. Я любуюся тонкім пальмавым лістком, які пакідае гэта лапка з трыма растапыранымі веерам пальцамі. Уяўляю, як на золку мой даўгавухі прыяцель трушком перабягаў ад каменя да каменя і злізваў начную расу. Вось сляды пайшлі радзей: мой ліс пабег. Вось яму сустрэўся сабрат, і яны падрупалі далей разам. Я з нейкай дзіўнай радасцю сачу за гэтай ранішняй прагулянкай. Як хораша бачыць, што і тут ёсць жыццё. І я нават трошкі забываюся, што хачу піць...
А вось нарэшце і кладоўкі маіх лісак. Воддаль адзін да аднаго, па аднаму на сто метраў ледзь віднеюцца над пяском дробненькія чэзлыя кусцікі не вышэй супоўніцы; яны ўсе ўнізаны маленыкімі залацістымі слімакамі. На золаку фенэк ходзіць па харчы. І тут я натыкаюся на адну з вялікіх таямніц прыроды.
Мой ліс затрымліваецца не ля кожнага кусціка. Аднаго, хоць на ім і шмат слімакоў, ён не чапае. Другога абыходзіць з відавочнай асцярогай. Да некаторага набліжаецца, але аб'ядае не цалкам. Знімае два-тры слімакі і адпраўляецца ў іншы «рэстаран».
Што гэта — гульня? Можа, ён адмаўляецца наталіць голад адразу, каб падоўжыць асалоду сваёй ранішняй прагулянкі? Наўрад. Гульня занадта разумная, яе дыктуе неабходнасць. Калі фенэк накінецца на першы ж нагабаны кусцік, ён за два-тры сняданкі знішчыць увесь свой жывы паёк. І кусцік за кусцікам скасуе ўвесь свой статак. Але фенэк вельмі баіцца перашкодзіць расплоду. І дзеля аднаго сняданка ён не толькі абягае добрую сотню гэтых рудых касмылікаў, але ніколі не чэпіць з адной і той жа галінкі двух слімакоў падрад. Усё адбываецца так, як быццам ён усведамляе, чым рызыкуе. Калі б ён наядаўся безаглядна, ён пазводзіў бы ўсіх слімакоў. А не стала б слімакоў, не стала б і фенэкаў.
Сляды зноў прывялі мяне да нары. Фенэк ужо дома, ён, безумоўна, яшчэ здалёк пачуў мае цяжкія крокі і цяпер у страху чакае. І я кажу яму: «Ліска мая, няма мне ратунку, але дзіва, мне ўсё роўна вельмі цікава, як ты жывеш, як маешся...»
Стаю ў роздуме... Так, сапраўды, мусіць, можна прымірыцца літаральна з усім. Не замінае ж чалавеку жыць і радавацца думка пра тое, што гадоў праз трыццаць ён, магчыма, памрэ. А трыццаць гадоў ці тры дні... тут уся справа ў тым, якой мерай мераць...
Толькі вось усплываюць перад вачыма вобразы, якія лепей не ўспамінаць...
Я зноў іду сваёй дарогай, стома ўсё мацнее, і нешта ўва мне змянілася. Міражоў няма, а я сам іх выдумляю...
— Э-гей!
Я з крыкам узнімаю рукі — там чалавек, ён махае мне... Не, гэта проста чорны каменны слуп. Пустыня ажывае. Я хацеў разбудзіць гэтага соннага бедуіна, а ён ператварыўся ў счарнелы камель дрэва. У камель дрэва? Адкуль яно тут? Нагінаюся, хачу падняць адламаную галіну: яна з мармуру! Выпростваюся і азіраюся: вось і яшчэ чорны мармур. Усё вакол усеяна абломкамі дагістарычнага лесу. Сотні тысяч гадоў таму назад ён, як храм, рухнуў пад страшэнным, першабытнай сілы ўраганам. І стагоддзі дакацілі да мяне гэтыя асколкі гіганцкіх калон, гладкія, як сталёвыя брусы, акамянелыя, ашклянелыя, колеру тушы. Яшчэ можна ўбачыць, дзе ад камля адыходзіла голле, можна прасачыць жывыя звівы дрэва, палічыць кольцы на зрэзе. На гэты лес, напоўнены колісь птаствам і музыкай, абрушыўся нейкі страшны праклён, і дрэвы ператварыліся ў слупы мінералу. І я адчуваю, што гэтае наваколле мне варожае. Чарнейшыя, чым жалезныя даспехі ўзгоркаў, гэтыя велічныя зломкі адпрэчваюць мяне. Што трэба мне, жывому, тут, сярод гэтага непадкупнага мармуру? Мне, тленнаму, мне, чыя плоць рассыплецца прахам, што трэба мне тут, у царстве вечнасці?
З учарашняга дня я прайшоў кіламетраў з восемдзесят. Гэта, безумоўна, ад смагі ў мяне кружыцца галава. Ці, можа, ад сонца? Яно так зіхаціць на гэтых, нібы нацёртых маслам, абломках, акамянелых камлях. На гэтым панцыры сусвету. Тут няма ўжо ні пяску, ні лісаў. Гэта нейкае валатоўскае кавадла. І я брыду па гэтым кавадле. І сонца гулкім молатам б'е мяне па галаве. Ах, вунь там...
— Э-гей! Э-ге-гей!
«Там нікога няма, супакойся, ты трызніш».
Так я ўгаворваю самога сябе, бо трэба апамятацца. Мне так цяжка не верыць сваім вачам. Так цяжка ўтрымацца, каб не кінуцца да таго каравана, што ідзе... вунь там... бачыш!..
— Дурню, ты яго проста выдумаў, ты і сам гэта ведаеш...
— У такім разе, усё на свеце падман...
Усё на свеце падман, апрача гэтага крыжа за дваццаць кіламетраў ад мяне на вяршыні ўзгорка. Таго крыжа ці маяка...
Але ж мора не ў тым баку. Значыць, гэта крыж. Я цэлую ноч вывучаў карту. Марная работа, невядома ж, дзе мы. Але я прыпадаў да ўсіх паметак, якімі абазначалася прысутнасць чалавека. І ў адным месцы натыкнуўся на маленькі кружок з гэткім жа крыжам. Прагледзеў умоўныя абазначэнні на палях: царква, місія ці манастыр. Побач з крыжам мелася чорная кропка. Зноў паглядзеў на палі: пастаянны калодзеж... Сэрца маё закалацілася, і я голасна перачытаў: «Пастаянны калодзеж... Пастаянны калодзеж!» Хіба Алі-Баба і ўсе ягоныя скарбы могуць ісці ў параўнанне з адным пастаянным калодзежам? Трошкі воддаль я заўважыў два белыя кружочкі. На палях значылася: «Часовы калодзеж». Гэта было ўжо не так дзівосна. А за гэтай паметкай не мелася ўжо нічога болей. Анічога.
Вось яна, місія ці манастыр! Манахі ўзнеслі на ўзгорку высачэзны крыж — ратоўны знак для тых, хто гіне! І мне застаецца толькі адно: праставаць да яго. І мне застаецца толькі адно: бегчы прама да гэтых дамініканцаў...
— Але ў Лівіі толькі копцкія манастыры.
— ...прама да гэтых вучоных дамініканцаў. У іх цудоўная прахалодная кухня з чырвонай кафлі, а ў двары — дзівосная ржавая помпа. І пад іржавай помпай... пад іржавай помпай, ну вядома ж... пад іржаваю помпай і знаходзіцца пастаянны калодзеж! О, якое гэта будзе свята, калі я пазваню ў дзверы, калі я ўдару ў звон!..
— Дурню, такія дамы — у Правансе, дый там, дарэчы, няма ніякага звона.
— ...я ўдару ў звон! Швейцар уздыме рукі ў неба і ўсклікне: «Сам бог паслаў вас!» І скліча ўсю брацію. І манахі кінуцца да мяне. Яны ласкава прымуць мяне, як бяздомную сірацінку. І завядуць мяне на кухню. І скажуць: «Зараз, зараз, сын мой... мы толькі збегаем да пастаяннага калодзежа...»
А я — а мяне будзе аж калаціць ад шчасця... Але не, я не буду плакаць толькі ад таго, што там, на ўзгорку, ужо няма ніякага крыжа.
Усе абяцанкі захаду — адно ашуканства. Я паварочваю на поўнач.
Прынамсі, поўнач хоць напоўнена песняю мора. Ну вось, яшчэ адзін перавал адолены — ах, які далягляд!.. Вось ён, сама дзівосны горад на свеце!
— Ты ж і сам ведаеш, гэта міраж...
Так, я выдатна ведаю, што гэта міраж. Мяне не ашукаеш, не! Але калі мне даспадобы гнацца за міражом? Калі мне даспадобы спадзявацца? Калі мне даспадобы любіць гэты зубчасты горад, расквечаны сонцам? Калі мне даспадобы крочыць наперад, крочыць лёгка і хутка, бо я ўжо не адчуваю стомы, бо я шчаслівы?.. Прэво са сваім рэвальверам проста смешны! Мая схмялеласць куды прывабней. Я п'яны. Я паміраю ад смагі!
Прыцемак працверазіў мяне. Раптоўна спыняюся, мне робіцца страшна: я зайшоў вельмі далёка. У прыцемку міраж прападае. Далягляд скідае з сябе сваю мішуру, свае свяшчэнніцкія рызы. Цяпер гэта — далягляд пустыні.
— Вось і дамогся свайго! Зараз цябе агорне ноч, давядзецца чакаць світання, а да заўтра сляды твае сатруцца — і не будзе звароту.
— Тады ўжо лепей ісці толькі наперад... Навошта зноў вяртацца назад? Мне ўжо не хочацца адступаць, а раптам я нарэшце ўбачу... раптам нарэшце ўбачу мора!..
— Дзе ты ўбачыш мора? Ты ніколі не дойдзеш да яго. Паміж ім і табою не меней трохсот кіламетраў. А каля вашага «сімуна» цябе чакае Прэво! І, магчыма, яго ўжо заўважыў які-небудзь караван...
Ну што ж, добра, я вярнуся, але спачатку пагукаю, а раптам непадалёк людзі:
— Эге-гей!
Ёсць жа людзі на гэтай алюджанай планеце!..
— Эгей, людзі!..
Я хрыпну. У мяне прападае голас. Проста смешна гэтак надрывацца... Аднак паспрабуем яшчэ раз:
— Лю-дзі!..
Гэта гучыць так ненатуральна і напышліва...
І я паварочваю назад.
Пасля дзвюх гадзін шляху заўважаю водбліск вялізнага кастра. Прэво, устрывожаны маім знікненнем, распаліў яго ледзь не да неба. А!.. для мяне гэта не мае ніякага значэння!..
Яшчэ гадзіна хады... Яшчэ пяцьсот метраў. Яшчэ сто. Яшчэ пяцьдзесят.
— Ах!
Спыняюся як укопаны. Нястрымная радасць залівае маё сэрца. Асветлены полымем, Прэво размаўляе з двума арабамі, якія сядзяць, прыпёршыся да матора. Ён яшчэ не заўважыў мяне. Ён надта апанаваны сваёй уласнай радасцю. Ах, калі б гэта чакаў я, а не ён... я ўжо быў бы на волі! Радасна крычу:
— Эгей!
