На Мядовай вуліцы штодня можна было сустрэць апоўдні пажылога ягомасця, які хадзіў з плошчы Красіньскіх да Санаторскай вуліцы. Улетку на ім было шыкоўнае цёмна-сіняе паліто, шэрыя штаны ад першакласнага краўца, бліскучыя, як люстра, чаравікі і трошкі стараваты цыліндр.
У ягомасця быў румяны твар, сіваватыя бакі і шэрыя ласкавыя вочы. Хадзіў ён схіліўшыся, з рукамі ў кішэнях. У пагодлівы дзень насіў пад пахай палачку, у хмарны — шаўковы ангельскі парасон.
Быў ён заўсёды глыбока задуманы, ішоў паволі. Каля касцёла Капуцынаў набожна прыпадымаў капялюш і пераходзіў на другі бок вуліцы, каб зірнуць на барометр і тэрмометр у аптычнай краме Піка, потым зноў пераходзіў на правы тратуар, затрымліваўся каля вітрыны фатографа Мечкоўскага, разглядаў фатаграфіі артысткі Маджэеўскай і — ішоў далей.
Кожнаму ён саступаў з дарогі, а калі яго хто штурхане — ягомасць добразычліва ўсміхаўся.
Убачыўшы прыгожую жанчыну, ён надзяваў пенсне, каб прыгледзецца. Аднак рабіў гэта флегматычна і таму звычайна спазняўся.
Ягомасць гэты — пан Томаш.
Пан Томаш трыццаць год хадзіў па Мядовай і часта думаў, што на вуліцы гэтай многае змянілася. Тое самае Мядовая вуліца магла падумаць і пра яго.
Калі ён быў яшчэ памочнікам адваката, дык хадзіў так хутка, што ад яго не ўцякла б ніводная мадыстка, вяртаючыся з крамы дадому. Быў ён вясёлы, гаваркі, трымаўся проста, была чупрына і віліся вусікі, востра падкручаныя ўгару. Ужо тады творы мастацтва рабілі на яго ўражанне, аднак не было калі захапляцца імі, бо ён вар'яцеў за жанчынамі. Праўда, яму на іх шанцавала, увесь час яго сваталі. Ды што з таго, калі пан Томаш ніколі не мог знайсці хвіліны часу, каб зрабіць прапанову, бо заўсёды быў заняты калі не практыкай, дык спатканнямі. Ад Франі ішоў у суд, з суда бег да Зосі, якую пад вечар пакідаў, каб павячэраць з Юзяй і Фількай.
Калі ён набыў шаноўны адвакацкі тытул мецэната, лоб, у выніку напружанай разумовай працы, вырас у яго ажно да цемені, а ў вусах паказалася некалькі сярэбраных валасінак. Пан Томаш пазбыўся ўжо юнацкай гарачкі, пабагацеў і лічыўся сур'ёзным знаўцам мастацтва. А таму, што жанчын ён яшчэ ўсё любіў, пачаў думаць пра жаніцьбу. Наняў нават шасціпакаёвую кватэру, на свой кошт наслаў паркет, зрабіў драпіроўку, купіў прыгожую мэблю і пачаў шукаць жонку.
Ды чалавеку сталаму цяжка ўжо выбіраць. Адна была залішне маладая, другою ён задоўга захапляўся. Трэцяя падыходзіла і па красе і па гадах, але не падабаўся яе тэмперамент, а ў чацвёртай была і краса, і ўзрост, і тэмперамент належны, аднак... не чакаючы на мецэнатаву прапанову, яна выйшла за доктара...
Аднак пан Томаш не смуткаваў, бо паненак хапала. Абрастаў памаленьку маёмасцю, усё больш ды больш дбаючы пра тое, каб кожная драбніца ў яго кватэры мела мастацкую вартасць. Мяняў мэблю, перастаўляў люстры, купляў карціны.
