Жыў мужык, і была ў яго тры сына. Два сына была вумных, а трэці паглупей. Ацец і гаворыць на сына, каторы называўся ў іх паглупей:
— Хоць ба ты, сын, схадзіў ідзе-нібудзь грудок падабраў — мы б рэпы пасеялі малым рабятам, ну і ты б інада б у случаі рэпіну з'еў ба!
— О, бацюшка, болазе вы мне сказалі!
Как саскачыў з пячы далой босы і без тапара, у лес і пабяжаў. Прыбяжаў у лес, выбраў места харошыя на ляда, большы дзесяціны. Ён быў чалавек сільна магучы: узяўся ляда не рубіць, а з карэннямі цягаць. Трое сутак тама пражыў, у том лядзе, і дамой не хадзіў. На чацвертыя суткі прыходзіць дамой і гаворыць на атца сваяго:
— Паязжай, бацюшка, у горад, купі рэпы цэльны куль: будзем мы сеіць з табой!
Ацец і гаворыць на яго:
— Перва ж нада [выжач] і падабраць яго; ва-втарых, кулем рэпаю цэльную дзесяціну можна засеіць.
Сын на атца атвячаіць:
— Ты схадзі — пасматры: дзесяціна цэльная ўж гатова пад пасеў.
Ацец многа ўдзіўляўся і гаворыць:
— Звядзі ты, сын, міне на то места!
Сын з атцом пашлі на ляда. Прыходзіць ацец у ляда, толькі рукамі хлопнуў і галавою пакатаў, і сказаў ацец на сына:
— Как жа ета бог памог цібе?
Патом і гаворыць:
— То праўда, што куля рэпы нада!
Паехаў ацец у горад, купіў куль рэпы, прывёз дамой; пашлі сеіць з самым з естым сынам. Ацец узяўся сеіць, а сын ляжыць і прыгаварываў:
— Расці, рэпа, па карэтнаму калясу!
Пасеялі рэпу і прышлі дамой. Чэраз тры, чатыры дня спусціўшы, гаворыць сын на атца:
— Бацюшка, нада б схадзіць рэпы пасматрэць, ці не цягаіць лі яе хто!
— Глупы ты, мой сын, яшчэ рэпа нейдзі не ўсхадзіла!
Ён, яшчо прапусціўшы чэраз нядзелю, гаворыць на атца:
— Бацюшка, нада пасматрэць рэпу, я і ўва сне відзеў, што хто-та таскаець яе.
Ацец гаворыць:
— А вот пайду — пасматру!
Прыходзіць ацец к рэпе, гдзе пасеяная — уж дзве кучы цецівы нацяганы бальшых. Прыходзіць дамой і гаворыць:
— Сын мой, уж рэпу хто-та кушаіць: ужэ дзве кучы цецівы нацяганы.
Сын заплакаў да і гаворыць:
— Вот, я цябе даўно пасылаў!
Січас пабяжаў сын к рэпы, пасмотрыць: праўда, дзве кучы цецівы нацягана. Січас узяў сын выцянуў рэпіну да на плячо, прынёс дамой, то тая рэпіна ў дзверы, у ізбу не ўходзіць: з лішкам касэй сажань. Ён узяў яе рассек на мелкія штукі, у ізбу ўкідаў. Дзела прыходзіць к начы. Ацец на большага сына гаворыць:
— Пайдзі к рэпы на караул, хто яе цягаіць!
Еты сын уздумаў:
— Куда я пайду? Какой-нібудзь цягаіць страшылішча, то і мне смерць будзіць.
Пашоў у пуню, пераначаваў і дамой прышоў, гаворыць атцу:
— Нікаво я не відаў!
Прыходзіць другая ноч. Пасылаіць ацец втарога сына на караул к рэпы. І еты ўбаяўся самай етай страсці — гаворыць:
— І я не пайду!
Забраўся ў чужую пуню, пераначаваў, прыходзіць дамой і гаворыць атцу:
— Нікаво не відаў я!
Прыходзіць трэцяя ноч. Гаворыць ацец на етага сына, з каторым рэпу сеялі:
— Таперыча, сынок, цебе ідзіць!
Сын атвячаў на атца:
— Уж я віжу сам, што мне нада ідзіць: сам я ляда вырубіў і з табою сеяў — сам пайду на караул.