Абодва бедуіны ўскокваюць на ногі, абарочваюцца і глядзяць на мяне. Прэво пакідае іх і ідзе мне насустрач. Я працягваю рукі. Прэво падхоплівае мяне пад локаць. Я што — падаў? Кажу яму:
— Нарэшце яны тут!
— Хто?
— Арабы!
— Якія арабы?
— Ды тыя, што тут, з вамі!..
Прэво дзіўна глядзіць на мяне і неяк нехаця, быццам проці волі давярае мне вялікую тайну, кажа:
— Ніякіх арабаў тут няма...
Вось цяпер я, мусіць, заплачу.
Тут можна пражыць без вады толькі дзевятнаццаць гадзін, а што мы пілі з учарашняга вечара? Некалькі кропель расы на світанні! Але па-ранейшаму пануе паўночна-ўсходні вецер, і гэтая акалічнасць трошкі запавольвае наша высыханне. Дзякуючы гэтай заслоне ў небе яшчэ збіраюцца воблакі, цэлыя горы аблокаў. Ах, калі б яны дайшлі да нас, калі б пайшоў дождж! Але ў пустыні дажджоў не бывае.
— Прэво, давай разрэжам адзін парашут на трохкутнікі. Раскладзём іх на пяску і прыціснем каменем. Калі вецер не пераменіцца, на досвітку выкруцім гэтыя анучы ў бак з-пад гаручага, усё-ткі збярэцца хоць трошкі расы.
Мы разаслалі пад зоркамі шэсць белых посцілак. Прэво зняў з самалёта бак. Заставалася толькі дачакацца ранку.
Сярод абломкаў Прэво знайшоў сапраўдны цуд — апельсін! Дзелім яго пароўну. Я неверагодна рады, і ўсё-такі адзін апельсін — так мала, нам трэба было літраў дваццаць вады!
Ляжу каля нашага начнога вогнішча, гляджу на залатавы сонечны плод і думаю: «Людзі не ведаюць, што гэта такое — апельсін...» І яшчэ думаю: «Мы асуджаны, але і зараз, як раніцай, гэта не замінае мне радавацца. Вось я трымаю ў руцэ палову апельсіна — і гэта адна з сама раскошных хвілін у маім жыцці». Кладуся на спіну, высмоктваю дольку за долькай і лічу знічкі. У гэты міг я шчаслівы, бясконца шчаслівы. І я зноў думаю: «У жыцці кожнае становішча — гэта своеасаблівы свет, яго законы можна спасцігнуць толькі знутры». Я толькі цяпер разумею, навошта асуджанаму на смерць апошняя цыгарэта і шклянка рому. Раней да мяне не даходзіла, навошта смяротніку такая міласціна. А яна ж дорыць яму вялікую асалоду. І калі ён усміхаецца, усе думаюць — якая мужнасць! А ён усміхаецца, бо яму прыемна выпіць рому. Людзі не ведаюць, што ў яго цяпер зусім іншая мера, што гэтая апошняя часіна для яго — цэлае жыццё.
Мы сабралі мора вады: літры два, бадай. Бывай, смага! Мы ўратаваны, зараз мы нап'ёмся!
Алавяным кубачкам зачэрпваю вады з бака, але яна такая жоўта-зялёная і такая агідная на смак, што, нягледзячы на пакутлівую смагу, пасля першага ж глытка я ледзьве пераводжу дыханне. Я б высмактаў і гразь, але гэты ядавіты металічны прысмак яшчэ мацней смагі.
Гляджу на Прэво — ён ходзіць кругаля, утаропіўшыся ў дол, нібыта заклапочана шукае нешта. І раптам, не перастаючы кружыць, згінаецца — блюе. Праз паўхвіліны наступае мая чарга. Мяне б'юць такія сутаргі, што я падаю на калені і ўшчаперваюся пальцамі ў пясок. Мы не можам прамовіць і слова, чвэрць гадзіны нам выварочвае ўсе вантробы, пад канец выдзірае ўжо адну жоўць.
Канец. Толькі яшчэ нудзіць трошкі. Але апошняя наша надзея рухнула. Не ведаю, чым абумоўлена наша няўдача — прапіткай парашута ці асадкам чатыроххлорыстага вугляроду на сценках у баку. Трэба было знайсці іншы посуд ці іншае палатно.
Што ж, трэба спяшацца! Ужо дзень. У дарогу! Прэч з гэтага праклятага плато, будзем ісці, ісці, пакуль не пападаем мёртвыя. Гэтак ішоў па Андах Гіёмэ, з учарашняга дня я ўсё думаю пра яго. Я парушаю найстражэйшае правіла, якое загадвае заставацца каля разбітага самалёта. Тут нас шукаць ужо не будуць.
І зноў пераконваемся — гэта не мы церпім бедства. Церпяць бедства тыя, хто чакае нас! Тыя, каму так пагражае наша маўчанне. Тыя, каго ўжо катуе жахлівая памылка. Немагчыма не кінуцца да іх! Гіёмэ таксама па вяртанні з Андаў расказваў мне, што ён бег на дапамогу тым, хто гінуў! Гэтая ісціна справядлівая для ўсіх.
— Калі б я быў адным-адзін у свеце, я лёг бы і ўжо не ўставаў, — кажа Прэво.
І мы ідзём, прама на ост-норд-ост. Калі Ніл мы пераляцелі, то цяпер кожны крок непапраўна заводзіць нас у нетры Аравійскай пустыні.
Пра той дзень я болей нічога не помню. Помню толькі, што я вельмі спяшаўся. Спяшаўся немаведама куды, хутчэй, хутчэй, усё роўна, што наперадзе, хай сабе і смерць. Прыгадваю таксама, што я ішоў, гледзячы сабе пад ногі, бо мяне жорстка даймалі міражы. Час ад часу мы звяралі па компасе наш кірунак. Час ад часу клаліся на пясок, каб трошкі перадыхнуць. Дзесьці яшчэ я згубіў свой плашч, такі неабходны ўночы. А болей нічога не помню. Памяць адзначае толькі вячэрнюю прахалоду. Я і сам быў ужо нібы з пяску, і ўсё ўва мне сцерлася.
На адвячорку мы вырашылі зрабіць прывал. Я выдатна разумеў, што мы павінны былі б ісці далей: гэтая ноч без вады даканае нас. Але мы ўзялі з сабою кавалкі парашута. Калі атрута зыходзіць не ад прапіткі, то заўтра на золку, можа, мы і нап'ёмся. Паспрабуем яшчэ раз расправіць пад зорамі нашы пасткі для расы.
Але ў гэты вечар на поўначы ў небе няма ні хмурынкі. І вецер набыў ужо іншы прысмак. Памяняў ён і напрамак. Нас ужо абвявае гарачае дыханне пустыні. Вось яно, абуджэнне драпежніка! Я адчуваю, як ён ліжа нам рукі і твар...
І ўсё-такі трэба зрабіць прывал, я зараз не прайду і дзесяці кіламетраў. За тры дні я прайшоў больш ста васьмідзесяці кіламетраў і нічога не піў.
Мы ўжо гатовы спыніцца, і раптам Прэво кажа:
— Прысягаю вам, гэта возера!
— Вы звар'яцелі!
— Дык ужо ж цямнее, якія зараз могуць быць міражы?
Я маўчу. Я даўно перастаў верыць сваім вачам. Калі гэта і не міраж, дык выдумка хворага ўяўлення. І як Прэво яшчэ можа верыць?
А Прэво ўпарціцца:
— Да яго хвілін дваццаць хады, я пайду пагляджу...
Гэтая ўпартасць раздражняе мяне:
— Схадзіце, прагуляйцеся... гэта карысна для здароўя. Але майце на ўвазе, калі яно і ёсць там, ваша возера, яно салёнае. І пайшло яно да д'ябла! Тым болей што яго ўвогуле няма.
Але Прэво, не адрываючы вачэй ад далягляду, ужо адыходзіць. Як знаёма мне гэтая самаўладная, неадольная цяга! І я думаю: «Такія вось шаленцы і кідаюцца пад колы паравоза». Я ведаю, Прэво не вернецца. Гэты бязмежны абшар, як прорва, зацягне яго, запамарочыць, і ён ужо не зможа павярнуць назад. Адыдзе трошкі воддаль і зваліцца. Ён памрэ там, я — тут, і ўсё гэта мае так мала значэння!..
Мною апанавала абыякавасць, а гэта ўжо кепска. Гэткае ж супакаенне я адчуў, калі тануў. Але цяпер я выкарыстоўваю яго, разлягаюся проста на каменні і пішу сваё апошняе пісьмо. Маё пісьмо такое цудоўнае! Такое годнае! Я шчодра адзяляю ўсіх мудрымі парадамі. Перачытваю яго з нейкім пыхлівым задавальненнем. Людзі некалі скажуць: «Дзівоснае пісьмо! Як шкада, што ён загінуў!»
Цікава, як доўга я яшчэ пратрымаюся? Спрабую сабраць сліну: колькі часу я не сплёўваў? Але сліны ўжо няма. Калі рот закрыты, нешта цягкае склейвае вусны. Яно засыхае і ўтварае звонку цвёрдую скарынку. Аднак глытаць пакуль яшчэ ўдаецца. І ў вачах яшчэ няма вогненных перабліскаў. Вось замігціць гэтае вясёлкавае ззянне, і застанецца мне жыць усяго дзве гадзіны.
Ужо цёмна. Месяц прыкметна пакруглеў у параўнанні з папярэдняй ноччу. Прэво не вяртаецца. Ляжу на спіне і выспельваю сваю наканаванасць. Мяне агортвае нейкае дзіўнае, ледзьве помнае пачуццё. Намагаюся разабрацца ў ім. Так... Так... Я плыву, я на караблі! Гэта я плыў у Паўднёвую Амерыку, распрасцёрты на верхняй палубе. Высока-высока між зорак пагойдвалася верхавінка мачты. Мачты тут няма, але ўсё роўна я плыву ў невядомасць і не магу нічога выначыць. Піраты звязалі мяне і кінулі на палубу свайго карабля.
Думаю пра Прэво, які ўсё не вяртаецца. Я не пачуў ад яго ніводнай скаргі. Гэта вельмі добра. Мне было б невыносна чуць нечыя скаргі. Прэво сапраўдны мужчына.
Ага, вось ён, за пяцьсот метраў ад мяне, махае сваім ліхтарыкам! Ён згубіў свой след! У мяне няма ліхтарыка, няма чым пасігналіць у адказ — я ўстаю, крычу, але ён не чуе...
Яшчэ адзін ліхтарык успыхвае за дзвесце метраў ад мяне, трэці. Божа мілы, ды гэта ж ратунак, мяне шукаюць!
Крычу:
— Аге-ей!
Але мяне не чуюць.
Тры ліхтары заклікальна сігналяць, зноў і зноў.
Я ж яшчэ не звар'яцеў. Я добра адчуваю сябе. І я спакойны. Пільна ўглядваюся. За пяцьсот метраў ад мяне гараць тры ліхтары.
— Аге-ей!
Але мяне па-ранейшаму не чуюць.