Нарэшце прыгажосць яго жылля стала шырока вядомай. Сам не ўяўляючы, як гэта атрымалася, стварыў ён цэлую галерэю мастацтва, у якой бывала ўсё больш ды больш наведвальнікаў. А паколькі ён чалавек гасцінны, прыёмы рабіў выдатныя, падтрымліваў адносіны з музыкантамі, дык у яго спакваля пачалі наладжвацца вячэрнія канцэрты, якія нават і дамы ласкава наведвалі.
Пан Томаш усім быў рады, а заўважаючы ў сваіх люстрах, што лоб ягоны перарос ужо цемя і дастае да снежна-белага каўнерыка, усё часцей прыпамінаў, што жаніцца аднак жа трэба. Тым больш што да жанчын прыхільнасць адчуваў ён па-ранейшаму.
Аднойчы, калі ў яго было больш, чым звычайна, гасцей, адна маладая пані, паглядзеўшы салоны пана Томаша, усклікнула:
— Што за карціны!.. А якія гладзенькія паркеты!.. Жонка ваша, пане мецэнат, будзе вельмі шчаслівая.
— Калі для шчасця хопіць гладкіх паркетаў, — прыцішана сказаў адзін яго шчыры прыяцель.
У салоне стала вельмі весела. Пан Томаш таксама ўсміхнуўся, аднак з таго часу, як толькі хто-небудзь нагадваў яму пра жаніцьбу, казаў, нядбала махнуўшы рукою:
— Ат!..
Ён збрыў вусы і запусціў бакі. Пра жанчын гаварыў заўсёды з пашанай, а недахопы іхнія спагадліва замоўчваў.
Нічога больш у жыцці не чакаючы, бо ўжо і адвакацкай практыкай не займаўся, мецэнат усе свае супакоеныя пачуцці накіраваў на мастацтва. Прыгожая карціна, добры канцэрт, новы спектакль былі нібы верставымі слупамі на яго жыццёвай дарозе. Не загараўся ён, не захапляўся, а смакаваў.
На канцэртах выбіраў месца далей ад эстрады, каб лепей слухаць музыку, не чуючы шуму і не бачачы артыстаў. Перад тым як ісці ў тэатр, раней знаёміўся з п'есай, каб без гарачкавай цікаўнасці сачыць за ігрой акцёраў. Карціны аглядаў тады, калі ў галерэі было найменш наведвальнікаў, і там праводзіў цэлыя гадзіны.
Калі штосьці падабалася, ён гаварыў:
— А ведаеце, мае дарагія, гэта ўсё-такі здорава.
Ён быў з тых, хто перш за іншых угадвае сапраўдны талент. Аднак пасрэдныя рэчы не асуджаў.
— Пачакайце, а можа, яшчэ і разаўецца! — гаварыў ён, калі іншыя ганілі мастака.
І так вось быў заўсёды паблажлівы да чалавечай недасканаласці, а пра заганы не гаварыў.
На бяду, ніводзін з людзей не бывае вольным ад якога-небудзь дзівацтва, і ў пана Томаша таксама было сваё. Ён ненавідзеў шарманшчыкаў і шарманак.
Пачуўшы на вуліцы шарманку, пан мецэнат пачынаў ісці хутчэй і на некалькі гадзін настрой яго псаваўся. Спакойны па натуры, ён загараўся, заўсёды такі ціхі, а крычаў, такі лагодны, а гатовы быў бушаваць ад першых гукаў шарманкі.
З гэтай сваёй слабасці ён не рабіў таямніцы, нават апраўдваўся.
— Музыка, — гаварыў ён абурана, — гэта ж найтанчэйшае ўвасабленне духу, а ў шарманцы дух гэты ператвараецца ў механічнае дзеянне і разбойніцкую прыладу. Шарманшчыкі — гэта ж сапраўдныя рабаўнікі!.. Зрэшты, скажам і так: шарманка раздражняе мяне, а я жыву адзін толькі раз і не хачу жыццё сваё растрачваць на слуханне агіднай музыкі.
