{I КАРАЛЕУНА
}Жыў стары, меў тры дзяўчыны і сына Янку. У яго не было жонкі, у гэтага старога, і сам ужо аслабеў. Старасць падышла, смерць наблізілася. Ён свайму сыну і гаворыць:
— Ну, сынку, глядзі, як пасля маёй смерці прыйдуць сваты, аддавай большую сястру. Прыйдуць другія — аддавай селядоршую. Прыйдуць трэція — аддавай меншую.
У кароткі час стары памёр.
Прылятае Воран Воранавіч у сваты. Аддаў Янка большую. Прылятае Арол Арловіч — аддаў ён селядоршую. Прылятае Судак Судаковіч — аддаў і меншую. Аддаў, а сам не ведае, куды аддаў. Захацеў паехаць да іх у госці, наведацца, ды не ведае, куды ехаць. Рашыў пайсці пашукаць і пайшоў.
Ішоў ён, ішоў, бачыць — на дарозе чэрці б’юцца. Знайшлі тры рэчы і не могуць падзяліць: шапку-невідзімку, боты і бронь-каналет. Як падышоў ён да гэтых чарцей, дык яны абрадаваліся. Вось адзін гаворыць:
— Як, паляшук, падзеліш нам тры рэчы?
Ён прыступіў дзяліць:
— Бяжыце,— кажа,— за пяць кілометраў: які прыбяжыць уперад, дык таму дзве рэчы, а які пасля, дык адну.
Яны і згадзіліся. Пабеглі. Ён боты на ногі, шапку на галаву, сеў на бронь-каналет і паляцеў. Прыбеглі чэрці на тое месца. Адзін кажа:
— Вось і падзялілі: асталіся без нічога.
Доўга ці коратка ляцеў Янка, бачыць — штосьці віднеецца.
Ён і пытаецца ў бронь-каналета:
— Што гэта? Ці сонца ўсходзіць, ці агонь гарыць?
Бронь-каналет кажа:
— Гэта агонь гарыць у палацы тваёй большай сястры.
— Ну, дык вось ляці туды і спускайся.
Спусціўся бронь-каналет. Пайшоў паляшук у палац. Сястра ўбачыла брата і абрадавалася.
— Добра, братка, што ты да мяне прыбіўся. Але прыляціць мой муж Воран Воранавіч, дык ён цябе заб’е, калі ўбачыць.
Яна яго накарміла і ў асобную бакоўку зачыніла. Прылятае Воран Воранавіч. Адно ўступіў у палац і кажа на жонку:
— Ах, які тут рускі дух пахне.
— Мілы ты мой, ты па свеце лятаў, рускім духам насякнуўся, табе і цяпер пахне.
Дала яму есці і за вячэрай давай успамінаць пра брата:
— Вось астаўся ў мяне адзін брат. Што было б, каб ён прыляцеў да нас у госці?
Ён кажа:
— Што было б? Ну, выпілі, пагулялі б ды павесяліліся.
Дык яна прызнавалася, што брат тут.
— Заві яго сюды! — кажа Воран Воранавіч.
Зачалі піць і гулялі тры дні: выпівалі, спявалі, весяліліся. Прайшло тры дні, брат гаворыць:
— Ну, сястра, я ад цябе пайду.
Развітаўся і адходзіць. Яна вынімае рушнік і кажа:
— На табе, братка мой родны, ён табе ў дарозе спатрэбіцца.
Паляцеў да другой сястры. Таксама было і ў другой сястры — жонкі Арла Арловіча. І яна такі самы ручнік яму даравала. Сеў на бронь-каналет і паляцеў да трэцяй сястры. Убачыў агонь і пытаецца ў бронь-каналета:
— Ці сонца ўсходзіць і заходзіць, ці што?
Бронь-каналет адказвае:
— Гэта ў тваёй меншай сястры ў палацы агонь гарыць.
Гэты палац быў каля мора. Увайшоў ён у палац. Сястра абрадавалася, што ўбачыла брата:
— Ах, братка мой родны, добра, што ты прыбіўся да мяне. Але прыляціць мой мужык Судак Судаковіч, ён цябе забіць можа.
Напаіла брата, накарміла і ў асобную бакоўку схавала.
Мора ўсхвалявалася. Судак Судаковіч успляснуў хвастом, зрабіўся малайцом і ідзе ў свой палац. Увайшоўшы кажа:
— Ах, як тут рускім духам пахне.
