Была сабе адна ўдава ды й мела яна сына малога. Залюбілася яна ў харошым маладзіку ды й наставала, каб ён з ёю жаніўся. А той маладзік яе любіў, але хацеў яе серца выпрабаваць ўпярод, так сказаў:
— Каб ты магла сваё дзіця як страціць, то я з табою ажаніўся б.
Была гэта пара зімава**я, так удава думае сабе: вынесу селязёна ў лес, няхай яго дзікі звер з'есць, або можа змерзне.
Як задумала, так і ўчыніла; дзіця ў хфартушыну ўпавіўшы, занясла ў дуброву ды й пакінула на снягу. Сама, прыбегшы дахаты, кажа свайму палюбоўніку:
— Ну, дзіцяці ма[й]го німа, ужэ я адна-адзінютка, можаш са мною жаніцца.
— Ой ты,— кажа,— удава, удава, дурная твая галава, каб я цябе замуж браў! Я це анно прабаваў: страціла ты сына сва[й]го, страціш мяне маладога. Каб ты сама і залата была, але сумленне жалезна — адступіся ад мяне, я не хачу знаць цябе.
Ажно якраз ехаў праз той лес купец, анно бачыць, што каля гасцінца сядзяць два анёлкі, дзяржаць залатыя пальмачкі і залатыя звоначкі, свецы дзве гарыць, а паміж імі ляжыць пухавая падушачка да на ёй дзецятка накрыта пухавою пярынкаю, ды й анёлкі залатымі зво**начкамі забуляюць яго. Здзівіўся той купец ды й прыглядаецца таму.
Купец то ўрадаваўшыся забраў тое дзіця і паехаў дадому. Тое дзіця ў яго гадавалася не жарты: расло яно не днямі, не тыднямі, але гадзінамі і мінютамі ды й такое разумненька было, што ўсе дзівам дзівіліся. Яго сталі называць Знайда Дуброўскі.
Было то аднаго разу, што праз тры дні слонка не свяціла ды й праз тры рокі дождж не падаў. Падумаў сабе купец: Знайда Дуброўскі разумны хлопец, трэба яго паслаць да бога, каб ён распытаўся, што гэта за прычына. Утэды выпраўляючы, прыказаў яму так:
— Калі дойдзеш да бога і даведаешся аб гэтай прычыне, то аддам табе ўсё сваё багацтва, а як не, то зышлю на це ведзьму з Лысай гары, то яна цябе страціць.
Знябожыўся ён, небарака, ды й то цяжка ўздыхнуўшы, узяў ляску дубовую ў рукі і пайшоў.
Ідзе ён, так ідзе, і зайшоў ужэ на той свет, ажно там сядзіць чалавек пад варотамі, плячыма аб іх апёршыся, і кліча яго:
— Знайда Дуброўскі, дзе ты ідзеш?
— Іду да бога мілага.
— Скажы ж ты там аба мне, ці доўга я яшчэ тут ляжаць буду, бо ўжэ я сваіх плячэй не чую.
— Добра, скажу!
Ідзе ён, так ідзе, ажно кабета б'е масла ў бойцы, ды й то ўгледзеўшы яго, пытае:
— Знайда Дуброўскі, дзе ты ідзеш?
— Іду да бога мілага!
— Распытайся ты аба мне, ці доўга я гэтае масла біць буду? Бо з гэтае смятаны не робіцца масла, да так бы то ўжы, чарвячкі, вароны, крукі, а з маслянкі бы то кроў.
— Добра,— ка[жа],— распытаюся!
І пайшоў далей. Ідзе ён, так ідзе, ажно ляжыць на слонку кабета такая тлустая, але голая як маці радзіла, а з вялікае палкасці мала ні расскварыцца. Угледзеўшы, пытае яго:
— Знайда Дуброўскі, дзе ты ідзеш?
— Іду да бога мілага!
— Распытайся ты аба мне, ці доўга я тут ляжаць буду? Бо ўдзень мяне слонка пячэ, а ўначэ камары тнуць так, што я проста вытрываць не магу.
— Добра, распытаюся,— кажа і пайшоў далей.
Ідзе ён, так ідзе, анно дзве кабеты гнілое яблычка па зямлі качаюць, да ўгледзеўшы, пытаюць яго:
— Знайда Дуброўскі, дзе ты ідзеш?
— Іду да бога мілага!
— Раскажы ж ты аб нас, дакуль мы гэтае яблычка качацьмем?
— Добра, скажу! — і пайшоў далей.
