Работа на чыгунцы закончылася. Падрадчык выплаціў што каму належала, каго змог — ашукаў, і людзі пачалі разыходзіцца натоўпамі, кожны ў сваю вёску.
У карчме, што стаяла паблізу ад чыгуначнага палатна, да паўдня стаяў гоман. Хто напаўняў абаранкамі кайстру, хто купляў дахаты гарэлку, хто — напіваўся на месцы. Пасля парабілі клункі з дзяругаў, павесілі тыя клункі цераз плечы і пайшлі, гукаючы:
— Бывай здароў, дурны Міхалка!
А ён застаўся.
Застаўся на шэрым полі і не глядзеў услед сваім людзям, а на бліскучыя рэйкі, што беглі кудысьці далёка, далёка! Вецер раздзьмухваў яго цёмныя валасы, расхрыстваў яго белую сярмягу і здалёк даносіў апошнія гукі песень.
Неўзабаве за кустамі ядлоўцу пахаваліся дзяружкі, сярмягі і круглыя шапкі. Нарэшце і песні замоўклі, а ён усё стаяў з заложанымі за спіну рукамі, бо не было куды ісці. Нібы ў таго зайца, што якраз цяпер сігаў цераз рэйкі, і ў яго, мужыцкага сіраты, гняздо было ў полі, а свіран — дзе бог дасць.
За пясчаным узгоркам пачуўся свіст, заклубіўся дым, загрукацелі колы. Рабочы цягнік затрымаўся перад незакончанай станцыяй. Дзябёлы машыніст і яго маладзенькі памочнік саскочылі з паравоза і пабеглі ў карчму. Таксама зрабілі і змазчыкі. Застаўся толькі інжынер, які задуменна прыглядаўся да пустой ваколіцы і прыслухоўваўся да шамацення пары ў паравозным катле.
Дзяцюк ведаў інжынера, ён нізенька пакланіўся яму.
— А, гэта ты, дурны Міхалка! Што ты тут робіш? — спытаўся інжынер.
— Нічога, пане.
— Чаму не вяртаешся ў вёску?
— Няма мне, пане, чаго.
Інжынер пачаў напяваць, а потым сказаў:
— Едзь у Варшаву. Там заўсёды работа знойдзецца.
— Я ж не ведаю, дзе гэта.
— Сядай на платформу, дык і даведаешся.
«Дурны Міхалка» ўзабраўся, як кот, на платформу і сеў на горбе камення.
— А грошы ў цябе трохі ёсць? — спытаўся інжынер.
— Ёсць, пане, рубель, і сорак грошаў, і злотых дзесятачкамі...
Інжынер зноў пачаў напяваць і азірацца па ваколіцы, а ў паравозе ўсё нешта бурчэла. Нарэшце з карчмы выбегла абслуга цягніка з бутэлькамі і скруткамі. Машыніст і памочнік селі на паравоз і — паехалі.
Праз нейкую мілю ад станцыі, на павароце, паказаліся дымы над стрэхамі беднай вёскі на балоцістай нізіне. Убачыўшы вёску, Міхалка ажыў. Пачаў смяяцца, гукаць (хоць бы яго не пачулі з такое адлегласці), махаць шапкай... Але змазчык, які сядзеў на тамбуры, прыкрыкнуў на яго:
— Чаго ты там выхіляешся! Яшчэ звалішся к чорту...
— Гэта ж, пане, наша вёска, тая вунь!..
— А ваша, дык і сядзі спакойна, — адказаў змазчык.
Міхалка сеў спакойна, як яму загадалі. Толькі на сэрцы было неяк нудна, і ён пачаў маліцца. Ах, як ён ахвотна вярнуўся б у сваю вёску, злепленую з гліны і саломы, туды, дзе навокал балота!.. Ды не было чаго. Хоць і называлі яго «дурным», ён усё ж разумеў, што ў свеце людзі менш паміраюць з голаду і з начлегам лягчэй, чым у вёсцы. О, у свеце хлеб бялейшы, на мяса можна хоць паглядзець, больш дамоў і людзі не такія бедныя, як у іх.
Міналі станцыю за станцыяй, затрымліваючыся дзе даўжэй, дзе карацей. На заходзе сонца інжынер загадаў накарміць дзецюка, а ён за гэта нізенька пакланіўся.
Пачалі ехаць па зусім новых аколіцах. Тут не было залітых балотаў, а ўзгоркаватыя палі, звілістыя, быстрыя рэчкі. Пазнікалі курныя хаты і плеценыя з лазы гумны, паказаліся прыгожыя двары і мураваныя будынкі, лепшыя, чым у іх касцёлы або корчмы.
Ноччу спыніліся каля горада, які стаяў на гары. Здавалася, што дамы лезуць адзін на адзін, а ў кожным столькі святла, колькі зорак на небе. На цэлай сотні пахаванняў не ўбачыш столькі свечак, колькі ў гэтым горадзе...
Штосьці вельмі хораша іграла, людзі хадзілі натоўпам, смеючыся і рагочучы, хоць была ўжо такая позняя ноч, што ў вёсцы пачуў бы толькі голас нячысціка і брэх растрывожаных сабак.
Міхалка не заснуў. Інжынер загадаў даць яму фунт каўбасы і булку хлеба, а потым — прагнаў яго на іншую платформу, якая везла пясок. Тут было мякка, як у пуху. Але дзяцюк не лажыўся, а сядзеў на кукішках, еў каўбасу з хлебам, ажно вочы лезлі наверх, і думаў:
«Глядзі, якія дзіўныя рэчы бываюць на свеце!..»
