Хадзілі па свету песельнік і казачнік. Сыйшлісь яны ўместа і сталі ўкучы хадзіць. І здзелалі такі ўгавор: ты пей песні, а я буду сказкі казаць, і што хто заробе, умесці спажываць. Прыйшлі ў дзярэўню, зайшлі ў карчму. Мужыкі гарэлку п'юць. Песельнік сычас і запеў песню. Тут п'яныя сталі слухаць і пахваляюць:
— Мы шчэ з роду не бачылі гэткіх песельнікаў нійдзе і ніколі!
І што хто з іх еў, усё даюць песельніку. А песельнік, па ўслоўю, дзеліцца з казачнікам. І прахадзілі яны так многа шынкоў, па гэтым услоўю; дак песельніка болі слухаюць, чымся казачніка. Тады песельнік гавора:
— Ты за мною хлеб ясі, ведама,— песні праўда, а сказкі склады!
А казачнік гавора:
— Не, сказкі праўда, а песні склады.
Споравалісь, споравалісь і пайшлі к суддзю на суд. Прыходзяць к суддзю.
— Ці дома суддзя?
— Не, у гумне малоце!
Пайшлі яны ў гумно.
— Здрастуй!
— Здрастуй,— адказуе малады так чалавечак.
— Бог у помач!
— Спасіба!
Маладзвітоў было трое: два старых, а адзін малады. Молад чалавек і спрашуе:
— Зачым прыйшлі, добрыя людзі?
— Прыйшлі на суд к вам!
— Ну, пойдзем дамоў, рассуджу!
Прыйшлі ў хату; молад чалавек умыўсь, уцёрся ражком хустачкі, і стаў стары-стары.
— Ну, завошта ж вы прыйшлі на суд?
— Так і так,— гавора песельнік,— дагаварылісь мы ўмесці хлеб зарабляць: я пець песні, а ён гаварыць сказкі. Дак за мае песні болей даюць. Дак я кажу, што песні праўда, а сказкі склады, а ён гавора, што сказкі праўда, а песні склады. Дак рассудзі ты нас, суддзя праведная!..
Суддзя тэй гавора:
— Песельнік, станавісь ракам!
Песельнік стаў.
— А ты, казачнік, садзісь на яго!
— Ну, слухайце ж!
«Калі я быў молад, дак случылась і мне прычына. Прыйшоў я раз на ігрышча да й гавару:
— Добры вечар тым, каторыя няездзітыя!
Адна дзеўка і сказала:
— Пастой жа, мы на табе паездзім!
Я там троху пагуляў, тое-сёе, і пайшоў дамоў. І забыўсь пра ўсё пра тое. Прыйшла вясна, сталі коней вадзіць на начлег. Вот я раз вяду ля лазні коней, а мяне нехта і заве:
— Іван, хадзі,— ка[ж]а,— сюды!
Я злез з каня: прыходжу ў прымыльнік, аж там тая самая дзеўка. От яна хваць мяне за шыю аброццю!
— Як быў,— ка[ж]а,— добрым малайцом, так будзь цяпер жарабцом!
Я і стаў жарабцом. Села яна на мяне і паехала на лысую гару. Прывязала мяне к сухому дубу і так галаву падцягнула, што пярэднімі нагамі мне й зямлі не дастаць. Наехала туды такіх дзевак — штук дзвесце! І стала счытаць іх старая змяя: удара палкай да й прыказуе, як што дзелаць. Перабрала так усіх. Тады яны па'твязалі коней і паехалі па дамах. Замарыла мяне гэта дзеўка так, што чуць я ў лазню яе прывалок. Зняла з мяне аброць, і стаў я зноў такім чалавекам, які і быў.
На другую ноч узноў зганяла яна мяне на лысую гару. І так, што стаў я аж нездароў. Стала ў мяне мачыха распытуваць, чаго я нездароў, гавора:
— Ці не ездзе на табе якая дзеўка?
Я й прызнаўсь.
