Неўкаторым царстве, неўкаторым гасударстве жыў сабе так адзін чалавек законны. І меў сабе трох сыноў. Два так і сяк, а трэці Мікіта-дурак. Ён паклаў іх спаці і накладаў на іх сон. І будзе старшага прэждзі, і будзе і гавора:
— Шчо табе,— кажа,— снілася?
— А вот,— гавора,— шчо мне снілася: шчо паставілі мы кузні, дак я кую-кую, да ніяк завозу не 'дпраўлю, усё многа работы е!
— Ты, мой сын, кавалём будзеш!
А другога ўзбудзіў, гавора:
— Шчо табе снілася?
— А пайшлі мы,— гавора,— у тое места, от у тое і тое ўрочышча і выкапалі ляда, да насеялі проса. Дак проса наша ўрадзіла такое, шчо божа, божа!
— Ты будзеш, мой сын, пахарам!
А Мікіту ўзбудзіў:
— Шчо табе снілася? — кажа.
Мікіта сказуе:
— Мне ногі мылі, а ты тую воду піў!
А ён гавора:
— Дурак, дурацкая гавора!
І так пад началу пакавалі сакеры і капаніцы і пачалі ляда капаць — прэжда ўсяго. А Мікіта ўвайшоў у клець і надзеў адзежу мужыцкую празнішную і прыйшоў к ім, і ходзе з пасашком, дзе яны работаюць. І браты гавораць:
— Палядзі,— гавораць,— ацец, шчо ён дзелае, у шчо ён надзеўся, дурак?
Ацец гавора:
— Няхай, мае сыны! Не чапайце, гэта яму так хочацца, няхай паходзе!
Вот жа ён там ходзе, а тудою была дарога бальшая, шлях. І ехалі па той дарозе купцы. І спрашуюць у іх:
— Хто гэта ходзе? На баршчыне вы работаеце гэта? Прыгоньшы ходзе ў вас гэта?
— Не! Гэта,— гавора,— у мяне сын такі гуляка!
Яны спрашуюць:
— Як жа ён гуляе?
— А вот так,— гавора,— мала вума ў яго!
— Дак прадай ты нам яго, можа ён нам спадабіцца!
— Як жа я,— гавора,— сваё дзіця прадам?
А ён гавора:
— Прадавай, тат, я ў тэбе жыць не буду!
— Я не знаю,— гавора,— шчо за тэбе прасіць!
— А от,— гавора,— дайце аршын, у вас е аршын!
Купцы аршын далі. Ён адмераў зямлі аршын шырыны і глубіны кругом. Выкапалі яму.
— І насыпце грошай атцу майму!
І выбраў самага луччага каня ў купцоў:
— На, ацец,— гавора,— гэту лошадзь, пашы ляда сабе!
І купцы павязлі яго. І прывязлі сабе купцы тыя ў дом. І за то ён купіў, шо не было ў яго дзяцей, сына ні ядынага. І пайшла яму польза такая няйзметная з купленым яго сынам. І то былі лаўкі, а то падзелаў і магазыны ўжэ. І гавора ён:
— Шо, сын Мікіта? Ты гуляй, выбірай — жаніць тэбе я магу ўжэ!
А ён гавора:
— Шо, бацюшка, я не магу жаніцца, хочу дзяліцца.
Ён гавора:
— Сын мой, без шчоту грошыкі бяры, пі і гуляй, а дзяліцца не дзялісь!
А ён гавора:
— Не хачу піць і гуляці, а дзяліцца буду!
Вот узяў, аддзяліў яго, даў яму лавачку худую — на йзругу. Мікіта правёў год і другі, дак загнілі ўсе тавары ў ватца, а Мікіта расшырыўся, у яго таргоўля пайшла. А гэты купец пад каралеўскаю вобласцю быў прычынен. І вот давай выдумываць, протчым купцом гаварыці:
— Давай мы напішам і к каралю сведзенія, шчо купец Мікіта піў і гуляў з намі і гэта гаварыў, што здзесь — ня здзесь, на дзесятам царстве і ў некаторам гасударстве е кароль, і ў яго е доч пракрасная Марыя Паўлаўна. І ежалі б мяне кароль мала-мальска шчо папрасіў, я б за яго высватаў яе. Дак ён як паедзе, дак без галавы прыездзе адтуль. А то нам не быць купцамі, а быць старцамі, ежалі яго не згубім мы!
