Заняўся сабе мыш з вераб'ём ляда капанічыць. І нанялі яны тры пары быкоў ляда тое араць і жыта сеяць. Ну, узялі, ляда ўзаралі, жыта пасеялі к налеццю1. Жыта тое налета як ударыла — тры зярны! Яны два зярны падзялілі, а трэцяга ніяк не падзеляць.
Верабей гавора на мыш:
— Ты дзялі на**пал!
А мыш гавора:
— Ты дзялі напал!
Бо дружка дружке не вера. Верабей возьме зярно — паляціць угару, а мыш возьме зярно — палезе ў нару. Кінулі тады жэрабя, каму дзяліць трэцяе зерне. Жэрабя папала мышы дзяліць. Цяпер мыш узяла трэцяе зерне да й перакусіла, да не на дзве частачкі, да на тры. Зноў здзелалі між сабой спорку за трэцюю частачку зерня. Споравалі, споравалі і сучынілі між сабой драчу. Дралісь, дралісь — ніхто нікога не падолее.
— Ну,— гавора мыш на вераб’я,— вызывай ты сваю ўсю помач і я сваю бяру, і будзем ваяваць; хто каго пераб’е, такога і трэцяя частачка зерня.
Ну, як тэй верабей вазляцеў да засвістаў, дак уся к яму, якая толькі ёсць, лятучая пціца зляцелася. А мыш як запішчэла, дак уся чыста звярына к ёй сабралася: і ваўкі, і львы, і псы, і ўсякая гадзіна, што толькі на зямлі поўзае. Спрашуюць у іх:
— Аб чым трэбуеце скора, што нельзя было пры сабе нічога ўзяць?
— Вот,— кажуць яны,— перша мы не падзялілі трэцяга зерня, а далі не падзялілі трэцюю частачку зерня; дык трэба бітву здзелаць; хто каго атаб’е, таму трэцяя частачка зерня пападзе.
Ну, і давай драцца.
Ахотнік ідзе з ружжом па лесу і находзе перва-наперва на мышына звера і дзівіцца: «Што гэта такое? Колькі ў лясу хадзіў, з атрода не бачыў столькі пабітага звера». І хацеў узяць любую сабе штуку — там ці аленя, ці рысь, ці што, да незмага: не панясе, не пацягне — увесь звер убіт. Цяперака, прайшоў ён гэтага звера бягучага, прыходзе на пцічага звера. І так жа сама ўвесь пцічы звер убіт. Ён стаў і дзівіцца: «Госпадзі, што гэта такое здзелана? Колькі было звера бягучага і паўзучага — увесь пабіт. Ну, гэты пабіт, а адчаго ж,— кажа,— лятучага звера пабіта?» Азірнуўся ён назад, ажно сядзіць арол на кусце жывы. Ён злажыўся на яго, хацеў з ружжа ўбіць, а арол тэй атвяшчае:
— Ах, брат ахотнік! Не бі мяне, а вазьмі мяне дамоў, дак я знадаблюся табе калі-небудзь.
Ён гэта азірнуўся кружка сябе, хто гэта атвяшчае — і няма нікога. Ён тады злажыўся на яго другі раз. А арол зноў атвяшчае:
— Не бі мяне,— кажа,— а вазьмі к сабе і кармі мяне ярай пшаніцай і паі сладкай вадой, я табе знадаблюся.
Ён зноў-такі азірнуўся кружка сябе, хто гэта разгаваруець, ды й няма нікога.
— Ну,— гавора,— за трэцім разам уб’ю, дзелаць нечага!
Трэці раз злажыўся, а ён атвяшчае ізноў:
— Ну, брат ахотнік, не бі, я сам дамся жывы!
Узяў і зваліўся к яму з куста далоў.
— Ну, гавора,— вядзі мяне, брат ахотнік, дамоў. Я,— кажа,— хацеў у сваю старану ляцець, дамоў, да аборван увесь, не далячу!
Ён яго прыводзіць дамоў. Стаў яго карміць пшаніцай белай, сладкай вадой паіць. Год карміў яго — лаўкі прадаў з таварамі на яго за год. Зноў стаў другі год карміць. Пракарміў другі — дом прадаў за другі год. Хацеў ужо яго выпусціць, дак ён кажа:
— Кармі, кармі трэці год!
— Не, брат арол, не ў сілах я цябе карміць.
