Клеманс Свірыд навязаў да слупка карову і, прыжмурыўшыся, зірнуў на ўсход. Проста перад ім ляжала вялікае возера. Хвалі адна за адной з кволым плёскам аблізвалі нізкі бераг. Чырвоныя праменні толькі ўзышоўшага сонца, як у люстры, адбіваліся ў воднай роўнядзі і сляпілі вочы. Ледзь чутна шумелі чароты. Над імі праляцела адзінокая кнігаўка і знікла ў ранішняй смузе, што ледзь прыкметна вісела над возерам.
Раніца была свежая, і буйная раса шчыпала босыя ногі. Клеманс павярнуўся да каровы і сказаў ёй па-сяброўску:
— Грызі, грызі...
Ён выняў вялікі капшук з тытунём, скруціў цыгарку, узяў яе ў губы, але задумаўся і, не прыпаліўшы, паволі пайшоў па поплаве ў бок да лесу, што стаяў недалёка нерухомы, нібы сонны.
На душы было неспакойна.
А чаго?!
Клеманс не адразу разабраўся ў гэтым складаным пытанні.
Доўгія выцвілыя вусы яго натапырыліся, пасівелыя бровы ўзняліся і перасунуліся на лоб, нібы ад здзіўлення, але ў вачах свяціліся бездапаможнасць і разгубленасць. Ведаў, што сёння нядзеля, дома жонка пячэ аладкі, трэба ісці снедаць... Але ногі, от каб ты спрахла, мімаволі пацягнулі да лесу. А мо гэта была прывычка, от так кожны раз, навязаўшы карову, зайсці ў лес, паглядзець, ці ўсё там у парадку, пацешыць сваё сэрца.
Прывычка. Ох, і многа ж да чаго прывыкае чалавек у жыцці. Ох, і многа... І як цяжка бывае адвыкаць...
— Бом... Бом...
Нуднае дзынканне з касцёла напомніла яшчэ аб адной прывычцы, і ў Клемансавай галаве ўсё канчаткова пераблыталася. Ён выплюнуў з рота замусоленую цыгарку, але адчуў, што ўсярэдзіне ляжыць нешта такое горкае і пякучае, чаго ніяк нельга выплюнуць.
— Бом... Бом...
«Ах, даруй, святы божа... Ужо два тыдні, як не быў у касцёле. Учора вечарам цвёрда рашыў, што сёння сходзіць, і от...»
І цяпер яму ўсё стала ясна і зразумела.
«Ах, божа мой».
Клеманс стаяў перад ім — сваім лесам. Маўклівы, нерухомы, ён нібы вабіў Клеманса да сябе. Не густы, але малады. Невялікі, але так спраўна дагледжаны...
«Божа мой, божа... У мяне быў лес».
Але справа не ў тым, што ён быў. Справа ў тым, што яго ўжо няма... І ніколі не будзе. І гэта Клеманс зразумеў па-сапраўднаму. Цяпер ужо ён — наш...
Гэта ж учора Харэвічава Луцэя паказвала пальцам на Клемансаў лес і гаварыла такой самай халеры, як сама:
— Дык што ж, калі ссельвацца? А то жывём, як ваўкі. Калі якое бервяно і прыгніло, то замяніць можна, вунь жа наш лес!
«А каб табе бельмы павылазілі! Убачыла ты «наш лес». Чаму ты не бачыла яго тады, як я на паўтары дзесяцінах круціўся, а ты на цэлых трох раскашавалася. Па заробках валачыўся, а не зглуміў ляска, збярог... А ён цяпер табе ў вока ўлез...»
Можа, гэтыя Луцэіны словы і прымусілі Клеманса востра адчуць сваю страту. У калгас ён уступіў разам з усімі, зімой. Аднак да гэтага часу ён не задумваўся над тым, што яго лес стаў цяпер калгасны. Пра гэта не было гутаркі. Калі патрэбен быў возік дроў, то Клеманс не шукаў леснікоў, не пытаў дазволу на дровы з казённага лесу, а запрагаў каня і ехаў у свой лес.
Тады не было гутаркі аб будаўніцтве. А цяпер бабы ды маладыя ўсе вушы пратрубілі аб ссельванні. Ужо і план новага пасёлка складзены. Ужо калгас будуе конны двор. Сын казаў, што ўчора на праўленні гаварылі аб пабудове тока. «Ліха ж на іх... у іх ад гутаркі да справы вельмі коратка. Учора пагаварылі, а сёння пачнуць будаваць...» Усё гэта і падняло трывогу ў Клемансавай душы: «Дабяруцца яны да майго лесу, як пан бог святы...»
І вось ён стаіць пры лесе, а сэрца яго млее ад нэндзы. Ногі яго дрыжаць і падгінаюцца.
Клеманс паціху ступіў у лес. Спыніўся. Задраў галаву, аж шапка з’ехала на патыліцу. Папраўдзе, не трэба было так задзіраць, бо не вельмі ўжо высокія дрэвы раслі ў гэтым гайку, але Клеманс заўсёды яе задзіраў, калі спыняўся ля дрэва, якое пераганяла другіх у сваім росце.
Добра... Нейкім салодкім цяплом на хвіліну аблілося сэрца.
Клеманс нагнуўся, падняў сухую галінку і панёс перад сабою. Выцяў нагу аб пянёк, але нават не зірнуў на яго. Падняў другую галінку... і раптам спыніўся: галінкі пападалі з рук. «О, маці божа... Хто ж гэта так нашкодзіў...» Зложанае ў кучу ля свежага пеньчука, ляжала такое ж самае свежае галлё. І пянёк, абліты смалою, нібы жаліўся на сваю горкую долю.
Клеманс стаяў, як укопаны.
— Бом... Бом...
«А, халера... хоць вушы затыкай...»
Але такая благая думка спужала Клеманса, ён скоранька перахрысціўся і зрабіў замілаваны твар, палажыў далонь на далонь і пачаў шаптаць «Ойча наш». Аднак не скончыў малітвы: далоні сціснуліся ў кулакі. «Хто ж гэта нашкодзіў?..»
Клеманс пачаў перабіраць суседзяў і спыніўся на Болесю Сурвіле. Ён яшчэ і за старым ладам краў Клемансаў лес. «І заўсёды выбера лепшае дрэва, каб яму рукі пакруціла...»
І тут ён заўважыў прагалак. «Не, такіх прагалкаў не было ў маім лесе». Клеманс ведаў лес, як сваю хату. Ён хацеў яшчэ не верыць, што і там, у гэтым прагалку, парубка... Але калі падышоў бліжэй, млявасць агарнула яго сэрца, перад вачыма залёталі мухі... Тры пні...
Клеманс у знямозе апусціўся на зямлю і, нахіліўшы галаву, заплюшчыў вочы. Дык, значыць, нездарма балела сэрца... Яно чула гэтую бяду.
І ў яго галаве паплыло ўласнае жыццё, ад тых часоў, калі ён стаў уласнікам лесу.
Чацвёра было іх у бацькі братоў ды тры сястры. А зямлі на ўсіх дзве дзесяціны. Раскашэльвайся як хочаш, каб не абдзяліць сыноў.