Пашоў сын у кузню к кузняцу, скаваў сібе палку жалезную ў паўпуда весам і пашоў, гдзе рэпа пасеяная, пад тую капу. Сядзіць тама многа ўрэмя. Прыходзіць самая полунач. Зашумеў сільны вецер, узяла дажа лес ламаць, здзелалась дажа землетрасенія — прыляцела агромная чудовішча-старык і пала на рэпу. Выташчыць рэпіну, цецявіну адарвець да ў кучку бросіць, а рэпіна ў роце толька храшчыць, как ён яе есць. Еты жа самы Іван і смотрыць. Стала яму жалка сільна рэпы, разгарачылася яго серца: ён выскачыў аттуда вон з-пад капны і етага старыка етай жа палкай міжда крыл па спіне і па галаве как ударыў. Ён толькі крыкнуў, падняўся і паляцеў, а еты жа самы Іван за ім у дагонь — і ўсё яго палкаю б'ець. Еты жа старык, как ляцеў, прылятаіць у в ізбу ў сваю. Сам старык лёг на паліцу, голаву палажыў на кут, а нос палажыў на крук, а Іван яго ўсё-такі б'ець. Ён (старык) атвячаіць яму:
— Не бей мяне: я табе дам штуку.
— Давай! А што ты мне даш?
— А вот цібе быка да барана.
— А нашто яны мне?
— Када ў случаі ты будзеш на чужой старане і цібе ежалі ўб'юць, то баран будзіць блеяць, а бык равець: хто дома будзіць, то і знай, што ты не жыў.
Ён яго апяць пашоў біць.
— Не бей міне: я цібе яшчо штуку дам.
— Давай! Какую ты мне штуку даш?
— А вот цібе пузырок!
— Ля чаго ён?
— А ты павесь яго на жалезным масту ідзе-нібудзь асобенна. Как цябе ўб'юць, так у пузырке будзіць поўна краві; то тада барана з быкам выпускай: яны цібе аджывяць, хто будзіць дома.
Ён яго, Іван, апяць узяў біць; то еты атвячаіць:
— Не бей мяне: я цібе яшчо штуку дам!
— Давай! Што ты мне даш?
Ён вынімаіць яму крэмень і мысат. Іван атвячаіць:
— Ля чаго ж ета штука?
— Ты папробуй секануць, то пасыплецца сіла — конніца і пяхота і разныя сільныя багатыры.
Іван как секануў тры раза, то цэльная комната салдат і з саблямі, гавораць на Івана:
— Што прыкажаце дзелаць?
— Вазьміце і зрубіце етага старыка ў мелкія штукі!
Узялі яго, зрубілі ў мелкія штукі, у яму закапалі.
После етага Іван узяў крэмень і мысат і ўсё ета спратаў — усе салдаты спраталісь. Наканец, пашоў Іван к атцу сваяму дамой, павёў быка і барана; прыводзіць дамой быка і барана і аддаў атцу сваяму на рукі, і пузырок аддаў атцу і гаворыць тапер:
— Бацюшка, прашчайце: я тапера з вамі жыць не буду! Карміце маяго быка да барана! Ежалі ў случаі станіць бык равець, а баран блеяць, то і знайце, што я на свеце не жыў,— выпускайце быка і барана із хлева вон, а ва-ўтарых, пасматрыце ў пузырок, есць лі ў ём кроў.
Папрашчаўся і пашоў. Нескалькі ўрэмя ён ішоў. Прыходзіць у адно каралеўства, к каралю ў горад, і ў том горадзе ўсе ў чорных троурах ходзяць і ў пячалі плачуць. Ён і спрашываіць у аднаго старыка старага:
— Што ета ў вас такое значыць? Што ў вас за пячаль такая ў вашым каралеўстве?
— Да вот прыехаў непрыяцель такой і сватаецца к дочары нашага караля, а каралеўна не сагласна за яго іцці, да і ацец не сагласен, а непрыяцель атвячаіць на нашага караля: «Када ты не аддаш сваю доч за мяне, сілу тваю паб'ю і горад выжгу, а ўсё-такі вазьму».
А Іван атвячаіць на етага старыка:
— Даложце свайму каралю, што я етага караля сілу ўсю паб'ю, зашчычу яго.
Еты жа старык далажыў каралю:
— Такой-та хваліцца: зашчычу каралеўства і непрыяцельскую сілу ўсю паб'ю!
Кароль гаворыць:
— Паслаць яго ка мне сюда на глаза!
Старык прыходзіць к Івану і гаворыць:
— Жалаіць цібе кароль відзець на глаза — ступай к яму, пажаласта.
Ён і пашоў к каралю на глаза. Кароль сустрэў яго з чэсцю, са славай, з барабанным боем, пасадзіў яго кароль радам з сабой і гаворыць кароль:
— Праўда лі, што ты можаш зашчыціць мой горад ад непрыяцеля?
— Да, праўда!