Гадзін некалькі пастаялі, а пад ранне цягнік крануўся і памаленьку паехалі. На адной станцыі, у лесе, пастаялі даўжэй, а змазчык сказаў дзецюку, што інжынер, відаць, вернецца назад, бо па яго прыйшла тэлеграма.
І сапраўды, інжынер паклікаў дзецюка.
— Мне трэба ехаць назад, — сказаў ён. — А ты паедзеш адзін у Варшаву?
— Ці я ведаю, — шапнуў дзяцюк.
— Ды ўжо ж не загінеш сярод людзей?
— Для каго я, пане, загіну, калі ў мяне анікога няма!..
І сапраўды, для каго ён меў загінуць!
— Ну дык едзь, — сказаў інжынер. — Там каля самай станцыі будуюць новыя дамы. Будзеш насіць цэглу і не памрэш з голаду, калі не сап'ешся. Пасля, можа, і палепшае. На ўсякі выпадак на табе рубель.
Дзяцюк узяў рубель, абняў інжынера за калені і сеў на сваю платформу з пяском.
Неўзабаве паехалі.
У дарозе ён спытаўся ў змазчыка:
— Пане, далёка адгэтуль да нашай станцыі?
— Міляў, відаць, пад сорак. Ці я ведаю!
— Пане, а пешкі доўга ішоў бы?
— Тыдні, можа, са тры. Зрэшты, не ведаю.
Страшэнны жах ахапіў дзецюка. І чаго ён, бедны, папёрся так далёка, што аж тры тыдні трэба дахаты ісці!..
У іхняй вёсцы часта расказвалі пра аднаго хлопца, як яго падхапіў вецер і хутчэй, чым паспееш перахрысціцца, панёс, а праз дзве мілі шпурнуў, ужо мёртвага, на зямлю. Ці ж з ім не тое самае стала? Ці ж гэтая машына, якое старыя людзі баяцца, не горшая яшчэ і за вецер?.. А дзе яна яго выкіне!
Ад гэтай думкі Міхалка ўхапіўся за борт платформы і заплюшчыў вочы. Адчуў, як яго нясе, як страшна гудзе, як вецер хвошча яго па твары і смяецца: «го-го-го!.. хі-хі-хі!..»
Падхапіла яго бура, падхапіла!.. Толькі што не ад маці, не ад бацькі, не ад роднай хаты, а сірату з чыстаполіцы.
Ён разумеў, што нешта з ім не так, але нічым не мог сам сабе памагчы. Дрэнна яму, будзе, напэўна, яшчэ горш, але таму, што бывала ўжо дрэнна, горш і найгорш, ён расплюшчыў вочы і перастаў трымацца за борт. На ўсё божая воля. На тое ён бедны мужык, каб цягаць бяду на карку, а ў сэрцы — страх і смутак...
Паравоз прарэзліва засвістаў. Міхалка зірнуў наперад і ўбачыў воддаль цэлы лес дамоў, аслоненых дымам.
— Недзе гарыць? — спытаўся ён у змазчыка.
— Гэта Варшава!..
Дзецюка зноў сціснула за сэрца. Як ён асмеліцца ўвайсці ў гэты дым?
Станцыя. Міхалка злез з платформы. Пацалаваў у змазчыка руку і, разглядзеўшыся, памалу пайшоў да тое крамы, дзе на шыльдах былі намаляваны куфлі з чырвоным півам і зялёная гарэлка ў бутэльках. Не выпіўка яго туды прыцягвала, а штосьці іншае.
За карчмой відаць было — будуецца дом, а перад тымі шыльдамі стаялі муляры. Ён прыгадаў параду інжынера і падышоў — спытацца пра работу.
Муляры, хлопцы хвацкія, забруджаныя вапнай і цагляным пылам, самі зачапілі дзецюка.
— Хто ж ты такі?.. Адкуль жа ты?.. Як тваю маці завуць?.. Хто табе шапку такую пашыў?
Адзін цягнуў яго за рукаво, другі насунуў шапку на вочы. Разоў некалькі закружылі яго на адным месцы, дык ён і не ведаў ужо, з якога боку прыйшоў.
— Адкуль жа ты, хлопча?
— Я, пане, з Вільчалыкаў, — адказаў Міхалка.
Ён гаварыў неяк нараспеў, твар яго быў перапалоханы, і муляры дружна зарагаталі.
Міхалка стаяў сярод іх і, хоць і крыўдна трохі было, таксама смяяўся.
«Глядзі, якія вясёлыя хлопцы!..»
Гэты ягоны смех і прастадушны выгляд выклікалі ў муляраў прыхільнасць. Яны супакоіліся, пачалі яго распытваць. Калі ж сказаў, што шукае працы, паклікалі за сабой.
— Дурны, падла, але, здаецца, добры хлопец, — сказаў адзін з майстроў.
— Трэба яго ўзяць, — дадаў другі.
— А ўступнае дасі? — спытаўся ў Міхалкі чаляднік.
— Ды я ж не ведаю, як гэта?
— Паставіш гарнец гарэлкі, — растлумачыў другі.
— Або возьмеш ад нас прачуханца! — дадаў, смеючыся, трэці.
Падумаўшы, Міхалка сказаў:
— Яно, вядома, лепш узяць, чым даваць...
Мулярам і гэта спадабалася. Зноў разоў два насунулі яму шапку на вочы, але гарэлкі не дамагаліся і прачуханца не далі.
Так яны весела дайшлі да месца і ўзяліся за працу. Майстры ўзлезлі на высокае рыштаванне, а дзеўкі і падлеткі пачалі насіць цэглу. Міхалку, як навічка, паставілі перамешваць лапатай вапну з пяском.
Так ён стаў мулярам.