Хтосьці зласлівы, ведаючы, як мецэнат ненавідзіць шарманку, прыдумаў брыдкі жарт — паслаў пад вокны яго двух шарманшчыкаў. Пан Томаш захварэў са злосці, а потым, выкрыўшы вінаватага, выклікаў яго на паядынак.
Прыйшлося ажно суд гонару склікаць, каб не дапусціць да праліцця крыві з-за такой, гледзячы збоку, дробязнай прычыны.
Дом, у якім жыў мецэнат, некалькі разоў пераходзіў з рук у рукі. Кожны новы домаўласнік стараўся, разумеецца, павысіць кватэрную плату, перш за ўсё — пану Томашу. Мецэнат пакорна згаджаўся з гэтым, аднак пры ўмове, запісанай у дагаворы, што на двары дома не будуць іграць шарманкі.
Нягледзячы на такую дамоўленасць у кантракце, пан Томаш клікаў да сябе кожнага новага дворніка і вёў з ім прыблізна такую размову:
— Паслухай, даражэнькі... Як ты называешся?
— Казімеж, проша пана.
— Дык паслухай, Казімеж! Кожны раз, калі я пазней вярнуся дадому, а ты адчыніш мне браму, дам табе дваццаць грошаў. Зразумеў?
— Зразумеў, вяльможны пане.
— Апроч гэтага, ты яшчэ будзеш мець ад мяне дзесяць злотых у месяц, але ведаеш за што?..
— Адкуль жа мне ведаць, вяльможны пане, — адказваў усхваляваны дворнік.
— За тое, каб ты ніколі не пускаў у двор шарманшчыкаў. Зразумеў?..
— Зразумеў, вяльможны пане.
Кватэра мецэната склалася з дзвюх частак. Чатыры большыя пакоі выходзілі вокнамі на вуліцу, два меншыя — на двор. Парадная палавіна кватэры прызначалася для гасцей. У ёй адбываліся раўты, тут ён прымаў кліентаў, тут спыняліся вясковыя сваякі і знаёмыя мецэната. Сам пан Томаш паказваўся тут рэдка, каб толькі праверыць, ці нацерлі паркет, ці сцерлі пыл і не пашкодзілі мэблю.
Цэлымі днямі, калі ён не праводзіў іх па-за домам, пан Томаш сядзеў у кабінеце ад двара. Там ён чытаў кнігі, пісаў лісты або праглядаў дакументы знаёмых, якія прасілі ў яго парады. Калі ж не хацеў лішне натужваць вочы, садзіўся ў мяккім крэсле насупраць акна і, закурыўшы сігару, паглыбляўся ў роздум. Ён ведаў, што роздум — важная функцыя жыцця, якую павінен паважаць кожны, хто дбае пра сваё здароўе.
З другога боку двара, насупраць вокан пана Томаша, была кватэра, якую здавалі людзям бяднейшым. Там доўга жыў стары судовы чыноўнік, які, страціўшы пасаду, пераехаў на Прагу*. Пасля яго пакой заняў кравец; але, таму што ён любіў сяды-тады напіцца і нарабіць шоламу, яго папрасілі выселіцца. Тады туды перабралася нейкая пенсіянерка, што вечна сварылася са сваёй служанкай.
* Прага — правабярэжная частка Варшавы.
Аднак на святога Яна бабулю гэтую, зусім ужо нямоглую і даволі-такі багатую, нягледзячы на яе сварлівы характар, сваякі забралі ў вёску, а ў кватэры пасяліліся дзве жанчыны з малою дзяўчынкай, якой было гадоў восем.
Жанчыны гэтыя жылі з працы. Адна шыла, другая вязала на машыне панчохі і каптанікі. Маладзейшую з іх і прыгажэйшую дзяўчынка называла мамай, а старэйшай гаварыла «пані».
І ў мецэната, і ў новых кватарантаў вокны цэлы дзень былі адчынены. Сеўшы ў сваё крэсла, пан Томаш свабодна бачыў, што робіцца ў яго суседак.