І мяне ахоплівае хвілінная паніка. Адзіная, якую я спазнаў. Ах, я ж яшчэ магу бегчы! «Пачакайце!.. Пачакайце!..» Зараз яны павернуць назад! Пойдуць шукаць у іншым месцы, а я загіну! Загіну на парозе жыцця, калі ўжо раскрыліся абдымкі, гатовыя мяне падтрымаць!..
— Эге-ей! Эге-ей!
— Эге-ей!
Пачулі! Я задыхаюся, я задыхаюся, але бягу. Бягу на голас, на крык «эгей!». Бачу Прэво — і падаю.
— О, калі я заўважыў гэтыя ліхтары!..
— Якія ліхтары?
Так, ён адзін.
На гэты раз я не адчуваю роспачы, толькі закіпае нейкі глухі гнеў.
— Ну, як ваша возера?
— Я ішоў да яго, а яно ўсё аддалялася. Я ішоў да яго цэлых паўгадзіны. І ўсё роўна было яшчэ вельмі далёка. І я вярнуўся. Але цяпер я ўпэўнены, гэта сама сапраўднае возера.
— Вы з глузду з'ехалі, вы проста з глузду з'ехалі! Навошта вы зрабілі гэта?.. Навошта...
Што ён зрабіў? Што — навошта? Мяне душаць слёзы ад абурэння, хоць я і не ведаю, чым я так абураны. А Прэво хрыпла тлумачыць:
— Мне так хацелася знайсці вады... У вас такія белыя вусны!
Ах! Мой гнеў спадае... Я тру далонню лоб, я нібы ачынаюся, і мне робіцца сумна. Ціха расказваю:
— Я ўбачыў тры агеньчыкі — зусім выразна, вось як вас зараз бачу, і тут не можа быць ніякай памылкі... Паверце, Прэво, я бачыў іх!
Прэво доўга маўчыць.
— Ну вось, — прызнаецца ён нарэшце, — справы дрэнь.
У пустыні, дзе паветра не мае вадзяной пары, зямля хутка астывае. Робіцца вельмі холадна. Я ўстаю і пачынаю хадзіць. Але неўзабаве мяне ахопліваюць невыносныя дрыжыкі. Мая абязводжаная кроў ледзьве цячэ па жылах, мяне працінае ледзяны холад, — і гэта ўжо не проста холад ночы. Мяне ўсяго калоціць, зуб на зуб не пападае. Я ўжо не магу ўтрымаць ліхтарык, так трасуцца рукі. Ніколі не быў адчувальны да холаду, а сканаю ад холаду — дзіўна, што толькі вытварае з чалавекам смага!
Я кінуў недзе свой плашч, стаміўся несці яго ў спёцы. А прастору спакваля запаўняе вецер. І я раблю адкрыццё, што ў пустыні няма жаднага прытулку. Пустыня гладкая, як мармур. Удзень тут не знойдзеш ні пасмачкі ценю, а ноччу яна аддае вас ва ўладу ветру. Ні дрэўца, ні кусціка, ні каменя, дзе можна было б схавацца. Вецер налятае на мяне, як кавалерыя ў чыстым полі. Я кручуся, як ваўчок, каб уцячы ад яго. Кладуся на зямлю і зноў падымаюся, але ці ляжу я, ці стаю, мяне ўсё роўна сячэ гэтая ледзяная пуга. Я не магу бегаць, я не маю сілы, я не магу ўцячы ад гэтых катаў, — і я падаю на калені, ашчаперваю галаву рукамі і чакаю — зараз апусціцца меч забойцы!
Трошкі пазней лаўлю сябе на тым, што я падняўся і, нібы ў ліхаманцы, зноў іду, сам не ведаю куды! Дзе гэта я? Вось яно што — я пайшоў, і Прэво мяне кліча! Гэта яго воклічы прывялі мяне ў прытомнасць...
Вяртаюся да яго, трасуся ўсім целам, сутаргава ўздрыгваю. І разважаю: «Гэта не ад холаду. Гэта нешта іншае. Гэта канец». Усё маё цела высахла, у ім не засталося вільгаці. Я гэтулькі хадзіў учора і пазаўчора, калі адправіўся на разведку адзін.
Крыўдна паміраць ад холаду. Я ахвотней рушыў бы ў свае выдуманыя міражы. Гэты крыж, гэтыя арабы, гэтыя ліхтары. У рэшце рэшт, гэта рабілася нават цікава. Я не хачу, каб мяне лупцавалі, як раба...
Але вось я зноў на каленях...
Мы захапілі з сабой сёе-тое з аптэчкі. Сто грамаў чыстага эфіру, сто грамаў дзевяностаградуснага спірту і бутэлечку з ёдам. Спрабую выпіць два-тры глыткі эфіру. Такое ўражанне, быццам я глытаю нажы. Бяру спірт — не, адразу перацяло горла.
Выграбаю ў пяску ямку, кладуся ў яе і засыпаю сябе пяском. Наверсе толькі твар. Прэво адшукаў нейкія кусцікі і раскладвае цяпельца, якое адразу ж гасне. Прэво адмаўляецца закопвацца ў пясок. Лічыць за лепшае прытанцоўваць. А што толку?
Горла ў мяне па-ранейшаму пераціснута, гэта кепская прыкмета, аднак я чуюся лепей. Я спакойны. Надзеі больш няма, а я спакойны. Звязанага па руках і нагах, нясе мяне пірацкі карабель, плыву пад зоркамі, і спыніцца — не ў маёй уладзе. Але, бадай, я не гэткі ўжо й няшчасны...
Калі зусім не варушыцца, холаду ўжо не адчуваеш. І я нерухома драмлю ў пяску. Болей я не варухнуся, а значыць, і пакутаваць не буду. Дарэчы, калі шчыра, пакут амаль няма... Пакуты зліваюцца ў суладдзі стомы і гарачкі. І ўсё абарочваецца кнігай з малюнкамі, цудоўнай, трошкі жорсткай казкай... Толькі што вецер цкаваў мяне сабакамі, і, каб уцячы ад яго, я круціўся ваўчком, як загнаны звер. Потым стала балюча дыхаць. Нехта наваліўся мне на грудзі каленам. Калена душыла. І я намагаўся скінуць гэты цяжар, я адбіваўся ад анёла смерці. Ніколі я не быў у пустыні адзін. Цяпер я ўжо не веру ў рэальнасць наваколля — і занурваюся ў сябе, заплюшчваю вочы, болей я і павейкаю не варухну. І плынь уяўлення адносіць мяне — я адчуваю гэта — у забыццё: рэкі супакойваюцца ў бязмежжы мора.
Бывайце ўсе, каго я любіў. Не мая віна, што чалавечае цела не можа змагацца са смагай болей трох сутак. Не думаў я, што мы ажно гэткія вязні крыніц. Не падазраваў, што наша незалежнасць такая абмежаваная. Мяркуецца, што чалавек можа ісці куды вочы глядзяць. І ніхто не бачыць, што мы на прывязі ў калодзежаў, мы прымацаваны, быццам пупавінай, да ўлоння зямлі. Зробіш лішні крок — і паміраеш.
Мне нічога не шкада, шкада толькі, што вы перажываеце. У рэшце рэшт, мая доля — найлепшая доля. Калі б я вярнуўся, я пачаў бы ўсё спачатку. Я хачу сапраўднага жыцця. А ў гарадах людзі пра яго забылі.
І справа зусім не ў авіяцыі. Самалёт — не мэта, а сродак. Зусім не дзеля самалёта рызыкуеш жыццём. Як не дзеля плуга плужыць зямлю селянін. Але самалёт памагае вырвацца з горада, ад пісцоў і рахункаводаў і зноў набыць тую ісціну, якою жыве селянін.
Вяртаешся да людской працы і людскіх турбот. Сутыкаешся твар у твар з ветрам, з зорамі, з ноччу, з пяскамі і морам. Намагаешся перахітрыць стыхіі. Чакаеш світання, як садоўнік чакае вясны. Чакаеш аэрадрома, як зямлі абяцанай, і шукаеш сваю ісціну па зорах.
Не стану наракаць на лёс. Тры дні я ішоў, пакутаваў ад смагі, трымаўся слядоў на пяску і ўсю надзею ўкладаў у расу. Я забыўся, дзе жывуць мае сабраты, і намагаўся зноў адшукаць іх на зямлі. Гэткія турботы жывых. І, мяркую, гэта куды важней, чым выбіраць — у якім бы мюзік-холе змарнаваць вечар.
Я перастаю разумець тлум прыгарадных цягнікоў, гэтых людзей, якія лічаць сябе людзьмі, аднак яны ўжо так змізарнелі пад прывычным прыгнётам, што прыпадобніліся мурашам, каго яны і бяруць сабе за ўзор. Чым запаўняюць яны свой вольны час, свае нікчэмныя нядзелькі?
Неяк у Расіі мне давялося чуць на адным заводзе, як ігралі Моцарта. Я напісаў пра гэта. А потым атрымаў дзвесце зневажальных лістоў. Я нічога не маю проці тых, хто аддае перавагу корчмам. Яны проста не ведаюць іншай музыкі. Мне непрыемны тыя, хто трымае корчмы. Не пераношу, калі калечаць людзей.
Асабіста я знайшоў сваё шчасце ў сваім рамястве. Адчуваю сябе ратаем, аэрадром — маё поле. У прыгарадным цягніку мяне даканала б задуха куды болей цяжкая, чым тут! Тут, што б там ні было, такая раскоша!..
Я ні аб чым не шкадую. Я іграў — і прайграў. Такое ў мяне рамяство. Але ўсё-такі я дыхаў ім, вольным ветрам, ветрам неаглядных прастораў!
Той, хто хоць аднойчы глынуў яго, ужо ніколі не забудзе яго смаку. Ці ж не так, таварышы мае? І справа не ў тым, каб жыць сярод небяспек. Гэта ўсё толькі гучная фраза. Мне не падабаюцца тарэадоры. Не рызыку я люблю. Я ведаю, што я люблю. Я люблю жыццё.
Здаецца, неба пачынае святлець. Выцягваю руку з пяску. Побач ляжыць кавалак парашута, я абмацваю яго: ён сухі. Пачакаем. Раса выпадае на зары. Але вось і зара зблякла, а парашутнае палатно так і не звільготнела. Думкі мае трошкі блытаюцца, і знекуль да мяне даносіцца ўласны голас: «Сэрца высмягла... сэрца высмягла... сэрца, як камень, не выціснеш ні слязінкі!»
— У дарогу, Прэво! Пакуль яшчэ не спяклася глотка, трэба ісці.
Дзьме заходні вецер — той самы, які высушвае чалавека за дзевятнаццаць гадзін. Гартань яшчэ не спяклася, але перасохла і баліць. Унутры ўжо нешта дзярэ. Хутка пачнецца той кашаль, пра які мне расказвалі, і я чакаю. Язык мой распух. Але сама сур'ёзнае — перад вачыма ўжо мігцяць зіхоткія кропкі. Калі яны ператворацца ў бліскаўкі, я засну навекі.
Ідзём хутка. Карыстаемся прахалодай досвітку. Мы выдатна разумеем, што апоўдні ўжо не здолеем ісці. Апоўдні...