Назаўтра яму далі на дапамогу дзеўку, такую ж бедную, як і ён. Усяго і вопраткі ў яе было, што старая хустка, дзіравая спадніца і кашуліна — божа, злітуйся! Прыгожай яна не была. Смуглявая, сухая з твару, нос кароткі, задзёрты, нізкі лоб. Але Міхалка быў непераборлівы. Як толькі яна з'явілася каля яго з лапатай, ён зацікавіўся ёю, як хлопец дзяўчынай. А як зірнула на яго з-пад спалавелай хусткі, адчуў, што ў грудзях пацяплела. Ён нават так асмялеў, што спытаўся:
— Адкуль жа вы? Далёка ад Варшавы? Даўно працуеце з мулярамі?
Распытваючы, ён казаў ёй «вы». Але таму, што яна пачала гаварыць яму «ты», дык і ён ёй «ты».
— Не бяры так цяжка, — казаў ён, — я ўжо і за цябе, і за сябе зраблю.
І рабіў так шчыра, што ажно пот з яго ліўся, а дзеўка толькі коўгала лапатай па версе, туды ды назад.
З таго часу яны хадзілі ўдваіх увесь дзень, і заўсёды асобна. Часамі да іх далучаўся адзін чаляднік. Дзеўцы ўсялякага нагаворыць, з дзецюка накпіць — толькі і ўсяго. Увечары Міхалка заставаўся начаваць у камяніцы, якую яны муравалі, бо не было яму куды ісці, а яго сяброўка ішла ў горад разам з іншымі і з тым чаляднікам, які ўвесь час лаяў яе, а то і па карку даваў.
— Нешта не любіць ён дзеўку, — сам сабе гаварыў Міхалка. — Але нічога не зробіш: на тое ён і чаляднік, каб нас падштурхоўваць...
Затое ўжо сам ён стараўся за ўсю тую крыўду рабіць дзяўчыне палёгку. Увесь час працаваў за сябе і за яе. Снедаючы, дзяліўся з ёю хлебам, а ў абед купляў ёй баршчу за пяць грошаў, бо ў дзеўкі амаль ніколі не было за што купіць.
Калі іх прызначылі насіць цэглу наверх, дзяцюк не мог ужо выручаць сваю сяброўку, бо тут прыглядаліся майстры.
Аднак па гнуткіх дошках рыштаванняў хадзіў ён за ёю след у след і вельмі ж баяўся, каб яна не спаткнулася і цэгла не прываліла яе!
Бачачы такую яго заклапочанасць, той чаляднік пакепліваў з Міхалкі і паказваў на яго іншым. Тыя таксама смяяліся і крычалі зверху:
— На, дурань, на!..
Неяк апоўдні чаляднік паклікаў дзяўчыну ўбок, чагосьці ўсё ад яе дамагаўся, нават і штурхануў мацней, чым заўсёды. Пасля той гутаркі яна падышла да Міхалкі заплаканая і спыталася, ці не пазычыць ён ёй дваццаць грошаў.
Чаго б у яго для яе не было! Ён хуценька развязаў вузельчык, дзе былі грошы, яшчэ прывезеныя са станцыі, і адлічыў ёй, колькі прасіла.
Дзяўчына занесла дваццаць грошаў чалядніку, і з той пары не было амаль ніводнага дня, каб дзяцюк не рабіў ёй тых безнадзейных пазыкаў. Потым аднойчы нясмела спытаўся ў яе:
— Навошта ты даеш грошы гэтаму нелюдзю?
— Ды так ужо, — адказала дзеўка.
Неяк раз чаляднік пасварыўся з пісарам і пакінуў працу. Мала таго, што сам пакінуў, дык яшчэ і дзяўчыне загадаў, нібы служанцы якой, зрабіць тое самае — ісці за ім.
Дзяўчына завагалася. Аднак, калі пісар прыгразіў, што калі яна не дабудзе да вечара, дык ён не заплаціць ёй за ўвесь тыдзень, — зноў узялася за працу. Беднаму чалавеку капейка, так цяжка заробленая, не можа не быць дарагой.
Чаляднік узлаваўся.
— Ідзеш ты, сука, — крычаў ён, — ці не ідзеш?
— Як жа я пайду, калі яны не хочуць заплаціць? За рубля таго хоць спадніцу якую купіла б!..
— Ну, дык цяпер, — гыркнуў чаляднік, — на вочы мне не паказвайся, на парог мой не ступі, бо затаўку насмерць!..
І пайшоў у горад.
Увечары, як заўсёды, муляры разышліся. У новым доме застаўся начаваць Міхалка, а з ім — дзяўчына.
— Не пойдзеш? — спытаўся здзіўлены дзяцюк.
— Куды ж я пайду, калі ён сказаў, што прагоніць...
Толькі цяпер Міхалка пачаў здагадвацца.
— Дык гэта ты з ім жыла? — спытаўся з крыўдай у голасе.
— Ага, — сарамліва шапнула дзяўчына.
— І яму аддавала ўвесь заработак, хоць ён і біў цябе?
— Але.
— А чаму ж ты так брыдка рабіла?..
— Бо любіла яго, — ціха адказала дзеўка, хаваючыся за слупы рыштавання.
Дзецюка нібы хтосьці нажом укалоў. Недарма людзі з яго смяяліся!..
Міхалка падсунуўся да дзяўчыны.
— А цяпер не будзеш яго любіць? — спытаўся ён.
— Не, — адказала яна і пачала горка плакаць.
— Будзеш толькі мяне любіць?
— Але.
— Я не буду цябе біць і грошай тваіх забіраць не буду.
— Вядома ж!
— Са мной табе будзе лепш!..
Дзеўка не адказала нічога, а толькі плакала яшчэ шчырэй і ўся траслася.
Ноч была халодная і сырая.
— Холадна табе? — спытаўся дзяцюк.
