От так, быў сабе цар. У яго былі тры сыны: два вумных, а трэці дурак. Цяпер, у вадзін дзень царыца выйшла гуляць. Адкуль узяўся змей, [у]хваціў царыцу і панёс. Усшукаліся царыцы: туды, сюды — няма царыцы! Падаждалі колькі ўрэмя — разумныя сыны кажуць бацьку:
— Багаславіце нас, бацюшка, паедам шукаць маткі!
— Як жа вы паедзеце? Вы не едзьце, а йдзіце пешкам луччы!
Багаславіў сыноў, уваружыў і адправіў у пуць. Сыны пайшлі. Прыходзяць у цёмны лес, знайшлі сцежачку ў лесе і пайшлі гэтай сцежачкай. Трошкі прайшлі, бачаць — стаіць дом. Бальшы-бальшы дом! Яны прыходзяць у дом, бачаць — сядзіць дзявіца, нешта шые.
— Здрастуй, красная дзявіца!
— Здрастуй, здрастуй, добрыя малайцы! Куды вас бог нясе?
— Ідом шукаць маткі!
— А вот, матка ваша тут!
— А дзе ж яна?
— А вот,— гавора,— у склепе!
Адчыніла дзверы:
— Лезьце сюды.
Яны ўзялі і палезлі. Яна ўзяла і зачыніла іх.
— Тут вам прападаць!
Цяпер дурань той давай прасіць бацьку:
— Багаславі, бацюшка, і мяне!
— А куды ты, дурань, пойдзеш?
— Пайду і я маткі шукаць.
Бацьку нечага дзелаць, багаславіў яго і пусціў у свет. Пайшоў дурань гэтым самым следам, кудой ішлі разумныя. Прыходзе к гэтаму дому самаму. Уходзе ў хату:
— Здрастуй, красная дзявіца!
— Здрастуй, здрастуй, добры маладзец! Куды цябе бог нясе?
— Іду маткі шукаць.
— А дзе ж ты яе знайдзеш?
— А дзе-небудзь знайду.
— Твая матка тут.
— А дзе яна?
— А ў склепе!
Адчыніла склеп і пасылае яго туды. А ён кажа ёй:
— Нешта матка мая сюды залезе? Лезь сама сюды!
Узяў яе за каўнер і пхнуў у гэту ямку. А браты пачулі:
— Эй, брат,— кажуць,— ратуй нас!
— А чаго вы сюда зайшлі?
— А гэта нас гэта дзеўка ўсадзіла.
— А шчэ вумныя браты! Паслухалі дзеўкі, палезлі ў склеп! Узяў іх, выцяг. Тады дзеўка пачала прасіцца:
— Добры маладзец, выцягні мяне адсюль, я табе нараю каня, які можа служыць па гроб твае жысці.
Ён тады яе выпусціў і кажа братам:
— Хадзем, браты! Калі ж няпраўды яна нам скажа, тады прыйдзем і ўкінем яе ў ямку! Якога ж ты каня мне нараіш?
— А ідзі от гэтай самай дарожкай і будзе стаяць бальшы дуб, і ты прыйдзі к гэтаму дубу і ўбачыш зялезныя дзверы. Ты адчыніш — выскача к табе конь. Ты садзіся і едзь, куды знаеш!
Браты ўзялі і пайшлі. Прыходзяць к гэтаму дубу. Адчыніў дурань дзверы — выскачыў конь. Дурань сеў на каня і паехаў, а браты ідуць. Ехалі яны дзень-другі, не пападала ім нічога наўстрэч. Ідуць далей — і стаіць мост на пяць вёрст, і напісана табліца, і сказана ў табліцы: «Хто гэты мост не пераедзе ў пяць мінут, таму жывому не быць».
Дурак і сказуе на братоў:
— Вы ідзіце пешкам, а я паеду!