Ідзе ён, так ідзе, анно чалавек ляжыць пад грушкаю, а грушкі падаючы, зуўсім яму твар паабівалі, і ўжэ ён на адных ранах.
— Знайда Дуброўскі, дзе ты ідзеш?
— Іду да бога мілага!
— Раскажы ж ты аба мне, дакуль я тут ляжаць буду?
— Добра, раскажу.
Ідзе ён, так ідзе, ажно прыходзіць пад залатую браму, ажно там два вялікія сабакі на залатых ланцугах, сталі на яго брахаць. Ажно пачуў якраз сам бог ды й то выходзіць:
— А нашто,— ка[жа],— ты, маё мілае дзіця, сабакі дразніш? І чаго ты да мяне прыйшоў?
Так ён давай богу расказваці:
— Мой,— кажа,— купец, мой апякун прыслаў мяне распытацца, чаму тры дні слонка не свяціла ды й чаму ўжэ тры рокі як дождж не падае?
Так бог яму адказвае:
— Пайдзі ж ты да мора, там ёсць тры Яваркі, яны ўсе тры родныя сёстры, яны морскія каралёўны, так ты злапай з іх адну, самую найменшую; яна на правай ручцы значак мае, той значак не большы, як макавае зернятка. Але ведай, што да яе прыступіцца бліжай няможна як на мілю, ну, так я, шкадуючы цябе, дам табе такія акуляры, што ты хоць за мілю той значак прыгледзіш. Анно,— кажа,— старайся, каб ты яе ўхапіў хуценька, каб яна крыку не нарабіла, бо яе падданыя як учуюць, то цябе ўхопяць ды й страцяць.
Ды й даў яму бог сівага коніка, залатую булаўку, акуляры і залатога бічыка:
— На табе,— кажа,— гэтага коніка, ён што раз ступіць, то мілю дарогі робіць, то ты як украдзеш тую каралёўну, то ўцячэш, і яны цябе не дагоняць. А залатая,— кажа,— булаўка будзе табе патрэбна ўтэды, як Яварка накажа прыгнаць коні і быдло яе; залаты бічык будзе патрэбен, як пашле цябе па птаства сваё; сівы жа конік будзе табе параднічкам.
Так Знайда Дуброўскі падзякаваў богу ды й зачаў расказваць, што ён бачыў на дарозе.
— Ішоў я,— кажа,— так да бога, аж чалавек сядзеў аперты аб варота плячамі. Што гэта значыць?
— Ото так, маё мілае дзіця: як ён быў жыў, так ён велькі гультай быў; як яму хто сказаў: «Чаму ты ніц не робіш і не запрацуеш хоць для се, за што пахавацца?» — то ён адказваў: «Такой бяды! Па смерці няхай сабе мною хоць варота падапруць!» Так цяпер ён у мяне пакуту адбірае і будзе так аж да сканчэння света.
Так Знайда зноў кажа:
— Мой божа мілы, ішоў я далей, аж кабета ў бойцы масла біла ды й казала, што яна ўжэ не помніць, колькі лет б'е, а не робіцца масла, да рожнае гадства, а з маслянкі кроў. Што гэта значыць?
— Ото, маё дзецятко: як яна жыла на свеце, то была з яе велька ведзьма, а масла нігды з свае смятаны не біла, толька чужою працаю і крвёю жыла — так яе маслянка кроў, а яе масла з самага гадства.
Так і зноў пытае:
— Мой божа мілы, што гэта значыць: відзеў я кабету лежачы на слонку, яна зусім голая, а скура яе ад упалаў папэнкана?
Так бог яму кажа:
— Гэта дзеля таго, што яна за жыцце ніц працаваць не хацела, а як ёй маці ці хто казаў: «Чаму ты хоць на смерць кашулі сабе не зробіш?» — то яна адказвала: «Няхай сабе мяне і голаю пахаваюць, то мне ўсё роўна!»
— Мой божа мілы, а гэта чаму так: ішоў я, анно дзве бабы гнілое яблычка качалі?
— Ото так, маё мілае дзіця: хто за жыцце што ўбогаму дасць, то па смерці ў мяне ўсё тое знайдзе. Яны ж, як на том свеце былі, то мелі вельмі многа яблык і грушак, так то раз ішоў жабрак ды й просіць іх, каб хацямсе адно далі, то яны выбралі сама паршыва і яму падкінулі.
І зноў пытае:
— Мой божа мілы, бачыў я два чалавекі, як білі бізунамі каменні, што гэта такое?