— Ну, што ж,— кажа,— у сілах не ў сілах, а трэба карміць. Я,— кажа,— усе твае труды ўзнясу: варачу,— кажа,— твае лаўкі, варачу,— кажа,— дом твой!
Ён узяў паставаў жану за работніцу, і сам пайшоў у работнікі: прадаў усё сваё імушчаства на арла. Пракарміў ён яго трэцяга паўгода, тады арол кажа:
— Выпусці-ка цяпер мяне сіл сваіх увазнаць!
Ён узяў яго пусціў. Арол тэй паляцеў. Лятаў ён трое сутак. Хадзяін тэй заскучаў:
— Карміў,— кажа,— арла, сам і жана ў работнікі пайшлі, затраціў усё, і цяпер ні арла, ні хлеба — прапала ўсё!
На чацвёртыя суткі выходзе хадзяін з горада глядзець арла, у які бок ён паляцеў, а ён і ляціць назад.
— Не, брат ахотнік, шчэ трэба два месяцы карміць!
Ён зноў два месяцы стаў карміць. Пракарміў яго два месяцы, тады арол гавора на хадзяіна на свайго:
— Бяры,— гавора,— ружжо сваё і торбу,— гавора,— сваю ахотніцкую бяры, і пойдзем з табой у дарогу!
Ён узяў торбу і ружжо і пайшлі за горад. Выйшаўшы з горада:
— Ну, садзісь,— кажа,— на мяне, хадзяін, паедзем,— кажа,— паскарэй!
Ён сеў на яго верхі. Тэй і падняўся ўгару пад зобалакі. Пад зобалакі падняўшы, пусціў яго далоў. Толькі б яму далоў упасць, а ён пад яго:
— Стой, брат, цэл будзеш! А, ведаеш,— гавора,— як ты на мяне першы раз злажыўся? Якаво табе было? А?
— Ну, цяпер,— кажа,— паедзем паскарэй, а то жана есці хоча, а грошай няма, купіць не завошта!
Абшчапіўся ён за яго і пайшлі зноў у ход, пад зобалакі. Паднялісь пад зобалакі, ён яго зноў пусціў далоў, ужо другі раз. Тады яму толькі б далоў упасць, ён зноў пад яго:
— Стой,— кажа,— дзяржысь за мяне, будзеш жыў! Ведаеш, як ты на мяне другі раз злажыўся?
Абшчапіўся ён зноў, і паехалі пад зобалакі. Паднялісь пад зобалакі, ён яго зноў пусціў із зобалак. Толькі б яму трэці раз упасць далоў, ён зноў пад яго:
— Стой, брат, цэл будеш! А ці ведаеш,— кажа,— як ты трэці раз злажыўся на мяне? Якаво табе было? А? Вот так жа і мне! Цяперака сядзем з табой, пасядзім,— кажа,— аддыхнём, вады,— кажа,— нап’ёмся да пакурым. Слухай-ка, брат, што я цяпер буду гаварыць. Паедзем мы дальшы, будзе стаяць бальшы медны дом на тры вянцы, на тры крылцы. У том доме будзе жыць мая большая сястра. Як прыедзем мы к таму дому да [а]пусцімся на землю, дак ты,— гавора,— бяры бічоўку, чапай мяне за шыю, і вазьмі,— кажа,— друка, і бі мяне міжда крыл, што ёсць сілы твае. Яна ўбача з трэцяга вянца і кінецца прама з вакна на землю і будзе цябе прасіць: «Дзе ты майго брата ўзяў і завошта ты яго так болна б’еш?» І будзе табе даваць і грошы і хлеба, ты нічога не бяры, а прасі тую скрыначку, што ў яе сярод двара ў каменным стаўпе замурована! Да глядзі не зявай!
Паляцелі яны дальшы. Ляцелі, ляцелі — стаіць бальшы медны дом на тры вянцы, на тры крылцы. Яны спусцілісь; узяў ахотнік бічоўку, зачапіў арла за шыю і б'е друком міжда плеч. Убачыла гэта з трэцяга вянца яго большая сястра, кінулась прама з вакна на землю і просе:
— Дзе гэта ты майго брата ўзяў? Завошта ты яго б'еш так? Я яго шэсць гадоў не бачыла, а ты прывёў яго ка мне! Што табе трэба, я табе заплачу, аддай мне яго, ці грошы, ці хлеба, ці дом выстраіць, дак я магу выстраіць і сям’ю тваю сышчу і буду карміць да веку!