Мы не маем права ўспацець. І перапачыць не маем права. У прахалодзе гэтага ранку ўсяго толькі васемнаццаць адсоткаў вільгаці. Вецер дзьме з нетраў пустыні. І пад гэтай пяшчотнай вераломнай ласкай выпарваецца наша кроў.
У першы дзень мы з'елі трошкі вінаграду. За тры дні — палова апельсіна і палова вінаграднай гронкі. Есці мы ўсё роўна не змаглі б, у нас прапала сліна. Але голаду я не адчуваю, толькі смагу. Цяпер жа мне здаецца, што мацней, чым смага, мяне мучаць яе вынікі. Гэтае перасохлае горла. Гэты драўляны язык. Гэты хрып і гэты гідотны прысмак у роце. Нязвыкла і дзіка. Безумоўна, вада б усё загаіла, але ўва мне не засталося ніводнага ўспаміну, звязанага з ёю як з лекам. Смага ўсё болей і болей робіцца хваробай і ўсё меней і меней — жаданнем піць.
Мне здаецца, крыніцы і садавіна абуджаюць ува мне ўжо меней пакутлівыя вобразы. Я забываю сакоўнасць апельсіна, як, здаецца, забываю ўсё, што мне дорага. Я ўжо, мабыць, забыў усё чыста.
Мы сядзім, але трэба ісці далей. Нам ужо не пад сілу доўгія пераходы. Адолеўшы з паўкіламетра, мы падаем ад стомы. І такая асалода расцягнуцца на пяску. Але трэба ісці далей.
Краявід мяняецца. Каменне трапляецца ўсё радзей. Цяпер пад нагамі пясок. Наперадзе, за два кіламетры ад нас — дзюны. На гэтых дзюнах сям-там цямнеюць дробныя кусцікі. Гэты пясок мне падабаецца больш, чым сталёвы панцыр. Гэтая пустыня — светлая. Гэта Сахара. Мне здаецца, я пазнаю яе...
Цяпер мы адпачываем ужо праз кожныя дзвесце метраў.
— Мы ўсё-такі будзем ісці, прынамсі, дойдзем хоць да тых кусцікаў.
Гэта наш крайні рубеж. Праз тыдзень, калі мы на машыне вернемся за рэшткамі нашага «сімуна», выявіцца, што ў гэты апошні паход мы адолелі восемдзесят кіламетраў. А я ўжо прайшоў каля двухсот. Дзе ж было ўзяць сілы ісці далей?
Учора я брыў без ніякай надзеі. Сёння самое слова «надзея» страціла сэнс. Сёння мы ідзём таму, што ідзём. Гэтак, мабыць, брыдуць валы ў сваіх ёрмах. Учора я марыў пра райскія апельсінавыя гаі. Але сёння для мяне ўжо не існуе ніякага раю. Я ўжо не веру ў існаванне апельсінавых гаёў.
Я ўжо нічога не адчуваю, сэрца ўва мне высмагла. Я вось-вось упаду, але роспачы няма. Я нават не смуткую. А шкада: смутак здаўся б мне салодкім, як вада. Калі шкода сябе — плачашся самому сабе, як сябру. Але ў мяне няма болей ніводнага сябра на свеце.
Калі мяне знойдуць, убачаць мае выпаленыя вочы, то падумаюць: як ён пакутаваў, як ён клікаў на дапамогу! Але нашы парыванні, шкадаванні, пакуты душы — гэта ж таксама скарбы. А ў мяне ўжо не засталося ніякіх скарбаў. Юныя нявесты ў першую шлюбную ноч спазнаюць смутак і плачуць. Смутак неаддзельны ад трапятання жыцця. А я ўжо не смуткую...
Я сам — пустыня. Ува мне не ўтвараецца не толькі сліна, ува мне ўжо не ўтвараюцца і мілыя вобразы, якія мог бы я аплакваць. Сонца выпетрыла ўва мне крыніцу слёз.
Але — што гэта? Подых надзеі слізгануў па мне, як лёгкі зыб па моры. Што так раптоўна ўсхвалявала ўсю маю істоту, хоць свядомасць яшчэ нічога не ўлавіла? Нічога ж не змянілася, і ўсё-такі змянілася ўсё. Гэты пясчаны абрус, гэтыя пагоркі і рэдкія плямкі зяленіва — усё гэта ўжо не краявід, а сцэна. Сцэна яшчэ пустая, але яна ўжо напагатове. Я гляджу на Прэво. Ён таксама нечым уражаны, але і да яго яшчэ не даходзіць сэнс яго адчуванняў.
Клянуся, зараз нешта адбудзецца...
Клянуся, пустыня ажыла. Клянуся, гэтае бязлюддзе, гэтая моўча раптам сталі больш хвалюючыя, чым тлум гарадской плошчы...
Мы выратаваны, на пяску сляды!..
Ах, мы страцілі след роду чалавечага, мы былі адцяты ад свайго племені, мы апынуліся адным-адны ў цэлым свеце, быццам рэшткі вялікага перасялення, — і вось мы натыкаемся на ўрэзаныя ў пясок цудадзейныя сляды чалавека.
— Глядзіце, Прэво, тут разышліся двое...
— А тут апусціўся на калені вярблюд...
— А тут...
І ўсё ж мы пакуль яшчэ не выратаваны. Нам зусім недастаткова толькі чакаць. Праз некалькі гадзін нас ужо немагчыма будзе выратаваць. Як толькі пачнецца кашаль, атака смагі будзе маланкавая. А нашы горлы...
Але я веру: дзесьці ў пустыні мерна рухаецца караван.
Мы ідзём далей, і нечакана аднекуль даносіцца спеў пеўня. Гіёмэ расказваў мне: «Пад канец я чуў — у Андах спявалі пеўні. А яшчэ чуў, як ішлі цягнікі...»
Я ўспамінаю пра гэта ў тое ж імгненне, як заспяваў певень, і кажу сабе: «Спачатку мяне ашукалі вочы. Канечне, гэта смага вінавата. А вось цяпер і слых падводзіць». Але Прэво хапае мяне за руку.
— Чулі?
— Што?
— Певень!
— Значыць... Значыць...
Дурню, ну вядома ж, гэта значыць — жыццё...
У мяне ўсё-такі была яшчэ адна галюцынацыя, апошняя: я бачыў трох сабак, якія беглі адзін за адным. Прэво, які таксама паглядзеў у той бок, не ўбачыў нічога. А вось бедуіна мы бачым абодва. Мы працягваем да яго рукі. Мы абодва клічам яго штосілы. І абодва смяёмся ад шчасця!..
Але нашы галасы не чутны і за трыццаць метраў. Галасавыя звязкі ўжо даўно перасохлі. Мы зусім іцха размаўлялі паміж сабою і нават не заўважалі гэтага!
А вось бедуін са сваім вярблюдам, якія выплылі з-за пагорка, паволі, паволі аддаляюцца ад нас. А раптам гэты чалавек тут адзін? Жорсткі дэман толькі паказаў нам яго — і забірае...
А ў нас ужо няма сілы бегчы!
З-за дзюны паказваецца яшчэ адзін араб. Крычым як можам — усё роўна ледзь чутна. Тады мы пачынаем махаць рукамі, здаецца, на ўсю пустыню відны нашы адчайныя сігналы. Але бедуін па-ранейшаму глядзіць убок...
Ды вось ён нетаропка, чуць-чуць паварочвае галаву. У тую ж секунду, як толькі ён павернецца да нас тварам, адбудзецца цуд. У тую ж секунду, як толькі ён гляне ў наш бок, знішчацца і смага, і смерць, і міражы. Ён толькі чуць-чуць павярнуў галаву, а свет ужо выначыўся. Адным рухам свайго тулава, промнем аднаго свайго позірку ён стварае жыццё, і мне здаецца, ён падобны на бога...
Гэта цуд... Ён ідзе да нас па пяску, як нейкі бог па моры...
Араб проста паглядзеў на нас. Паклаў рукі нам на плечы, і мы падпарадкаваліся яму. Мы ляжым на пяску. І няма болей ні рас, ні моў, ні размежаванняў... Ёсць толькі гэты бедны качэўнік, які ўсклаў на плечы далоні архангела.
Мы ляжалі і чакалі. І вось мы п'ём, уткнуўшыся ў таз, як цяляты. Бедуіна палохае наша прагнасць, і ён зноў і зноў прымушае нас перадыхнуць. Але як толькі ён адпускае нас, мы зноў прыпадаем да вады.
— Вада!
Вада, ты не маеш ні смаку, ні колеру, ні паху, табе немагчыма даць азначэнне, цябе проста п'юць, не разумеючы, што ты такое. Ты не проста неабходная для жыцця: ты само жыццё. Ты пранікаеш у нас нейкай асалодай, якую немагчыма растлумачыць словамі. Разам з табой да нас вяртаюцца ўсе сілы і якасці, якія былі ўжо выракліся нас. З тваёй ласкі ў нас зноў ажываюць усе перасохлыя крыніцы сэрца.
Ты сама вялікі і сама далікатны скарб з усіх скарбаў свету, ты, вада, такая чыстая ў нетрах зямных. Можна памерці ля ручая, калі ў ім ёсць прымесь магнію. Можна памерці за два крокі ад саланчаковага возера. Можна памерці, нават маючы цэлых два літры расы, калі ў ёй змяшчаюцца немаведама якія солі. Ты не згаджаешся ні на якія дамешкі, ты не выносіш ніякіх скажэнняў, ты — загадкавае бажаство, якое так лёгка спудзіць...
Але ты дорыш нам бязмежна простае шчасце.
А ты, лівійскі бедуін, ты — выратавальнік, але твой воблік сатрэцца з маёй памяці. Я ніколі не змагу прыпомніць рысаў твайго твару. Ты — Чалавек, і ў табе я пазнаю ўсіх людзей. Ты ніколі раней не бачыў нас, але ты пазнаў нас. Ты — любы брат мой. І я таксама пазнаю цябе ў кожным чалавеку.
Ты з'явіўся перада мною, поўны годнасці і спагады, як усемагутны бог, які ўладны наталіць спрагненых. У табе адным усе мае сябры і ўсе ворагі ідуць мне на дапамогу, і ў мяне няма ўжо аніводнага ворага ў свеце.
Зноў я даткнуўся да так і няўцямнай ісціны. Я бачыў сваю пагібель, быў на самым дне безнадзейнасці, але як толькі змірыўся з гэтым — набыў душэўны спакой. У такія моманты, здаецца, і спазнаеш сябе самога, знаходзіш у сабе сябра. Нішто не зраўнаецца з гэтым адчуваннем душэўнай паўнаты, якой мы падсвядома так прагнем. Мне здаецца, гэтую душэўную яснасць ведаў зняможаны вечнымі пагонямі Банафу. Як ведаў яе і загублены ў снягах Гіёмэ. І як мне самому забыцца, як ляжаў я па горла ў пяску і паволі паміраў ад смагі, але чамусьці так цёпла на сэрцы было мне пад зорным плашчом?