І напісалі, і падалі каралю гэта. Кароль трэбуе яго:
— Шчо ты,— гавора,— купец Мікіта? Я ж усіх вам жалаю і жалею! Як жа ты, шчо знаеш, чаму ты мне не гаворыш? Ты з такімі-то піў і гуляў і от такія рэчы гаварыў!
А ён гавора:
— Я гэтага не знаю!
— Вот,— гавора,— не знаеш ты, дык вон, у мяне е меч, а табе галава з плеч!
Мікіта сказуе:
— Ну, каралеўскае вялічаства! Найдзі шчэ адзінаццаць Мікітаў, такіх, як і я, як адзін голас, як адзін волас, і ўся парода такава!
Кароль як стаў шукаць, дак толькі трох найшоў у сваём каралеўстве.
— І такіх лашадзей, як у мяне бацькоўскі!
Ён стаў купляць, дак купляў па чужых царох да каралёх, яшчэ да дванаццаці Мікітаў, як адзін волас, як адзін голас. І лашадзей такіх даў усім, як бацькоўскі. І паселі на каней, і гавора:
— Ну, купец Мікіта, адпраўляйся ў сваты!
А ён гавора:
— Не, пусці мяне на тры гады ў навуку!
Пусціў на тры гады ў навуку, дак ён іх наўчыў разнага масцярства: і калёсы дзелаць, і карэты, і белую пасуду дзелаць, і ўсё, што на свеце — разнага наўчыў. Выходзе тры гады, дак і трэбуе кароль. Прыехалі яны к каралю ўсе дванаццаць, на лашадзях, і сталі пад крылцом. І гавора кароль:
— Не ўва гнеў вам, гаспада Мікіты! А дзе старшы Мікіта?
Роўныя ліцы, нічога не ўгадае. Ён прызнае:
— Я е большы!
Ён заве к сабе з чэсцю папіраваць. І пілі-гулялі тры дні. І патом сталі ўбірацца ў дарогу, у сваты. І ён гавора:
— Давай мне запрагай лашадзей дваццаць пяць і з цялегамі, і накладай усякага мне — мацерыял шчоб быў!
І адпраўляецца ў пуць. І едуць яны, дак на пуце злучылася яму, шчо два ваўкі на дарозе і не раздзеляць галаву конскую.
І гавораць:
— Купец Мікіта! Раздзялі ты нам сю галаву! Будам табе ў вялікай прыгодзе!
Ён павялеў рассячыць галаву. Мікіты рассеклі галаву: адзін павалок на той бок дарогі, а другі на той. І ваўкі паляглі есць галаву. І ўехалі ў лес, дак дужа бальшы пажар ідзе. Мурашка крычыць:
— Купец Мікіта, паратуй маё сямейство**! Паедзеш ты к каралю ў сваты, у вялікай помачы буду табе!
Мікіта сказуе:
— Мікіты! За мётлы і за вёдры, абратаваць яе!
Абратавалі мураўёў і паехалі. Едуць дальш — зноў пажар падымаецца. А прэжда пажару бяжыць мыш і гавора:
— Купец Мікіта! Выратуй ты мяне, бо як паедзеш к каралю ў сваты, я табе буду ў вялікай прыгодзе!
Купец Мікіта і перанес яе чэраз пажар. І едуць далей, дак дзве пчалы на 'дном цвяту б'юцца. І гавораць:
— Купец Мікіта! Раздзялі ты нам сей цвет! Будам табе ў вялікай прыгодзе!