— Вялікую награду я тому даў ба, хто б сілу яго пабіў, а за міне заступіўся!
— А какую?
— А што хочаш?
— Доч вашу хачу за міне.
— З вялікім удавольствіем,— толькі заступіся!
Іван і гаворыць:
— Пішыце к тому каралю, штоба заўтра ў дзевятым часу на вайну выязжаў!
А ўж тот кароль са сваей арміяй блізка вокала горада. Назаўтрыва выязджаіць тот кароль у дзевятым часу, адпраўляецца Іван тожа к яму ў дзевятым часу. Гаварыць кароль на Івана:
— Ты ж бяры варміі ў міне, сколькі надабі і сколькі есць!
— Не нада мне ні аднаго чалавека: я —адзін.
Іван адправіўся на сражэння і ўзяў мысацікам рубіць аб крэмень, і пасыпала сіла — вармія нязметная, конніца, пяхота. Пяхота і багатыры двое сутак біліся з тым каралём: прыбіў і прытаптаў таму каралю чыста ўсю сілу Іван — едва мог кароль сам уехаць жывой. Тада Іван абраціўся к сваяму каралю. Кароль благадарыў Івана за яго службу і на яго гаварыць:
— Нравіцца цібе мая доч?
— Да, нравіцца.
— Жалаю аддаць цібе за ўслугу доч сваю.
Перавянчалісь і сталі жыць. Патом таго, удруг пажылі з месяц і гаварыць яна на яго:
— Друг мой мілы, скажы, чым ты сілу ету такую пабіў і багатырэй — паехаў выць ты беза ўсякай варміі — адзін. Я на балхоне стаяла і ў падзорную трубку сматрэла, што ты з места далой не трывожыўся, а ад цібе валіла сіла: вармія, конніца і пяхота; то я ўсматрэла, што ты рубіў ува што-та.
Ён і гаварыць:
— Друг мой, ні ўва што я не рубіў, нічаво ў міне нет.
Яна заплакала і адварацілася ад яго, здзелалася послі етага бальна — толька бальна яна з лукаўствам, хочыць яна яго каба абмануць: ён ей, муж, ні па нраву прыйшоў. Бальна яна цэльную нядзелю. Так как ён узжалеўся над ёй і гаварыць:
— Да вот чым я пабіваю сілу. Есць у міне руж'ё. Как я вазьму ім махаць — і пасыплецца конніца, пяхота і багатыры.
Яна і гаварыць:
— Пакажы мне тое руж'ё!
Ён узяў ёй і паказаў. Вот яна ўзяла аднаму салдату дала многа золата:
— Ты не гавары нікаму, а схадзі во такое ж руж'ё купі!
Паказала яму ета. Тот салдат пашоў, купіў такое ж руж'ё.
Яна ўзяла аддала залатарам, штоб яго азалаціць, і ўзяла ета руж'ё, азалаціўшы, на тое места паставіла, а ета руж'ё, каторае ён ёй паказаў, січас узяла, на почту і адправіла к тому каралю, каторы ваяваўся здзеся.
Яна жалаіць за таго замуж, кабы етага яе мужа і ўбіць ба; і напісала яна таму: «Прыязжай на вайну; з етага руж'я махай — сіла пасыплецца».
А еты [муж] пасматрыць: руж'ё азалочана. Ён і гаварыць на яе:
— Жана мая, ля чаго ты азалаціла руж'ё?
— А я ўсё раўно как цібе берагу, так і руж'ё тваё.
Ён засмяяўся наканец. Січас выязжаіць тот кароль на вайну. Сеў і ён на лошадзь і паехаў к яму наўстрэчу, арміі ж з сабой не ўзяў нісколькі. Как выехаў, так узяў апяць рубіць мысатам аб крэмень — паваліла сіла — вармія: конніца і пяхота ніабнакнавенная — і багатыры цэлых двое сутак біліся, і прыбіў, прыкалаціў ён усю тую сілу — едва мог сам кароль уехаць. Када ўзвараціўся ў горад Іван, то цесць яго сустракаў з радасці і благадарыў за яго вялікую зашчыту. Яна, даждаўшы, жана яго, да начы, узяла яго апяць распрашываць, гаварыць:
— Друг мой, када хочаш, штоб я жыва была, дак скажы мне, чым ты сілу ету пабіваеш; но не скажаш, так я ўмру сейчас.
Сама заплакала горкімі слязамі, здзелаўся над ею вобмарак, дажа яна павалілася — чуць жывая асталася. Саскачылі дактара, адціралі яе разным спіртам. Послі етага і гаварыць ей Іван, муж яе:
— Пайдзём у асобенную комнату.
