Жыў пад Бранскам мужычок, і толькі радзіўся ў яго сын, красцілі яго Іллёю. Рос Ілля трыццаць лет, недвіжым быў ні рукамі, ні нагамі. Толькі ацец яго сабраў талаку рассякаць ляда, дубы, гатовіў ён абед к талаке; маць пайшла ў чужэй двор сабіраць талаку, несць абедаць. Заходзіць к Іллі ў хату старычок.
— Здрастуйце вам!
Ілля атвячаець:
— Здрастуйце, дзедушка!
— Дай мне, галубчык, напіцца! Нет лі чаго ў вас?
— Дзедушка, я недвіжым ні рукамі, ні нагамі. Ёсць жа ў нас квасок папіць харошы.
— Абапрысь рукамі: можаць быць, прайдзеш.
— Не, дзедушка! Трыццаць лет уж я сіжу.
— Можаць, ты ўстанеш! Абапрысь, абапрысь рукамі!
Абпёрся Ілля рукамі і нагамі і падаець яму квасу кружку:
— Пей, дзедушка!
— Папей ты, галубчык, сам, Ілля!
Ён выпіў кружку квасу гэтага.
Спрашыіць старычок у Іллі:
— Як ты цяпер чуствуеш, Ілля Мурамец, у сябе сілу?
— Госпадзі, еслі бы гасподзь утвярдзіў стоўб у неба і землю, то б я мог маць сыру землю павярнуць уверх нагамі!
— Чарпні, Ілля, яшчо квасу кружку!
Ён падаець дзедушке. Дзедушка ўзяў:
— На, пей палавіну кружачкі!
Ілля папіў палавіну кружкі.
— Як ты чуствуеш, Ілля, сілу?
— Госпадзі, палавіну сілы адбыло.
Не стала старыка ў ізбе. Прыходзіць маць Іллі з дзярэўні і абрадавалась, што сын ходзіць, і спужалась:
— Сыночак ты мой, хто цібе саздаў ногі і рукі?
— Маменька, саздаў мне гасподзь усё.
Потым і гаворыць:
— Ну, маць мая, я абедаць сам панясу сваім рабочым к атцу.— Абчапіў ушаты вяроўкамі:
— Лей варыва гэта ў ушаты!
Налілі варыва. Падчапіў ён заборыну пад гэты ўшаты і ўзяў бачонак пяць вёдзер водкі, пяць хлебаў, узяў усё з сабою, прыносіць на дубы, на ляда к ім, паставіў за кустамі шалашок, варыва і водку і пайшоў к сваім туды, ідзе сякуць, расчышчаюць ляда.
— Бог помач вам, ацец!
Усе клікнулі:
— Благадарым пакорна, Ілля!
— Ну, пайдземце: я прынёс вам абедаць, кушаць і водачкі. Прыходзяць к шалашу, сталі водку піць, сталі закусываць. — Есце, добрыя людзі, і лажыцесь аддыхаць.
Па[а]бедалі і ляглі аддыхаць. Ён пайшоў на работу: дваццаць пяць дзесяцін за два часа вырваў дубоў, паўкладаў усё ў Дзясну да пазнасіў дубы. Прыходзіць к ім, рабятам.
— Ну, уставайце, ацец! —
Пааддыхнулі, усталі яны. Ілля і гаворыць:
— Ну, ацец, будзець з цябе гэтага, што наработана. Глянулі: чыстае поле здзелана. Пайшлі дамоў. Рады ацец-маць, што сын ходзіць. Тада сын пасылаець атца к саседу. Ляжала кабыла трыццаць лет нагамі недвіжыма.
— Купі ты гэту кабылёнку, бацюшка!
— Нашто яна табе, сынок?
А Ілля зачасціў:
— Купі да і купі!
Пайшоў бацька к саседу.
— Здрастуйце вам!
— Здрастуйце!
— Што, брат, жыва лі твая кабыла?
— Я хацеў ужо ўбіць яе даўбнёю!
— Прадай ты мне яе!
— Нашто яна табе, калека, спанаравілась?
— Не мне яна спанаравілась, а майму сыну Іллюхі.
— Ну, давай пяцёрку!
Смехам сказаў. Вынімаець ён яму пяцёрку дзенег і аддаець яму на рукі. Тада прыходзіць дамоў:
— Ну, сынок, купіў кабылу!