Купец Мікіта злез і сам разразаў цвет папалам. І пчолы набралі мёду і паляцелі беза спору. І прыехаў у каралеўскую ў вабытнасць.
І не даязджаючы дварца, паставіў шатры сабе. Кароль выйшаў павутру ўранні і бача шатры. І пасылае ад сябе праведчыка:
— Ідзі, палядзі, шчо гэта е такое? Ці які чалавек зланраўны, а й так які? Заняў, без спросу шатры паставіў!
І гавора праведчык прыйшоўшы:
— Хто такі е вы? Шчо вы без спросу шатры паставілі: ці вы хочаце драку завесць, а й шчо такое?
А Мікіта гавора:
— Не,— гавора,— мы прыехалі ў сваты!
Ён гавора, праведчык:
— Э-э! Не такія прыязджалі, да без галоў паехалі, а вам і ехаць нечага!
Праведчык прыехаў к каралю і атвяшчае:
— Каралеўска вялічаства! Гэта прыехалі ў сваты!
Ну, кароль гавора:
— Вот і харашо!
Яны ўзялі і прыйшлі к каралю: узяў з сабою чатырох Мікітаў, сам пяты. І прыйшлі, каралю чэсць аддалі, як луччы быць няможна. І кароль многа дзівіўся: ніколі не бачыў такога случаю, шчоб прыйшло пяць чалавек, як адзін волас, як адзін голас, і ростам усе як ядынственна. І спрашуе кароль:
— Хто ж жаніх тут?
Мікіта гавора:
— Я е жаніх!
Ён за сябе сватаў. Ён павялеў уззваць дочар сваю:
— Відала,— гавора,— ты калі? Ну, толькі я старшы цябе,— гавора,— а не відаў! Можна гэта быць: пяць чалавек у вадзін вобраз — разлічыі няма? Я думаю, што не тыя сваты прыехалі, штоб не 'даць, а тыя, штоб аддаць!
А яна гавора:
— Пара, пара, бацюшка, я ў цябе выгулялась.
І сталі піць да гуляць, дак тры дні і тры ночы магарычы пілі. І ён гавора, Мікіта:
— Шчо ж, бацюшка, калі будам вянчацца?
Ён гавора:
— Загадаю табе загадку, адгадаеш — тады!
— Ну, якую загадку?
— Ё ў мяне скірта пшаніцы, дванаццаць сажняў даўжыны і шырыны, кругом, шчоб ты яе за ноч змалаціў і звеяў, і ў закром іссыпаў, скірты не разварачуючы і снапоў не развязуючы!
Мікіта гавора:
— Як жа гэта можна дзелаць так?
— Не здзелаеш так — без галоў вам ехаці!
І йдзе ён, Мікіта, журыцца, у шатры ў свае — уцякаць трэба. А мурашка стрэла яго і гавора яму:
— Купец Мікіта! Ідзі ў караля спрасі дзіркі забіць у закраме, чым забіць, ці хлопка, ці шчо, а то й тым будзеш вінават, ён віну і тым найдзе, шо рассыпаў! І йдзі лажысь спаць — будзе змалочана!
А мурашка была старшая над мураўямі, не над адным сваім, а над усімі была старшая. Як згукнула мураўё, дак не сталося па 'дном несць, а ўдзвёх па 'дном зерню няслі, а па 'дном не стала кожнай. А мышыныя недаедкі — трацінкі і к трацінкам клалі, а палавінкі і к палавінкам. Назаўтра ўранні прыходзе Мікіта з сваімі Мікітамі зноў. Ну, кароль спрашуе:
— Змалаціў?
— Змалаціў!
Пайшлі, паглядзелі ў закрамы. І бача кароль, што:
— От,— гавора,— гэта цэлная пшаніца, а гэта палавінкі, а гэта трацінкі!
Кароль сабе і дзівіцца:
— Не,— гавора,— гэта якаясь хітрасць ужэ прыехала!