Тагда вынімаіць Іван мысацік і крамашок, як стаў сеч, тры разы секануў — цэльная комната салдат і з саблямі; ён тада і гаварыць:
— Вот чым пабіваў сілы!
Тада яна сказала на яго:
— Веру, друг мой, таперыча я цібе!
Січас яна здзелала гульбу, мазукантаў, разныя паігры; нібніакнавенна і сама танцувала — з лукаўствам мужа сваяго Івана ўзвесяляла, харошых разных крэпкіх водак мужа сваяго Івана ўгашчала, для славы з лукаўствам сама пакушала. Наканец таго, ляглі спаць. Яна ўзяла, как заснуў Іван, выняла ў яго еты мысацік і крамсала з кармана, а сама апяць жа дала многа чарвонных прыслугі сваей і паслала купіць такой жа мысаток і крамашок у лаўку. Узяла на ета места прастой і палажыла, а еты ўзяла ў пісьмо і запячатывала і паслала к таму жа каралю; пісала яму: «Друг мой, выязжай на вайну. Ета цяпер няложныя: папробуй сначала ету штуку дома».
Ён как чыркнуў тры раза, так цэлая комната і наваліла салдат. Тада ён і гаварыць:
— Праўда!
Січас жа адпісываіць, штоба еты кароль, яго прэжні непрыяцель, к дзевятаму часу выязжаў на вайну. Іван еты і рассярдзіўся.
— Ну, уж цяпер не ўпушчу яго!
Прыязжаіць, гавараць: непрыяцель блізка. Ён і гаварыць:
— Пушчай жа едзіць к самаму гораду.
Наканец гавараць: непрыяцель ля самага гораду. Ён тада і выехаў адзін без варміі. Выняў крамашок і мысаток і ўзяў рубіць — толькі агонь сыплецца, а нічаго з яго большы нету. Но тот кароль как узяў рубіць, пасыпала вармія — конніца і пяхота, многа множаства, і наскакалі на Івана, схваталі яго і ўбілі. Тада кароль тот прыказаў зрубіць яго на мелкія часці. І ўзялі яго, зрубіўшы цела, у бочку ўлажылі, жалезным абручом збілі, у мора і ўпусцілі. То тое ўрэмя бык дома равець, а баран бляёць. Ацец і гаварыць:
— Верна, майго Івана сына нет на свеце жывога!
Пайшоў пасматрэць, гдзе пузырок вісіць, есць лі ў ём кроў — уж пузырок цэлы краві. Ён узяў выпусціў быка і барана.
Яны паднялісь на воздух і паляцелі. Прылятаюць на то места к мору.
— Ну, што ж нам з табою дзелаць?
Гавараць бык і баран, што бочкі ім не дастаць із мора.
— Пайдзем іскаць рыбаловаў, не ловяць лі ідзе ні на есць рыбы! То будзем прасіць зацянуць тое места.
Прабяжалі кала мора, напалі: лодка стаіць кала мора, а людзей нету. Пасматраць — у лодке рыбіна балтаіцца. Яны есць дужа хочуць. Баран гаварыць:
— Хуць ба ету рыбінку з'еў ба!
Ускачыў баран у лодку, згроб ету рыбінку. Ніадкуда ўзялась прымагучая сільная рыбіна, гаварыць:
— Баран, не еш ты майго шчукронка, любезнага дзіцёнка: я цібе за ета какую ўгодна службу саслужу.
Баран сказаў на тую рыбіну:
— Есць у моры бочка; выкаці мне яе, то я пушчу тваяго дзіцёнка.
Тая рыбіна пашла, заказала ўсем рыбам:
— Ішчыце бочку вот такое-то места!
Разыскалі яны бочку і выкацілі на бераг яму. Тада баран узяў пусціў рыб'я дзіцёнка. Гаварыць баран на быка:
— Нада разбіваць бочку!
А збіта яна жалезным абручам. Баран адышоў ад бочкі далеча, разагнаўшы, как ударыў сваімі рагамі, січас два абруча збіў далой; у другой раз, разагнаўшы, как ударыў, паследні, трэці збіў; бочка ета і развалілася розна. Тада ўзялі ета цела і перамылі і ўместа пазлажылі, как быць чалавеку. Бык і гаварыць на барана:
— Што ж нам дзелаць? Нада нам аджывіць. Зарэж ты мяне і вывараці з мяне трыбух і кішкі да ў сяродку маю і сядзь. Паляціць воран з варанятамі, воран будзіць стары кракаць, скажыць: «Крук, крук, свежае мяса, да абманчывата!» А вараняты, как глупыя рабяты, і пападаюць на еты трыбух,— а ты і схваці варанёнка. Ён скажыць на цябе, воран: «Не губі майго варанёнка, любезнага дзіцёнка: я цібе какую ўгодна службу саслужу».