Пара ўжо было жаніцца Клемансу, але не было куды жонку прывесці. Дома ніколі не жыў, усё парабкаваў у маёнтках. У пана Скірмунта, у пана Драздоўскага, у пана Скурскага... Нават забыў усіх паноў, на якіх аддаў свае маладыя гады. Зашмат іх было... паноў гэтых...
Жаніцца, каб і жонка парабкавала... Ды хто ж пойдзе за дзецюка, у якога ні кала ні двара. Хіба такая самая парабчанка... І была такая, калі па праўдзе сказаць... Мо праз яе і на нядзелю не прыходзіў дадому Клеманс. Аднойчы ў суботу вечарам меншая сястра прыбегла ў Шэметава з бацькавым загадам.
— Тата клікаў, Клеманс. Трэба, каб ты сёння прыйшоў.
І Клеманс прыйшоў. Але вечарам нічога не сказаў бацька. У нядзелю пасля снедання запытаў:
— А ці не пара ўжо табе, хлопча, сваю гаспадарку заводзіць?
Клеманс здзіўлена зірнуў на бацьку:
— Чаго вытрашчыўся! Я кажу, што табе жаніцца пара.
Клеманс успомніў Юзю з Шэметава, што працуе ў сыраварні пана Скірмунта, і падумаў, што бацькава прапанова не дурная і яму па душы... Але, агледзеўшыся, ён усміхнуўся горкай усмешкай. А дзе ж дзенеш жонку? Хіба на павадку за сабой вадзіць? Хата бітком набіта, аж дзверы не зачыняюцца. Днём яшчэ нічога, а на ноч як збяруцца дзевяць душ, дык хоць ілбамі стукайся...
— Ты не выскаляйся. Я табе справу кажу.
— Якая гэта справа, тата! Так сабе, глупства, а не справа. Хто за мяне, за голага, пойдзе?
— Ты маўчы! Я ведаю, што кажу! Вунь Тарэза Шпакова...
Клеманс не даў дагаварыць бацьку:
— Кульгавая Тарэза... Кумельган...
— А ты хто? Ты голы! А стары Шпак пасаг дае: паўтары дзесяціны пахаці і паўтары лесу! — і бацька падняў угару палец.
Гэта навіна як абухом па лбе выцяла Клеманса.
Тарэза Шпакова — перастарак, кульгавая, адна нага карацей за другую. За тое і празвалі яе Кумельганам... Ніхто не сватаўся да яе, хоць бацька і даваў добры пасаг.
— І яшчэ патаргуюся,— цвёрда гаварыў бацька,— карову дасць, каняку... Нідзе не дзенецца, і грошай дасць, бо Шпачыха ўжо шыю яму перагрызла з гэтай Тарэзай... Гаспадарка адразу! Далібог!
— Не, тата... Гэтага не будзе.
Бацька ссутуліўся, гнеўна зірнуў на сына.
— Не хочаш? Век парабкаваць думаеш?.. А мо там якая дворная лайдачка знайшлася? Што ж, самая будзе пара. Парабкуй. Я Вінцэся ажаню на Тарэзе. (Вінцэсь быў Клемансаў брат, маладзейшы на два гады.)
— Няўжо Вінцэсь дурней за мяне?
— Разумней.
Такім чынам Клеманс стаў гаспадаром...
Не лёгка гэта зрабілася. І калі бацьку было цяжка ўломваць старога Шпака, каб даў коніка, ды кароўку, ды грошай на гаспадарку, ды даводзіць дурному Клемансу, што шчасце само лезе ў яго рукі, то Клемансу было ў сто разоў цяжэй. Пакутавала яго душа ў доўгія начныя часы, рукі не браліся за работу днём. І ўсё-такі гэта адбылося.
Паўтары дзесяціны пахаці і паўтары лесу. Кароўка з трыма цыцачкамі і кульгавы пярэсты конь-ламачына, падобны да сталюгі...
— Няўжо ў твайго бацькі ўсе такія коні? — запытаў у жонкі Клеманс, прывёўшы гэтую сталюгу ў свой двор.
— Гэтую падлу прывёў да нас Іцка перад самым вяселлем... — ціха адказала жонка, коўтаючы слёзы.
І яна яшчэ нешта хацела сказаць, але не пасмела і, закрыўшы далонямі твар, паціху пайшла дахаты. Клеманс зірнуў на яе так, што здалося самому — агонь пасыпаўся з вачэй. «Кумельг, Кумельг... Знарок падстроіў Шпак: аддаў кульгавую дачку і ў дадатак да яе трохногую здыхляціну». І зразумеў Клеманс, што затанна прамяняў ён сінія Юзіны вочы... Яны на міг зірнулі на яго з такім страшным дакорам, што захацелася заплакаць...
Усё гэта дайшло да яго цяпер, як далёкі-далёкі сон.
Аднак зжылося. І жонка папалася нядрэнная — ціхая і працавітая. Ніколі не пярэчыла, усё старалася дагадзіць.
І шмат яшчэ чаго ўспомніў Клеманс. Колькі папрацавана, ды не сабе, колькі пераношана на гарбу, ды не ў сваю хату. Уся маладосць па панскіх маёнтках раскідана, уся сіла растрэсена там. Бо хіба гаспадарка — паўтары дзесяціны? А пакуль пабудаваўся, пакуль купіў ладную каняку, бо пасажная не дажыла да зімы. І ніколі не бачыў чалавечага жыцця... І ўсё-такі нешта было, што хоць крышку дапамагала жыць. Гэта быў лес. Ён заняў Клемансава сэрца і ніколі не выходзіў з думак...
Як ён бярог і даглядаў яго. Як прыемна было думаць, што ён, Клеманс Свірыд, калі захоча, то палову яго зрэжа і прадасць. А то ўздумае і ўвесь зрэжа, і тады ў яго ўдвая будзе пахаці, і тады па баку заробкі.
Але нашто зводзіць лес! Няхай ён расце і радуе людскія вочы. Бо нічога прыгажэйшага няма на зямлі, як лес.
І як прыемна было, калі чалавек запытае ў суседа: «А што гэта там за гаёк, па-над возерам?» І сусед адкажа: «Гэта лес Клеманса Свірыда».
Клеманс на дровы і на іншую патрэбу ссякаў толькі самыя заскарузлыя дрэвы. Падцярэбліваў знізу, збіраў на доле ламачча. Якія гэта былі шчаслівыя хвіліны, калі Клеманс мог сказаць у гурце мужчын:
— Але ж развялося зайцоў у маім лесе, проста з-пад кожнага куста скачуць.
Або:
— Толькі я заехаў у лес, а мне насустрач нешта шэрае... Гляджу — воўк. Мабыць, недзе логава зрабіў у маім лесе.
Ухмыляліся мужчыны. Болесь Сурвіла рагатаў:
— Ох і пушча ж у цябе, Клеманс! Ты паглядзі, мо там і мядзведжая бярлога ёсць, то аблаву зробім!..