— Купіў? Я сам за ёю пайду.
Прыходзіць на дом тэй, ідзе кабыла. Січас кругом яе абышоў:
— Польна, кабыліца, ляжаць — нада ў белы свет бяжаць!
Кабыліца сыкачыла, зарзала; ён яе авуздаў, прыводзіць дамой:
— Ацец, вы сказывалі: кабылёнка — калека, а вот яна, яна ўстала; я ўстаў, і яна ўстала... Ідзі, кабыліца, гуляць у чыста поле, адпраўляйся!..
Тада ён пайшоў, справіў сабе луку і стралу, справіў сабе багатырскае сядло і прывёў кабыліцу з поля, асядлаў яе, садзіўся на яе, браў сабе ў рукі стралу, луку, пад’язджаў к сваім радзіцелям, хадзіў у хату, маліўся богу і сказаў:
— Прашчайце, мае радзіцелі, ацец і маць!
— А куда ж ты, сынок, дзіця наша?
— О, я, ацец і маць, вам не карміліца! Благаславіце мяне ў белы свет ехаць і прашчайце!
Слышаў ён па вопісях, Ілля Мурам, што ёсць на Крывым лясу Салавей-разбойнік — нету пропуску там ні пяшком, ні на лошадзі, ніхто не прахадзіў міма яго бліз дванаццаць вёрст: свістам убіваў Салавей; затым туды і пропуску не было, ні ходу: баялісь Салаўя. Хацелася Іллю Мураму атведаць Салаўя, што за Салавей.
Пад’язджаў к Крывому лесу і спрашыець, ідзе Салавей-разбойнік жывець. Слышна, што ў гэтым лясу жывець, толькі нету ні ходу, ні езду: убіваець. І паехаў Ілля Мурамец ні пуцямі, ні дарогамі, а ехаў ён прама на яго, на Салаўя-разбойніка. Разбойнік слышыць: упраціўнік едзець к яму, і ўдарыў громкі свіст, штоб яго ўбіць. Толькі яго лошадзь дрыганулась пад ім ад свісту. Пад’язджаець блізка. Відзіць Салавей-разбойнік, што едзець супраціўнік блізка, ударыў свісцець яшчо паграмчэй: лошадзь Іллі пала пад ім на каленкі. Ён падхваціў лошадзь:
— Не рабей! Не так ты свісціш, Салавей-разбойнік!
Січас стральнуў, наведшы лук, яго ў глаз ударыў, ссадзіў яго з гнязда на дванаццаць дубоў, і зваліўся Салавей-разбойнік. Прывязаў яго к сядлу жывога і паехаў ён у царскі дом, к цару.
У каралеўскім доме багатырэй зборышча.
Едзець ён. Глядзяць багатыры з акна і ўдзіўляюцца, какой багатыр едзець, Салаўя-разбойніка вязець.
— Усе багатыры мы собраны, а хто ж ёсць яшчо багатыр па опісі, какей багатыр пабядзіў [Салаўя-разбойніка]?
А сільны багатыр магучы гаворыць у чуланчыку:
— Што, вы забылі пра Іллю? Ён даўно ўжо нарадзіўся, а не чудзіў яшчо нейдзе.
Бліз пад’язджаець варотам — навялі багатыры доскі чугунныя, кверху паднялі: када плахой к ім пад'едзець — даска раздавіць яму голаву. Уязджаў Ілля ў варота, і даска ўдарыла яго па шляпе; на ім шляпа чугунная — урада яму, галаве, не дала. Ілля злез з лошадзі, пусціў сваю кабыліцу, і яго кабыліца ўсіх лашадзей атагнала ад корму. Уходзіць Ілля ў дом. Багатыры гавораць:
— Экай нявежа ідзець: твая лошадзь усіх лашадзей паатагнала!
— Здрастуйце ж вам усім! Нечага ссорыцца! Падвіньцесь-ка, дайце мясцечка!
— Да скажы папраўдзе, хто ты такей прыехаў? Ты Мурам?
— Станем зюкаць, толькі дайце мясцечка!.. Чым хочаш называйце.
— Ідзе стаіш, там і сядзь!
— Вот, рабяты, я ёсць Ілля Мурам! Я не хачу садзіцца, ідзе стаю, а падвіньцесь, гаспада!
Як падвінуў — сцяна выскачыла вон, каторых пазадавіў, каторыя павыкацілісь.