Сцёбнуў каня пугай, пераехаў цераз пяць мінут. Злез ён з каня, пусціў каня на луг, сам пайшоў шукаць вутак. Убіў вутачку, абдзелаў яе як трэба, спёк і дажыдае братоў. Прыходзяць браты. Пад'елі. Ён ім і кажа:
— Будзьце вы тут, аддыхніце трошкі, а я паеду, праедуся.
Сеў на каня і паехаў. Трошкі праехаў, гоні дзве-тры, бача — едзе змей з дзвюма галавамі.
— Ну, што, Іван-дурань, ці будзем біцца, ці мірыцца?
— Не, змей, не на тое я ехаў, каб мірыцца, а на тое я ехаў, каб біцца!
Раз'ехаліся. Іван секануў — і ссек абее галавы. Узяў каня змеевага і паехаў к братам.
— Ну, братцы, уставайце! От табе, большы брат, дастаў каня. Садзіся, ты едзь, а ты, сярэдні, ідзі так!
Паехалі далей. Ехалі мала ўрэмя, прыязджаюць ізноў к масту. Стаіць мост на дзесяць вёрст, і табліца напісана: «Хто гэты мост не пераедзе ў дзесяць мінут, таму жывому не быць!»
Іван сказуе большаму брату:
— Злезь з каня і вядзі ў руках, а я паеду!
Сцёбнуў каня пугай, пераехаў у дзесяць мінут. Пусціў каня на луг, сам убіў вутачку, абдзелаў яе як трэба, іспёк, сам пад'еў, тады палажыў сядло пад галаву і лёг аддыхнуць. Прыходзяць браты.
— Ну, здароў, брат! Як цябе бог перанёс?
— Слава богу. Ну, садзіцеся да з’ешце чаго-небудзь!
Селі яны, укусілі хлеба, вутачкі.
— Ну вы, братцы, аддыхайце, а я паеду, праедуся!
Праехаў нямнога дарогі і бача — едзе змей з трымя галавамі.
— Ну што, Іван-дурак, будзем біцца ці мірыцца?
— Не, нячыстая сіла, не на то я іду, каб мірыцца, а на то іду, каб біцца,
Раз’ехаліся яны. Іван-дурак як махнуў шабляй і ссек усе тры галавы. Тады ўзяў яго парубіў на кавалкі, пасек і спаліў і попел за ветрам пусціў.
— Не ўжо, нячыстая сіла, так не [а]стаўлю, як першага. Можа, ты той самы!
Узяў змеевага каня і павёў. Прыязджае к братам:
— Ну, братцы, будзе спаць. На і табе, сярэдні брат, каня!
Паехалі ўтрох. Праехалі трошкі, стаіць мост на пятнаццаць вёрст, і табліца напісана: «Хто гэты мост не пераедзе ў пятнаццаць мінут, таму жывому не быць».
Тады Іван сказуе на братоў:
— Злезце із коней, ідзіце пешкам.
Сцёбнуў каня пугай і пераехаў у пятнаццаць мінут. Пераехаўшы, падаждаў братоў і кажа на іх:
— Вы аддыхніце, а я паеду, праедуся. І вот вам два стаканы: адзін з вадой, а другі нясчымны. І калі з гэтага, з нясчымнага, будзе бегці кроў, едзьце ка мне на помач, а калі не будзе нічога бегці, то не едзьце!
Сам паехаў. Едзе наўстрэчу змей шасцігалоўны.
— Ну, што, Іван-дурак, будзем біцца ці мірыцца?
— Не на то я ехаў, каб мірыцца, а на то, каб пабіцца!
І раз’ехалісь яны. Змей яго збіў з каня і зусім ужо ўбівае ў зямлю. Тады ён на гэтага на свайго каня і кажа:
— Конь мой верны, што ж ты стаіш? Чаму ты мне не паможаш?
Конь раскіпіўся і пусціўся на змея. Убіў яго ў прах! Усталі браты і бачаць — із стакана бяжыць кроў.
— Ну,— кажуць,— няхай яго там уб'юць, а то бацька аддасць яму ўсё царства!