На такія словы Клеманс не зважаў... «Эт, ведама, людзі зайздросцяць». Бывала, у нядзельку любіў Клеманс з кошыкам схадзіць у лес. Там казлячок, там сыраежка, а іншы раз і баравічок. Тады Клеманс хваліўся: «У маім лесе столькі нарасло баравікоў, што проста хоць возам вазі».
І не ў тым справа, што баравікоў там было толькі два, а зайцоў і зусім не было, толькі след іх убачыў Клеманс, і воўк ліха яго ведае адкуль ішоў... Ды ці воўк гэта быў? Надта ён быў падобны да сабакі... Справа ў тым, што Клемансу хацелася, каб усё гэта было. Але хутка прыйшоў чорны дзень.
У 1914 годзе пачалася імперыялістычная вайна. Казна спілавала ўвесь Клемансаў лес на акопы, на дротавыя загароды... Замест лесу тут застаўся маладнячок, які не годны быў нават на калы.
Гэта быў не толькі чорны дзень. Гэта былі чорныя гады. Мо ўзараў бы з тугі гэты лясок Клеманс Свірыд, але прыйшлося ісці на фронт.
І калі вярнуўся дахаты праз тры гады з прастрэленым плячом, то ўбачыў: падраўняўся маладнячок, падрос.
І зноў надзея ажыла ў сэрцы. Гадаваў лясок. І па меры таго як ён рос, расла і радасць.
У Айчынную вайну зусім бы пагібель прыйшла Клемансаваму лесу, каб не партызаны. Хадзіў тут з сваім атрадам Станіслаў Урбан, цяперашні старшыня калгаса. Паспрабавалі было немцы наскочыць сюды, але скора вылецелі з пабітай мордай...
А цяпер!..
Клеманс устаў і паціху рушыў назад.
«Цяжка прывыкаць да новага... Можа, яно і добра будзе, калі прывыкнеш, а пакуль прывыкнеш... От і конік. Калгасны, але нібы свой. Калі на працу куды, то свайго запражэш. І нораў яго ведаеш, і дагледзіш як трэба...»
Ад возера віднеліся хутары, раскіданыя між палёў і пералескаў. З коміна яго хаты ішоў дым. Дзіўна было, што яшчэ рана, бо ў лесе, калі перадумаў усё сваё жыццё, здавалася, што прайшлі гады. Нібы нанава іх перажыў. Прыйшла думка аб ссельванні і нібы кавалачак радасці прынесла: «Весялей будзе ў гурце, бо не так адчувацьме чалавек сваю адзіноту».
Прайшоў па сцежцы, ні на што не звяртаючы ўвагі, і спыніўся ля зруба новай калгаснай канюшні. Спыніўся і плюнуў: «Куды гэта нячыстая сіла мяне водзіць! Такі круг зрабіў». Агледзеў зруб гаспадарскім вокам. «Спраўна робяць, няма чаго казаць! Але ж і веліч! Ох, і веліч... Як пан бог святы, большая, як у Скірмунта! Дзе там, у два разы! О, гэта ж наша канюшня! Мой сын яе будуе!..»
Нават радасць на нейкае імгненне адбілася на твары. Але зноў спахмурнеў Клеманс Свірыд. «Скора кончаць... От тады і каня не замкнеш у свой хлеў».
Ён абышоў наўкруг увесь зруб, і погляд яго спыніўся на бярвеннях. Чатыры хвоі... Свежыя, толькі з лесу, але ўжо абкораныя і гладзенькія, як свечкі. «Мае!» — пазнаў Клеманс.
Нарэшце ён апынуўся на сваім прыгуменні. Зірнуў на адрыну, і яшчэ большы жаль агарнуў яго. «Дурань, дурань... Як бот, як палена... Бярог, гадаваў лес. На адрыну толькі слупы паставіў, а сцены прутамі ды голлем перавіў. Пляцень зрабіў, а не сцены... Хата ўжо старая, краніся перасыпаць, дык уся, як парахня, пасыплецца. Не ўмеў паставіць новую... І чалавек меў свой лес...»
Праўду казаў пан ксёндз... Казаў: «Не лезь, пане Клеманс, у калгас. Пачакай крыху. Туды шырока адчынены дзверы, ніколі не спознішся». Не паслухаў. А ўсё праз сынка. «Брыдка нам быць ззаду, тата». Ну от, цяпер наперадзе...
І ўжо дарогу да касцёла пачаў забываць...
У хаце ён адразу ў знямозе апусціўся на лаву. Сын сядзеў за сталом, чытаў газету.
— Тата, у Карэі пачалася вайна,— паведаміў ён бацьку.
Клеманс адвярнуўся ад сына. Жонка стаяла ля печы.
— І дзе ты быў цэлую раніцу! Увесь дзень у печы паліцца. Цяпер жа не зіма, каб па два разы дроў у печ закідаць.
— Палі, не шкадуй гэтых дроў...— выціснуў Клеманс.
Жонка падышла да шафы, выняла масла, паставіла на стол.
— Снедай, Клеманс, а то аладкі пастынуць.
— Палі, кажу, не шкадуй... Шкадаваў лішняе палена ў печ закінуць... А цяпер лес сякуць, не пытаюцца ў Свірыда, ці можна...
Сын усміхнуўся і зірнуў на бацьку. Клеманс уз’еўся:
— Зубы прадаеш, кпіш з бацькі!
— Калгасны лес, тата.
— Ага, калгасны! Дзякую, сынок, за навіну. Каб таму рукі пакруціла...
— Гэта я ссек чатыры хвоі. Неабходны былі на будаўніцтва.
— Ты ссек!
От гэта і сапраўды была навіна... Ён думаў, што ў сваёй сям’і ён стрэне спачуванне. Разам з ім пабядуюць ды патужаць яго родныя. Аж яно, бачыш, як выходзіць... Сын крутануўся і ўжо за дзвярыма, дачка да люстры прыліпла, хоць аддзірай, а жонка нават не абазвалася.
І адчуў Клеманс вялікую тугу ў сваім сэрцы. Ён не дакрануўся да аладак. Выйшаў у сені і прылёг на ложак...
— Бом... Бом...
Успомніў, як хораша іграе ў касцёле арган, як урачыста льецца напеў святой музыкі... На душы тады становіцца так цёпла і соладка, што аж цела робіцца лёгкім і імкнецца ўгару, нібы спадае з яго ўвесь цяжар і бруд пакутнага чалавечага жыцця...
* * *
Сонца падбіралася на поўдзень, калі Клеманс выйшаў з дому. У руках яго быў кіёк, на нагах салдацкія чаравікі, праслужыўшыя Клемансу з чатырнаццатага года. Мала насіў іх на нагах, усё больш у руках.
Штаны надзеў таксама другія — вынашанае афіцэрскае галіфэ, страціўшае колер, з такімі вузкімі калашынамі, што трымалі лыткі, як у абцугах. Напрамак Клеманс узяў на Шэметава. Не ў касцёл. Бо які дурань ідзе ў касцёл, калі людзі ідуць з касцёла.