Жонка гаворыць:
— Мілы мой, ты па моры плаваў, рускім духам насякнуўся, табе і цяпер пахне.
Дала яму есці. І пытаецца, што б было, калі брат прыляцеў бы да іх.
— Ды нічога не было б: выпілі б, пагулялі б ды павесяліліся.
Ну, дык яна паклікала брата, і яны пачалі піць, гуляць, весяліцца. Пры выпіўцы, пры размове брат кажа:
— Ну, я астаўся адзін цяпер. Як бы і мне ажаніцца і жыць?
Судак Судаковіч падумаў і гаворыць:
— Ёсць у адным каралеўстве каралеўна, але не з такім шчасцем-доляй дабіцца яе. Нас было трох братоў, не такіх, як ты, ды і то не дабіліся, дык і табе не раю думаць аб гэтым.
Але брат распытаў, дзе, у якім каралеўстве знаходзіцца яна.
Развітаўся з сястрой і адыходзіць. І яна дала яму ручнік.
— На, братка родны, ён табе ў дарозе спатрэбіцца.
Сеў на бронь-каналет і паляцеў. Доўга ці коратка ён ляцеў, бачыць — нешта віднеецца. Ён і пытае ў бронь-каналета:
— Гэта сонца ўсходзіць ці агонь гарыць?
— Гэта,— кажа бронь-каналет,— агонь гарыць у палацы каралеўны.
— Ну, дык вось, ляці туды і спускайся.
Спусціўся бронь-каналет. Паляшук пайшоў у палац, а каралеўскія слугі не пушчаюць яго. Ён кажа слугам, што прыехаў у сваты. Ну, тады прапусцілі. А ў той каралеўны была яма. Як хто прыедзе ў сваты, дык кіне ў тую яму і есці нічога не дае. Як кіне свежага чалавека, дык тыя, што там знаходзяцца, яго раздзяруць і ядуць. Захацела каралеўна, каб з’елі і гэтага свата. Ну, і скамандавала слугам кінуць яго ў яму. Яго і кінулі.
Праз некалькі гадзін яна кажа на слугу:
— Пайдзі паслухай, што ў яме робіцца.
А як слуга пайшоў, дык выняў ён ручнік. Як страсянуў, дык з таго ручніка і піці, і есці, і музыка — чаго хочаш. Як пайшоў слуга каралеўскі слухаць, не наслухаецца музыкі, не адходзіць ад ямы. Потым прыходзіць да каралеўны. Яна пытаецца:
— Чаго там доўга быў?
— Вось, каралеўна, каб вы пайшлі, дык і вы доўга былі б: не наслухаецца, не нацешыцца, так цудоўна там музыка іграе.
Пайшла каралеўна туды паглядзець. Папраўдзе, гуляюць у яме, п’юць, пяюць, іграюць. Ну, яна кліча яго:
— Янка, што ў вас?
— А вось з гэтага ручніка ўсе.
Каралеўна пытае:
— Можа, гэты ручнік прадажны?
— Не,— гаворыць,— не прадажны, але заветны.
— А як яго завясціць?
— Няхай каралеўна па калені мне свае ногі пакажа, дык і аддам.
Ну, яна паказала калені і забрала ручнік. Забрала і думае: «З’ядуць яго цяпер».
Зноў выправіла слугу паглядзець. А ён другі ручнік страсянуў — яшчэ лепей там стала гуляць і банкетаваць. Уведала аб гэтым каралеўна і сама прыходзіць і пытае:
— Ці прадажны ў вас ручнік?
— Не прадажны, а заветны. Няхай каралеўна па пояс сваё цела пакажа, дык і аддам.
Ну, як паказала, ён і аддаў.
А ён ужо трэці ручнік страсянуў, дык у яме яшчэ лепей стала.
Зноў каралеўна выпраўляе слугу паглядзець, што ў яме робіцца. А потым сама пайшла і кліча:
— Што ў вас, Янка, такое?
А ён паказвае ручнік.
— Вось ужо апошні.
— А як яго завясціць?
— Няхай каралеўна ўся пакажацца.
Ну, яна падумала і згадзілася. Зайшлі яны ў асобны пакой.
Яна яго абняла і пацалавала.
— Вось,— гаворыць,— будзеш мне мужам.
Пажаніліся і давай жыць.
Выбіраецца каралеўна ў сад гуляць, аддае яму ключы і кажа:
— Куды хочаш ідзі, а ў гэты пакой не заходзь.