Мэбля была там бедная. На сталах і на крэслах, на канапе і на камодзе ляжалі тканіны на шытво і клубкі нітак на панчохі.
Уранні жанчыны самі падмяталі кватэру, а апоўдні нанятая жанчына прыносіла ім не надта багаты абед. Зрэшты, жанчыны гэтыя амаль не адыходзіліся ад сваіх гаманлівых машын.
Дзяўчынка звычайна сядзела каля акна. Гэта было дзіця цёмнавалосае, з прыгожым тварыкам, але бледнае і нейкае нерухавае. Часамі дзяўчынка вязала двума пруткамі паясок. А то забаўлялася лялькай, якую апранала і распранала паволі, як быццам з цяжкасцю. Часамі не рабіла нічога, сядзела сабе ды праз акно прыслухоўвалася да чагосьці.
Пан Томаш ніколі не бачыў, каб гэтае дзіця спявала або бегала па пакоі, не бачыў нават усмешкі на бяскроўных вуснах і нерухомым твары.
«Дзіўнае дзіця!» — думаў мецэнат і пачаў прыглядацца больш уважліва.
Аднойчы (гэта было ў нядзелю) ён заўважыў, што маці дала дзяўчынцы малы букецік. Тая крыху ажывілася. Разбірала, складала кветкі, цалавала іх. Нарэшце зноў звязала ў букецік, паставіла ў шклянку з вадой і, сеўшы ў сваім акне, сказала:
— Праўда, мама, што тут сумна?..
Пан Томаш абурыўся. Як можа быць сумна ў доме, у якім ён столькі год пражыў у добрым настроі!
Потым неяк мецэнат вярнуўся ў свой кабінет гадзін каля чатырох. Сонца якраз свяціла ў акно яго суседак, і грэла яно вельмі моцна. Пан Томаш зірнуў у той бок і, відаць, заўважыў штосьці незвычайнае, бо хуценька надзеў пенснэ.
Вось што ён заўважыў:
Худзенькая дзяўчынка, залажыўшы рукі за галаву, амаль дагары ляжала на падваконні і... шырока адкрытымі вачыма глядзела проста на сонца. На тварыку яе, заўсёды такім нерухомым, праяўляліся нейкія пачуцці: ці то радасць, ці то смутак...
— Яна сляпая! — шапнуў мецэнат, здымаючы пенснэ. У гэты момант яму ажно ў вачах закалола ад думкі, што нехта можа глядзець на сонца, якое дыхае жывым агнём.
І сапраўды, дзяўчынка два гады ўжо была сляпая. На шостым годзе яна захварэла на нейкую ліхаманку, тыдняў некалькі была непрытомная, а потым так знясілела, што ляжала як мёртвая, не варушачыся і не гаворачы ані слова.
Яе паілі віном і булёнамі, і паступова яна ачуньвала. Але ў першы дзень, калі яе пасадзілі на падушцы, малая спыталася ў маці:
— Мама, гэта ўжо ноч?
— Не, дзіцятка... А чаму ты так кажаш?
Але дзяўчынка не адказала: ёй хацелася спаць. А назаўтра, калі апоўдні прыйшоў доктар, спыталася зноў:
— Гэта яшчэ ўсё ноч?..
Тады стала ясна, што дзяўчынка не бачыць. Доктар агледзеў яе вочы і зрабіў заключэнне, што трэба пачакаць.
Аднак, чым больш хворая дужэла, тым мацней непакоілася сваім калецтвам...
— Мама, чаму я цябе не бачу?..
— Вочкі табе засланіла. Але гэта пройдзе.
— Калі пройдзе?..
— Хутка.
— Можа, мамачка, заўтра?
— Дзён праз некалькі, дарагая.
— Калі гэта пройдзе, дык ты мне, мама, скажы. Бо вельмі ж сумна!..