Дарога вяла праз яравы палетак між хутароў, што стаялі воддаль у зялёным аўсяным моры. І па гэтым моры цёплы вецярок ганяў бясконцыя хвалі. Клеманс безудзельна паглядаў на акаляючае хараство і багацце. Ён не заўважаў, што авёс ужо закаласіўся, што пышныя венічкі каласкоў скора нальюцца буйнымі зярнятамі і нахіляцца долу сваімі залатымі пацеркамі. І тады іначай заспявае пад ветрам неабсяжны яравы палетак. Квалейшыя і танчэйшыя гукі будуць чутны ў яго шуме.
Раптам увагу яго прыцягнула невялічкая раслінка з трыма круглымі лісцікамі. Ён нагнуўся да яе і сарваў. «Канюшына!»
Клеманс цяпер зусім забраўся ў авёс. Ён уважліва ўглядаўся ўніз, і губы яго шапталі: «Канюшына! Канюшына! Узышла ж такі... І густа ж, густа...» Ён разагнуўся і ўздыхнуў з нейкай палёгкай. Зірнуў наўкол сябе: палетак разгарнуўся перад ім, нібы бясконцы зялёны абрус.
«Абшар...— прашаптаў Клеманс.— Як у Скірмунта! Як святы пан бог — больш! І лепш! І канюшына! А ксёндз...» Клеманс успомніў, як гэты тоўсты і круглы чалавек з гладка выбрытым тварам казаў яму: «Пане Клеманс! Наша зямелька родзіць... Дзенькуе пану богу... Але от пабачыце, як пасее калгас! Нічога не вырасце... Сам пан бог не даруе гэтага людзям і дае такую прыроду... І ўсё гіне марна. Бо не ўгодна пану богу такая праца...»
А от жа расце! Нібы нешта з зямлі яго пхае! І канюшына ўзышла. А ў яе, у гэтую канюшыну, не верыў і сам Клеманс, бо насенне прывезлі ліха ведае адкуль.
З нейкага ўсходняга калгаса. Ксёндз, пачуўшы пра гэта, ухмыляўся: «Яшчэ толькі пачаўся калгас, і ўжо ў даўгу па вушы... І чым вы аддасце гэты доўг?..»
А выйшла рослае! Не ашукалі, дзякуй ім.
Ах, і канюшына! А на будучы год! І Клеманс уявіў гэты палетак, пакрыты густой пахучай канюшынай.
Ён цяпер ішоў выпрастаўшыся, і калі падышоў да гасцінца, спыніўся і яшчэ раз агледзеў аўсяны палетак.
«Наша!»
І ў гэтую ж хвіліну успомніў лес.
— На-а-ша... — сказаў ён уголас, стараючыся прыдаць гэтаму слову знявагу.
І, крута павярнуўшыся, ён пацягнуўся па абсаджанаму бярозамі гасцінцу, проста да касцёла, які віднеўся здалёк.
Ксёндз жыў насупраць касцёла ў цагляным доме. У часе вайны згарэў быў гэты дом з усімі мэтлахамі, засталіся толькі цагляныя сцены. Пасля вайны ўся парафія аднаўляла яго. Цэлы тыдзень працаваў тут Клеманс ды яшчэ і ахвяраваў сёе-тое. А цяпер не пазнаць доміка. Нібы новы. У адной палавіне яго і размясціўся ксёндз. Другая была не закончана і пуставала. Поруч з касцёлам стаяла драўляная званіца, якая крыху нагадвала пажарную вышку. Яна нахілілася ўбок, нібы падрыхтавалася паваліцца, і здавалася, што нехта нябачны ўпёрся ў яе плячом і затрымаў. Клеманс зірнуў на яе і падышоў да ксяндзовага дома. Ля дзвярэй затрымаўся. Як і заўсёды, спыніў яго страх, адчуванне свае мізэрнасці. Бывала, такім чынам ён заходзіў у гміну да панскага аканома. І ведае, што ні ў чым не вінаваты, а калені дрыжаць, і сэрца калоціцца, як заечы хвост. Але ўсё адбылося вельмі добра. Адчыніла яму нейкая жанчына. У першым пакоі сядзелі яшчэ дзве жанчыны, з такімі поснымі тварамі, што Клемансу стала надта сумна. Ён стаў ля парога і скамечыў у руках шапку.
— Сядайце, пан, ось тут,— тая, што адчыніла дзверы, падсунула яму зэдлік.
— Дзенькуе, пані...
Ён прысеў на кончык зэдліка, і той пагражаюча зарыпеў. Клеманс пачаў чакаць. Цяпер яму здалося, што ён дарма прыйшоў сюды. Гэтыя бабы, што нахіліліся над кантычкамі, як нейкія чорныя птушкі, канчаткова сапсавалі яго настрой. Адкуль яны? Раней ксёндз жыў адзін. Клеманс надзеў шапку на кіёк, палажыў на шапку рукі і абапёрся на іх барадой. Вусы яго апусціліся, і бровы насупіліся так, што закрылі вочы. Але ў другім пакоі пачулася шарканне ног. Клеманс падняў галаву. Увайшоў ксёндз, выціраючы хустачкай тоўстыя чырвоныя губы.
— А-а, пане Клеманс! Дзень добры.
— Дзень добры, пане ойча!..— Клеманс усхапіўся і пацалаваў ксяндзову руку.
— Праходзьце, пане Клеманс, да майго кабінета.
— Дзенькуе, пане ойча...— Клеманс зірнуў на свае запыленыя чаравікі.
— Нічога, прошу,— і, падпіхваючы Клеманса ў плячо, ксёндз завёў яго ў чысты, па-панску абсталяваны пакой з адным акном, завешаным цёмнага колеру бліскучай фіранкай.
Клеманс сеў у мяккае крэсла. Насупраць яго ўсеўся ксёндз. Ён паглядзеў на Клеманса такімі разумнымі і хітрымі вачыма, нібы ведаў, што робіцца ў таго на душы.
— Ну, што новага, пане Клеманс?
— Эт... Усё новае, пане ойча, і ўсё старое...
І, хвалюючыся, ён расказаў ксяндзу пра ўсё сваё гора і тугу.
Ксёндз слухаў моўчкі і ўважліва, зрэдку нахіляў круглую галаву, але не падтакваў. І калі Клеманс кончыў і зірнуў на ксяндза, чакаючы яго слоў, той доўга маўчаў. Нарэшце ён устаў і пачаў хадзіць па пакоі, лёгка шоргаючы мяккімі пантофлямі.
— Дык жа пан Клеманс — калгаснік?
— Так, пане ойча...
— То чаго пан Клеманс хоча? — з ледзь прыкметным абурэннем запытаў ксёндз.— У пана Клеманса цяпер нічога няма свайго, а толькі вшыстко наша! І лес сякуць і будуць секчы...
Клеманс вохнуў.
— Я гэта ведаю, пане ойча...
— ...І ссякуць увесь!
— Увесь? — перабіўшы, запытаў Клеманс і зразумеў, што пытанне яго крыху неразумнае.
— То як ім захочацца! — ледзь усміхнуўшыся, адказаў ксёндз.
Ксёндз сеў на канапу і раўнадушна зірнуў на ўсхваляванага парафіяніна.
— Пан Клеманс сёння не быў у касцёле.
— Збіраўся... Ды от жа гэты лес...