Яна выйшла, дык ён падумаў: «Чаму сюды не заходзіць?» Зацікавіла яго, ён і зайшоў. Як адчыніў пакой, бачыць — вісіць там змей. Падвязаны пад рукі вісіць.
Змей давай прасіцца:
— Адчапі мяне. Будзеш ты за тое жыць тры вякі. Адчапі мяне.
Ён падумаў: «Добра тры вякі пражыць». Узяў ды і адчапіў. Як адчапіў, дык змей і папёр у сад за каралеўнай і панёс яе.
Астаўся ён без нічога. Рашыў садзіцца на бронь-каналет і ляцець шукаць жонку. Доўга ці коратка ён ляцеў, бачыць, віднеецца нешта. Ён пытае бронь-каналет:
— То сонца ўсходзіць ці агонь гарыць?
Бронь-каналет кажа:
— Гэта агонь гарыць у царстве змея.
— Дык вось ляці туды і спускайся.
Ён пайшоў у палац змея, але яго дома не было, толькі каралеўна. Ён з сваёй жонкай на бронь-каналет і паляцелі. А ў змея быў конь лятучы, што ўсё відаў. І гаворыць змею:
— Вашай новай жонкі няма.
— А дзе яна?
— Янка забраў яе, на бронь-каналеце паляцелі.
Дык змей пытае ў каня:
— Ці паспеем ніву ўзараць, засеяць і піва варыць?
— Уга, паспеем.
Ніву ўзаралі, засеялі, піва напіліся і давай даганяць. Дагналі Янку, і адняў у яго змей жонку і сказаў:
— Вось ты ўжо адзін век пражыў.
І другі раз Янка прыляцеў да змея і ўкраў каралеўну. І таксама было. Змей сказаў:
— Вось ты ўжо другі век пражыў.
А трэці раз змей дагнаў яго і сказаў:
— Ты пражыў сваё!
І забіў яго, і закапаў, і слуп паставіў, і табліцу напісаў: «Янка-паляшук за жонку-каралеўну загінуў». А бронь-каналет змей забраў з сабой.
На другі дзень Воран Воранавіч, Арол Арловіч і Судак Судаковіч ездзілі на паляванне. Падышлі пад гэты слуп, прачыталі гэту табліцу і пазналі, што гэта іхні швагер забіты. Так Судак Судаковіч гаворыць:
— Казаў я яму, што не з яго шчасцем-доляй дабіцца гэтае каралеўны. Вось і загінуў за яе.
Сталі яны адкапваць яго магілу. Адкапалі. А ў іх была жывая і мёртвая вада ў флягах. Яны мёртваю скрапілі — раны загаіліся. Крапянулі жывой — аджыў. Развіталіся з ім швагры і паехалі ў сваю дарогу.
Ну, што ж, у яго бронь-каналета ўжо няма. Давай ісці, але не ведае, куды ісці. Доўга ці коратка ён ішоў і падышоў пад балота. А там чорт лазу цягнуў ды загразнуў у багне і не выцягне пука лазы. Ну, ён задумаў дапамагчы чорту. Як памог, дык выратаваў чорта, і пук удвух выцягнулі яны.
— Ну,— гаворыць чорт,— я ведаю, куды ты ідзеш. Вось ідзі на той футар. Там жыве ведзьма. Яна будзе даваць службу на тры дні і абяцаць табе каня. Дык ты згаджайся. Я табе дапамагу.
Падыходзіць пад тую хату, а яна жалезным парканам агароджана і на кожным жалезным коліку чалавечая галава. На адным няма галавы. Ён падумаў: «Мая ўжо тут будзе».
Усё ж такі зайшоў у хату і пытаецца ў бабы:
— Можа, якая служба ёсць?
Яна гаворыць:
— Ёсць. Калі ўпасеш у мяне тры дні каня, дам чаго хочаш, а як не ўпасеш, будзе твая галава на калу.
Ну, і дала яму весці пасціць каня. Ён павёў, а той чорт ужо кліча яго. Чорт зрабіў загароду з дроту, як на вайне. Упусцілі туды каня і пільнуюць яго. Конь біўся, біўся і прапасціўся цэлы дзень. Як узяўся Янка весці каня, дык чорт сказаў:
— Кладзіся спаць у стайні. Ведзьма прыйдзе туды біць гэтага каня, чаму не ўцёк.