— Холадна.
Яна плакала, а ён пасадзіў яе на горбе цэглы. Зняў сярмягу і атуліў дзяўчыну, а сам застаўся ў адной кашулі.
— Не плач!.. Не плач! — гаварыў. — Толькі адну ноч так прасядзіш. Ёсць жа ў цябе рубель, вось заўтра і ноймем кватэру, а спадніцу я за свае табе куплю. Толькі не плач...
Аднак дзеўка не звяртала ўвагі на тое, што ён ёй гаварыў. Яна ўзняла галаву і прыслухоўвалася. Ёй здавалася, што з вуліцы чуваць знаёмую хаду.
Той хтосьці наблізіўся. Пачаў свістаць і гукаць:
— Дахаты ідзі! Ты!.. Дзе ты там?
— Я тут! — адказала дзяўчына ўсхапіўшыся.
Выбегла на вуліцу, дзе стаяў чаляднік.
— Я тут! — паўтарыла.
— А грошы ёсць? — спытаўся чаляднік.
— Ёсць! Во яны... На! — сказала, падаючы яму рубель.
Чаляднік схаваў рубель у кішэню. Тады схапіў дзеўку за валасы і пачаў біць, прыгаворваючы:
— Другім разам слухайся, бо на парог не пушчу... Рублём не адкупішся!.. Слухайся!.. Слухайся! — паўтараў ён, лупцуючы яе кулакамі.
— А божа ж мой!.. — крычала дзеўка.
— Слухай!.. Слухай, што я кажу...
Ды раптам ён пусціў дзяўчыну, бо адчуў, што за карак яго ўчапілася магутная рука. Сяк-так павярнуў галаву і ўбачыў Міхалкавы раз'ятраныя вочы.
Чаляднік быў хлопец хват, ён чарпануў Міхалку кулаком па лабаціне, ажно ў таго ў вушах зазвінела. Аднак чаляднікаў карак не выпусціў, нават сціснуў яго мацней.
— Задушыш мяне, зладзюга ты... дык пабачыш тады! — хрыпата застагнаў чаляднік.
— А ты не бі яе! — сказаў дзяцюк.
— Не буду, — мармытнуў той, высалапіўшы язык.
Міхалка пусціў руку, а чаляднік ажно захістаўся. Глытнуў разоў колькі паветра, а потым сказаў:
— Не хоча, каб я біў яе, дык няхай са мною не ходзіць... Хоча любіць — хай любіць, але я б'ю, бо ўжо такі мой звычай!.. Што з тае дзеўкі, якую нельга біць?.. Няхай ідзе да ліхаматары!
— І пойдзе... Падумаеш! — сказаў дзяцюк.
Але дзяўчына злавіла Міхалку за рукі.
— Пакінь ты ўжо, — гаварыла яна, дрыжучы і абдымаючы яго. — Не лезь у нашы справы...
Дзяцюк анямеў.
— А ты дадому ідзі, — сказала дзеўка чалядніку, узяўшы яго пад руку. — Навошта, каб хто з цябе тут кпіў на вуліцы...
Чаляднік вырваўся ад яе і, смеючыся, сказаў:
— Ідзі сабе да яго! Ён цябе біць не будзе... Ён жа табе і грошы даваў...
— Ат! Пакінь ты!.. — узлавалася дзеўка і пайшла.
— Бачыш, з бабай трэба як з сабакам! — сказаў чаляднік, паказаўшы на дзеўку рукой. — Лупцуй яе, а яна за табой у агонь палезе...
І знік. Толькі ў начной цішыні чуўся ягоны злосны смех.
Дзяцюк стаяў, глядзеў ім услед, прыслухоўваўся. Потым вярнуўся да рыштавання і паглядзеў на тое месца, дзе толькі што сядзела дзеўка.
Галава кружылася, а грудзі не маглі злавіць паветра. Толькі што яна сказала яму, што будзе любіць і — узяла ды пайшла. Толькі што ён быў такі шчаслівы, толькі што было тут так добра з жывою істотай, да таго ж з дзяўчынай, а цяпер — так пуста і сумна!
Чаму яна пайшла?.. Вядома ж, таму, што так ёй хочацца, так падабаецца!.. І нічога ён тут не зробіць, хоць і добры, і дужы!.. Інстынктыўна ён шанаваў дзяўчыну за яе адданасць чалядніку, не злаваўся, што парушыла дадзенае яму абяцанне, не збіраўся сілай навязваць ёй свае пачуцці. Але, нягледзячы на ўсё гэта, так шкадаваў яе, так шкадаваў!..
Раз'едзенымі вапнай рукамі ён выцер вочы і падняў сваю сярмягу, раскінутую на горбе цэглы і яшчэ як быццам цёплую. Выйшаў на вуліцу, пастаяў.
Нічога не відно, толькі ў імгле пабліскваюць чырвоныя агеньчыкі ліхтароў.
Міхалка вярнуўся ў халодныя сцены і лёг на зямлі. Але не змог заснуць, цяжка ўздыхаў у самоце, тужачы па сваёй дзяўчыне.
Па сваёй, бо яна ж сама сказала, што будзе толькі яго любіць!
Назаўтра дзяцюк, як заўсёды, узяўся за працу.
Але праца не спорылася. Стомлены быў, дый дом гэты абрыдаў неяк. Дзе ні ступі, да чаго ні дакраніся, на што ні зірні — усё нагадвала дзяўчыну, горкае расчараванне. Людзі таксама кпілі з яго:
— Ну што, дурны Міхалка, праўда, што дзеўкі ў Варшаве дарагія?
Дарагія, ой, дарагія! Дзяцюк патраціў на сваю ўсё, што сабралася, сам галадаў, нічога сабе не справіў, ніякай ласкі ад яе не паспытаў, і так яшчэ брыдка яго пакінула.