— Пан Клеманс стаў скнараю. Ён лес любіць больш, як пана бога.
— Зусім не, пане ойча, зусім не так...
— Пан Клеманс забыў, што ў горы трэба зварочвацца да бога. У яго трэба прасіць дапамогі і ўцехі. Пан Клеманс стаў бязбожнікам!
Клеманс уздыхнуў. Ціхае зло паўставала ў яго душы на гэтага тоўстага ксяндза за яго жорсткія, несправядлівыя словы.
— Пане ойча...
— Я нічым не магу дапамагчы вам, пане Клеманс. Трэба маліцца богу, і ён дасць вам уцеху. Ён дапаможа вам,— тут пан ксёндз закаціў вочы пад лоб, зірнуў на столь і пачаў шаптаць незразумелыя лацінскія словы.
Клеманс зірнуў на духоўнага пастыра, бухнуўся на калені перад фарфоравай маткай боскай і таксама пачаў маліцца. Ксёндз нездаволена перавёў вочы ўніз на калматую Клемансаву галаву, што старанна біла паклоны, бо вымушаны быў прадаўжаць модлы. Так яны маліліся некаторы час, пакуль ксяндзу не надакучыла. Ён сеў і шырока пазяхнуў, адвярнуўшыся ў кут.
Тады падняўся і Клеманс.
— Ну, пане Клеманс, палягчэла?
— Як пан бог святы, палягчэла...— адказаў Клеманс, адчуваючы, што робіць яшчэ адзін страшны грэх — хлусіць.
— От, пане Клеманс, і ўся ўцеха, якую я вам мог даць...
Клеманс зразумеў, што ксёндз яго праганяе. Ён намацаў у галіфэ памятую дзесятку і падумаў: ці варта гэткая ўцеха дзесяткі, ці не, і паглядзеў на дзверы. Аддаць дзесятку ксяндзу было шкада. Але ксёндз не хацеў так хутка адпускаць парафіяніна. Ён запрасіў яго пасядзець крыху, і Клеманс зноў угруз у мяккае крэсла.
Цяпер загаварыў ксёндз:
— Лес, пане Клеманс, цяпер вам не належыць... Ваш калгас, як я чуў, разгортвае вялікае будаўніцтва. Яны, пане Клеманс, любяць разбураць і будаваць. Такі маёнтак быў у пана Скірмунта! А дзе ён цяпер? Затое яны будуюць аборы, на якія пойдзе ўвесь ваш лес. Але вам не трэба шкадаваць яго...— Ксёндз гаварыў ціха, але пераканаўча і ласкава, заглядаў у вочы Клемансу, і Клеманс падумаў, што ксёндз, як чалавек без дрэнных думак, памаліўся і атрымаў уцеху. А ён, чалавек з нячыстым сумленнем, не ўцешыўся і пасля модлаў, і ксяндзовы словы на яго таксама не ўплываюць.
— Таму, пане Клеманс, лес цяпер шкадаваць не трэба. Душу сваю трэба шкадаваць, каб не мела яна вечных пакут там, дзе мы ўсе будзем пасля смерці... Пан Клеманс бачыў маю сям’ю? — ён кіўнуў на дзверы.— Сёстры... Дзве родныя, адна стрыечная... Сіраты, няма да каго прыхіліць галавы. Забраў да сябе. Мо і карову маю бачыў? Там навязана ля цвінтара. Без кароўкі цяжка... Апошняе аддаў... А от хлеўчука і не маю... І кватэрка цеснаватая, трэба было б і другую палову дома ў парадак прывесці...
«Ага, от у чым справа!» — падумаў Клеманс і рашуча намацаў у кішэні дзесятку. Ён выцяг яе нарэшце з кішэні.
— Пане ойча...
— Не, не, не!— сказаў ксёндз, заўважыўшы дзесятку ў Клемансавай руцэ. Ён зрабіў рух, нібы адпіхае ад сябе і самога Клеманса, не толькі яго грошы.
— Дык, пане ойча. Я ж ад шчырага сэрца.
— Не, не, не...
— Ну, я ўжо не ведаю, чым я магу...
— Я вам зараз растлумачу, пане Клеманс... Я вам растлумачу... Я, пане Клеманс, ад вас нічога не хачу, толькі два-тры вазы лесу... Толькі два-тры возікі. Я, пане Клеманс, магу і ад парафіі патрабаваць, але ж цяпер усюды калгасы. Камсамольцы могуць уперціся... Ці не заўважылі, пане Клеманс, што маладыя цяпер да новага прыліпаюць...
Так, так... Клеманс гэта заўважыў сёння на сваім уласным сыне. Аднак ён нічога не адказаў, бо гэтыя два-тры возікі аднялі ў яго язык. А ксёндз працягваў:
— Настаўнікі... Яны скажуць, што лес патрэбен для рамонту школы. Дык нашто падымаць такую смуту, пане Клеманс? Хіба ў маёй парафіі не знойдзецца пяць-шэсць такіх сумленных людзей, як пан Клеманс, якія дапамогуць мне? Па два-тры возікі... А хіба мне многа трэба...
— Пане ойча, у мяне няма лесу.
Ксёндз вылупіў вочы:
— А пра які гэта лес гаварыў пан Клеманс?
— Дык хіба ўкрасці...
— Красці свой лес, пане Клеманс?
— Пан ойча мне цвёрда сказаў, што лес цяпер мне не належыць.
— Ах, пане Клеманс, як вы не хочаце зразумець. Афіцыйна ён не ваш, а фактычна ён ваш.
Клемансу хацелася сказаць, што от якраз ён ужо фактычна не яго, бо яго ўжо сякуць і высеклі чатыры хвоі.
— Не ведаю, пане ойча... На старасць гадоў яшчэ і злодзеем стану...
— Ну як вы разважаеце, пане Клеманс!.. Пасля працы вы запрагаеце свайго каня і едзеце да свайго лесу.
— Гэта ўжо будзе ноч.
— Так, гэта ўжо будзе цёмна.
— Пане ойча...
— Я разумею. Вам шкода свайго лесу, пане Клеманс... Але я вам скажу... як чалавеку, які не забыў пана бога і святога касцёла, што вы нічога не згубіце, вы нават знойдзеце... Пане Клеманс...— ён азірнуўся па баках, нібы ў сваёй хаце баяўся некага, нахіліўся да Свірыда і загаварыў: «Не ўсё трывала на гэтым свеце, і ў Карэі пачалося...» Вы, напэўна, чулі пра гэта самі. І калі вы аддасце два-тры возікі, я гэтага не забуду, як бога кохам, не забуду пана Клеманса тады, калі... Ну, вы самі разумееце...
* * *
Клеманс выйшаў ад ксяндза ў нейкім тумане. Ён не памятаў, калі мінуў пахіленую званіцу, і першая думка, якая прыйшла ў галаву, была думка аб тым, ці паабяцаў ён ксяндзу «два-тры возікі», ці не. Здаецца, што не. А дзесятка пераехала-такі ў ксяндзову кішэню.
Апошніх слоў гутаркі з ксяндзом ён не памятаў. Ксёндз нешта чоўп пра «аўтаматную» бомбу, пра вялікую Польшчу.