Як яна дасягаецца, гэтая ўнутраная свабода? Так, сапраўды, чалавек повен супярэчнасцей. Яго забяспечваюць хлебам надзённым, каб даць яму магчымасць ствараць, а ён упадае ў спячку, таленавіты пераможца спешчваецца, шчодры чалавек, разбагацеўшы, ператвараецца ў скнару. Што толку ў палітычных дактрынах, якія абяцаюць росквіт чалавечай асобы, калі мы не ведаем загадзя, якому тыпу чалавечай асобы яны забяспечаць росквіт? Хто прыйдзе нам на змену? Мы не кормная жывёла, з'яўленне ж аднаго немаёмнага Паскаля мае куды большае значэнне, чым нараджэнне тузіна працвітаючых нікчэмных чалавечкаў.
Мы не ўмеем прадбачыць галоўнага. Кожны з нас напатыкаў сама светлыя радасці там, дзе, здавалася, нішто і не абяцала іх. І засталася такая туга па іх, што нам бывае шкада саміх нашых няшчасцяў, якія падарылі нам тыя радасці. Усім нам надаралася пры сустрэчы з таварышамі з замілаваннем прыгадваць сама цяжкія выпрабаванні, перажытыя разам.
Што ж мы ведаем? Толькі тое, што ў нейкіх невядомых умовах абуджаецца ўся сіла душы? У чым жа ісціна чалавека?
Ісціна не ляжыць навідавоку. Калі менавіта ў гэтай мясцовасці, а не ў іншай апельсінавыя дрэвы добра прыжываюцца, пышна растуць і буйна пладаносяць, то менавіта гэтая зямля і ёсць ісціна для апельсінавых дрэў. Калі менавіта гэтая вера, гэтая культура, гэтая шкала каштоўнасцей, гэтая форма дзейнасці, а не што-небудзь іншае спрыяюць чалавеку выявіцца ва ўсёй паўнаце, вызваляюць у ім уладара, пра існаванне якога ён і сам не падазраваў, то гэтая шкала каштоўнасцей, гэтая культура, гэтая форма дзейнасці і ёсць ісціна чалавека. А як жа логіка? А гэта ўжо яе клопат — зводзіць канцы з канцамі, каб растлумачыць жыццё.
У гэтай кнізе я расказваў пра людзей, якія нібыта кіраваліся нейкім неадольным прызваннем, якія ішлі ў пустыню ці ў авіяцыю, як іншыя ідуць у манастыр; але я не ставіў сабе мэты прымусіць вас захапляцца найперш такімі людзьмі. Бо перш за ўсё варта захаплення сама глеба, якая ўзгадавала іх.
Прызванне, безумоўна, мае немалое значэнне. Адны зашываюцца ў сваіх крамках. Другія настойліва тораць сваю дарогу ў аднойчы абраным кірунку: і нават у іхнім маленстве можна знайсці зародкі памкненняў, якія ў далейшым прадвызначаюць увесь лёс. Але калі судзіць пра гісторыю пасля таго, як усё адбылося, няцяжка і памыліцца. На такія ж памкненні здольны ледзь не кожны чалавек. Усім нам знаёмыя крамнікі, якія ў грозны час караблекрушэння ці пажару праявілі сябе куды велічней, чым можна было чакаць. І яны ведаюць цану той сваёй паўнаце: той пажар назаўсёды ўрэжацца ў іх памяць. Але з-за недахопу новых прыгод, з-за недахопу спрыяльнай глебы, з-за недахопу патрабавальнасці да сябе яны зноў упадаюць у спячку, так і не паверыўшы ў сваю ўласную веліч. Бясспрэчна, прызванне дапамагае чалавеку выявіцца: але ж спачатку трэба выявіць само прызванне.
Ночы ў паветры, ночы ў пустыні... Гэта ж не кожнаму выпадае на долю. І ўсё ж, калі абставіны будзяць у чалавеку Чалавека, выяўляецца, што ўсім людзям уласцівы адны і тыя ж памкненні. Я не адхілюся ад тэмы, калі раскажу пра адну сваю ноч у Гішпаніі, якая пераканала мяне ў гэтым. Я надта многа расказваў пра асобных людзей, а мне хацелася б сказаць пра ўсіх.
Гэта было на фронце пад Мадрыдам, дзе мне давялося быць рэпарцёрам. Я тады вячэраў у бліндажы з адным маладым капітанам.
Нашу бяседу перапыніў званок тэлефона. Завязалася доўгая размова: з каманднага пункта перадаюць загад пайсці ў наступленне — у недарэчную, безнадзейную атаку, у якой трэба адбіць у рабочым прадмесці некалькі дамоў, ператвораных ворагам у каменныя крэпасці. Капітан паціскае плячыма і вяртаецца да стала. «Першы ж, хто высуне нос...» — і замаўкае, пасоўвае па чарцы каньяку прысутнаму тут сяржанту і мне.
— Мы з табой пойдзем першыя, — кажа ён сяржанту. — Пі і кладзіся спаць.
Сяржант лёг. Мы, чалавек дзесяць, застаёмся за сталом. У гэтым наглуха запакляваным памяшканні, адкуль не прасочваецца ні промнік, святло такое яркае, што я жмуруся. Хвілін пяць таму я выглянуў у амбразуру. Падняў анучу, якая маскавала шчыліну, і ўбачыў у змярцвелым ззянні поўні руіны дамоў, у якіх гняздзіліся прывіды. Потым я зноў замаскіраваў шчыліну, і мне здалося, быццам гэтай анучай я сцёр месячны промень, як струменьчык масла. А перад вачыма ўсё яшчэ — зеленаватыя ад поўні крэпасці.
Гэтыя салдаты, што сядзяць тут са мною, напэўна не вернуцца, але яны цнатліва маўчаць пра гэта. Такія атакі — справа звычайная. Для іх чэрпаюць і чэрпаюць з людскіх рэзерваў. Чэрпаюць зерне з жытніцы. Кідаюць жменю за жменяй, засяваюць зямлю.
І мы п'ём каньяк. Справа ад мяне гуляюць у шахматы. Злева жартуюць. Дзе я? З'яўляецца нейкі салдат, ён моцна нападпітку. Пагладжвае касматую бараду і глядзіць на ўсіх расчулена. Слізгануў позіркам па бутэльцы каньяку, адводзіць вочы, і зноў паглядзеў, і ўмольна ўтаропліваецца ў капітана. Капітан ціха пасмейваецца. Той, абнадзеены, смяецца таксама. Лёгкі смех забірае ўсіх гледачоў. Капітан павольна адстаўляе бутэльку ўбок, у позірку спрагненага — роспач. І пачынаецца дзіцячая гульня, нейкая пантаміма, такая непраўдападобная ў густым тытунёвым дыме, у бяссонную ноч, калі цяжэе галава ад стомы і ўжо хутка ісці ў атаку.
Мы ўсцешана бавімся тут, у цяпле, у труме нашага карабля, а звонку ўсё часцей гахкаюць выбухі, быццам б'е штармавая хваля.
Хутка гэтыя людзі пойдуць змываць свой пот, хмель, бруд свайго чакання ў адкрытых водах баявой ночы. Я адчуваю іхнюю гатоўнасць да ачышчэння. А пакуль яны да апошняй хвіліны разыгрываюць пантаміму п'яніцы з бутэлькай. Да апошняй хвіліны зацягваюць партыю ў шахматы. Хай колькі можна працягваецца жыццё! Але будзільнік ужо заведзены і, як на трон, пастаўлены на паліцу. І ён зазвоніць. І тады гэтыя людзі ўстануць, расправяць плечы, зацягнуць рамяні. Капітан выцягне рэвальвер. П'яны працверазее. І ўсе немітусліва рушаць па вузкім калідоры, які паката вядзе ўверх, да блакітнага ад месячнага святла прамавугольніка. Скажуць што-кольвечы сама звычайнае: «Праклятая атака!..» альбо: «Ну і халадэча!»
І кануць у ноч.
Калі той час прабіў, я аказаўся сведкам абуджэння сяржанта. Ён спаў у вэрхале гэтага бліндажа на жалезным ложку. Я глядзеў на спячага. Мне так знаёмы быў гэты сон, зусім не трывожны, а нават шчаслівы. Прыгадаўся першы дзень пасля катастрофы ў Лівійскай пустыні, калі мы з Прэво, прыгавораныя, без кроплі вады, яшчэ не вельмі пакутавалі ад смагі і нам удалося — адным-адзіны раз! — праспаць цэлых дзве гадзіны. І тады, засынаючы, я цешыўся сваёй магутнасцю — цудоўнай уладай адрынуць наяўны свет. Маё цела яшчэ не турбавала мяне, і дастаткова было ўткнуцца тварам у скрыжаваныя рукі, каб забыць усё на свеце і заснуць салодкім сном.
Гэтак спаў і сяржант, ён скруціўся ў клубок — не разбярэш, дзе што; калі прыйшлі будзіць яго, запалілі свечку і ўваткнулі яе ў рыльца бутэлькі, я спачатку толькі і разгледзеў у гэтай бясформнай цёмнай глыбе яго грубыя башмакі. Велічэзныя башмакі з шыпамі і жалезнымі падкоўкамі, башмакі падзёншчыка ці докера.
Абутак гэтага чалавека прызначаўся для цяжкай працы, і ўсё астатняе на ім было яго рабочым рыштункам: падсумкі, рэвальверы, пояс, рамяні. На ім былі лейцы, хамут, уся збруя ламавога каня. У Марока я бачыў у падвалах жорны, якія круцяць сляпыя коні. Вось і тут у трапятлівым чырванаватым святле свечкі будзілі сляпога каня круціць свае жорны.
— Эй, сяржант!
Ён неахвотна варухнуўся, узняў сонны твар, прамармытаў нешта неразборлівае. І павярнуўся да сцяны, не жадаючы прачынацца, забіраючыся ў глыбіні сну, як у спакой мацярынскага ўлоння, як пад глыбокія воды, і то сціскаў рукі ў кулакі, то расціскаў іх, быццам там, на дне, хапаўся за няведама якія чорныя водарасці. Яму трэба было памагчы выблытацца. Мы падселі да яго на ложак, адзін з нас мякка падсунуў сваю руку яму пад шыю і з усмешкай падняў цяжкую галаву. Гэтак у густой цеплыні стайні ласкава тацкаюцца адзін у аднаго пысамі коні... «Эй, дружа!» Ніколі ў жыцці я не бачыў болей пяшчотнай ласкі. Сяржант зрабіў апошняе намаганне вярнуцца ў ціхамірнасць сну, адпрэчыць наш свет з яго дынамітам, смяротнай стомай і ледзяным моракам ночы... але позна. Нешта звонку настойліва патрабавала ўвагі. Гэтак нядзельным ранкам школьны званок няўмольна будзіць пакаранага школьніка. Ён паспеў забыцца пра парту, пра класную дошку і зададзены ў пакаранне ўрок. Яму сніліся вясёлыя гульні на двары; дарма. Званок звініць і звініць і бязлітасна справаджае яго ў царства несправядлівасці дарослых. Гэтак і сяржант паступова асэнсоўваў сваё выматанае стомай цела, гэтае цела, пра якое ён хацеў забыць і якое вельмі хутка, услед за зябкасцю абуджэння, спазнае спярша шчымлівы боль у суставах, потым цяжар збруі, а там — нязграбны бег атакі — і смерць. Не гэтак нават смерць, як ліпкую кроў, у якой упіраешся, слізгаеш далоньмі ў намаганні прыўзняцца, і задыханне, і страшэнны холад, — адчуваеш не гэтак самую смерць, як няўтульнасць апошняга свайго часу. Я глядзеў на сяржанта, і мне прыгадвалася маркота майго ўласнага абуджэння ў пустыні, як цяжка было зноў узвальваць на сябе ношу смагі, сонца, пяску, зноў узвальваць на сябе ношу жыцця — вяртацца ў гэты цяжкі сон, які бачыш не па ўласнай волі.