Ну, ён гавора:
— Мне не трэба ні грошы, ні хлеба, ні дом твой — аддай ты мне тую скрыначку, што ў цябе сярод двара ў каменным стаўпе замурована!
— Не, не,— кажа,— скрыначкі не аддам табе. Дзе ты яго ўзяў, туды і вядзі, як хочаш, так з ім і жыві!
Пайшлі яны з двара. То біў яго, на двор ідучы, а з двара ішоў — шчэ луччы біў. Вельмі заплакаў арол. Стала ёй жалка, вярнула назад іх:
— Выпіце,— кажа,— закусіце і грошай на дарогу вазьміце колькі трэба і адпраўляйцесь з богам!
Яны вярнулісь назад у дом, выпілі, закусілі на радасці з сваёй сястрыцай, грошай узялі на дарогу і адправілісь. Вывеў ён яго з яе дому ў стэп.
— Ну, зноў,— кажа,— садзісь на мяне, панясу,— кажа,— к сярэдняй сястрэ; можа, тая скрыначку дасць.
Цяперыча, пад'язджаюць яны пад сярэднюю сястру. Стаіць дом сярэбраны на тры вянцы.
— Ну,— гавораць,— прасі ў гэтай як ні можна! Як не [а]ддасць, дак нам трудна будзе!
Ён яго зноў зачапіў бічоўкаю за шыю і пачаў біць друком. Прыйшлі прама к ёй на двор. Яна ўбачыла з трэцяга вянца, кінулася з вакна на землю к ім і давай яго прасіць:
— Ах,— гавора,— чалавек, завошта ты так вельмі майго брата б’еш? Вазьмі з мяне,— кажа,— ці грошы, ці хлеба, ці што табе трэба да аддай мне яго. А калі не аддасі, дак не бі!
— Ну,— гавора,— мне не трэба ні грошы твае, ні хлеб, ні дом. Аддай мне тую скрыначку, што сярод двара ў каменны стоўп замурована!
— Не,— кажа,— не дам! Ідзе ўзяў, туды сабе і вядзі яго. Як хочаш, так з ім і жыві!
Ён узяў яго, павёў з двара і давай зноў паганяць яго друком. Яна вярнула іх назад, напаіла, накарміла, грошай дала на дарогу і адправіла.
— А скрыначкі,— кажа,— не [а]ддам табе гэтай!
Ну, выйшлі яны з дому з яе ў стэп. Арол кажа:
— Садзісь,— кажа,— паляцім к трэцяй сястрэ, к самай меншай. Тая,— кажа,— калі гэтай скрыначкі не аддасць — кончана наша жысць, не пападзём і дамоў!
Ляцелі, ляцелі — стаіць залаты дом на тры вянцы, на тры крылцы. Апусціліся на землю, падходзяць к двару. Ён зноў зачапіў бічоўкай арла за шыю, б’е друком і вядзе на двор. Яна ўбачыла з трэцяга вянца, з дому і кінулася на землю. Спрашуе:
— Адкуда, чалавек, узяў брата майго і завошта ты яго так вельмі б'еш?
Зразу заплакала, села на коленцы і просе:
— Бяры, што хочаш, і вядзі брата на двор!
Ён кажа:
— Калі аддасі тую скрыначку, што сярод двара ў каменным стаўпе замурована, павяду і аддам брата, а калі не [а]ддасі тыя скрыначкі, не [а]ддам табе брата і на двор не павяду.
— Да вядзі,— кажа,— у горніцы: вып’ем, закусім, падумаем — можа й аддам!
Увайшлі ў комнаты, селі за стол, сталі выпіваць, закусваць і добрыя рэчы казаць.
— Дзе ж ты,— кажа,— брат, быў? Чаго ты к гэтаму чалавеку папаўсь?
— Да я,— кажа,— быў на воінстве — трэбавалі. Многа сілы пабіта, і я ўвесь быў паранят, да шчэ быў жывы. А гэты чалавек хадзіў з ружжом па лесу, убачыў мяне і хацеў убіць з ружжа. Ну, я стаў яго прасіць: «Не бі мяне, а вазьмі дамоў, кармі мяне і раны злячы і пер’я ўзрасці». Цяперыча, ён стаў зусім бедны, пакуль раны злячыў і пер’я ўзрасціў. Мы цяпер ідзём дзе б заработать да яму ўбыткі ўплаціць. Ну, вот і прыйшлі к табе на абед: грошай няма, хлеба няма, каторыя суткі нічога не елі.