Прыязджае дурак:
— Ну, будзе спаць вам!
Яны ўсталі і кажуць:
— А, брат, як мы спалі доўга. Нічога й не бачылі!
Паехалі яны далей. Прыязджаюць к балшэннай гары, што няльга ніякім родам узлезці на яе. Ён на свайго каня папытаў:
— Ці ўзнясеш ты мяне на гэту гару?
— Не!
Ён на другога, якога адабраў у змея ў двухгалоўнага:
— Ці ўзнясеш ты?
— Не,— кажа,— не ўзнясу, палавіну ўзнясу!
Ён у трэцяга каня папытаў, якога адабраў у трохгалоўнага змея:
— Ці ўзнясеш ты мяне на гэту гару?
— Узнясу!
Сеў ён на каня і паехаў. Уз’ехаў на гару і бача два шкляныя дамы. У першы дом зайшоў, бача — сядзіць дзеўка.
— Здрастуй, дзявіца!
— Здрастуй, добры маладзец! Куды цябе бог нясе?
— Іду маткі шукаць.
— А дзе ж ты яе найдзеш?
— А можа, бог дасць, тут найду! Хадзем, дзеўка, са мной!
— Не, я не пайду, у мяне шчэ ё другая сястра.
— А дзе ж яна?
— А ў тым доме.
Ён узяў і пайшоў у той дом. Прыходзе — і там дзеўка сядзіць.
— Здрастуй, дзявіца!
— Здрастуй, добры маладзец! Куды цябе бог нясець?
— Іду маткі шукаць.
— А дзе ты яе найдзеш?
— А можа тут знайду!
— Можа тут знайдзеш: матка твая тут!
Матка пачула ў васобеннай комнаце і выйшла к яму.
— Здрастуй, маменька!
— Здрастуй, сынок, здрастуй! Як цябе бог сюды прынёс?
— Прыехаў я з братамі.
— А дзе ж яны?
— А там засталіся ля гары!
— Ну, хоць ты прыйшоў сюды, ды каб цябе не ўбілі змяі.
— Не, я іх пабіў. Ну, хадзем, маменька!
Узялі і пайшлі. Забралі з сабой і дзеўку. Прыйшлі к той, к меншай. Забралі і меншую. Прыйшлі на тое месца, дзе ён узлазіў.
— Ну, як тут апусціць вас далоў? Пастой-ка, мам, я пашукаю вяроўкі.
Пайшоў у гэтыя хаты шукаць вяроўкі. Знайшоў вяроўку, навязаў паперад маць, пусціў далоў, а тады дзеўку адну і другую. Тады браты кажуць:
— Давай шмурганом вяроўку, каб ён там застаўся!
Шмурганулі — вяроўка і вышмургнула з рук: ён там і астаўся. Цяпер яны кажуць на дзевак і на мацеру:
— Прыедам мы дамоў, дык не кажыце, што ён вас дастаў, а кажыце, што мы, а то бацька не дасць нам нічога — аддасць яму ўсё царства. І толькі не плачце, а то як убачым, дык зарэжам!
Дзеўкі скучаюць па тым, што застаўся на гары, а іх воўсе яны не любяць, гэтых двох. Меншая дзеўка і думае:
— Каб ён пайшоў у мой дом, ён ба б найшоў там піпку. Каб тую піпку ўзяў, дык бы ўперад нас дома быў!
А той там хадзіў, хадзіў, хадзіў, хадзіў па той гары і пайшоў у гэты дом, у меншае дзеўкі. Пад'есці яму няма нічога, табакі няма, каб пакурыць, дзе прыйдзе — к якому замку не ламаецца. Ён глянуў на вакно, убачыў піпку: палавіна табакі наложана і ляжаць сярнічкі. Узяў ён і закурыў — ніяк не курыцца. Як сярнічка гарыць, дык курыцца, а як сярнічка патухне, дык не курыцца.
— Ай, каб цябе агні спалілі! Што ж ты не курышся?