Але вось сяржант ужо на нагах і глядзіць нам проста ў вочы:
— Пара?
Вось тут і раскрываецца чалавек. Вось тут ён і разбурае ўсе прадказанні логікі: сяржант усміхаўся! Якою радасцю ён цешыўся? Помню, аднойчы ў Парыжы мы з Мермозам і яшчэ некалькі прыяцеляў адзначалі нейкі дзень нараджэння і далёка па апоўначы выйшлі з бара з адчуваннем моташнасці ад таго, што столькі гаварылі, столькі пілі, так нікчэмна стаміліся. А неба ўжо святлела, І Мермоз нечакана сціснуў маю руку, ды так моцна, што аж пазногці ўпіліся. «Паслухай, а вось зараз у Дакары...» У гэты час механікі труць спрасоння вочы і расчахляюць вінты самалётаў, у гэты час пілот ідзе да сіноптыкаў па метэазводку, па зямлі зараз крочаць толькі твае паплечнікі. Неба ўжо ружавела, ужо рыхтавалася свята, але не для нас, ужо рассцілалі абрус, а мы не былі запрошаны на пір. Сёння жыццём будуць рызыкаваць іншыя...
— А тут — гэткі бруд... — закончыў Мермоз.
А ты, сяржант, на якое баляванне запрошаны, вартае таго, каб за яго памерці?
Я ўжо выслухаў тваю споведзь. Ты расказаў мне гісторыю свайго жыцця: ты быў непрыкметны рахункавод дзесьці ў Барселоне, выстройваў у радок лічбы, і цябе не надта кранаў палітычны раскол у тваёй краіне. Але вось пайшоў добраахвотнікам на фронт адзін твой прыяцель, потым другі, трэці, і аднойчы ты ўражана адзначыў у сабе нейкую дзіўную змену: усё, што раней займала цябе, пачало здавацца пустым і нікчэмным. Твае радасці і турботы, твая мізэрная ўтульнасць — усё гэта было з нейкага іншага стагоддзя. Там не адбывалася нічога значнага. І вось прыйшла вестка пра смерць аднаго твайго таварыша, забітага пад Малагай. І справа была зусім не ў тым, што ты ўзгарэўся жаданнем адпомсціць за сябра. Палітыка ніколі не хвалявала цябе. Але гэтая вясціна ўварвалася да вас, у вашыя душы, лёсы, як парыў марскога ветру.
У той ранак адзін з тваіх таварышаў глянуў табе ў вочы і сказаў:
— Пайшлі?
— Пайшлі.
І вы пайшлі.
Ісціну, якую ты не здолеў выказаць у словах, але якая так уладна вяла цябе, памагла зразумець мне вобразы, якія прыйшлі тады на памяць.
Калі дзікія качкі пачынаюць адлятаць у вырай, на ўсім іх шляху пракочваецца па зямлі трывожная хваля. Свойскія качкі, быццам намагнічаныя вялікім лёткім трохкутнікам, пачынаюць няўклюдна падскокваць. Клікі тых, у вышыні, абуджаюць і ў іх нешта даўняе, першабытнае. І вось вясковыя качкі на момант ператвараюцца ў пералётных птушак. У маленькай цвердалобай галоўцы, дзе круцяцца мізэрныя вобразы лужыны, чарвякоў ды птушніку, раптам разнасцежваюцца абшары кантынентаў, іх клічуць вольны вецер і марскія далячыні. Птушка і не падазравала, што ў яе галаве можа ўмясціцца столькі цудаў, — і вось яна б'е крыламі; што ёй зерне, што ёй чарвякі, яна прагне стаць дзікаю качкай...
Асабліва ж ярка прыгадаліся мне газелі: я гадаваў у Джубі газеляў. Мы ўсе там гадавалі газеляў. Мы трымалі іх у лёгкай загарадцы на вольным паветры, бо газелі ж вельмі кволыя і трэба, каб іх увесь час амывалі струмені ветру. Злоўленыя ў маленькім узросце, яны ўсё ж выжываюць і неўзабаве пачынаюць есці з рук. Яны дазваляюць лашчыць сябе, даверліва тыцкаюцца вільготнымі пыскамі ў даланю. І ўжо здаецца, быццам і сапраўды прыручыў іх. Быццам убярог іх ад невядомага смутку, ад якога газелі гаснуць так ціха і так пакорліва... Але аднойчы застаеш іх у тым канцы загона, за якім пачынаецца пустыня, яны ўпіраюцца маленькімі рожкамі ў загарадку. Іх цягне туды як магнітам. Яны не разумеюць, што ўцякаюць ад цябе. Ты прынёс ім малака — яны яго п'юць. Яны яшчэ дазваляюць пагладзіць сябе, яшчэ ласкавей тыцкаюць свае пыскі табе ў далоню... Варта ж табе хоць трошкі адысці, як яны нават нейк весела пускаюцца наўскач і зноў апынаюцца ў тым жа самым канцы загона. І калі не ўмяшацца, яны так і застануцца там, нават не спрабуючы адолець перашкоду — проста будуць панура стаяць, упёршыся рожкамі ў загарадку, пакуль не памруць. Ці гэта наступае іх шлюбная пара, ці гэта звычайная неабходнасць да знямогі скакаць на волі? Яны і самі не ведаюць. Яны трапілі ў палон зусім маленькімі, яшчэ сляпымі. Ім незнаёмыя ні абшары бязмежных пяскоў, ні пах самца. Але ж ты болей кемлівы, чым яны. Ты ведаеш, чаго яны шукаюць, — прасторы, без якой газель яшчэ не газель. Яны прагнуць стаць газелямі і ўволю цешыцца сваімі скокамі. Прагнуць спазнаць прамы, як страла, бег, — сто кіламетраў у гадзіну! — спярэшчаны раптоўнымі выбрыкамі, як быццам то тут, то там з пяску вырываюцца языкі полымя. Якое значэнне маюць шакалы, калі ісціна газеляў у тым, каб палохацца, ад страху яны пераўзыдуць саміх сябе ў галавакружных скоках! Што значыць леў, калі ісціна газеляў у тым, каб пад адным ударам лапы бездыханна ўпасці на распалены пясок! Глядзіш на іх і думаеш: іх спапяляе туга. Туга — гэта неадольная прага няведама чаго... Яно існуе, гэта невядомае і жаданае, але няма слоў, каб акрэсліць яго. А нам, чаго не хапае нам?
Што ты знайшоў тут, на фронце, сяржант, адкуль гэтая спакойная ўпэўненасць, што менавіта тут тваё месца і твой лёс? Можа, ёю адарыла дябе братэрская рука, якая прыўзняла тваю сонную галаву, можа — ласкавая ўсмешка, у якой не спачуванне, а саўдзел? «Эй, дружа!..» Спачуваць некаму — гэта яшчэ быць удвух. Гэта яшчэ быць паасобку. Але існуе такая вышыня адносін, калі ўдзячнасць і спачуванне трацяць сэнс. Калі чалавеку дыхаецца, як вязню, які выйшаў на волю.
Гэткія нераздзельныя былі мы, экіпажы двух самалётаў, калі ляцелі над яшчэ няскораным у той час раёнам Рыа-дэ-Ора. Я ніколі не чуў, каб той, хто пацярпеў аварыю, дзякаваў выратавальніку. Часцей за ўсё мы нават лаяліся, калі з аднаго самалёта ў другі да знямогі цягалі мяхі з поштай: «Свалата! Гэта з-за цябе я пацярпеў аварыю, д'ябал цябе панёс на вышыню дзве тысячы метраў пры лабавым ветры! Ішоў бы ніжэй, як я, даўно былі б ужо ў Порт-Эцьене!» І той, хто дзеля цябе рызыкаваў сваім жыццём, сапраўды адчуваў сябе сама апошняй свалатой. Ды і за што, зрэшты, было дзякаваць яму? Ён таксама меў гэткае ж права на наша жыццё. Усе мы — голле аднаго дрэва. І я ганарыўся табой, маім ратаўніком!
І чаму той, хто рыхтаваў цябе да смерці, павінен быў шкадаваць цябе, сяржант? Усе вы рызыкавалі сабой дзеля іншых. У такія моманты і выяўляецца тая еднасць, якой ужо няма патрэбы ў словах. І я зразумеў, чаму ты пайшоў на фронт, сяржант. Калі ў Барселоне ты быў бядняк, і табе пасля работы было самотна, і не было ў цябе цёплага прытулку, дык тут ты набыў адчуванне паўнаты жыцця, ты прылучыўся да ўсеагульнага; і вось цябе, занядбанца, прыняла ў свае абдымкі любоў.
Смешна ламаць сабе галаву над тым, шчырыя ці не, разумныя ці не былі гучныя прамовы палітыкаў, якія, магчыма, паўплывалі на твой учынак. Раз гэтае насенне ўзышло ў тваёй душы і дало парасткі, значыць, менавіта яны і былі ёй патрэбны. Пра гэта судзіць табе. Глеба сама ведае, якое ёй трэба зерне.
Толькі калі мы знітаваны з нашымі братамі агульнай мэтай, вышэйшай ад нашых прыватных інтарэсаў, толькі тады нам вольна дыхаецца, а жыццё вучыць нас, што любіць — гэта не значыць глядзець адзін на аднаго, любіць — значыць глядзець разам у адным кірунку. Толькі там існуе сапраўднае таварыства, дзе людзі ў адной звязцы ідуць да адной і той жа вяршыні. Іначай чаму ж тады ў наш век — век камфорту — нас агортвае такая бязмежная радасць ад магчымасці падзяліцца ў пустыні апошнім глытком вады? Ці не дробязь гэта перад прароцтвамі сацыёлагаў? А. нам, хто спазнаў шчасце выручаць таварышаў у пясках Сахары, любая іншая ўцеха здаецца проста нікчэмствам.
Магчыма, пагэтаму сучасны свет і пачынае распаўзацца па швах. Кожны спрагнена шукае веры, якая абяцала б яму паўнату душы. Мы палка спрачаемся, словы ў нас розныя, але за імі — тыя ж парываняі і памкненні. Мы рознімся адзін ад аднаго толькі метадамі — пладамі нашых разважанняў, — а не мэтамі: мэты ў нас адны.
Дык не будзем здзіўляцца. Хто ў Барселоне, у падвале анархістаў, пры сустрэчы з гэтай гатоўнасцю ахвяраваць сабой, выручыць таварыша, з гэтай суровай справядлівасцю адчуў аднойчы, як у ім абуджаецца нехта зусім новы, незнаёмы, для таго цяпер існуе толькі адна ісціна: ісціна анархістаў. А каму давялося аднойчы стаяць на варце ў гішпанскім манастыры, ахоўваць перапалоханых укленчаных манашак, той памрэ за царкву.