У чаканні праходзілі дні і тыдні. Дзяўчынка пачала ўжо ўставаць з пасцелі. Навучылася вобмацкам хадзіць па пакоі; сама апраналася і распраналася, памаленьку ды асцярожна.
А зрок не вяртаўся.
Аднойчы яна сказала:
— Мама, праўда, што ў мяне блакітная сукенка?
— Не, дачушка, у цябе шэрая.
— Ты бачыш яе?
— Бачу, мілая.
— Так, як і ўдзень?
— Ага.
— Я таксама буду ўсё бачыць праз некалькі дзён?.. Не, можа, за месяц...
А таму, што маці нічога ёй не адказвала, малая гаварыла далей:
— Праўда, мама, што на дварэ ўвесь час дзень?.. А ў садзе — дрэвы, як і раней?.. Ці прыходзіць да нас белы коцік, што з чорнымі лапамі?.. Праўда, мама, што я бачыла сама сябе ў люстры?.. Дзе тут люстра?..
Маці падала ёй.
— Трэба глядзець сюды, дзе гладка, — гаварыла дзяўчынка, прыкладаючы люстра да твару. — Нічога не бачу, — сказала яна. — А ты, мама, бачыш мяне ў люстры?
— Бачу, рыбка мая.
— А як жа ты бачыш? — жаласліва ўскрыкнула малая. — Калі я не бачу сябе там, то там ужо нічога не павінна быць. А тая, што ў люстры, яна мяне бачыць ці не?
Ды маці расплакалася і выбегла з пакоя.
Калека найбольш любіла дакранацца рукамі да дробных рэчаў, распазнаваць іх.
Неяк маці прынесла ёй фарфоравую ляльку, прыгожа апранутую, за цэлы рубель. Дзяўчынка не выпускала яе з рук, дакраналася да ляльчынага носіка, вуснаў, вачэй, забаўлялася ёю.
Спаць лягла вельмі позна, усё думаючы пра сваю ляльку, якую палажыла ў скрынку, высланую ватай.
Ноччу маці прачнулася ад нейкага шораху ды шэпту. Схапілася з ложка, запаліла свечку і ўбачыла ў куточку сваю малую, што ўжо апранутая гуляла з лялькай.
— Што ты робіш, дзіцятка маё? — закрычала маці. — Чаму ты не спіш?
— Бо ўжо ж, мама, дзень, — адказала малая.
Дзень і ноч зліліся для яе ў адно — ужо назаўсёды...
Паступова памяць зрокавых уражанняў пачала ў дзяўчынкі згладжвацца. Чырвоная вішня стала для яе вішняй гладкай, круглай і мяккай, бліскучая манета была цвёрдым і звонкім кружочкам, пакрытым трошкі выпуклай разьбой. Малая ведала, што пакой большы за яе, дом большы за пакой, вуліца за дом. Аднак усё гэта неяк скарацілася ў яе ўяўленні.
Увага яе накіравалася на пачуцці дотыку, нюху ды слыху. Яе твар і рукі сталі такімі ўражлівымі, што, наблізіўшыся да сцяны, яна за некалькі цаляў адчувала лёгкі холад. Тое, што было далей, даходзіла толькі праз слых. Вось яна цэлымі днямі і прыслухоўвалася.
Яна пазнавала, як ідзе — шоргаючы нагамі — дворнік, які гаварыў пісклява і падмятаў двор. Ведала, калі едзе з дрывамі сялянскі воз, калі — рамізнік, а калі — кары, на якіх вывозяць смецце.
Найменшы шорах, пах, пахаладанне або пацяпленне паветра дзяўчынка абавязкова заўважала. З незразумелай хуткасцю яна падхоплівала гэтыя дробныя з'явы і з усяго рабіла вывады.
Аднойчы маці паклікала служанку.
— Яніхі няма, — сказала калека, як заўсёды, седзячы ў куточку. — Яна пайшла па ваду.
— А ты адкуль гэта ведаеш? — здзівілася маці.