Узяў яе ды аб мост! Выскачыла дванаццаць малайцоў:
— Што ты, хадзяін, нас жарка так трэбуеш?
— Нясіце мяне ў такі-та горад!
Так сабе сказаць, хоць і ў Чарнігаў. Прынеслі яны яго ў горад. Ён трошкі аддыхнуў, перамяніў другую адзежу, [пераадзеў] і выйшаў на вуліцу. Ідуць браты.
— Здароў, купцы!
— Здароў, здароў, мужык!
— Дзе вас бог насіў?
— Маткі ездзілі шукаць.
— Ці найшлі ж?
— Найшлі.
— Ну, слава богу, калі найшлі!
Браты паехалі сабе далей, а дурак піпку вытнуў аб зямлю.
Выскачыла дванаццаць малайцоў:
— На што, хадзяін, жарка нас трэбуеш?
— Нясіце мяне ў такі-та горад, дзе жыве мой бацька! Малайцы падхвацілі і панеслі дурака ў той горад, дзе жыў бацька. Стаў ён там думаць: «Што дзелаць? Пайду я к таму шаўцу, які шыў нам чобаты».
Прыйшоў у хату:
— Здрастуй, дзядзька!
— Здароў, здароў, маладзец! Ну, ча ж прыйшоў ка мне?
— Я прыйшоў, дзядзька, прымі мяне за кусок хлеба!
— А што ж ты будзеш дзелаць у мяне?
— Эй, дзядзька, што загадаеш! Хоць буду дратву сукаць!
— Ну, сучы!
А браты хочуць ужо жаніцца на гэтых прыгожых дзеўках. А дзеўкі кажуць:
— Мы, бацюшка, не будзем жаніцца. Нам трэба такія чаравікі, каб не мераны, не кроены, не шыты і якраз прыйшлісь нам!
Цар ім сказуе:
— Хто такія здзелае чаравікі? У нас адзін е шавец, хіба той здзелае такія чаравікі!
Пазваў свайго слугу:
— Ідзі, прывядзі таго шаўца!
Слуга пайшоў, прывёў шаўца. Шавец прыходзе:
— Здрастуйце, ваша анпяратарства! Навошта вы мяне завяцё?
— Паслухай, шавец. Ісшый мне чаравікі такія, каб не мераны і не кроены і каб якраз прыйшлісь!
— Ваша анпяратарства! Я не дзелаю такіх чаравікаў.
— Ну, ну. Кажы болей, ды ідзі шый!
Шавец заплакаў і пайшоў дамоў. Іван-дурак пытаецца:
— Чаго ты, дзядзька, плачаш?
— Адыдзі ад мяне, дурань!
— Чаго ж ты, дзядзька, сердзішся? Што табе цар сказаў?
— Што сказаў? Сказаў чаравікі пашыць, ды такія мудрыя, што я не ведаю, што сказаць: каб не мераны, не кроены і каб якраз прыйшлісь...
— Дзядзька, не журысь — пашыем чаравікі!
— А, ідзі ты, дурань. Я не ўмею шыць, а то ён пашые.
— Дзядзька, дай мне шкуры: я буду шыць чаравікі. Толькі каб ніхто не бачыў!
Шавец даў яму шкуры, казаў шаўцам выйсці вон із хаты, а дурак стаў шыць чаравікі. Выняў ён з кармана піпку, вытнуў яе аб мост. Выскакуе дванаццаць малайцоў:
— Што ты, хадзяін, нас трэбуеш?
— Прынясіце мне гэтых дзевак чаравікі!
А сам лёг спаць. Трошкі заснуў, прыносяць малайцы чаравікі ў шкляной скрыначцы і паставілі яму. Ён устаў, узяў скрыначку і панёс к шаўцу:
— Дзядзька, на чаравікі!
Шавец паглядзеў на чаравікі і думае:
— Я зроду гэткіх не шыў.