Ну, яны выпілі, закусілі. Арол стаў сам прасіць, а хадзяін быццам лёг п’яны спаць, а сам слухае, ці аддасць яна скрыначку. Ажно яна гавора:
— Не, не прыходзіцца яму аддаць!
Хадзяін тады ўстаець:
— Ну, пойдем,— кажа,— арол!
Узяў яго, зачапіў у комлатах за шыю бічоўкай і пачаў яго лупіць друком, да ўжо па чом папала. Вывеў яго з комлат, стаў ён з сястрой прашчацца, слёзна заплакаў. «Трэба аддаць! — сама сабе думае сястра. — А то заб’е брата!»
І вярнула іх. Вярнуліся назад, селі апяць за стол і давай зноў выпіваць, а яна пайшла за скарыначкай. Стоўп тэй разбілі, скрыначку ўзялі і ўцягнулі ў комлаты. Яна і кажа на таго ахотніка:
— Ну, распішыся, што нічога не будзеш маць на маім браце!
Ён чыркануў, узяў скрынку, усунуў у барсуччую торбу, узяў ружжо сваё, папрашчаўся з яго сястрой і папрасіў арла правесці яго, паказаць пуць-дарогу:
— Ну, брат,— кажа,— пакажы пуць-дарогу!
Ён кажа:
— Ідзі туды, куды глядзіш, куды твае вочы смотраць: не будзеш ні ўбіт, ні абіджан і дамоў прыйдзеш. Толькі глядзі, не [а]дчыняй скрынкі на дарозе. А як прыйдзеш дамоў у горад ды знойдзеш жану, выйдзі з горада і адчыні скрынку сярод поля!
Ён сабе і пайшоў прама, куды вочы глядзяць, як арол яму расказаў. Ішоў ён, ішоў і абдумаўся: «Скрыначка лёгка, што ж я нясу? Можа, у ёй няма нічога. Трэба адамкнуць і паглядзець, што ў ёй ёсць». Выняў ён з торбы скрыначку, узяў і адамкнуў. Як адамкнуў, так січас і сталі яму горад строіць. Аж ён спужаўся. Пастроілі горад няма знаць з чаго такі, што і ў царстве іх не было такога. І няма яму ходу, некалі дамоў ісці — свой горад ёсць. Узнаў змей дванаццаціглавы, што на яго зямлі горад выстраен пачышчы яго. Пасылае пасланцоў сваіх спрасіць:
— Хто там без майго пазвалення выстраіў горад? Няхай ба спрасіўся, тады б строіў!
Пасланцы прыязджаюць і спрашуюць:
— Хто тут хадзяін?
— Я!
— А хто табе вялеў строіць тут?
— Гэта я тут па судзьбе выстраіў: мне не трэба было тут строіць, да судзьба адолела.
— Ступай,— кажуць,— к нашаму цару! Нам веляно прыставіць цябе туды на расправу!
— Я,— кажа — сам не пайду туды; няхай ваш цар сам прыходзе або прыедзе: у яго слуг і работнікаў багата, а я, як бачыце, адзін!
Адправіліся пасланцы назад к змею, звясцілі яму, што там столькі ўсякага страення і дабра, што ў змея і трэцяй часці таго няма, і сказаў хадзяін: «Няхай сам цар прыедзе ка мне».
Змей вялеў запрэгць коней і паехаў у горад.
— Адчаго ты,— кажа,— састроіў на маёй зямлі горад?
— Ваша царская міласць, мяне судзьба так адолела. Хадзіў я ў лес і найшоў ранятага арла, ускарміў я яго, адвёў дамоў, дак ён аддаў мне скрыначку і казаў на дарозе ў яе не глядзець, а тады паглядзець, як прыйду дамоў. Ну, мне захацелась на дарозе есць, я ўзяў паглядзеў і сам не ведаю, як усё гэта здзелалась. Цяпер не знаю, што і дзелаць.
Змей тады кажа:
— Я табе ўсё зганю ўкучы, толькі што мне за гэта будзе?
— Я ж не ведаю,— кажа ахотнік.