«Здаецца, не паабяцаў... Ліха яго ведае, а мо і памыліўся...» І над гэтай думкай ён біўся датуль, пакуль не прайшоў значны кавалак дарогі.
«Начмуціў пан ойча, як чараўнік... Нагнаў столькі туману, што бедны Клеманс ледзь не захлынуўся ў ім. То лес не твой, то лес твой. Тры сіраты! Добрыя сіроткі, эге!» І Клеманс усміхнуўся першы раз за ўвесь дзень. І дзіўна было, што думка пра лес адышла назад і не так востра пячэ ў сэрцы. «Два-тры возікі» пякуць больш. І не таму, што шкада іх, але таму, што справа нейкая брыдкая і нялюдская. «Ах, ах... Ну сказаў бы: прывязі мне, Клеманс, воз дроў». Ды я табе сярод белага дня назбіраў бы ламачча такога, якім сам палю, і завёз. І ніхто б на мяне пальцам не паказаў. Ніхто! Бо кожны ведае, што Клеманс Свірыд стары чалавек, ён моліцца богу. Няхай моліцца. Гэта нікому не замінае. А ноччу ўзяць каня, а гэты конь цэлы дзень нешта рабіў, ды ноччу ехаць у лес, а адтуль да ксяндза! Няхай пан бог ратуе... Бо хто ж ноччу едзе на працу, калі гэта толькі не зладзейская праца...
Аднак Свірыд яскрава разумеў, што ў іх гутарцы і гэта не было галоўнае. Галоўнае было, што ксёндз нечага не забудзе тады, калі... Чаго ж гэта ён не забудзе і калі? Ага, дык гэта ён аддзякуе Клеманса за два-тры возікі тады, калі пачнецца вайна... От як! Не, не трэба. Не хачу вашай падзякі, пане! Ён мне аддасць за два-тры возікі! Не хачу! Клеманс і сам сёе-тое ведае. От і сёння сын хацеў нешта пачытаць, толькі Клеманс яго не слухаў. А раней слухаў... Ага! Сын жа казаў нешта пра вайну! Дык прабачце, пане ойча. Клеманс не хоча вайны. І ён напісаў сваё поўнае імя і прозвішча на той адозве, што супроць вайны і тае «аўтаматнае» бомбы. Напісаў шчыра, ад усяе душы. Бо ён ведае, што такое вайна, нават без «аўтаматнае» бомбы.
Ён перажыў тры вайны. З нямецкай вярнуўся прастрэлены, а два браты палажылі там галовы. З польска-нямецкай у 1939-м не вярнуўся старэйшы сын... А ў сорак першым... Не давядзі бог зноў гэта бачыць, не толькі перажыць. Ён бачыў, як падалі на людскія галовы простыя, не «аўтаматныя» бомбы і што яны нарабілі. Ён бачыў, як гінуць не толькі дарослыя, але і малыя дзеткі... Такія малыя, што трэба было звар’яцець, бачачы іх пакутную смерць... Ён бачыў, як адкормленыя фашысцкія людажэры палююць на бяззбройных цывільных людзей... І ён падпісаў адозву. І калі спатрэбіцца, падпіша яшчэ тысячу разоў. Пане ойча, а ты хіба не падпісаў адозвы? Мо ты не бачыў, што такое вайна? У тым і справа, што падпісаў... Дык нашто ж ты мне шэпчаш пра вайну?! Дык от які ты, пане ойча... Падпісаўся за адно, а чакаеш другога. Святы пан ойча! Ці не найвялікшы гэта грэх? Бо ты марыш аб людской крыві...
І Клеманс успомніў, што перажыў і царскую ўладу, і нямецкую, і літоўскую, і польскую, і яшчэ раз нямецкую. Ён іх усіх перажыў, бо ўсе яны дбалі пра нейкую вялікую Літву, вялікую Польшчу і вялікую Германію. Яны былі тоненькія, а праглынулі б увесь свет. Яны крычалі аб вайне, яны пачыналі войны і не дбалі аб простым чалавеку. А просты чалавек праклінаў гэтыя войны. Яны не цікавіліся, аб чым думае от такі Клеманс Свірыд. І тады Клеманс Свірыд не падпісваў ніякіх адозваў. «А цяпер, шаноўны пан ксёндз, аб гэтым Свірыда запыталі, і ён шчыра сказаў сваё слова. І ён не прадасць таго, аб чым думае, за два-тры возікі... Бо ён не такі, як ты».
Калі ён падняў вочы, то ўбачыў, што стаіць каля свае хаты. «А ліха ж на мяне, калі ж гэта я паспеў прыйсці дадому». Ён сеў на прызбу і зірнуў на свой лес, што відзён быў з-за адрыны. Нешта зашавялілася ў яго сярэдзіне. Але не так, як раніцою.
Ён пачаў думаць, што змянілася пры калгасе ў яго жыцці. Хата на месцы, адрыны ніхто нікуды не звёз, хлявоў таксама. І сядзібы ніхто не адабраў, нават яшчэ прырэзалі вясной, колькі не хапала па калгаснаму статуту... Ага, а лес!.. І зноў заныла яго сэрца.
І Клеманс пачаў курыць, бо ўспомніў, што не курыў увесь дзень. Патрымаў у зубах папяросу тады ў лесе і тую выплюнуў, не прыкурыўшы.
«А куды ж ты едзеш па дровы, калі не ў той самы лес. Хіба цябе адтуль праганяюць? А куды ідзеш у грыбы?.. Ага, табе хочацца глядзець на гэты гаёк. Ну дык глядзі!»
«Дзівак жа ты, Клеманс, а поле, што было тваё, хіба яно пустуе? Ці не твой сын араў той яравы палетак, ці не ты сам хадзіў па ім з сяўнёй, калі рассяваў канюшыну, а потым за сеялкай, калі сеялі авёс. Таксама і тут.
Ты быў дурны і нават не будаваўся, а калгасныя гаспадары разумней цябе, яны адразу распачалі будаўніцтва».
Не, гэтыя развагі не давалі супакою. А па дарозе хадзіла моладзь, прыбраная ў новыя касцюмы, і далёка недзе іграў гармонік, і ласкава свяціла сонца, і ў садку гулі пчолы, і цвілі краскі ля хаты ў гародчыку. А вунь ідзе па вуліцы яго сын, той гіцаль, што ссек чатыры хвоі... Ён ні аб чым не шманае, і не баліць яго душа за гэты лес. А поруч ідзе дзяўчына. І, прыгледзеўшыся, Клеманс пазнаў дачку Болеся Сурвілы — настаўніцу. Вось яны заходзяць у двор, і гэтая сінявокая прыгожая дзяўчына ветліва ўсміхаецца і кажа Клемансу: «Дзень добры». Але Клеманс не адразу адказаў, бо ў гэты час думаў, што яго сыну бацька не будзе выбіраць жонку з пасагам. І напэўна ён ужо сам яе выбраў і не прамяняе не толькі на паўтары, але нават на тысячу дзесяцін лесу...
«Тады такое было жыццё...» — у апраўданне сабе думаў Клеманс.