Узяў чаравікі і панёс к цару. Аддаў цару чаравікі, цар панёс дзеўкам. Яны глянулі на чаравікі і засмяяліся:
— Гэта нашы чаравікі!
Назаўтра захацелі браты жаніцца. Узноў яны [дзеўкі] сказалі:
— Мы, бацюшка, не будзем жаніцца. Нам трэба такія спадніцы, каб не мераны, не кроены і якраз нам прыйшліся.
— А хто ж такія здзелае спадніцы?
— Ах, бацюшка, гэты самы шавец здзелае.
Паслаў цар слугу:
— Ідзі, пазаві шаўца.
Прыйшоў шавец.
— Здрастуйце, ваша анпяратарства!
— Здрастуй, здрастуй! Слухай, шавец: пашый мне спадніцы тры.
— Я не ўмею, цар, шыць спадніцы, я не кравец.
— Ну, ну, гавары, а спадніцы прынясі!
Шавец заплакаў і пайшоў дамоў. Прыходзіць дамоў, дурак і пытаецца:
— Чаго ты, дзядзька, плачаш?
— Як жа мне не плакаць? Сказаў цар пашыць спадніцы такія, што я і не ўмею.
— Маўчы, дзядзька, ды дыш! Пашыем і спадніцы. Ідзі мне вазьмі на сотню рублёў сітцу!
Шавец набраў на сотню рублёў сітцу і аддаў дураку. Дурак схаваўся ў другую хату і стаў шыць спадніцу. Рэзаў, рэзаў ножнямі сіцец і выкінуў за акно. Дастаў піпку з кармана, вытнуў яе аб мост — выскачыла дванаццаць малайцоў:
— Што, хадзяін, нас трэбуеш?
— Схадзіце, прынясіце гэтых дзевак спадніцы!
А сам лёг спаць. Трошкі паспаў, прыносяць малайцы спадніцы. Ён узяў спадніцы і панёс к шаўцу. Панёс шавец к цару. Аддаў цару, а цар аддаў дзеўкам. Дзеўкі глянулі на спадніцы і засмяяліся:
— Гэта нашы спадніцы!
Брацця ўзноў захацелі жаніцца. Тады дзеўкі кажуць:
— Пусціце нас ехаць пагуляць!
Цар сказаў кучару запрэгці коней у калёсы і назначыў людзей, каб ехалі з імі.
— Куды нам ехаць?— пытаюцца людзі.
— А едзьце, дзе шавец жыве!
Прыехалі яны і сустанавіліся проці шаўца.
— Гукнуць нам шаўца, які шыў нам чаравікі і спадніцы!
Людзі гукаюць шаўца, а шавец не ідзець, пасылае дурака, дае яму добрую світку. А дурак не бярэ світкі ды прыйшоў к печцы, усадзіў руку ў комін і ўмазаў увесь від у сажу. Ідзець ён к дзеўкам, а людзі не пускаюць, што ён такі чорны. Дзеўкі ўбачылі і кажуць:
— Пусціце!
Людзі расхінуліся, дзеўкі і прыхінуліся к яму, к дураку, і пацалавалі кожная па разу, і кажуць:
— Прыйдзі ўвечары дамоў, браты будуць жаніцца!
А самі вярнуліся дамоў. Іванька-дурак надзеў добрую адзежу і пайшоў у царскі дварэц. А браты ўжо сабіраюцца ехаць вянчацца. Толькі Іван увайшоў у хату — глянула маць на Івана, пала на ўколенцы і заплакала:
— Вот хто даставаў нас, а не тыя сыны даставалі!
Цар усердзіўся, сказаў кучару вывесці пару добрых коней і прывязаць іх к хвасту і пусціць у чыста поле, каб коні разнеслі іхнія косці. А дурака жаніў на меншай дзеўцы, а большую аддаў замуж. Дурак стаў жыць-пажываць ды дабро нажываць.
Жыў сабе цар і царыца, і была ў іх на дварэ крыніца, а ў крыніцы курэц — маёй казцы канец.