— Адкуль?.. Я ж ведаю, што яна ўзяла ў кухні вядро, пасля пайшла на другі двор, напампавала вады. А цяпер гаворыць з дворнікам.
І сапраўды з-за паркана даходзіў лёгенькі падвойны водгалас гаманы, але такі невыразны, што толькі моцна натужыўшыся можна было яго пачуць.
Аднак нават такая абвостранасць другіх адчуванняў не магла замяніць дзяўчынцы зроку. Ёй не хапала ўражанняў, яна пачала сумаваць.
Ёй дазволілі хадзіць па ўсім доме, і гэта яе трошкі супакойвала. Абтупала малая кожны камень на двары, дакранулася да кожнай рыны і бочкі. Але найбольш прыемнымі былі ёй падарожжы да двух зусім розных светаў — у сутарэнне і на гарышча.
У сутарэнні паветра было халоднае, сцены вільготныя.
Прыглушаны грукат даходзіў зверху; іншае водгулле знікала. Для сляпое гэта была ноч.
А на гарышчы, асабліва ў акенцы, адбывалася зусім іншае. Шуму там было больш, чым у пакоі. Сляпая чула грукат вазоў з некалькіх вуліц; тут гуртаваліся крыкі з усяго дома. Твар яе авяваў цёплы вецер. Яна чула птушыны шчэбет, гаўканне сабак і пошум дрэў у суседнім садзе. Тут для яе быў дзень...
Мала гэтага. На гарышчы часцей, чым у пакоі, свяціла сонца, а калі дзяўчынка паварочвала да яго пагаслыя вочы, ёй здавалася, што яна штосьці бачыць. Ва ўяўленні прачыналіся цені формаў і колераў, вельмі невыразныя ды палахлівыя, і яна не магла што-небудзь прыгадаць...
Якраз у гэтыя дні маці яе пачала жыць разам са сваёй сяброўкай, заняла пакойчык у доме, дзе жыў пан Томаш. Абедзве жанчыны былі задаволены новай кватэрай, аднак для сляпой змена месца была сапраўдным няшчасцем.
Малая павінна была сядзець у пакоі. На гарышча і ў сутарэнне не можна было хадзіць. Не чула яна ні птушак, ні дрэў, на дварэ была страшэнная цішыня. Ніколі не заходзілі сюды ні гандляры старызнай, ні паяльшчыкі, ні смеццяры. Не пускалі сюды ні баб, што спяваюць набожныя песні, ні жабрака, які грае на кларнеце, ні шарманшчыкаў.
Адной прыемнасцю для яе было ўглядацца на сонца, якое не заўсёды свяціла аднолькава і вельмі хутка хавалася за дамамі.
Дзяўчынка зноў пачала сумаваць. Зблажэла за некалькі дзён, на твары з'явіўся выраз абыякавасці і амярцвення, які так здзівіў пана Томаша.
Не могучы бачыць, калека хацела, прынамсі, чуць розныя водгаласы. А дома было ціха...
— Беднае дзіця! — неаднойчы шаптаў пан Томаш, прыглядаючыся да малое.
«Калі б я мог што-небудзь зрабіць для яе!..» — думаў ён, бачачы, як дзіця з кожным днём блажэе ды марнее.
У гэты час надарылася такое, што адзін з сяброў мецэната судзіўся і, як заўсёды, даў пану Томашу дакументы свае судовай справы, каб той паглядзеў іх і дапамог, параіў. Праўда, пан Томаш ужо не выступаў у судах, але як вопытны юрыст умеў паказаць найбольш адпаведны шлях усёй справы і выбранаму ім адвакату дапамагаў парадамі.
Цяперашняя справа была заблытаная. Чым больш пан Томаш учытваўся ў дакументы, тым больш яго ў гэтую справу цягнула. У пенсіянеры прачнуўся адвакат. Ён не выходзіў ужо з кватэры, не правяраў, ці сцерлі пыл у салонах, а, зачыніўшыся ў сваім кабінеце, чытаў дакументы і рабіў нататкі.