І стаў скірту разварачваць і снапы развязваць да самыя зямлі. І не найшоў ні аднаго зерня ні ў ядынам снапу. І прыйшлі дамоў да сталі піць да гуляць, зноў на тры дні. І гавора дачцы:
— Вот, дачка! Не тыя сваты прыехалі, шоб не 'ддаць, а тыя, шчоб аддаць.
А дачка гавора:
— Пара, пара, бацюшка! Я ў цябе загулялась ужэ!
Ён кажа, купец Мікіта:
— Ну, бацюшка, вянчацца ўжэ!
— Не,— гавора,— так няльга**: пашый чаравічкі ёй такія, як бацькоўскія, шчоб такія мерай, і красою такія, і вагой — шчоб на шалі прыкінуць,— і не сматрэўшы!
Мікіта гавора:
— Як жа можна гэта?
— Не здзелаеш гэтага, без галавы ехаці!
Мікіта і пайшоў у свае шатры, зажурыўшыся, і думае ўбяжаць. А мыш стракае яго і гавора:
— Я ўжэ прынясла табе іх, ідзі жа загадуй Мікітам, няхай дзелаюць!
А Мікіты навучаны былі ўсяго рамяства, яны маглі ўсё дзелаць. І на таком блюдцы і паднесць шчоб каралю. І блюда такое шчоб было. Мікіта павялеў — дак за ноч і здзелалі ўсё — і чаравікі і блюда, і мераю, і красою, і вагою — асоба чаравікі зважылі, і блюда асоба, і ўмесцях. І здзелалі і выважылі. Мыш аднясла, на месце паставіла. Мікіта назаўтра ўранні ўзяў чаравікі і пайшоў к каралю з Мікітамі. І прынёс, паставіў. Кароль павялеў унесці свае, і ўзялі мераць мераю — мераю роўны, і красатою роўны, і на шалі паставілі — вагою роўны: і асоба развярнулі, самі важылі — роўна, і блюда і чаравікі — усё ядынственна. Ён і гавора, кароль:
— От, дачка, не тыя сваты прыехалі, шчоб не 'ддаць, а тыя, шчоб аддаць.
А яна гавора:
— Пара, пара, бацюшка! Я ў цябе загулялась тут!
І яны пілі тры дні зноў і тры ночы да гулялі. І ён гавора:
— Ну,— гавора,— бацюшка, пара вянчацца!
Ага! А ён гавора:
— Не, зяць, яшчэ табе загадку загадаю: іздзелай цэркву васковую за ноч, шоб і званы і папы, і здзелай тут, на правым крылцэ, шоб ударылі званы, і я прашнуўся і пайшоў на завутрань, як удараць у званы!
Мікіта гавора:
— Ці ёсць жа,— гавора,— гэта дзействія дзе, шчо ты загадуеш, гэта ж нету нідзе!
Кароль гавора:
— Не здзелаеш гэтага, без галоў паедзеце!
Ён ідзе ад караля, абраціўся, у журбе ў бальшой. Пчолы стрэлі яго і гавораць:
— Ідзі, Мікіта, ля крылца лажыся спаць, як удараць у званы, дак шчоб ты прэжда быў у цэркві, чымсь кароль!
Мікіта пайшоў, лёг там із сваімі Мікітамі. І пчолы здзелалі цэркву васковую — і званы, і папы. І ўдарылі ў званы. Мікіта ўстаў і моліцца богу, і радуецца ўжэ. І кароль прачнуўся і не падперазуваўшысь, толькі халат надзеў на сябе, і дзівіцца сабе:
— Шчо гэта такое? Ізбуваецца! Я ж думаў сабе, шчо не будзе гэтага нічога ў свеце, шчо я загадываў!
І адышла завутрань, началась абедня. І ў абедні павянчалісь. І давай піць і гуляць тры дні і тры ночы. І цяпер гавора:
— Бацюшка, пара ўбірацца, дамоў ехаці!
Кароль гавора:
— Мая дочка не можа на такой карэці ехаці, а здзелай карэту такую, шчоб вішчала і пішчала і крычала.