Дрэнна было яму, сорамна. І таму, калі пачуў, што ў іншых месцах Варшавы такім, як ён, лепш плацяць, упершыню пайшоў туды.
Ішоў Міхалка за адным чаляднікам, які абяцаў завесці яго на вуліцу, дзе будуюць найбольш дамоў.
Выйшлі яны раненька і добры кавалак дарогі валакліся да Віслы. Убачыўшы мост, дзяцюк ажно рот разявіў. На гэты момант і дзеўка вылецела з галавы.
Каля вартаўнічай будкі ён завагаўся.
— Што з табой? — спытаўся чаляднік.
— Не ведаю, пане, ці мяне тут прапусцяць? — адказаў Міхалка.
— Дурань ты! — грымнуў на яго чаляднік. — Калі хто-небудзь зачэпіць цябе, дык скажы, што ідзеш са мною.
«І праўда ж», — падумаў дзяцюк і здзівіўся, што такі адказ раней не прыйшоў яму ў галаву.
Пасля ён здзіўляўся, убачыўшы купальні і баркі: як гэта яны не топяцца ў вадзе, хоць і вялікія, і не хацеў даць веры, што ўвесь мост — з чыстага жалеза.
«Тут, відаць, нейкае ашуканства, — думаў ён. — Столькі жалеза, пэўна ж, і на ўсім свеце няма!..»
Ішлі яны так, чаляднік і Міхалка, адзін за адным, цераз мост, па адной вуліцы, па другой. Каля замка дзяцюк зняў шапку і перахрысціўся, думаючы, што гэта касцёл. Каля кляштара бернардынаў яго амаль не задушыў амнібус. Каля фігуры маткі боскай перад багадзельняй ён хацеў стаць на калені і памаліцца, ледзь той чаляднік адцягнуў яго.
На вуліцах гоман, брычкі адна за адной, процьма людзей. Міхалка адным саступаў дарогу, на другіх натыкаўся і аж бялеў са страху, каб часам не адлупцавалі. Нарэшце ў галаве яго ўсё пераблыталася — і ён згубіў чалядніка.
— Пане!.. Пане!.. — пачаў крычаць у адчаі і паляцеў цераз вуліцу.
Нехта затрымаў яго, кажучы:
— Ціха ты, сабака!.. Тут крычаць не можна!
— Дык жа пан мой прапаў!
— Які пан?
— Чаляднік.
— Ну ж і пан!.. А куды табе трэба?
— Туды, дзе дом муруюць...
— Які дом?
— Такі... з цэглы, — адказаў дзяцюк.
— Ат, дурань!.. Дык жа і тут дом муруюць... І там вунь! І тут!
— Ды я ж не бачу...
Яго ўзялі за плячук і пачалі паказваць.
— Во, глядзі! Тут адзін дом будуюць... Тут другі...
— Ага! Ага! — сказаў Міхалка і пайшоў да таго другога, бо не трэба было перабягаць цераз вуліцу.
Дабраўшыся на месца, ён спытаўся пра чалядніка. Аднак не знайшоў яго тут, і яму паказалі на іншы дом. Але і там пра чалядніка Настазія ніхто не чуў; трэба было ісці далей.
Такім чынам ён абабег некалькі вуліц і аглядзеў дзесятка паўтара пачатых будоўляў, сам сабе думаючы, дзе ж цяпер жывуць тыя людзі, якім дамы яшчэ толькі будуюцца.
Паступова ён аддаляўся ад цэнтра горада. Гоман на вуліцах цішэў, прахожых было менш, брычак амаль не відно. Затое ўсё больш ды больш рыштаванняў, горбаў цэглы і чырвоных сцен.
Дзяцюк страціў надзею знайсці чалядніка і падумаў пра работу.
Зайшоў у двор нейкай новабудоўлі пры дарозе, спыніўся сярод рабочых і пачаў прыглядацца. Час ад часу ён далучаўся да гутаркі, а то і памагаў сяму-таму. Каму цэглу складаць паможа, каму ражку падасць, а тым, што вымешвалі вапну, сказаў, як гэта належыцца рабіць. І паказаў, ажно майстра абляпаў з ног да галавы.
— Што ты тут круцішся, вахлак? — спытаўся ў яго пісар.
— Работы, пане, шукаю.
— Няма тут для цябе работы.
— Няма цяпер, дык, можа, потым знойдзецца. А вам жа не шкодзіць, калі я каму дапамагу.
Прайдоха пісар адразу ўцяміў, што дзяцюк без капейкі. Ён выняў сваю кніжыцу і аловак, пачаў перакрэсліваць, падлічваць і ўрэшце зрабіў ласку — прыняў Міхалку.
Людзі казалі, што зарабляў ён на ім дваццаць грошаў у дзень — чыста.
Тут Міхалка працаваў да восені. З голаду не памёр, за начлег не плаціў, аднак нават ботаў сабе не купіў. Толькі і ўсяго, што разоў колькі напіўся ў нядзелю, як парсюк. Хацеў нават вэрхалу нарабіць у карчме, але часу ў яго не хапіла, бо ўзялі ды выкінулі за дзверы.
Дом рос на вачах. Яшчэ муляры не закончылі флігеляў, а фасад ужо быў пад дахам, атынкаваны, ашклёны, нават і людзі пачалі ўсяляцца.
Пад канец верасня задажджыла. Працу спынілі і ўсіх чорнарабочых звольнілі. У ліку такіх быў і Міхалка.