Увечары стары мецэнатаў лёкай прыйшоў са штодзённым рапартам. Далажыў, што пані дактарыха з дзецьмі паехала на ўсё лета на дачу, што сапсаваўся водаправод, што дворнік Казімеж паскандаліў з гарадавым і пайшоў на тыдзень у кутузку. У канцы спытаўся: ці не захоча пан мецэнат убачыць толькі што нанятага дворніка?..
Аднак мецэнат, схілены над паперамі, курыў сігару, пускаў кольцы дыму, а на вернага слугу нават не паглядзеў.
На другі дзень пан Томаш яшчэ ўсё сядзеў над паперамі; пасля першай гадзіны паабедаў і зноў сядзеў. Яго румяны твар і сіваватыя бакі на сінім фоне шпалераў нагадвалі «эцюд з натуры». Маці сляпое дзяўчынкі і яе сяброўка, што вязала панчохі на машыне, дзівіліся з пана Томаша і гаварылі, што ён падобны на здаровага ўдаўца, які прывык ад рання да вечара драмаць над сваім пісьмовым сталом.
Тым часам мецэнат, хоць і заплюшчваў вочы, зусім не драмаў, а думаў пра справу.
Памешчык X. у 1872 годзе адпісаў свайму пляменніку па сястры фальварак, а ў 1875 годзе пляменніку па брату — камяніцу. Пляменнік па брату сцвярджае, што памешчык X. быў вар'ятам у 1872 годзе, а пляменнік па сястры даводзіць, што X. звар'яцеў толькі ў 1874 годзе. А муж роднай сястры нябожчыка прыводзіць несумненныя доказы, што X. і ў 1872-м, і ў 1875-м дзейнічаў па-вар'яцку, а ўсю сваю маёмасць яшчэ ў 1869 годзе, значыцца, яшчэ пры роўным розуме, адпісаў сястры.
Пана Томаша папрасілі ўстанавіць, калі X. сапраўды быў вар'ятам, а тады памірыць тры пасвараныя бакі, кожны з якіх не хацеў і слухаць пра ўступкі.
Калі мецэнат такім чынам марочыўся ў пераблытаных камбінацыях, здарыўся дзіўны, незразумелы выпадак.
На двары, пад самым акном пана Томаша азвалася — шарманка!..
Калі б нябожчык X. устаў з магілы, апрытомнеў і ўвайшоў у кабінет — дапамагчы адвакату разблытаць судовую справу, пан Томаш, напэўна, не адчуў бы таго, што ён адчуў цяпер!..
І хоць бы ўжо гэта была італьянская шарманка, з прыемным гучаннем флейты, добра настроеная, каб іграла яна штосьці прыгожае! Дзе там! — як на здзек, шарманка была сапсаваная, фальшыва іграла пошлыя вальсы і полькі, ды так гучна, што шыбы дрыжалі. У давяршэнне ўсіх бед труба, што час ад часу адгукалася ў ёй, рычэла раз'ятраным зверам.
Уражанне было магутнае. Мецэнат аслупянеў. Не ведаў, што думаць, што тут рабіць. Гатоў быў нават дапусціць, што ад чытання завяшчальных распараджэнняў псіхічна хворага памешчыка X. і ў самога яго ўсё пераблыталася ў галаве і вось пачаліся галюцынацыі.
Але ж не, гэта былі не галюцынацыі. Гэта была сапраўдная шарманка, з папсаванымі дудачкамі і вельмі гучнай трубой!
У сэрцы мецэната, мяккага, спагадлівага чалавека, прачнуліся дзікія інстынкты. Адчуў ён крыўду да прыроды, што не стварыла яго дагамейскім каралём, які мае права забіваць сваіх падданых, і падумаў, з якой прыемнасцю ён глушануў бы гэтага шарманшчыка!