А ён, Мікіта, гавора:
— Таго я не баюсь! У мяне майсцяра свае, іздзелаю!
І здзелаў карэту, і пад'ехаў. Карэта тошна такава. Кароль гавора:
— Шчо, так тошна, карэта такая, да мая дачка не можа на такіх лашадзях ехаць. А ёсць у няведамых лугох кабыліца, пад ёй дванаццаць жарабцоў, і на іх масць залатая да сярэбраная, дак мая дачка на такіх лашадзях можа ехаць!
Ён узяў і гавора:
— Хто ж гэта здзелае? — гавора Мікіта.
— А не здзелаеш, зноў без галавы паедзеш, дарма, шчо звянчаўшысь! У мяне старожа крэпкая!
І ён выйшаў, Мікіта, і ў журбе ў бальшой, журыцца. А стракаюць яго на дарозе ваўкі ды і гавораць:
— Купец Мікіта! Бяры гнузду і йдзі вот на тую дарогу. Там на той дарозе стаіць вярба. Дак ты ўзлезь, на яе садзіся — мы навернам яе к табе!
І ваўкі навярнулі туды кабыліцу з жарабцамі. Кабыліца прыйшла і стала часацца аб вярбу, і Мікіта бросіўся на яе зразу, на храбет. І стала яна яго насіці, шчоб як-нібудзь іскінуці з сябе. Мікіта стаў яе біць між вушэй гнуздою! І патудава біў, пакудава яна аціхла. Вот загнуздаў яе і сеў і паехаў. І жарабцы ўслед ідуць. Ён запрог у тую карэту і пад'ехаў і к каралю. Кароль гавора:
— Шчо гэта за чуда такое? Я думаў, шчо нету ў свеце такога! Вот,— гавора,— дачка, верна,— гавора,— аддаць трэба.
А дачка гавора:
— Пара, пара, бацюшка, я даўно ў цябе выгулялась!
І ўзялі ўбірацца, укладацца, у дарогу ўжэ. І едуць па дарозе, дык ён і гавора, Мікіта:
— Я не за сябе цябе высватаў і звянчаў! Гэта за караля за свайго!
А яна гавора:
— З кім звянчалась, з тым і жыць буду!
І едуць па полю, і 'дсылае ён прэжда сябе бумагу к каралю:
— Вот, я еду ўжэ, высватаў каралеўну, Марыю Паўлаўну!
А той купец, шчо купіў яго, дак пачуў, шчо едзе ён, дак ён напісаў каралю:
— Каралеўска вялічаства! Купец Мікіта як ехаў сватаць за цябе каралеўну, дак ён меўся: я з ёй буду жыць, а караля перавяду!
Кароль дажыдаецца яго, і выкапаў яму на парозе ў горніцах, на ўходзе, і насыпаў жару. І сычас Мікіта як прыехаў к горніцам, да ўвідзеў кароль і такія лошадзі і такую каралеўну із залатымі кудрамі, і не мог цярпець, у вакно глядзя, і пабег на стрэчу і ўваліўсь у яму. Купец Мікіта жджэ, дажыдае, шчо кароль не йдзе? Наўстрэчу нужна выйсці, а ён не йдзе? І Мікіта ўвайшоў, і зірнуў у яму, аж кароль у яме ляжыць, выпрастаўшысь, і не жывы. Мікіта спрашуе:
— Што гэта за случай такі?
Яны сказуюць:
— Гэта ён на цябе капаў яму і прыгатаваў агня, жару; і вот,— гавораць,— з радасці хацеў цябе стракаці, да сам уваліўся, і ўтапіўся, і прапаў!
— Зарыйце яго! — павялеў купец Мікіта.
Узялі, закапалі.
І Мікіта жыве спакойна, і стаў каралём. І дапрасіўсь, хто на мяне наводзіць гэта зло?
Сазваў купцоў. Купцы атвячаюць:
— Гэта твой, шчо купіў цябе, нам аклятаваў, шо не быць нам купцамі, а быць старцамі, а трэба яго з свету перавесць!