— Аддай мне тое, што ў доме не ведаеш!
Ён думаў, думаў, перадумаў і гавора:
— Усё знаю.
Калі ты ўсё знаеш, дак табе ж луччы, а ты ўсё ж аддай тое, чаго не знаеш!
— Ну,— ён кажа,— аддаю, што дома не знаю.
Напісаў змей бумагу:
— Ну, цяпер распішыся!
Ён кажа:
— Я ж не магу распісацца, я ж няграматны.
— Ну,— кажа,— вазьмі ножык, прарэж на правай руцэ палец і пастаў тры хрэсцікі кроўю!
— Ах, няма ж у мяне ножыка, нечым палца прарэзаць.
Вот ён выняў свой ножык, ён узяў і парэзаў палец і паставіў тры хрэсцікі. Змей тады ўзяў і загнаў увесь горад у скрыначку.
— Ну, цяпер адпраўляйся дамоў!
Тэй усунуў скрыначку ў торбу і пайшоў. Прыходзе дамоў; жонка жыве ў суседзей, хлеба куска не мае. Ён давай к ёй прызнавацца, а яна к яму ніяк:
— Не,— кажа,— я не твая, ты не мой!
Пакуль ужо ён расказаў ёй, як ён паймаў арла, як яго яны кармілі, як на яго пракармілі і лаўкі і дом, як яны служыць пайшлі. Прызнала яна яго, ён яе за руку і павёў. Паглядзіць, а следам ідзе хлопчык. Ён і спрашуе:
— Які ж гэта хлопчык?
— Гэта ж,— кажа,— наш сын, што радзіўся без цябе!
Выйшлі яны з горада, прыйшлі ў стэп.
— Ну, садзіцесь да ешце!— дае ім свой хлеб падарожны.
— Да, тат, твае булкі не смашны, ці падавіцца імі? — кажа сын.
— То ж аб гэтым і заработкі ўсе? — спрашуе жонка.
— Не,— кажа,— стой!
Тады выняў скрыначку з барсуччыя торбы і адамкнуў. Як адамкнуў, дак адкуля-ка што ўзялося: такі горад прывукрасны, што і ў цара такога не было. Яны ўсе ходзяць і дзівяцца. Сын тады і кажа:
— Ну, тат, баслаўляй: ты з дарогі, а мне ў дарогу! Трэба іціць к дванаццаціглаваму змею!
А бацька й забыў пра гэта. Як ні жалка сына, а трэба знаражаць у пуць. Сабраўся ён і пайшоў. Ідзе ён па дарозе, уходжуе ў лес. У лесе стаіць хатка, маленькая, дзіравая. Ён уходзе у тую хатку — няма нікога. Хадзіў, хадзіў ён па хаце, захацеў пакурыць, да агню нямаш. Ён падышоў к ямцы, капнуў попел, а адтуль выскачыла баба саплівая. Выскачыла і кажа:
— Ах, унучак! Сядзь аддыш, змей цябе ўжо паджыдае. Да добра ты здзелаў, што ка мне зайшоў. Вазьмі вядро да зачэрпні ў рэчцы вады, а я табе абед звару!
Цяпер ён пайшоў, вады прынёс, яна абед зварыла. Селі, па[а]бедалі.
— Ляж, аддыхні, унучак, да вечара! Увечары пойдзеш.
Ён лёг, аддыхнуў. Прачнуўся, ажно ўжо вечар. Ён па хаце туды-сюды — нямашака бабы. Ён у ямку — яна зноў у ямцы. Выскачыла адтуль:
— Ах, унучак! Вазьмі вядзерца да зачэрпні ў рэчцы вады: я табе вячэрку звару!
Ён прынёс вады, баба зварыла вячэраць. Павячэралі і ляглі спаць. Назаўтрага ўстала і адпраўляе яна яго ў дарогу:
— Ну, унучак, ідзі ты к той рэчцы, што браў ваду, зайдзі вярсты за паўтары к правай руцэ. Там,— кажа,— стаіць бальшы куст. Ты ўлезь у тэй куст і сядзі. Будуць там ляцець дзве лябёдкі разам, а трэцяя ззаду адна. Яны як прыляцяць, адвяжуць крылля, скінуцца дзявіцамі і стануць купацца. Дак ты ў гэтых дзвюх нічога не бяры, а ў гэтыя, што ззаду будзе ляцець, вазьмі што-небудзь. Да не [а]ддавай, пакуль яна не скажа, што будзеш друг мой. Тады спрасі ў яе, як тэй агонь патушыць, што ў горадзе ў змея?