Калі б заўважыць Мермозу, які бясстрашна рынуўся з вышыні Андаў у даліну Чылі, калі б тады заўважыць яму, што ён не мае рацыі, што нейкі ліст гандляра не варты таго, каб ён рызыкаваў сваім жыццём, Мермоз толькі б усміхнуўся. Ягоная ісціна — той чалавек, які нараджаўся ў ім, калі ён пераадольваў Анды.
Калі вы хочаце пераканаць таго, каму даспадобы вайна, што вайна жахлівая і агідная, не абзывайце яго варварам: перш чым асудзіць, пастарайцеся яго зразумець.
Задумайцеся хоць бы над гэткім выпадкам. Адзін афіцэр з поўдня ў час баёў з рыфамі камандаваў пастом, заціснутым паміж двума горнымі хрыбтамі, дзе знаходзіліся паўстанцы. Аднойчы вечарам ён прымаў парламенцёраў з заходніх гор. Яны належным чынам сядзелі і пілі гарбату, як раптам усчалася страляніна. На пост напалі плямёны з усходніх гор. Капітан загадаў парламенцёрам пакінуць пост, бо трэба ўступаць у бой, але яны адказалі: «Сёння мы твае госці. Бог не дазваляе нам пакінуць цябе...» І яны далучыліся да яго салдат, памаглі абараніць пост і толькі потым вярнуліся ў сваё арлінае гняздо.
А напярэдадні таго дня, калі яны самі збіраліся атакаваць пост, прыслалі да капітана сваіх паслоў:
— Неяк мы дапамаглі табе...
— Гэта праўда...
— Дзеля цябе мы змарнавалі тры сотні патронаў...
— Гэта праўда.
— Справядліва было б вярнуць іх нам.
Не, капітан высакародны, ён не можа пакарыстацца іхняй велікадушнасцю. І ён вяртае патроны, хоць ведае, што страляць будуць у яго.
Ісціна чалавека — тое, што робіць яго чалавекам. Хто зведаў гэткую годнасць узаемаадносін, гэткую сумленнасць у гульні, гэткі дар узаемапавагі — аснову жыцця, той не стане параўноўваць гэтую прыродную. высакароднасць з убогім дабрадушшам дэмагога, які ў знак братэрскіх адносін да тых жа арабаў стаў бы гучна паляпваць іх па плячы, лесцячы ім і адначасна прыніжаючы. Пачніце такому капітану даводзіць ягоную неправату, і ён адкажа вам адно толькі пагардлівым шкадаваннем. І будзе мець рацыю.
Але ў роўнай ступені будзеце мець рацыю і вы ў сваёй нянавісці да вайны.
Каб зразумець чалавека і яго патрэбы, каб спасцігнуць у ім сама галоўнае, не трэба супрацьпастаўляць адна адной вашы відавочныя ісціны. Так, вы маеце рацыю. Усе вы маеце рацыю. Лагічна можна даказаць усё на свеце. Мае рацыю нават той, хто ва ўсіх няшчасцях чалавецтва гатовы абвінаваціць гарбуноў. Дастаткова абвясціць вайну гарбунам — і мы адразу ўспалыхнём нянавісцю да іх. Мы пачнём жорстка помсціць гарбунам за ўсе іх злачынствы. Бо сярод гарбуноў таксама ж ёсць злачынцы.
Каб зразумець, у чым жа сутнасць чалавека, неабходна хоць на момант забыць пра тое, што раздзяляе, бо ўсякая іх тэорыя і ўсякая вера спавадоўваюць цэлы звод непарушных ісцін, а яны спараджаюць фанатызм. Можна размежаваць людзей на правых і левых, на гарбатых і негарбатых, на фашыстаў і дэмакратаў, і любы гэты падзел не абвергнеш. Але ж агульнавядома, што ісціна — гэта тое, што спрашчае свет, а не тое, што стварае вэрхал. Ісціна — гэта мова, якая выяўляе ўсеагульнае. Ньютан «адкрыў» доўга неспасцігальны закон зусім не так, як рашаюць рэбус. Тое, што здзейсніў Ньютан, было творчасцю. Ён стварыў мову, якая можа сказаць і пра падзенне яблыка ў разору, і пра ўсход сонца. Ісціна зусім не тое, што можна даказаць, ісціна — гэта прастата.
Навошта аспрэчваць ідэалогіі? Калі ўсе іх можна даказаць, то ўсе можна і абвергнуць, і ад гэтых спрэчак толькі траціш усялякую надзею на збавенне людзей. А людзі ж вакол і ўсюды імкнуцца да аднаго і таго ж самага.
Мы хочам быць вольныя. Той, хто працуе кіркай, хоча, каб у кожным удары кіркай быў сэнс. Калі кіркай працуе катаржнік, кожны яе ўдар толькі прыніжае катаржніка, але калі кірка ў руках разведвальніка, кожны яе ўдар узвышае разведвальніка. Катарга не там, дзе працуюць кіркай. Яна жахлівая не тым, што гэта цяжкая праца. Катарга там, дзе ўдары кіркай не маюць ніякага сэнсу, дзе праца не злучае чалавека з людзьмі.
А мы хочам уцячы з катаргі.
У Эўропе маецца дзвесце мільёнаў чалавек, якія не бачаць у жыцці ніякага сэнсу, якія жадалі б лепей не нараджацца. Прамысловасць адарвала іх ад таго жыцця, якое пакаленне за пакаленнем вядзе сялянскі род, і замкнула ў агромністых гета, якія нагадваюць сартавальныя станцыі, забітыя шкілетамі чорных вагонаў. Людзі, пахаваныя ў рабочых пасёлках, былі б радыя абудзіцца да новага жыцця.
Ёсць і такія, каго зацягнула ў сістэму шасцерань вузкай спецыялізацыі працы, каму забаронены радасці першаадкрывальніка, веруючага, вучонага. Сяму-таму пачало здавацца, што, каб узвысіць гэтых людзей, дастаткова апрануць іх, накарміць, задаволіць усе іх матэрыяльныя патрэбы. І спакваля вырасцілі з іх мізэрных мяшчан у духу раманаў Курталіна, местачковых палітыкаў, вузкалобых спецыялістаў без якіх-небудзь духоўных запытанняў. Веды ім даліся неблагія, а вось культуры аніякай. Нікчэмны погляд на культуру ў таго, хто мяркуе, быццам яна зводзіцца да завучвання формул. Сама бяздарны студэнт палітэхнікума ведае пра прыроду і яе законы куды болей, чым некалі ведалі Дэкарт і Паскаль. Але ці здольны гэты шкаляр на такую разумовую працу, як яны?
Усе людзі, адны мацней, другія слабей, адчуваюць цьмяную патрэбу ў адраджэнні. Але бывае і так, што прымаюцца памылковыя рашэнні. Вядома, можна ажывіць людзей, апрануўшы іх у якія-небудзь мундзіры. Яны будуць дружна спяваць ваенныя гімны і дзяліцца кавалкам хлеба з таварышам. Яны знойдуць тое, чаго шукалі — пачуццё лучнасці. Але гэты хлеб прынясе ім смерць.
Можна пазвяргаць драўляных ідалаў і ўваскрасіць старажытныя міфы, на аснове даволі грунтоўных доказаў можна ажывіць містыку пангерманізму альбо Рымскай імперыі. Можна ўскружыць галовы немцам выключнасцю нямецкай нацыі і дачыненнем да генія Бетховена. Можна апаіць гэтым усіх — да апошняга качагара. Гэта, вядома, лягчэй, чым у качагары выявіць Бетховена.
Але падобнае кумірства — хцівае кумірства. Той, хто ахвяруе сваім жыццём дзеля навуковага адкрыцця альбо дзеля збавення людзей ад хвароб, нават уласнай смерцю служыць справе жыцця. Магчыма, гэта і прыгожа — памерці за пашырэнне нечых уладанняў, але сучасная вайна знішчае ўсё тое, дзеля чаго яна нібыта вядзецца. Цяпер справа ўжо не ў тым, каб невялікай крывёю адрадзіць цэлы народ. З той пары як вайна вядзецца з дапамогай самалётаў і іпрыту, яна стала проста бойняй. Ворагі заточваюцца пад прытулак муроў, і кожны, хто як можа, ноч у ноч шле эскадрыллі, якія вымотваюць праціўніку вантробы, узносяць у паветра яго жыццядайныя цэнтры, паралізуюць прамысловасць і шляхі зносін. Перамога за тым, хто сканае апошні. І абодва праціўнікі канаюць разам.
Свет стаў пустыняй, і ўсе мы прагнем знайсці ў ёй таварышаў: дзеля таго каб спазнаць смак раздзеленага з таварышамі хлеба, мы і прымаем вайну. Але каб адчуць гэтае цяпло, каб поплеч рушыць да адной і той жа мэты, ні да чаго ваяваць. Вайна ашуквае нас. Нянавісць не можа ўзвялічыць радасць агульнага натхнёнага руху.
Навошта нам ненавідзець адзін аднаго? Мы ж адна сям'я, нас кружыць адна і тая ж планета, мы экіпаж аднаго карабля. Добра, калі цывілізацыі ўступаюць у спрэчкі дзеля росквіту больш дасканалых чалавечых арганізацый, але жахліва, калі яны пажыраюць адва адну.
А каб вызваліць нас, дастаткова ж толькі памагчы нам усвядоміць усеагульную мэту і пачаць шукаць тыя повязі, якія з'яднаюць усіх. Доктар пры аглядзе хворага не слухае стогнаў: доктару важна вылечыць чалавека. Доктар служыць законам усеагульнага. Ім служыць і фізік у роздуме над сваімі неверагоднымі ўраўненнямі, з дапамогай якіх ён спасцігае і атам, і касмічную туманнасць. Ім служыць і звычайны пастух. Бо хай толькі той, хто сціпла пасе пад зорным небам з паўтузіна авечак, асэнсуе сваю працу, — і вось ён ужо не проста слуга. Ён — вартавы. А кожны вартавы ў адказе за ўсю дзяржаву.
Ці вы думаеце, што пастух не імкнецца асэнсаваць сябе і сваё месца ў жыцці? Калі я быў на мадрыдскім фронце, я наведаў там адну школу, размешчаную на ўзгорку за пяцьсот метраў ад акопаў, абнесеную невысокай каменнай сцяною. У гэтай школе адзін капрал выкладаў батаніку. У грубых руках капрала была кветка маку, ён асцярожна разнімаў пялёсткі і тычынкі, і з усіх бакоў з акопнага бруду пад грукат снарадаў да яго сцякаліся зарослыя бародамі паломнікі. Яны абступалі капрала, сядалі проста на зямлю і, падпёршы кулакамі падбародкі, уважліва слухалі. Яны супілі бровы, сціскалі зубы, яны не надта разумелі тлумачэнне настаўніка, але ім сказалі: «Вы — цёмныя, вы звяры, вы толькі выпаўзаеце са сваіх бярлогаў, трэба даганяць чалавецтва!» І цяжкай хадою яны спяшаліся наўздагон.