То баран узяў і зарэзаў быка, вывараціў з яго трыбух і кішкі і сеў у срэдзіну. Ляціць воран з варанятамі. Воран гаворыць:
— Крук! Крук! Свежае мяса, да абманчывата!
А вараняты, как глупыя рабяты, пападалі. Ён, баран, варанёнка схватаў. Воран гаварыць:
— Не бей ты варанёнка, любезнага дзіцёнка: я цібе какую ўгодна службу саслужу.
Баран гаварыць на ворана:
— Злятай ты! Есць адно места — жывая вада і мёртвая і прыкрасная: прынясі мне еты трох сартоў вады, то тада я пушчу табе дзіцёнка.
Воран гаварыць на барана:
— Падвяжы мне тры пузырка!
Баран падвязаў ворану пад крылля тры пузырка — воран падняўся і паляцеў; прылятаіць воран у то места. Тры ключа: у адном ключу мёртвая вада, у другом ключу жывая вада, у трэцім ключу прыкрасная вада. То воран са ўсех трох ключэй узяў вады ў кажны пузырок і паляцеў. Прылятаіць воран апяць на тое места к барану. Гаварыць баран:
— Прынёс, воран?
— Прынёс.
— Ну, давай яе сюда!
Воран узяў аддаў пузырок барану. Баран узяў і разарваў варанёнка — воран і заплакаў. Баран узяў варанёнка, как збрызнуў мёртваю вадою — ён змёртвіўся; збрызнуў жывою вадой — зжывіўся; збрызнуў прыкраснай вадой — то быў варанёнак харош, то яшчо луччы стаў. Зжывіўся варанёнак, і падняўся, і паляцеў з воранам. Тада баран узяў быка, збрызнуў мёртваю вадой — бык змёртвіўся; брызнуў жывой вадой — бык зжывіўся, маргаіць глазам, смотрыць, а не ўстаніць. Как збрызнуў яго прыкраснай вадой, бык і ўскачыў. Тада ўзяўся еткім жа манерам і хазяіна сваяго брызгаць. Збрызнулі мёртвай вадой — ён змёртвіўся; збрызнулі жывой вадой — ён зжывіўся; збрызнулі прыкраснай вадой, то іх хазяін і ўстаў.
— Ах, как я доўга спаў!
— Да, спаў ты ў моры, у бочкі.
Гаварыць Іван:
— Пайдзем к атцу дамой!
А бык да баран на яго гавараць:
— Ты з намі не хадзі, а ступай к етаму каралю і застаўся к яму ілі ў павара, ілі ў прыслужныя кала яго хадзіць, да высматрывай, гдзе ляжыць яго крамашок і мысаток! То ты тайна яго і вынь — тада што знаеш, то і дзелай. Адзежу купі себе харошую!
Наканец бык і баран папрашчалісь з Іванам; бык да баран дамой, а Іван пашоў у еты горад, купіў себе адзежы харошай, адзеўся і патом прыходзіць к каралю:
— Не наймеце лі вы міне ў прыслужнікі ілі ў павара?
Кароль і рад етаму дзелу. А не ўзналі яны яго, ні кароль, ні жана яго, узялі і нанялі яго. Ён служыць харашо. Прадаўжаецца ўрэмя і месяц, і два. Ён падсматрэў, што мысаток і крамашок у жалеце, у кармане. То ён караля адно ўрэмя раздзяваў і выняў мысаток і крамашок із кармана вон. То тую ж ноч самую Іван, када яны заснулі сільна крэпка, тры раза как чыркнуў, так цэлая комната салдат і з саблямі, і гавараць яны на яго:
— Што прыкажаце дзелаць?
Ён гаварыць:
— Узяць етага караля, ізрубіць яго на мелкія часці і палажыць яго цела ў бочку, і жалезным абручам збіць і ў мора на то места, ідзе я быў, укаціць!
А жана яго ўскачыла і стала на калені, стала плакаць і прасіць Івана і гаварыць:
— Друг мой, Іванушка, прасці міне!
Ён прасціў — не стаў губіць, аднача пасадзіў яе на бахту на дванаццаць дней, суткі давалась пішча адзін раз: адзін фунт хлеба і адзін фунт вады.
Наканец, када яна адсядзела, прышоў Іван, узяў яе за руку і адтудава едва вывеў, і сталі патом жыць мірна і харашо.