Пайшоў ён к рэчцы, знайшоў куст і схаваўся ў ём. Аж ляцяць дзве лябёдкі разам, а трэцяя ззаду. Прыляцела і стала кружыцца над кустом, ці няма там злодзея якога. Скінулісь яны тады дзявіцамі, павесілі адзежу на куст і сталі купацца. Ён і ўкраў у яе панчошку з правыя нагі. Вылезлі яны з вады, сталі адзявацца. Тыя ж дзве адзелісь і паляцелі, а гэта цап за панчошку — няма панчошкі з правыя нагі... Яна тады спрашуе:
— Эй, хто гэта ўзяў маю панчошку, аддай — награджу, чым хочаш.
Ён маўчыць. Яна апяць:
— Аддай,— кажа,— панчошку: як старшы мяне — айцец будзеш мой, а меншы мяне — брат будзеш мой, а як роўны мне — друг мой!
Як назвала другам, ён і выйшаў з куста.
—А, гэта ты ўзяў! Мой бацька даўно цябе жджэць!
— Як жа мне астанавіць полама ў горадзе, у твайго бацькі?
Яна дала яму хустачку белую і кажа:
— Махні гэтай хустачкай на [а]бодвы бакі, як будзеш уходзіць у горад, і полама сцішыцца!
Ён узяў і пайшоў к бабе назад. Баба тая кажа:
— А што, ці ўзяў што, унучак?
Ён паказаў.
— Гэта праўда, унучак, гэтым агонь уняць можна. Ну, унучак, прынясі ж вядзерца вадзіцы, вячэрку згатовіць!
Ён прынёс, яна зварыла вячэраць, павячэралі і ляглі спаць. Пераначаваў ён, назаўтра баба ізноў пасылае яго ў куст сцярэгць.
— Глядзі ж,— кажа,— змей паставе ў сваіх варотах стаўпы, што муха не праляціць і камар не прапаўзе міжда іх,— так яны шпарка б’юцца. Вот ты як украдзеш у яе з адзежы што-небудзь, дак і спрасі, як астанавіць гэтыя стаўпы?
Ён залёг у куст і зноў прысцярог яе: украў з нагі падвязку. Тады яна ізноў жа так вызываець:
— Калі старшы мяне — будзеш айцец мне, а меншы мяне — будзеш брат мне, а раўня мне — будзеш другам мне.
Ён і аявіўся. Яна яму і кажа:
— Чаму ты зразу не казаў тады, што табе трэба? І цяпер ухваціў!
Ён кажа:
— Зразу не ўсё скажаш! Трэба падумаць. А ты скажы-ка мне цяпер, як у твайго бацькі стаўпы астанавіць, што так шпарка б’юцца, што муха не праляціць і камар не прапаўзе?
Яна яму кажа:
— Як пойдзеш к варотам, дак скажы стаўпам: «А нуце, перакіньцеся левы на правы бок, а правы на левы!» Як перакінуцца яны, дак так і астануцца!
Ён пайшоў назад к бабе. Прыходжуе к бабе, а яна спрашуе:
— Што ж, ці дала яна табе што, ці на [а]твет сказала?
— Не, не дала нічога, а сказала, як прыйдзеш к варотам, дак скажы: «Ну-ка, перакінься левы стоўп на правы бок, а правы на левы!»
Баба кажа:
— Ну, лажысь спаць: яна сказала праўду!
На трэцяе ранне зноў баба пасылае:
— Ідзі яшчэ! Змей паставіў у дзвярах меч, трэба тую меч звярнуць!
Прыйшоў ён, лёг пад куст. Прыляцелі лябёдкі, сталі купацца, ён тады ў паследняй і украў засцяжку. Ізноў яна стала вызываць, хто ўкраў яе вешчы. Ён вызваўся. Яна тады кажа:
— Што ты мяне мучыш? Што табе яшчэ трэба?
Ён кажа:
— У доме твайго бацькі ў дзвярах стаіць меч. Як мне яе сустанавіць?