Толькі калі мы асэнсуем сваю ролю на зямлі, хай нават сама сціплую і непрыкметную, толькі тады мы будзем шчаслівыя. Толькі тады мы зможам жыць і паміраць спакойна, бо тое, што надае сэнс жыццю, надае сэнс і смерці.
Смерць такая лагодная, калі яна — натуральны зыход, калі стары правансальскі селянін у канцы свайго панавання аддае сынам у спадчыну сваіх коз і свае алівы, каб сыны ў свой час перадалі іх сынам сваіх сыноў. У сялянскім родзе чалавек памірае толькі напалову. Настае час, і жыццё разлушчваецца, як спелы струк гароху, і аддаюцца зёрны.
Аднойчы мне давялося стаяць з трыма сялянамі ля смяротнай пасцелі іхняй маці. Гэта было горка, што казаць. Другі раз ірвалася пупавіна. Другі раз развязваўся вузел: той,што нітуе адно пакаленне з другім. Трое сыноў апынуліся ў вялікай самоце, яны раптам спасціглі, што цяпер навек пазбаўлены сямейнага стала, за якім на свята збіралася ўся сям'я, таго магніту, які ўсіх іх прыцягваў. Але мне бачылася, што тут не толькі рвуцца повязі, але і паўторна даецца жыццё. Бо кожны з сыноў у сваю чаргу стане галавою роду, патрыярхам, вакол якога будзе збірацца сям'я, а калі настане час, і ён у сваю чаргу перадасць руль кіравання дзятве, якая гуляе зараз на падворку.
Я глядзеў на маці, на старую сялянку са спакойным і суровым тварам, на яе туга сціснутыя вусны — не твар, а маска, высечаная з каменю. І ў ім я пазнаваў рысы сыноў. Іхнія твары — злепак з гэтай маскі. Гэтае цела фармавала іхнія целы — выдатна вылепленыя, моцныя, мужныя. І вось яно ляжыць, пазбаўленае жыцця, але гэта змярцвеласць абалонкі, з якой дасталі спелы плод. І ў сваю чаргу яе сыны і дочкі з плоці сваёй злепяць новых людзей, сваіх нашчадкаў. У сялянскім родзе не паміраюць. Маці памерла — няхай жыве маці!
Так гэта балюча, але так проста і натуральна — мерны поступ роду: пакідаючы на шляху адну за адной тленныя абалонкі пасівелых працаўнікоў, пастаянна абнаўляючыся, рухаецца ён да няведамай ісціны.
Вось чаму ў той вечар у голасе пахавальнага звону, што плыў над вёсачкай, мне чулася не роспач, а затоеная пакорлівая радасць. Звон, які адной і той жа мовай ганараваў і хаўтуры і народзіны, зноў абвяшчаў пра змену пакаленняў. І глыбокае супакаенне зыходзіла ад гэтага гімна ў гонар заручын сціплай старой працаўніцы з зямлёй.
Гэткім чынам, — паволі, як расце дрэва, — з пакалення ў пакаленне перадаецца не толькі жыццё, а і свядомасць. Якое дзівоснае ўзыходжанне! З расплаўленай лавы, з зорнага цеста, з жыватворнай, цудам аплодненай клетачкі выйшлі мы — людзі — і паступова ўзнімаліся ўсё вышэй, ступень за ступенню, і вось мы пішам кантаты і вымерваем сузор'і.
Маці перадала не проста жыццё: яна навучыла сваіх сыноў роднай мове, яна даверыла ім так марудна — стагоддзямі — збіраны скарб, духоўную вотчыну, якую сама атрымала ў спадчыну — сціплы запас традыцый, паняццяў і казак, усё, што розніць Ньютана і Шэкспіра ад пячорнага чалавека.
Той голад, што пад абстрэлам гнаў гішпанскіх салдат на ўрокі батанікі, што гнаў Мермоза да Паўднёвай Атлантыкі, а яшчэ некага — да вершаў, азначае, што працэс нашага развіцця далёка не завершаны і што нам яшчэ неабходна зразумець саміх сябе і сусвет. Нам неабходна перакінуць сходкі праз ноч. Не разумеюць гэтага толькі тыя, чыя мудрасць — абыякавасць, хто жыве толькі для самога сябе; але такая мудрасць — нікчэмны падман! Таварышы, таварышы мае, будзьце сведкамі: калі мы адчулі сябе шчаслівымі?
І вось на апошніх старонках гэтай кнігі мне зноў прыгадваюцца ссівелыя чыноўнікі — нашы суправаджальнікі на золку таго дня, калі нам нарэшце ўпершыню даверылі паштовы самалёт і мы рыхтаваліся стаць людзьмі. Яны таксама былі падобныя на нас, толькі яны не ведалі, што яны галодныя.
Надта шмат у свеце людзей, якім ніхто не дапамог прачнуцца.
Некалькі гадоў таму, у час адной доўгай паездкі па чыгунцы, мне захацелася агледзець гэтую дзяржаву на колах, у якой я невылазна сядзеў ужо трое сутак — вязень несціханага перастуку і грукату, быццам марскі прыбой варочаў гальку, і мне не спалася. Я падняўся. Было каля гадзіны ночы. Я прайшоў увесь цягнік з канца ў канец. Мяккія спальныя вагоны былі пустыя. Вагоны першага класа таксама пуставалі.
Затое вагоны трэцяга класа былі забіты сотнямі вытураных з Францыі польскіх рабочых, якія вярталіся ў сваю Польшчу. У калідорах мне даводзілася пераступаць цераз змораных сном людзей. І ў адным з вагонаў я прыпыніўся. У гэтым вагоне без перагародак, які ў святле начнікоў нагадваў казарму ці прыёмную паліцэйскага ўчастка, перада мной варушылася сапраўднае качэўе, штурханае і тасаванае рухам цягніка. Цэлы народ, апанаваны цяжкім сном, які вяртаўся ў сваю галечу. Буйныя паголеныя галовы пакалыхваліся на голых лаўках. Усе — мужчыны, жанчыны, дзеці — мерна калыхаліся туды-сюды, быццам іх нават і ў забыцці не адпускалі вэрхал і калатня жыцця. Нават сон не быў ім надзейным прытулкам.
Эканамічныя прылівы і адлівы шпурлялі іх з аднаго канца Эўропы ў другі, яны страцілі свой дамок у дэпартаменце Нор, невялічкі садок, тры вазоны герані, якую я некалі бачыў у вокнах польскіх шахцёраў, і мне здавалася, яны напалову страцілі і чалавечы воблік. Яны пахопліва ўвязалі ў клункі толькі кухонны посуд, прасціны ды дзяружкі, захапілі толькі нейкія ўбогія манаткі. А ўсім тым, што яны сапраўды любілі і песцілі, што ім патрапіла прыручыць за чатыры-пяць гадоў жыцця ў Францыі — катам, сабакам і геранню, — давялося ахвяраваць, і яны везлі з сабою адны гэтыя кухонныя чарапкі.
Немаўлятка ссала грудзі маці, такой стомленай, што здавалася, яна спала. Сярод недарэчнасці і вэрхалу гэтага бадзяжніцтва перадавалася дзіцяці жыццё. Я паглядзеў на бацьку. Цяжкі і голы, як камень, чэрап. Цела, скурчанае ў нязручным сне, засунутае ў рабочую спяцоўку — адны бугры ды перапады. Не чалавек, а куча сырой гліны. Так уначы на лаўках крытага рынку бясформна валяюцца бяздомныя бадзягі. І я падумаў: галеча, бруд, выродлівасць — справа зусім не ў гэтым. Пазнаёміліся ж аднойчы гэты чалавек і гэтая жанчына, і мужчына ж, напэўна, усміхнуўся жанчыне: напэўна ж пасля работы ён прыносіў ёй кветкі. Нясмелы і нязграбны, ён так баяўся, магчыма, што яму скажуць «не». А ёй, упэўненай у сваёй прывабнасці, з чыста жаночай какетлівасці, магчыма, прыемна было яго памучыць. І ён, ператвораны цяпер у нейкую машыну, толькі і здольную капаць ці каваць, адчуваў тады ў сваім сэрцы дзівосную салодкую трывогу. І проста розуму недаступна, як жа яны абое сталі гэтымі кучамі гліны. Праз якія страшныя жорны прайшлі яны, пад які штампавальны прэс трапілі? Жывёла і на старасці захоўвае сваю прывабнасць. Чаму ж скасавалася такая цудоўная гліна, з якой вылеплены чалавек?
І я рушыў далей між гэтага народу, чый сон быў трывожны, як заклятая мясціна. Ад хрыплага сапення, няўцямнага жаласлівага мармытання, шоргату грубых башмакоў, калі сонны, навярэдзіўшы адзін бок, пераварочваўся на другі, трапятаў глухі, бясконцы шум. А за ўсім гэтым — несціханы рокат, быццам варочаецца галька пад ударамі прыбою.
Сядаю насупраць спячай сям'і. Паміж мужам і жонкай, сяк-так прымошчанае, спала дзіця. Але вось яно паварочваецца ў сне, і ў святле начніка я бачу ягоны твар. Ах, які цудоўны твар! Ад гэтай пары нарадзіўся дзівосны залаты плод. З гэтага цяжкага ярма нарадзіўся такі цуд зграбнасці і прывабнасці. Я глядзеў на пукаты лобік, на мяккія прыпухлыя вусны і думаў: вось твар музыканта, вось маленькі Моцарт, вось дзівосная абяцанка жыцця. Ён зусім як маленькі прынц з нейкай казкі: даць бы яму належны догляд, выхаванне, асвету — і ён апраўдаў бы сама смелыя надзеі! Калі ў садзе пасля доўгіх пошукаў выведуць нарэшце новы гатунак ружы, дык усіх садоўнікаў ахоплівае хваляванне. Ружу пераносяць у асобнае месца, ружу даглядаюць і песцяць. А людзі растуць без садоўніка. Маленькі Моцарт, як і ўсе, трапіць пад той жа страшэнны штампавальны прэс.
І стане цешыцца гнюснай музыкай нізкапробных корчмаў.
Моцарт асуджаны.
Я вярнуўся ў свой вагон. Я думаў: гэтых людзей зусім не трывожыць іхняя доля. Але, не жаль, не спачуванне мучыць мяне. Што плакаць над незагойнай ранай? Параненым яна не баліць. Бо паранены, панявечаны не асобны чалавек, а цэлае чалавецтва. І не веру я ў шкадаванне. Мяне мучыць клопат садоўніка. Мяне мучыць не гэтая галеча — у рэшце рэшт людзі звыкаюцца з галечай, як з лянотай. На ўсходзе шматлікія пакаленні жывуць у гразі, і гэта ім падабаецца. Тое, што мучыць мяне, нельга загаіць бясплатнымі супамі. Нясцерпная невыродлівасць гэтай бясформнай, скалечанай чалавечай гліны. Нясцерпна тое, што ў кожным з гэтых людзей, мажліва, забіты Моцарт.
Адзіна Дух сваім дыханнем на гліну здольны стварыць з яе Чалавека.