Ён так і зрабіў і есці не ўзяў. Лёг у стайні. Прыходзіць уночы баба і давай біць каня. Б’е і пытае:
— Чаму не ўцёк?
А конь гаворыць:
— Як я ўцяку? І там колецца, і там колецца.
На другі дзень ён зноў павёў каня пасвіць і прапасвіў таксама, ужо без чорта.
На трэці дзень ведзьма нагатавала яму і смажанага, і варанага і сонных капель напусціла ў яду, каб ён заснуў і ўцёк конь.
Пабыў ён тры дні галодны і з’еў усё, што яму дала яна. І калі стаў пасвіць, захацелася яму спаць. А чорт збоку гаворыць:
— Не палохайся, чалавек, я пільную.
Ну, і прапасвіў чорт увесь дзень. На адыходзе чорт гаворыць яму:
— Глядзі ж, каб гэтага самага каня ўзяў сабе. Гэта баба так яго саб'е, што ён будзе выглядаць горш за ўсіх яе коней. Гэты конь — меншы брат каня змея, але гэты конь яшчэ малады, і калі выгадуецца, будзе лятаць па паветру.
Завёў каня, павячэраў і лёг спаць. Устаў раніцай і гаворыць на бабу:
— Ну, ужо я іду.
— Я табе абяцала і што хоч дам.
— Мне каня трэба.
Вывела яна шмат каней і таго горшага, якога збіла.
Ён кажа:
— Вось, бабуля, мне гэтага найгоршага.
Дык яна:
— Бяры лепшага, куды заедзеш на ім?
— Хопіць з мяне і гэтага.
Ну, яна і аддала яму. Паехаў.
Доўга ці коратка ён ехаў, конь кажа:
— Я слабы яшчэ. Я ведаю, куды ты хочаш ехаць — да змея па сваю каралеўну. Але я не спраўлюся з маім лятучым братам — гэта мой брат у змея. Дай ты мне месяц адпачынку, а сам ідзі да якога-небудзь дзядзькі, папрацуй у яго. На адыходзе прасі, каб табе вяроўкі далі, а я буду на гэтым месцы пасвіцца.
Ён злез з каня і пайшоў у вёску. Зайшоў у першую хату:
— Можа, у вас якая праца ёсць? Папрацаваць магу месяц.
— Чаму не,— кажа нейкі дзядзька,— працы хапае. Аставайся.
Прабыў Янка ў яго месяц і гаворыць:
— Ну, я ўжо ад вас адыходжу.
Дзядзька кажа:
— Трэба табе заплаціць.
— Дайце мне вяроўкі.
Дзядзька смешкі састроіў:
— Што ты, хочаш павесіцца?
Пажартаваў гаспадар, потым даў яму вяроўку і хлеба на дарогу і яшчэ заплаціў за добрую працу.
Пайшоў Янка на тое месца, дзе пасвіўся конь. Конь гаворыць на яго:
— Садзіся на мяне і прывязвайся да мяне моцна.
Конь як пайшоў, ажно вецер засвістаў. Даляцеў конь да палаца змея куды хутчэй, чым бронь-каналет. Янка злез з каня і пайшоў у палац. Змея якраз не было, толькі каралеўна. Забраў яе, пасадзіў на каня, і паляцелі.
Конь змеяў і кажа змею:
— Няма ўжо нашай гаспадыні-каралеўны.
Змей пытае:
— А дзе ж яна?
— Зноў гэты паляшук забраў.
— Ды я ж забіў яго.
— Швагры яго адкапалі, ажывілі, і ён паехаў.
— Ці ўправімся мы ніву ўзараць, зжаць, піва напіцца? — пытае змей.
Конь кажа:
— Якое там піва! Не паспеем і чаю напіцца.
— Ну, дык давай даганяць.
Даганялі, даганялі і блізка ўжо пад’язджаюць. Конь, на якім Янка ехаў, адвярнуўся назад і гаворыць на каня змея:
— Брат даражэнькі, я гэта ж вязу рускага чалавека, а ты вязеш нячыстую сілу на сабе. Спатыкніся на левую нагу, скінь змея.
Змееў конь спатыкнуўся і як кінуў змея, дык і ўстаць той не можа. Янка саскочыў з каня і дабіў нячыстую сілу. Забраў і гэтага каня. Сам сеў на яго, а каралеўне аддаў свайго, і прыехалі яны хутка ў свой палац жыць.
Можа і цяпер жывуць, не ведаю.