А таму што ў людзей такое натуры, як у пана Томаша, разгневанасць вельмі лёгка пераходзіць ад дзёрзкіх парываў да жахлівых паступкаў, мецэнат, як тыгр, сігануў да акна і вырашыў аблаяць шарманшчыка апошнімі словамі.
Ужо ён выхіліўся з акна і раскрыў рот, каб гукнуць: «Ах ты лайдак!..» — ды тут пачуў дзіцячы голас.
Зірнуў насупраць.
Сляпая дзяўчынка танцавала па пакоі, плешчучы ладкамі. Бледны твар яе пакрыўся румянцам, вусны смяяліся, але, нягледзячы на гэта, з застылых вачэй градам каціліся слёзы.
У гэтым ціхім доме ў яе, няшчаснай, даўно ўжо не было такіх уражанняў! Якою цудоўнай з'явай здаваліся ёй фальшывыя тоны шарманкі! Які велікапышны быў рык трубы, ад якога мецэната ледзь не зваліў апаплексічны ўдар.
Мала таго — шарманшчык, убачыўшы радасць дзіцяці, пачаў прытупваць вялікім абцасам па бруку і час ад часу свістаць, як паравоз сустрэчнаму цягніку.
Божа, як ён цудоўна свістаў!..
У кабінет мецэната ўляцеў верны лёкай, цягнучы за сабой дворніка і крычучы:
— Я ж гаварыў, вяльможны пане, гэтаму нягодніку, каб ён выгнаў шарманшчыка! Казаў, што ён будзе мець ад вяльможнага пана даплату, што ў нас такая дамоўленасць... Ды гэта ж хам! Тыдзень таму назад прыехаў з вёскі і не ведае нашых звычаяў. Ну, а цяпер ты паслухай, — крычаў лёкай, тузаючы ашаломленага дворніка за плячо, — паслухай, што табе скажа сам вяльможны пан мецэнат!..
Шарманшчык іграў ужо штосьці трэцяе, таксама фальшыва і гучна, як два папярэднія танцы.
Сляпая дзяўчынка была ў захапленні.
Мецэнат павярнуўся да дворніка і па-свойму спакойна, хоць і збялелы, спытаўся:
— Паслухай, мой дарагі... А як жа цябе завуць?
— Павел, вяльможны пане.
— Дык вось, Павел, я буду плаціць табе дзесяць злотых у месяц, але ведаеш, мой дарагі, за што?..
— Каб ты ніколі не пушчаў у двор шарманшчыкаў! — паспяшаўся сказаць лёкай.
— Не, — запярэчыў пан Томаш. — За тое, каб ты час ад часу пушчаў шарманшчыкаў. Зразумеў?
— Што вы, пане, гаворыце?.. — гукнуў лёкай, пасмялелы ад незразумелага загаду.
— Ды тое, што ён, пакуль будзе служыць у мяне, павінен штодня пушчаць у двор шарманшчыкаў, — паўтарыў мецэнат, засунуўшы рукі ў кішэні.
— Не разумею пана! — сказаў лёкай, з прыкметнай кплівасцю здзівіўшыся.
— Бо ты дурны, мой дарагі! — дабрадушна сказаў яму пан Томаш. — Ну, а цяпер ідзіце працуйце, — дадаў ён.
Лёкай і дворнік выйшлі, і мецэнат заўважыў, што яго верны слуга шэпча штосьці дворніку на вуха, паказваючы пальцам на лоб...
Пан Томаш усміхнуўся і, нібы для пацверджання панурых домыслаў слугі, кінуў шарманшчыку дзесяць грошаў.
Затым ён узяў каляндар, знайшоў у ім спіс лекараў і запісаў на лістку адрасы некалькіх акулістаў. А таму, што шарманшчык павярнуўся цяпер да яго акна і за тую дзесятку пачаў прытупваць і высвістваць яшчэ мацней, што ўжо страшэнна раздражняла мецэната, пан Томаш узяў лісток з адрасамі лекараў і выйшаў, мармычучы:
— Беднае дзіця!.. Даўно ўжо мне трэба было ім заняцца...