Ён узяў, яго павесіў. І жыве спакойна цяпер ужэ сабе. Яна, жана, спрашуе:
— Якога ты рода?
Ён гавора:
— Я рода мужыцкага!
— Ну, давай,— гавора,— паедам палядзім свайго каралеўства да й заедам к айцу к твайму, пасмотрым, ці жыў ён? Ежалі жыў, дак к сабе возьмем, а памёр — памінаць будам!
І аб'ехалі яны свае каралеўства, і прыехалі ў тое сяленія, дзе айцец яго. І даў ён знаць:
— Шчоб мне была ў такога старыка хвацера на ноч!
Паказаў на свайго айца. Ацец жыў, братоў не было, адзін із старухаю. Началнікі гавораць:
— Вот к табе кароль на ноч жалае па якойся даўнай дружбе!
А старык саўсім быў драхлы ўжэ. І ўзяў і заехаў ён к яму. І старык хоча ўцякаць ад яго:
— Няхай сам начуе!
А ён ка[ж]а:
— Як жа можна начаваць без хазяіна? Гэта няможна, ісці з свайго дому!
І заначавалі. І сталі ужынаць даваць ім, і пасадзілі старыка міжда сябе і старуху. Кароль з жаною па краях селі, а іх пасадзілі пасярэдзіне сябе і накармілі харашо. Хата небальшая. І паслалі пасцель каралю, і занялі ўсю хату, няможна прайсці. І памылі яму ногі і таз з вадой паставілі на прыпечку. Ноччы старык захацеў піць вельмі і ў бабы спрашуецца:
— Ой, баб, я піць хочу!
А баба гавора:
— Цярпі, дзед пранцаваты! Сказана ад старых людзей: на хаценне ёсць цярпенне! Цярпі! Ты бачыш, кароль озлі сябе які нож паклаў войстры! Як секане, дак галава твая зляціць, як ступіш на іх пасцель нагамі!
А ён гавора:
— Я нап'юсь із тые міскі ясныя, шчо яму ногі мылі! Яго ногі чыстыя!
І узяў піць. І ўзяўсь рукамі, да шкрабнуў. Дак таз той і зазвінеў. А ён і пачуў. І гавора:
— Святла!
Січас засвяцілі.
— І шчо такое гэта?
А старык сядзіць ракам над тазам.
— Панок, галубчык! Піць хацеў, дак напіўся вадзіцы!
— Да гэта ж вада, мне ногі мылі ёю — яна нячыста!
— Не,— гавора,— твае ногі чыстыя, гэта нічога!
Тады кароль устаў.
— Вот,— гавора,— бацюшка! Ты мой бацюшка,— як ты закладаў нам, тром браціям, лажыўшысь спаць, і большага брата прабудзіў, і большы брат сказаў, шчо я кую, кую, да ніяк завозу не адпраўлю, быцца кавалём ужэ стаў! Ну, ты будзеш, мой сын, кавалём. А другога брата ўзбудзіў: «Шчо табе снілась?» Другі сказуе: «Айцец мой, у том і ў том урочышчы выкапалі ляда мы да й насеялі проса, дак проса ўрадзіла харошае». Дак ты сказаў, шчо ты будзеш пахар. А мяне ўзбудзіў і гаварыў: «Шчо табе, Мікіта-сын, снілася?» А я табе гавару, шчо мне ногі мылі, і ты ваду піў, тую, шчо ногі мылі. Дак вот ты яе сягеначы напіўся!
Дак ён гавора:
— Няўжэ ж ты мой сын?
— Твой, бацюшка!
І сталі ўбірацца яны, годзі начаваць. І іздзелі худую адзежу з яго і надзелі сваю харошую адзежу, і на старыка і на старуху. І ўзялі і павязлі з сабой. І жывуць там, і весяляцца, каралеўствам упраўляюць. І я там быў, і мёд-віно піў, і ў роце не было, і па барадзе не цякло.