Яна тады дае яму персцень з правыя рукі і кажа:
— Як падойдзеш ты к дзвярам, дак там будуць мячы. Ты павярні персцень вочкам к ладоні, мячы тады абернуцца к табе тупым канцом, і ты пройдзеш у хату.
Прыходзе ён к бабе к той назад. Баба і спрашуе:
— Якую ж прымету дала яна?
Ён расказаў ёй, што яму лябёдка дала кальцо і сказала: «Як,— кажа,— прыйдзеш к дзвярам, перавярні яго вочкам к ладоні, тады меч вастрыём к змею перавернецца». Баба тады гавора:
— На ж, унучак, і мае тры прыметы. Як будзеш варочацца назад, яны табе прыгадзяцца!
Дала яму вузялок пяску і дала шчотку і грабёнку кляновую.
— Як, — кажа, — будзе за табой пагонь іціць, дак ты пяском назад пасып. Тады стане пясчанае мора. А як махнеш шчоткай, то здзелаюцца логі-балоты, яловы лес; а як махнеш грабёнкай, то здзелаецца пушча-драмушча, кляновая ўся. Тады ты можа ўцячэш ад яго дамоў!
Узяў ён гэты вешчы, паспасібкаваў і пайшоў у пуць-дарогу. Прыходжуе пад горад, так і бача, што агнянае полама наслана на яго. Ён узяў белую хустку, махнуў ёй на [а]бадвы бакі — полама і ўтухла. Уходжуе ён у горад к дому дванаццаціглавага змея, а ў яго варотах два стаўпы дружка аб дружку б’юцца, што муха не праляціць і камар не прапаўзе. Ён гэтым стаўпам кажа:
— Перакіньцесь левы на правы, правы на левы!
Яны перакінулісь і астанавілісь. Як яны толькі астанавілісь, ён махнуў рукой і пайшоў прама ў двор. Змей убачыў яго з вакна і кажа:
— Ах, ажыдаў, як салодкіх канхвет, да не прыйдзецца з'есць: патушыў агонь і стаўпы астанавіў. «Ну, да,— думаець сабе змей,— пастаўлю меч — наскочыш!»
Хлопец той прыйшоў к дзвярам, так січас персцень той перавярнуў на палцы вочкам к ладоні, меч і перавярнуўся змею ў грудзі. Увайшоў ён у хату і кажа:
— Здрастуй!
— Здрастуй, здрастуй! — гавора змей.— Ждаўся, ждаўся, да не даждаўся, хацеў із’есць, а,— кажа,— не з’еў— падавіўся табой. Ну, цяпер,— кажа,— як змог ты прыйціць ка мне ў дом, дак можаш цяпер і маім царствам правіць, як сам знаеш. Ёсць у мяне адна дачка незамужняя, дак я за цябе замуж аддам.
— Не,— кажа,— калі палавіну царства адпішаш мне і аддасі дачку замуж, дак буду царствам тваім правіць!
— Ну,— кажа змей,— няхай будзе так. Толькі во што я табе скажу: калі дачку маю меншую ўзнаеш, дак будзе твая, а як не, дак галаву ссяку.
Меншая дачка чула, што казаў бацька, і стала ёй жалка гэтага царэвіча. Убачыла яна яго і кажа:
— Як сабярэ нас бацька ўкучу трох, то будзе ў нас голас у голас, волас у волас, нага ў нагу і адзежа ў адзежу. Як паставе ён нас у рад, дак я пашавяльну ціхенька нагой. Ты тады і вывадзі мяне з раду і кажы: «Вот гэта яна». Паставе ён нас у другі раз у рад, дак у мяне будзе муха сядзець на галаве. Толькі не зявай, не дзівісь набок. А ў трэці раз зноў як паставе, дак глядзі харашэнька, я правым вокам маргну! Толькі глядзі,— кажа,— не празявай, а то ўсё прападзе.
Як яна сказала, так усё і было, ён тры разы яе і ўгадаў.
— Цяпер,— кажа змей,— трэба свадзьбу гуляць!
Паехалі к вянцу, павянчаліся. Павялі іх на ноч у клець да й замкнулі, каб яны не выйшлі. Назаўтрага змей пасылае пасланцоў, дружкоў:
— Ідзіце, узнайце, чаго іх так доўга няма?
Яны прыйшлі, а клець запёрта. Хадзілі яны, хадзілі, ніяк не можна дапытацца — запёрта. Улез адзін на столь, узяў стольніцу і ўсунуў туды галаву. А яна кажа:
— Вазьмі бацькаў меч да стань на часах, да рубі ім галовы!