— Тата! Старшыня прасіў, каб вы прыйшлі ў праўленне.
— Сёння нядзеля.
— То хіба старшыня гэтага не ведае? Ён жа працуе, хоча з вамі пагаварыць. Папрасі, кажа, калі дома, то няхай прыйдзе.
І Клеманс пайшоў у праўленне.
* * *
У праўленні сядзелі Болесь Сурвіла і старшыня калгаса Станіслаў Урбан. Старшыня сядзеў з навушнікамі ад дэтэктарнага радыёпрыёмніка, нахіліўшыся над лістком раскрэсленай паперы, што ляжаў на стале.
Клеманс прывітаўся і сеў на другой лаве, бо заўсёды непрыемны яму быў Болесь Сурвіла, які любіў востра пажартаваць з Клеманса. Клеманс зірнуў на старшыню. Ён сядзеў, нізка нахіліўшы галаву, і першы раз Клеманс па-сапраўднаму разгледзеў гэтага чалавека, хоць ведаў яго даўно, з самага маленства. У старшыні сівая галава, але валасы густыя і пышныя. Не стары чалавек старшыня і па свайму ўзросту мог быць сынам Клеманса. Ён быў парабкаў сын і ніколі не меў свайго лесу. Не толькі лесу — кавалка зямлі, каб пабудаваць сваю хату, за панамі не меў чалавек. Сям’ю яго — жонку і двое дзяцей — спалілі фашысты за тое, што Станіслаў Урбан быў партызанскі камандзір.
— Дзе гэта ты хадзіў сёння, Клеманс? — запытаў, падыходзячы да Клеманса, Болесь Сурвіла. Ён гасцінна працягнуў яму капшук з тытунём, скамечаную паперку і сеў поруч.
— Схадзіў... Паглядзеў нашу ярыну.
— Эге ж! Бачыў я, як ты канюшыну вырваў ды панюхаў, мабыць, не верыў, што яна!
— Нюхаў! — чырванеючы, адказаў Клеманс.— Хіба ж яна пахне? Галава ты, я проста паглядзеў.
— Я ж кажу, што ты не верыў, пакуль не памацаў... А добрая ярына, Клеманс, расце як на дражджах.
— Найлепшая, як пан бог святы. За маю памяць такой не было... Нават у Скірмунта не было.
— У Скірмунта! Хіба Скірмунт сам сеяў! Скірмунту ты сеяў ды я. А цяпер таксама сеялі ты ды я, толькі не Скірмунту, а сабе,— от у чым справа, Клеманс.
«А разумна ж ён кажа!» — радасна падумаў Клеманс.
— Як пан бог святы, праўда...— Клемансу раптам захацелася пагутарыць, бо прыемна было, што яго паклікалі ў кантору, і Болесь Сурвіла сам падышоў да яго, сам гутарку распачаў, і разумную гутарку, а не пустыя жарты.
— А канюшына густа ўзышла... От скажы ты, Болесь, колькі я, бывала, галаву ламаў, каб дзе хоць гонейку канюшынай засеяць... І ніяк не выходзіла. Зірнеш на Скірмунтаў палетак — душа баліць... а самому няма на чым разгарнуцца. Выбраў бы ты на сваім надзеле гонейку пад канюшыну, то і зубы на паліцу палажыў бы.
Старшыня разагнуўся і прыслухаўся, паправіў навушнікі.
— Што там новенькае, старшыня? —запытаў Болесь.
— Пра Карэю.
— Эге ж!..
Клемансу хацелася запытаць, што ж там такое ў гэтай Карэі, але нельга было перабіваць, і ён глядзеў, як паступова хмурнее твар старшыні, як робіцца суровым яго погляд, і калі нарэшце ён зняў навушнікі, Клеманс нічога не запытаў. Але старшыня зразумеў яго погляд.
— У Карэі вайна, дзядзька Клеманс,— паведаміў ён.
— Чуў я пра гэта... Сын раніцою казаў. І каму яна трэба, вайна гэтая!
— Не ведаеш каму? — адазваўся Болесь.— Панам ды капіталістам розным!
— Каб ім пагнула рукі! — горача прамовіў Клеманс.
— Простаму народу яна не патрэбна...— пачаў старшыня.
— Я ўжо зразумеў,— перабіў яго Клеманс.— Простаму народу не патрэбны паны — ні свае, ні чужыя, а панам патрэбен народ —і свой, і чужы. І панам вялікая крыўда, калі іх праганяюць.
— Эге ж! Добра ты кажаш, Клеманс! Як жа не праўда. Яны ж падохнуць без простага народа.
Гутарка распачалася. Клеманс са здавальненнем прымаў у ёй удзел. Ён адчуваў, як пакрысе праясняецца ў яго галаве пасля ксяндзовай уцехі.
— Ну, дзядзькі,— сказаў старшыня,— мы зусім не пра тое гаворым. Я вас паклікаў па другой справе. Параіцца хачу, дзе нам ток будаваць,— ён схіліўся над паперамі.— Мы ўчора раіліся на праўленні і рашылі будаваць ток на Гірцы! Вось тут,— ён тыцнуў алоўкам у паперу.— Гэта план нашага паселішча... На плане яно нішто, амаль сярэдзіна нашых палёў, але я сёння збегаў на тую Гірку. Дрэнна. Няма паблізу вады.
— Эге ж на Гірцы! Хто гэта прыдумаў на Гірцы! — абурыўся Болесь.— Там жа калі непагода, такая калатуша, што пустых калёс не вывалачаш, а не то што са снапамі...
— А дзе вы думаеце?
— На Навозах, ля Харэвіча. Там і вада блізка, бо раўчук цячэ.
Старшыня нагнуўся над планам, пашукаў тых Навозаў і задумаўся.
— Не вельмі спраўна, дзядзька Болесь. Адно поле застаецца зусім збоку.
А Болесь ужо нагнуўся над планам, абмёў яго сваёй барадой, як венікам.
— Па-мойму, тут праходзіць вуліца, Станіслаў Іванавіч.
— Вуліца. Яна вось тут загінаецца каленам, каб болей ахапіць хутароў. Менш будзе зноскі.
— Зноскі! А мая сядзіба ўсё роўна збоку.
— Нічога не зробіш.
— Эге ж! Як гэта не зробіш! Нешта ж зробім! Важымся на новую сядзібу! Праўда, Клеманс?
— Мой сын дык і сёння гатоў, толькі скажы, як святы пан бог.
Старшыня ўсміхнуўся.
— Мы, дзядзькі, зноў убок паехалі.
— Нічога, старшыня, я ўжо дадумаўся. Для тока самае лепшае месца ля Варашылак. Акурат сярэдзіна нашых палёў, і канава пад бокам. А што дарогі няма, то дарогу людзі робяць. Ты праехаў ды я — от і дарога. А месца высокае, калатушы не будзе. І, дарэчы, лес рукой падаць на будоўлю.
— Добра... Значыць, тут.— Старшыня пачаў нешта вымяраць алоўкам.— На плане вельмі добра, дзядзька Клеманс, зірніце.
— Нічога я не ўбачу на тваёй паперы. Калі хочаш, то сходзім да Варашылак, там паглядзім.