— Гэта так: за жыцце сваё то яны былі акоманамі ды й вельмі людзей катавалі, так цяпер за кару каменні б'юць.
— І бачыў я яшчэ адну рэч: ляжаў чалавек пад грушаю, а грушкі, падаючы, чыста яму твар пабілі, а ён іх есці не мог, хіба катора сама ў рот яму ўпала. Што гэта значыць?
— Гэта зьле таго, што як ён быў жыў, то ленаваўся на[в]ат сагнуцца па грушку да ждаў, пукіль сама ў губу ўпадзе, так і цяпер яму таксама і ўсім гэта пакута будзе аж да сканчэння света.
Утэды Знайда Дуброўскі, падзякаваўшы богу міленькаму, сеў на таго каня ды й паехаў таею самаю дарогаю, а пытаючым адказваў:
— Казаў бог, што будзеце так пакутаваць да сканчэння света.
Ехаў Знайда, ехаў ды й за радаю сівага каня заехаў да вялікага места, накупляў тамака дарагія сукні, чаравікі, пярсцені, грэбені срэбныя, залатое люстра ды й усялякія рэчы, што патрэбны найбагатшым каралёўнам да ўбору. Купіўшы гэта ўсё, паехалі да мора, ды й там уночы на берагу Знайда ўсё гэта паўстаўляў так, як яму сівы конь дарадзіў, а сам за люстра схаваўся.
Ажно выходзіць з мора Яварка, высока, тонка, яе сукні і чаравікі срэбныя, яе валасы і бровы залатыя, а твар такі харошы, што і сказаць трудна! Так то вышаўшы з мора, сюд-тут аглянулася, вядома, як дзіка, ды й нарэшце прыступілася да гэтых убораў. Убіралася яна, прыстроівалася перад люстрам, але ён ціха сядзеў, бо бачыў праз акуляры, што яна значку на ручцы не мае; потым распранулася і дзыгець у воду. Нядоўга ждучы, выходзіць з мора другая, яшчэ пякнейшая ад тае. Яна таксама ўбіралася і разбіралася, але ён ціха спраўляўся, бо бачыў, што і гэта значку не мае. Толькі што ўскочыла і тая ў глуб мора, анно выходзіць трэцяя, да з такім бляскам, што яму аж у ачу запалала. Яна то ідзе, а перад ёю дыямэнтава раса, як зоры коціцца. Ледва што яна прыступіла да тых строёў, аж Знайда Дуброўскі, угледзеўшы, што мае знак на ручцы, выскачыў з-за люстра, парваў яе знячэўку ды й ускочыў з ёю на каня. Так то яна як стала крычаць, верашчаць, тут у мамэнці выскачыла на бераг гібель морскага люду — не[й]кіх пакракаў, гналіся за імі, але надарма іх ганілі, бо сівы конь што выскачыў раз, то зрабіў мілю дарогі.
Ляцелі яны так як з бураю, аж і ў момант сталі перад дваром купца. Утэды ён, узяўшы яе пад руку, прывёў да купцавых пакоёў ды й стаў расказваць усё за парадку. А яна спадабалася вельмі купцу таму, вядома, гэдако хараство! Ажно яна ўсё плача, ляменціць, яны ж то яе давай цешыць, забаўляюць усяляк, але ўсё надарэмне. Так Знайда стаў дапытваць:
— Па чом ты плачаш найболей?
Так яна кажа:
— А то ж па сваіх коніках, што ў моры.
Так ён ёй прыдаў слова, што іх прыжане.
Пайшоў ён да стайні, пакарміў сва[й]го каня на далёкую дарогу, але надта пасмутнеў, бо не ведаў, ці гэта ўдасца яму за штуку. Так конік, глянуўшы на яго, пытае:
— Чаго ты такі смуцен?
Так ён яму і расказаў шчыру праўду. Утэды конь кажа:
— Прашкі, прывядзем, анно вазьмі ты з сабою залатую булаўку, што табе бог даў.
Нядоўга думаючы, паехалі яны да мора. Прыязджаюць туды, так конік стаў над берагам ды й заржаў трэйчы, ажно з мора выскачыла такая кабыла, як найбольшае гумно, а за ёю семдзесят жарабят у залатых уздэчках. Утэды то Знайда Дуброўскі схапіўся на яе ды й зачаў біць залатою булаўкаю, так яна паляцела проста ў купца двор, а сівы конь пагнаў за ёю тыя жарабята. У мамэнце прыляцелі ды й завалілі цэлы купцоў двор, як цёмная хмара.