Пісар кожны тыдзень трошкі не дадаваў яму, кажучы, што аддасць зараз. Калі ж прыйшоў канчатковы разлік, дзяцюк, хоць і непісьменны, уцяміў, што пісар яго, відаць, абдурыў. Даў яму тры рублі, а належалася з пяць ці з шэсць.
Міхалка ўзяў тры рублі, зняў шапку і пачаў чухаць галаву, пераступаючы з нагі на нагу. Але пісар быў так заняты сваёю кніжыцай, што доўга не заўважаў дзецюка, а потым нарэшце спытаўся:
— Ну, што табе яшчэ трэба?
— Відаць, пане, мне больш належыцца, — пакорліва сказаў дзяцюк.
Пісар зачырванеўся. Палез да Міхалкі, штурхануў яго грудзьмі і сказаў:
— А пашпарт у цябе ёсць?.. Хто ты такі?..
Міхалка змоўк, а той далей:
— Ты думаеш, можа, хамула, што я цябе ашукаў?
— Ага...
— Дык пайшлі са мной у паліцыю, там я табе дакладна пакажу, што ты злодзей і прайдзісвет...
Пашпарт і паліцыя ўстрывожылі Міхалку. І ён сказаў:
— Няхай вам, пане, крыўда мая пойдзе на здароўе!
І пакінуў будоўлю.
А таму, што і пісару не вельмі карцела ў паліцыю, справа закончылася толькі пагрозай...
Дзяцюк апынуўся цяпер нібы ў чыстаполіцы. Прайшоў сваю вуліцу, другую, трэцюю, усюды заходзячы, дзе бачыў чырвоныя сцены і некалькі слупоў, убітых у зямлю. Аднак работа была ўжо або закончана, або канчалася, а калі ён пытаўся, ці не прымуць яго, дык нават не адказвалі.
Пралазіў ён так дзень, другі, абмінаючы гарадавых, каб не спыталіся пра пашпарт. Сталовай з цёплай ядой не знайшоў, харчаваўся толькі крывяной каўбасой, салам, хлебам, селядцом, запіваючы гарэлкай.
Ён ужо страціў рубель, нічога людскага не спажыўшы. Спаў пад плотам і сумаваў па людзях, бо не было з кім словам перакінуцца.
Падумалася дзецюку, а ці не лепш вярнуцца дахаты. Пытаўся ў прахожых, дзе тут чыгунка. Пайшоў туды, куды паказвалі, і трапіў на чыгунку, але не на сваю.
Убачыў нейкую вялікую станцыю, многа людзей, дамы каля станцыі, а рэйкаў не было.
Разгубіўся страшэнна, спалохаўся, не ведаючы, што да чаго. А потым ужо нейкая добрая душа растлумачыла яму, што ёсць яшчэ тры чыгункі, аднак — за Віслай.
Цяпер Міхалка ўспомніў, што ішоў сюды цераз мост. Пераначаваўшы ў нейкім раўку, пачаў пытацца пра дарогу да моста. Расказалі яму дакладна, дзе ісці проста, дзе налева, а дзе направа і дзе павярнуць. Запомніў усё, але як пачаў ісці і паварочваць, дык трапіў да Віслы, але моста не знайшоў.
Дык і вярнуўся ў горад. На бяду пачаўся дождж. Людзі хаваліся пад парасоны, а ў каго не было — той уцякаў. Пад такім ліўнем Міхалка не асмельваўся пытацца пра дарогу.
У самы найбольшы дождж ён згорбіўся пад сцяной, застыўшы ў сваёй прамоклай сярмязе, і пацяшаў сябе тым, што хоць босыя ногі пад ліўнем адмыюцца.
Калі ён стаяў так, збялеўшы, а вада па доўгіх валасах аплывала яму за кашулю, каля яго спыніўся нейкі пан.
— Жабрак? — спытаўся ён.
— Ды не.
Пан прайшоў трохі наперад і зноў спытаўся, вярнуўшыся:
— Але ж есці хочацца?
— Ды не.
— І не холадна?
— Ды не.
— Дурань нейкі! — мармытнуў пан. А потым: — Але ж грыўню ўзяў бы?
— Калі б пан даў, дык узяў бы.
Пан даў і пайшоў сабе, штосьці мармычучы.
Пасля ён зноў спыніўся, паглядзеў на мужыка, нібы вагаючыся, аднак урэшце пайшоў назусім.
Міхалка трымаў у жмені манеціну і думаў, здзіўлены:
«Глядзі, якія тут бываюць добрыя паны!»
І падумаў раптам, што такі добры пан мог бы паказаць яму і дарогу да моста!.. Аднак ужо было позна.
Ноч пачалася, запалілі ліхтары, а дождж прыпусціўся гусцейшы. Дзяцюк шукаў вуліцу, каб найцямнейшую. Павярнуў туды, сюды. Заўважыў новабудоўлі і пазнаў раптам вуліцу, дзе раней працаваў.
Тут вось канчаецца брук. Тут паркан. Там склад вуголля, а там яго дом. У некалькіх вокнах гарыць святло, а праз адчыненыя вароты відаць незакончаныя флігелі.
Дзяцюк увайшоў у двор. Дзе-дзе, а тут яму належыцца начлег. Ён жа сам гэты дом будаваў.
— Гэй! Гэй! А куды ты? — гукнуў за ім з ганка чалавек у доўгім кажусе.
Відаць, ужо было холадна на дварэ.
Міхалка павярнуўся.
— Гэта я, — сказаў ён. — Іду спаць у сутарэнне.
Чалавек у кажусе абурыўся:
— Тут што — жабрацкі гатэль, каб вам начаваць?
— А я ж тут рабіў усё лета, — збянтэжыўся дзяцюк.
У сенцах паказалася вартаўнікова жонка, непакоячыся пра мужа.
— Што тут робіцца?.. Хто гэта?.. Можа, злодзей? — спыталася яна.