— Пастой жа,— ка[ж]а,— мы яе паучым.
На трэцюю ноч дала мне мачыха аброць і гавора:
— Як стане яна зваць цябе ў лазню, ты не йдзі прама, а бяжы кругом. Як яна выскача і пабяжыць услед за табою, ты так цаляй, каб паперад у лазню ўскочыць. І накінь на яе аброць!
Я так, значыцца, і здзелаў. Яна як пабегла за мной:
— А,— ка[ж]а,— баішся!
Я аббег тры разы да ў лазню. Схапіў аброць да ёй на шыю, да й гавару:
— Як была красная дзявіца, так будзь добрая кабыліца!
Яна і стала кабылай. Уссеў я на яе і паехаў на лысую гару.
І прывязаў і я яе к тому дубу, к якому яна мяне прывязувала, і падвязаў галаву так, што пярэднія ногі на цэлы аршын ад зямлі. А сам узлез на самую макушку дуба і сяджу. Папрыязджалі ўсе тыя дзеўкі, і стала старая змяя іх счытаць. Счытала, счытала — адные няма. Пасчытала коней — коні ўсе. Сталі яны глядзець коням пад хвасты, бачаць — адна кабыла. І пачалі яны тады мяне шукаць: перапаролі ўвесь пясок. Шукалі-шукалі і паехалі дамоў. Злез і я і паехаў. Як сеў, яна й застагнала і паверглась на зе**млю. Насілачку я даехаў. На другую ноч дала мне мачыха скавараду і сказала сесці ў лазні на печы і ёй укрыцца. Толькі я ўкрыўсь, яны й прыходзяць. І спрашуюць у тые, ці тут я. Яна кажа:
— Ён тут, але я не ведаю, дзе ён схаваўсь.
Старая змяя паслала за рабёшачкам, што тры дні як радзіўся. Прыняслі таго рабёшачка. Змяя тая і спрашуе:
— Дзе наш вінаваты?
Рабёнак засмяяўсь. Змяя гавора:
— Не знае! Ідзіце вазьміце, каторы ўчора радзіўся!
Прыносяць такога, і гэты засмяяўся. Тады прыняслі, каторы сянні радзіўся. Змяя пытаецца:
— Дзе наш вінаваты?
Ён гавора:
— Пад зялезным небам, на камянной гарэ!
Старая палядзела на печ, гавора:
— Вун ён!
І паслала ўсіх дзевак збіраць угаркі, што з абоіх канцоў палены, і недапрадкі, што з двух канцоў прадзены і кінуты. Дзеўкі назбіралі і прыносяць. І сталі яны рыштаванне строіць. А мая мачыха пасадзіла пеўня на стале і стала богу маліцца, каб певень запеў. От яны строілі-строілі, толькі б узяць мяне, а певень лоп-лоп крыллем да кырр!.. Так рыштаванне і пабурылась! А старая змяя гавора:
— Стройце, стройце — гэта не паро**вы!
Сталі яны ўзнова строіць. Строілі-строілі, а певень у другі раз запеў: кукарэ!.. Рыштаванне і пабурылась! Старая апяць гавора:
— Гэта не паро**вы — стройце!
Сталі складаць апяць і склалі да самага верху. Толькі б мяне ўзяць, а певень у трэці раз: кукарэку! Рыштаванне трошку абсунулась. Троху спагадзя запелі і ўсе пеўні. Тады яны прапалі, а гэта, што я ездзіў, ляжыць і стогне. І гавора мне:
— Калі мяне пахаваеш, табе мая хустка дастанецца!
І памёрла. Мачыха звялела мне на другую ноч здзелаць труну і ўматаць яе трома вяроўкамі, і так шчытна, каб няможна было іголкі падсадзіць, і везць як ні можна паспяшней хаваць. Уклаў я яе ў труну, уматаў крэпка вяроўкамі і павёз хаваць чацверыком. Я вязу, а вяроўкі покаюцца. Пакуль давёз, палопалісь усе, толькі асталась тры ніціны. Я барджэй спіхнуў яе ў яму. Дак яна і атвясціла:
— Ну, хустка табе застаецца!