Яны ішлі па дарозе — старшыня ззаду, а Клеманс і Болесь уперадзе — і разважалі. Разважаць было аб чым, бо кругом ляжала калгасная зямля, на якой рос багаты ўраджай.
— Ты зірні на лубін, Клеманс, ды падумай, што яго прэ з зямлі!
— Як святы пан бог, ён вырасце з каня, як яго заарэш?
— Эге ж! Да плугоў прыйдзецца гіры прывязваць.
— Папросім гусенічны трактар у МТС,— сказаў старшыня.
— Толькі трактар і самне.
— Эге ж, ён і прыгорне! Толькі, старшыня, трэба раней заворваць, каб зямля добра злеглася да сяўбы.
— Ты добра кажаш, Болесь. На ім зямля не скора зляжацца.
Потым яны выйшлі на бульбянае поле. Роўная, як падстрыжаная, расла бульба, уся тоўстакалівая, разгалістая і такая густая, што не прыкметны былі і разоры.
— І ток трэба, і бульба расце на славу, скляпы трэба,— зазначыў старшыня.
— Не ўсё адразу, старшыня, неяк упарадкуем і бульбу.
— У бурты ссыплем, ды зверху саломай і зямлёй.
А здалёк ужо быў відаць блакітны палетак зацвіўшага льну. І не вытрымаў Клеманс, калі прыйшоў да яго: вырваў жменьку і прымераў да нагі.
— Зірні, Болесь, вышэй калена на цэлую пядзю. Панясу пакажу сваёй Тарэзе.
— Яна без цябе ўжо была тут. З маёй Амеляй бегалі, эге ж!
Калі выйшлі да Варашылак, у паветры пасвяжэла. Ад возера падзьмуў вецер і прынёс духмяны пах прыбярэжных лугоў.
Старшыня аглядаў мясцовасць. Ён быў задаволены і задумліва ўсміхаўся, але ў гэтай усмешцы яшчэ відзён быў нейкі смутак і жаль.
— Дзякуй, дзядзька Клеманс... Я сам не дадумаўся б да Варашылак, бо няма сюды дарог. А месца ладнае.
— Месца трэба выбіраць не на адзін год, а навек.
Ён глядзеў на Станіслава Урбана, на яго сівыя валасы і думаў: «Яму няма адпачынку, гэтаму чалавеку, а яго хата пустая і адзінокая. І мо ў гэты час, калі ён так смутна ўсміхаўся, ён успомніў сваю малую дачку ці сына... І вось ён клапоціцца, думае, каб адбудаваць новае, добрае жыццё, каб ніхто не быў бедны... А сам застаўся без самага большага багацця... без сваёй сям’і».
І сорамна стала Клемансу Свірыду.
Яны ішлі дахаты і зноў разважалі аб розных гаспадарчых справах. Старшыня казаў, што як толькі паставяць на канюшні кроквы, уся брыгада пяройдзе на Варашылкі, на будаўніцтва тока. Толькі адно пытанне яшчэ не вырашана: няма добрага лесу на кроквы.
Болесь Сурвіла крануў за локаць Клеманса і, калі той спыніўся, сказаў:
— Эге ж! — і паклаў руку на Клемансава плячо.— Што ж гэта я хацеў?.. Эге ж! У дрэнны час мы нарадзіліся, Клеманс... Прыйшло сапраўднае жыццё, а мы з табой ужо старыя... Ты вунь ужо з кіёчкам ходзіш...
— Як святы пан бог, не такія мы ўжо старыя, Болесь,— і яму захацелася закінуць свой кіёк к чорту ў лазу.
Калі Клеманс зноў зірнуў са свайго двара на лес, у яго галаве мільганула цікавая думка, але ён не паспеў за яе ўхапіцца.
Ён са здавальненнем лёг у сенцах на начны адпачынак, але не адразу заснуў, бо сённяшні дзень быў незвычайным днём у яго жыцці.
Клеманс думаў. Думаў аб тым, што не вельмі многа аддаў у калгас. Нават мала. У многа разоў менш, чым атрымаў ад калгаса. Ён успомніў яравы палетак, лубін, бульбу, лён, новую абору для коней, тыя палі, гаі і пералескі, лугі і паплавы, што аздабляюць гэты прыгожы, мілы сэрцу край. І на ўсё гэта ён мае права сказаць: наша. Так, як учора сказала Луцэя пра яго лес. Бо не мела яна свайго лесу і от з гонарам выказала цяпер: ёсць! Наш лес.
І яму здалося, што ўсё сваё жыццё ён глядзеў толькі пад ногі і не бачыў таго, што было далей уласнага носа. А чалавек без грамадства не можа жыць. Грамадства без аднаго чалавека абыдзецца, а чалавек без грамадства — не.
Толькі тую думку, што мільганула на дварэ, ніяк не мог злавіць Свірыд Клеманс.
* * *
Ён прачнуўся і, навязаўшы карову, зайшоў у свой лес. Абышоў яго некалькі разоў, падоўгу стаяў ля некаторых дрэў, нібы абдумваў, на што яны могуць быць прыдатнымі.
Пасля снедання ўзяў сякеру і разам з сынам пайшоў на будаўніцтва коннага двара. Старшыня ўжо быў там. Ён сядзеў з брыгадзірам цесляроў на бярвенні і гутарыў пра ток. Цесляры падыходзілі адзін за адным.
— Ты от кажаш хутчэй, Станіслаў Іванавіч,— гаварыў брыгадзір.— А я кажу, дай мне кроквы і праз тры дні накрывай страху. Тады я прымуся за ток.
— Вы яшчэ зруб не кончылі, гэта раз. А адносна крокваў, то сёння я дамоўлюся ў лясніцтве. Заўтра пачнём рыхтаваць.
— Доўгая песня з лясніцтвам! — папярэдзіў брыгадзір.
— А нашто ў лясніцтве, хіба ў нас такога лесу няма? — запытаў Клеманс.
— А дзе ты яго знайшоў, дзядзька Клеманс? — зацікавіўся старшыня.
— А вунь дзе! — ён паказаў у бок возера на свой лес.— Ці ён не наш, па-твойму?
— Мы думалі пра гэта, дзядзька Клеманс, але ж шкода, ладны лясок. На кроквы не доўга паглуміць, толькі пачні. А мы ж перабудоўвацца будзем, хаты на пасёлак пераносіць. А хаты ўсякія ёсць. У вас таксама хата — адна труха. Дзе тады возьмем такога роўнага лесу?
Клеманс падумаў:
— Нічога, старшыня. На кроквы можна выбраць танчэйшага. А хіба на кроквы так многа пойдзе, гэта ж лічаныя штукі.
— А добра кажа Клеманс! — падхапіў брыгадзір.— Гэта ж бы мы на некалькі дзён раней управіліся.
Старшыня падумаў і сказаў:
— Ну добра, дзядзька Клеманс... Толькі там не надта раскашуйся!
— Не бойся, я лішняга не ссяку, толькі я забягу за Болесем Сурвілам.
Гэта і была тая думка, якой учора адвячоркам не мог успомніць Клеманс.
1950