— Ды не. Толькі вось гэты кажа, што ён тут працаваў, што і начлег яму належыцца... Дурнаваты!..
У Міхалкі загарэліся вочы, ён засмяяўся і падбег да вартаўніка.
— Дык вы з нашай вёскі? — спытаўся радасна.
— А чаму гэта? — здзівіўся вартаўнік.
— Бо так на мяне гавораць у нашай вёсцы... Бо я — дурны Міхалка!
Вартаўнікова жонка захіхікала, а сам ён паціснуў плячыма і сказаў:
— Што ты дурны, дык гэта відно. Аднак я не з вёскі, а з горада... З Лапаў!* — дадаў ён такім тонам, што пасумнелы дзяцюк ажно ўздыхнуў.
* Лапы — гарадок на Беласточчыне.
— Уга! Гэта ж, відаць, такі самы вялікі горад, як Варшава?
— Такі — не такі, — адказаў вартаўнік, — а ўсё ж горад нішто сабе.
Ён памаўчаў, а потым:
— А ты, само сабой, каціся адгэтуль, бо спаць тут няможна.
Дзяцюк і рукі апусціў. Ён жаласна зірнуў на вартаўніка і спытаўся:
— Куды ж я пайду ў такі лівень?
Трапнасць гэтай заўвагі ўразіла вартаўніка. І сапраўды — куды ж ісці ў такую навальніцу?
— Што ж, — сказаў ён, — заставайся тады, калі лівень. Толькі глядзі, каб ноччу красці не захацелася. А ўранку на самым золаку ўцякай, каб гаспадар не ўбачыў. Бо гэта быстры пан!
Міхалка падзякаваў, пайшоў у флігель і вобмацкам залез у знаёмае сутарэнне.
Расцёр ацэплыя рукі, выкруціў мокрую сярмяжыну і лёг на цаглянай крошцы і стружках, якіх калісьці нанасіў сюды.
Горача яму не было, наадварот — нават трохі холадна і мокра. Аднак ён з маленства прывык да галечы і на цяперашнюю невыгоду зусім не зважаў. Горш было ад думкі: а што далей? Ці шукаць працы ў Варшаве, ці вяртацца дахаты? Калі шукаць працы, дык дзе ды якое? А як дахаты вяртацца, дык як і чаго?
Голаду ён не баяўся. Было ж яшчэ два рублі, ды, зрэшты — што той голад — навіна для яго?
— Ат, што бог дасць, — шапнуў ён.
Перастаў непакоіцца пра заўтрашні дзень, цешыўся сённяшнім. На дварэ цурболіць дождж. Дрэнна было б цяпер у раўку, а тут жа так здорава!
І заснуў, як стомлены мужык, які, калі яму што сніцца, кажа, што гэта душы нябожчыкаў яго наведвалі.
А заўтра... Будзе што бог дасць!
Зранку распагодзілася, нават і сонца бліснула. Міхалка яшчэ раз падзякаваў вартаўніку за начлег і пайшоў. Быў ён зусім бадзёры, хоць ад учарашняга дажджу валасы зляпіліся, а сярмяга ўдубянела, як скураная.
Пастаяў трохі перад варотамі, раздумваючы, куды падацца, улева ці направа? Заўважыў паблізу адчыненую карчму і зайшоў туды паснедаць. Выпіў добрую чарку гарэлкі і весялейшы пабрыў туды, дзе відаць было рыштаванне.
«Ці працы шукаць?.. Ці дахаты вяртацца?..» — таўкліся ў галаве яго думкі.
Раптам аднекуль непадалёку пачуўся гук, нібы коратка загрымела, потым другі раз — мацней.
Дзяцюк зірнуў туды.
Крокаў з дзвесце направа відаць быў верх рыштаванняў, а над імі як быццам чырвоны дым...
Штосьці там адбылося. Міхалку ахапіла цікаўнасць. Пабег туды, коўзаючыся і пляхаючы па лужынах.
На незабрукаванай вуліцы, дзе зрэдку стаялі дамы, мітусіліся ўстрывожаныя людзі. Крычалі і паказвалі рукамі на незакончаную будоўлю, каля якой ляжалі дошкі, паламаныя слупы і свежы друз. Над усім гэтым уздымаўся чырвоны пыл.
Міхалка падбег бліжэй. Там ужо ён убачыў, што здарылася. Абваліўся новы дом.
Адна сцяна рассыпалася зверху да нізу, а другая — на большую палавіну.
У разбураных сценах тырчалі вушакі і аконныя рамы, а бэлькі перакрыццяў абваліліся, пагнуліся ды паламаліся, як трэскі.
У вокнах суседніх дамоў паказаліся перапалоханыя жанчыны. А на вуліцы, апроч рабочых, было толькі чалавек некалькі. Вестка пра здарэнне яшчэ не дайшла да цэнтра горада.
Першы апомніўся галоўны майстар.
— Ніхто не загінуў? — спытаўся ён, дрыжучы.
— Здаецца, не. Усе якраз снедалі.
Майстар пачаў падлічваць сваіх, аднак увесь час памыляўся.
— Чаляднікі тут?
— Тут!
— А памочнікі?
— Тутака!
— Енджэя няма! — азваўся адзін.
Прысутныя на момант анямелі.
— Так, ён быў усярэдзіне...
— Трэба яго шукаць! — сказаў майстар ахрыплым голасам.
І пайшоў да абваленага дома, а за ім некалькі смялейшых.
Міхалка машынальна падышоў таксама.
— Енджэй!.. Енджэй!.. — гукаў майстар.
— Адыдзіцеся, пане! — перасцерагалі яго. — Гэтая сцяна ледзь-ледзь трымаецца.