Дак я й цяпер гэтай самай хусткай — адным ражком утрусь, стану молад, другім утрусь, стану старым старыком. Дык і выходзе: сказкі праўда, а песні склады! Ці даволны маім судом?»
Песельнік гавора:
— Каб табе не судзіў бог судзіць нікога!
— Ну, ідзіце дальш!
Пайшлі яны далі, пытаючысь у людзей. І нараяна ім, што ідзіце туды і туды за раку, там жыве адна суддзя. Прыйшлі яны к рацэ, селі ў лодку і пераехалі на тэй бок. Бачаць, сядзіць на камяні чалавек, дзержа ў руцэ бярозу.
— Здрастуй!
— Здароў!
— Гэта суддзя?
— Гэта. За што вас судзіць?
Ну, песельнік і стаў гаварыць дзела па парадку, усё, як было. Выслухаў суддзя і гавора:
— Ты, песельнік, станавісь ракам, а ты, казачнік, садзісь на яго. Слухайце!
«Быў я колісь такі, як і вы. Жыў я з першай жонкай. Раз былі мы з ёй у бяседзі. Жонка мая стала скакаць і пець сарамоцкія песні. Я на яе стаў сварыцца, а яна кажа:
— Чаго ты брэшаш, рабы пёс? Пайшоў вон!
Я й пабег сабачкам. Бегаў, бегаў,— як тут прапітаць душу? Выў я, выў... Хадзіў лоўчы па ахвоці, і выгналі сабакі зайца. Пакуль ахвотнік спусціў хартоў, я пабег за зайцом і паймаў яго, і прыношу лоўчаму. Лоўчы пагладзіў мяне і аддаў мне хлеб і гавядзіну, што з сабой браў, і забраў к сабе ў двор. І я доўга жыў у яго. Раз я ганю зайца па полю, аж якраз едзе мая жонка. Убачыла мяне — сычас я пырх верабейкам! А тут зімовае ўрэмя,— куды мне дзецца. Паставілі дзеткі сілля. Я думаю: пастой, мо я хуць адно зернятка ўхаплю! Стаў клюваць і ўплутаўся. Узялі мяне, прыняслі ў хату. «А мамачка, верабеечку ўлавілі, увечары зварым!» Пасадзілі мяне на паліцы пад гаршчок, пасыпалі канапель. А дзеці й з языка не спускаюць: верабейку зварым! верабейку зварым! Ну спасіба, баба тая замест мяне ўкінула ў страву мяса шматок. Дзеці сталі есць, ядзяць і прысмакуюць: «А мамачка, салодак верабейка!» Увечары дочка гэтай бабы гавора:
— Багаславі, маці, з верабейкам легчы спаці!
Матка багаславіла і здзелала мяне ўзнова добрым малайцом. І пажанілісь мы з ёю і пражылі доўгае ўрэмя. Ехалі раз мы з ёй на кірмаш. Яна мне і гавора:
— Глядзі,— кажа,— стрэнемсь мы з тваёй першай жонкай, станем біцца, ты не чапайсь!
Едзем мы полем, а з другой дарогі насустрэчу нам едзе мая першая жонка. Як убачыла, сычас скок з павозкі рабай сучкай. І гэта мая жонка апяць жа саскочыла сучкай з павозкі, і сталі рэзацца. І тая маю перамагае. Я злез з павозкі і стаў рабай на хвост; сабе думаю: няхай мая яе парэжа! Толькі я стаў, аж яна і стала пада мной каменем. Я сеў на яе. А гэта жонка села бярозай у руку. Так і сяджу во й дасюль. Дык во, брат: сказкі праўда, а песні склады!»
Ну, песельнік на гэта не здаўся, і пайшлі яны з казачнікам кожны па сабе.