Абжора-багатыр сядзеў асабліва; ён тры волы з’ядаў адзін, пяць вушатаў піва выпіваў. Гаворыць Абжора:
— Ілля Мурам, падайдзі ка мне, пабратаемся, парукаемся!
Ілля падходзіць к яму ў чуланчык, не быў яму паклонен багатыру таму, называў яго Абжораю.
— Абжора, што ты сядзіш тут?
— Што такое гэта, Ілля Мурам, я ўпрацівен табе? Давай пабратаемся!
Ілля падаець яму руку; Абжора схватаў яго за руку рукацца. Не ўзлюбіў Ілля, што ён ціснець дужа, скінуў сваю шляпу з галавы леваю рукою, ударыў Абжору — пракаціўся Абжора скрозь сцяну. Далажылі каралю, што Ілля Мурам прыехаў, пабядзіў багатыроў, сільнага магучага багатыра шляпаю ўбіў. Кароль паслаў к Ілле людзей, штоб Ілля прама па чэсці прыйшоў к каралю, на ліцо. І ўзяў ён адвязаў ад сядла Салаўя-разбойніка, засадзіў яго за пазуху; ну, прыходзіць у каралеўскі дом, здрастуецца з каралём:
— Здрастуй, кароль і каралеўна!
— Здрастуй, Ілля Мурам. Куды ты прыязджаў у мой дом, якім пуцём ехаў на Крывой лес, ка мне? Як цябе прапусціў Салавей-разбойнік?
— А што, вам хочацца разве Салаўя павідаць? Я міма яго ехаў, пабядзіў яго, яшчэ глаз выбіў. Дак во ён!
— Прыкажы яму, Ілля Мурам, свіснуць, як ён свісціць!
— Нет, вы не ўтрываеце ад яго свісту! Дайце мне вы, кароль і каралеўна, свае голавы пад пахі, а то плоха вам будзець!
Узяў голавы караля і каралевы пад пахі і прыказаў Салаўю самым малым свістком сыйграць. Салавей як свіснуў, паталок ад свісту разламіўся і крыша звалілась. Тада Ілля Мурам асярчаў на яго, узяў шаблю, парубіў Салаўя на мелкія штукі. Тада ўзяў крошачку, парубемшы, і дунець на крошачку — салавейкай та крошачка і паляціць, салаўём, а кажны салавейка з крошачку, а як чокнець — аглушаець, і пусціў іх усіх у свет. Тада адправіўся Ілля Мурам [ад] караля іскаць сабе супраціўніка. Паехаў у Кіеў, у ту сторану, ідзе, па слыхам, жывець Алькадзім, багатыр нязрашчы, сільны, магучы. Ілля іскаў яго па лесу: ён, Алькадзім, жыў у лясу. Алькадзіму снілась усё нешта, што ад Іллі ён памрэць. Толькі наняў ён загадзя сабе гроб дзелаць. Ілля едзець па лесу, слышыць бальшэй стукат, прыязджаець — дзелаюць гроб рабяты.
— Бог помач, рабяты!
— Благадарым пакорна, добры чалавек!
— На каго дзелаеце дамавіну?
— На багатыра Алькадзіма.
— Но вот жа я сам яго ішчу, ідзе ён находзіцца, на якім пуцю? Што ж вы так зажыва гроб дзелаеце няўмертваму?
— Яму ўва снях сказана ад Іллі Мурамца паміраць, так ён загадзя і заказаў.
— Дзелайце ж паскарэй, гаспада: сам я Ілля Мурамец, еду к яму ў госці.
— Паязджайце гэтай трапой, прама к яму ў госці і прыедзеце!
Дом агромны заперт накрэпка заваламі: нільзя к яму падыйціць. Ілля, ні на шта не ўпаваўшы, пачаў дзверы разбіваць, выспёткам разламаў семера дзвярэй.
— Здрастуй, багатыр Алькадзім!
— Здрастуй! Хто ты такой есць?
— Ілля Мурам.
— А, Ілля Мурам! Хадзі парукаемся!
Падаваў Ілля Мурам правую руку. Пажаў Алькадзім крэпка. Ілля Мурам не ўзлюбіў: браў левай рукой сваю шляпу і біў багатыра Алькадзіма — прыдаў яго смерці. Алькадзім кончыў жысць, а Ілля паехаў у свет іскаць бог знаець чаго.