Ажно тая Яварка, развітаўшыся з сваімі коньмі, яшчэ плача і просіць, каб Знайда яе каравы з мора прыгнаў. Ён то, зноў спахмурнеўшы, пайшоў да сва[й]го каня, а той глянуў на яго ды й пытае:
— Чаго ты такі хмурны?
— Як жа мне не хмурнаму быць, калі Яварка хоча, каб я яе яшчэ каравы з мора прыгнаў.
— Ты аб гэтым,— кажа конь,— не смуціся, анно пайдзі пастарайся для мяне з мерку аброку, а як я пад'ем ды й стану дужайшы, то зараз паедзем у дарогу, а ўсё будзе добра.
Выехаўшы з дому, не агледзеўся, як стаў над морам. Утэды заржаў сівы конь трэйчы, ажно выскачыла з мора стада кароў, а такая іх была моц, як зораў на небе. Як яны выйшлі, то так стала ясна, як ад слонка, бо ўсе яны былі з залатымі рагамі, са срэбнымі ракавінамі ды й з дыямэнтавымі ачыма, а дойла ў іх былі такія велькія, як найбольшая дзяжа. Так гэта хутчэй Знайда, заняўшы іх сваёю булаўкаю, пагнаў! Прыганяе, ажно яна яшчэ тужыць ды й плача:
— А-ей,— кажа,— а то ж яшчэ мае гусі, качкі ды й дзевак дванаццаць засталіся ў моры!
Так Знайда, нядоўга думаўшы, наўпярод прыгнаў шарыя гусі — велькія калі то печ гаспадарска!
За другім разам, як заржаў конь трэйчы, то выйшла з мора вялікае стада качак белых, як лебедзі, а вялікіх з жораўля. Як прыгнаў Знайда качкі, так яна яго яшчэ паслала па тыя дзяўчата, а на знак, што гэта яна пасылае, дала яму з правае ножкі чаравічак свой. Як толькі прыехалі над мора, заржаў конік трэйчы, а ў вокавідзі выйшла дванаццаць дзявок з мора ды й пытаюцца:
— Чаго, Знайда Дуброўскі, патрабуеш?
Так ён адказвае:
— Вашая і мая пані прыслала мяне па вас, каб вы ішлі ёй услугоўваць, а на чысту праўду, то ось, чаравічак з яе ножкі.
Яны то ўгледзеўшы пляснулі з радасці ў далоні ды й пайшлі за ім выскакваючы. А яны былі такія самыя, як іх пані, анно што ў іх былі едвабныя хфартушкі, залатымі ніцьмі вышываны.
Угледзеўшы свае слугі, Яварка ўжэ стала вельмі вясёла ды й зу ўсімі развіталася, як з дзецьмі сваімі.
Ажно нібавам стаў купец наставаць на Яварку, каб яна за яго замуж ішла.
— Добра, учыню,— ка[жа],— як захочаш, анно ты ўпярод мусіш зрабіць тое, што я табе скажу.
— Добра, учыню,— кажа,— абы ты толькі маею была.
Тады Яварка пайшла і падаіла сваю кабылу, а надаіўшы малака вялікі кацёл, паставіла на агні. Ажно як зачало тое ўжэ малако кіпець на цэлы кацёл, заклікала старога ды й кажа:
— Ну, мыймося цяпер, стары, гэтым малаком, а як умыемся, утэды паедзем да шлюбу.
Так стары на гэта вельмі замышліўся, яна ж то, хочучы задаць яму ахвоты, перш-наперш ускочыла як вяёрка ў кацёл, умылася кіпятком ды й яшчэ пякнейша выйшла, як была ўпярод.
Утэды і яго ахвота ўзяла, каб адмаладзеў, але баіцца, так просіць, каб яшчэ Знайда выкупаўся. Так Знайда, нядоўга ждучы, дзыгець! — выкупаўся і таксама шмат папякнеў.
Утэды стары падышоўшы — шабалдых! у кіпячае малако, ажно як бач стаў круціцца ў малацэ, паказваючы то руку, то ногу — зусім як той млын ветраны. Так яны, гледзячы, аж заходзіліся зо смеху; бачаць, ажно з старога зрабілася анно квашаніна!
Утэды, нядоўга ждучы, пажаніліся і жылі ў купца таго дабрах і яшчэ да гэтых пор жывуць у разыграцы да ў весялосці.