— Енджэй!.. Енджэй!..
З сярэдзіны дома адказаў енк.
У адным месцы сцяна была раздзёрта на шырыню дзвярэй. Майстар забег з другога боку, зазірнуў і схапіўся за галаву. Пасля як шалёны папёр у горад.
За сцяной круціўся ў пакутах чалавек. Абедзве нагі раструшчыла і прыціснула бэлька. Над ім вісела недаразваленая сцяна, якая трэскалася ўсё больш ды больш, вось-вось гатовая абваліцца.
Адзін з цесляроў пачаў разглядацца навокал, а скамянелыя ад жаху рабочыя пазіралі яму ў вочы, гатовыя ратаваць, калі што яшчэ можна зрабіць.
Паранены сутаргава крутануўся і стаў на руках. Гэта быў селянін. Губы яго былі чорныя ад болю, твар — шэры, а вочы пазападалі. Глядзеў на людзей, што стаялі непадалёку, стагнаў, але прасіць ратунку не асмельваўся. Гаварыў толькі:
— Божа мой!.. Божа літасцівы!..
— Сюды нельга зайсці! — глуха сказаў цесля.
Натоўп адступіўся.
Сярод людзей стаяў Міхалка, перапалоханы, відаць, больш за ўсіх.
Страхоцце, што з ім рабілася!.. Адчуваў увесь боль прыціснутага, ягоны жах, адчай, а разам з тым — нейкую сілу, якая штурхала яго наперад...
Здавалася, што ў гэтым натоўпе ніхто, а толькі ён адзін павінен ратаваць чалавека, які прыйшоў сюды з вёскі на заработкі. І ў той момант, калі іншыя гаварылі самі сабе: «пайду», ён думаў:
«Не пайду! Не хачу!..»
Азірнуўся з бояззю. Стаяў ён спераду, найбліжэй да сцяны.
— Не пайду! — шаптаў і... падняў друк, які ляжаў амаль пад нагамі.
У натоўпе пачуўся шэпт:
— Зірніце!.. Што ён робіць?..
— Ціха!
— Божа добры, злітуйся! — гукаў паранены, рыдаючы ад болю.
— Іду! Іду!.. — сказаў Міхалка і... пайшоў у руіны.
— Абодва загінеце! — крыкнуў цесля.
Міхалка быў ужо каля прыціснутага. Убачыў яго раструшчаныя ногі, лужыну крыві, і ў вачах яго пацямнела.
— Браце мой! Браце! — шаптаў паранены, абдымаючы яго за калені.
Дзяцюк падсунуў друк пад бэльку і адчайным рыўком падважыў яе. Пачуўся трэск, а з вышыні трэцяга паверха звалілася некалькі кавалкаў цэглы.
— Валіцца! — закрычалі, разбягаючыся, рабочыя.
Але Міхалка не чуў, не думаў, нічога не адчуваў. Дужым плячом ён зноў падпёр свой друк і ўжо зусім адсунуў бэльку з раструшчаных ног няшчаснага чалавека.
Зверху пасыпаліся кавалкі цэглы. Заклубіўся чырвоны пыл, запаўняючы сярэдзіну будынка. За сцяной чулася нейкая тузаніна. Паранены застагнаў мацней, а потым раптам змоўк.
У праёме раздзёртай сцяны паказаўся Міхалка — прыгорблены, ён цяжка нёс чалавека. Паволі перабраўся цераз мяжу небяспекі і, спыніўшыся перад натоўпам, сказаў з наіўнай радасцю:
— Едзе!.. Едзе!.. Толькі адзін яго бот там застаўся!..
Рабочыя падхапілі параненага, які самлеў, і асцярожна занеслі ў найбліжэйшыя вароты.
— Вады! — крычалі.
— Воцту!
— Па доктара!..
Міхалка павалокся за імі, думаючы:
«Глядзі, якія добрыя людзі ў гэтай Варшаве!..»
Убачыўшы, што рукі яго акрываўлены, памыў іх у лужыне і падышоў да варот, каля якіх ляжаў паранены. Усярэдзіну не палез. Што ён, доктар? Што ён — паможа?..
Тым часам на вуліцы збіралася ўсё больш ды больш людзей. Беглі цікаўныя, ляцелі рамізнікі, здалёк пачуліся нават званкі пажарнікаў, якім таксама хтосьці паведаміў.
Новы натоўп ужо такіх, якім толькі падавай цікавыя ўражанні, тоўкся каля варот, а гарачэйшыя прабіваліся наперад, каб самому ўбачыць крывавае відовішча.
Аднаму з такіх Міхалка, які стаяў каля варот, перашкаджаў.
— Ану, адсунься! Разявіўся тут! — крыкнуў ягомасць, убачыўшы, што босы мужык не вельмі адступае ад націску яго рукі.
— А што? — спытаўся Міхалка, здзіўлены гэтай раз'юшанасцю.
— Ты што такі за тып? — закрычаў цікаўны. — Што гэта, паліцыі няма, каб разагнаць такіх лайдакоў?..
«О, тут трымайся!..» — падумаў дзяцюк і спалохаўся, каб часам не трапіць у кутузку.
І ён, каб не наклікаць бяды, палез далей у натоўп...
Праз некалькі хвілін ад варот пачалі гукаць таго, хто вынес няшчаснага з руінаў.
Ніхто не адгукнуўся.
— Як ён выглядае? — пыталіся людзі.
— Гэта мужык. У белай сярмязе, круглай шапцы і босы...
— Няма там такога на вуліцы?..
Пачалі шукаць.
— Быў тут такі, але пайшоў, — крыкнуў нехта.
Разбеглася паліцыя, разбегліся рабочыя і... не знайшлі Міхалку.