Ён узяў меч і зрубіў яму галаву. Ён туды і ўваліўся. Тады палез другі — і яму так жа сама. І да тых пор стаяў, пакуль усім дванаццаці пасланцам галовы пазрубаў. Паскладаў ён тулавы хрэст-нахрэст, падняўся па іх даверху, вылез сам і жонку выцягнуў. Жонка тады тры разы плюнула, і пабеглі. А змей ждаў, ждаў і паслаў трынаццатага пасланца. Тэй прыходзе, бача — усё замкнута і забіта. Кінуўся наверх, аж там стольніца выбіта. Ён туды галаву ўсадзіў, бача — многа народу пабіта.
Хацеў ужо ісці, а далі спрасіў:
— Ці ёсць тут хто жывы?
— Есць,— кажуць там.— Мы, маладыя.
— А што ж вы не [а]дзываецесь?
— А шчэ,— кажуць,— рана!
Ён пайшоў к змею і кажа, што маладыя шчэ спяць.
— Ну, ступай жа, скарэй заві, а то галаву зрублю далоў.
Прыходзе ён і спрашуе:
— Ці скора вы?
— Падажджы трошкі, січас выйдзем. Ідзі дамоў, мы самі прыйдзем.
Пайшоў ён і сказаў змею. Змей паслаў ізноў, а слюна кажаць:
— Не ведаем, ці будзем мы цяпер жывы.
Змей тады дагадаўся, што іх няма там, кінуў вяселле і пагнаўся ў пагонь:
— Дзе нападу, там і з’ем абоіх!
Дужа ўжо быў сярдзіт. А тыя беглі, беглі, яна кажа:
— Ах, мой мілы! Стань ты на правую нагу да паслухай, ці не шуміць дуброва, ці не стогне дарога, ці няма за намі пагоні?
Ён стаў і кажа:
— Ах, мілая, вельмі шуміць дуброва, вельмі стогне дарога!
— Гэта наш бацюшка за намі ў пагонь едзе. Ці ёсць у цябе прыметы, што табе баба-сапліўка давала?
— Ёсць!
— Сыпні ж,— кажа,— назад пяском!
Ён сыпнуў, і здзелалася назаду пясчанае мора. Пабеглі яны дальшы, а змей перабраўся чэраз пясчанае мора і зноў іх даганяе.
— Ну, цяпер,— кажа,— махай ззаду шчоткай!
Ён махнуў, і сталі логі да балоты, і лес яловы, такі гусценны, што і вуж не прапаўзе. Пабеглі яны дальшы, а змей перабраўся чэраз пушчу і зноў іх даганяе.
— Ну, цяпер махні грабёнкай кляновай!
Махнуў ён грабёнкай, і здзелалася пушча-драмушча кляновая. Перабраўся змей і чэраз пушчу-драмушчу кляновую.
— Ах,— кажа яна,— вельмі ж дуж, акаянны! І чэраз гэта перабраўся. Ну, цяпер я скінуся рэчкай, а ты будзеш вокунем. Ён скінецца шчукай і будзе цябе хватаць з галавы: «Вокунь, вокунь, стань ка мне бокам!» — А ты варочайся к яму задам і скажы: «Калі ты, шчука, вайстра, дак вазьмі мяне з хваста!» — А я ўсё буду ўсыхаць, дак ён астанецца ў гэтай рэчцы. Будзе ў нас вады прасіць, а мы скажам: «Як не ўмеў дома ўміраць, дак будзеш на дарозе прападаць!»
Ну, так усё і было: змей гэты шчукай прапаў у высахшай рэчцы. Пайшлі яны далей, ішлі, ішлі, прыйшлі ў горад, ажно яго бацькі шчэ жывы. Сустрэцілі яго, заплакалі і кажуць:
— Ах ты, сын наш любы! Сколькі гадоў цябе не было!
— Ну,— кажа,— што было, то прайшло, а толькі, тат, за цябе да чэраз арла па чужой старане прыйшлось многа гора перацярпець. Ну, да цяпер,— кажа,— усё прайшло. Вярнулі мы ўсё, што затрацілі, а цяпер будзем жыць да пажываць да зноў дабра нажываць.
1 Налецце – наступны год.