Жылі дзед і баба. Мелі яны сына і ката. Сына звалі Марцінам, а ката - Максімам.
Памерлі дзед і баба. Застаўся Марцін з катом Максімам.
Марцін гультай быў вялікі, усё на печы ляжаў, а кот яду яму насіў: то птушку дзе зловіць, то каўбасу ці сала ў суседзяў украдзе...
Вось так жылі яны, жылі - згарэла хата, адна гліняная печ засталася.
- Што рабіць будзем? - пытаецца кот у гаспадара. - Трэба хату будаваць.
- Ат, - кажа Марцін, - навошта нам хата? Хопіць і печы.
Пажылі яны з год на печы, а тут і печ развалілася.
- Што рабіць будзем? - зноў пытаецца кот у гаспадара.
- Ты, - кажа Марцін, - як сабе хочаш, а я надумаўся жаніцца: вазьму багатую жонку, яна мне пабудуе хату.
- Хто за такога гультая пойдзе замуж? - сьмяецца кот. - Ты-ж толькі любіш ляжаць на печы, у цябе і выгляд нечалавечы.
- Пойдзе! - кажа Марцін. - Няма чаго сьмяяцца! Сама царэўна пойдзе. Ідзі, Марцін, да цара. Скажы яму - так і так: пан Марцін, па прозьвішчу Глінскі-Папялінскі, сватаецца да тваёй дачкі. Ну і зрабі ўсё, як трэба: нагавары яму, што багацейшага за мяне пана ўва ўсім царстве не знайсьці...
- Цяжкую ты загадаў мне службу, пан Марцін Глінскі-Папялінскі, - кажа кот.
- Нічога, ідзі, а то папругі дастанеш! - пагразіў яму гаспадар.
- Ну што-ж, паспрабую шчасьця.
Нанасіў кот гультаю Марціну яды ў запас, каб той з голаду не памёр, а сам выправіўся ў далёкую дарогу.
Ідзе ён, ідзе, прыходзіць у лес. Бяжыць насустрач заяц.
- Куды, кот, ідзеш? - пытаецца ён.
- Да цара.
- Чаго?
Кот падумаў і кажа:
- На суд...
- На які суд?
- Праўды хачу дайсьці.
- Якой праўды?
- А вось якой. Дзе што котка ўкрадзе або нашкодзіць - усё на ката звальваюць. Кот, кажуць, сьмятану зьлізаў, кот сала ўкраў... А ката там і блізка ня было. Не магу я пярпець такога паклёпу на сябе.
- Пайду хіба і я з табою! - кажа заяц.
- Чаго?
- Таксама на суд. Дзе што зайчыха зробіць - усё на зайца кажуць. Хто ў садзе прышчэпы папсаваў? Заяц! Каго сабакі ганяюць? Зайца! А там зусім і ня заяц быў, а зайчыха. Не магу я такой няславы цярпець. Пайду да цара на суд.
- Дык што-ж ты - адзін пойдзеш? -кажа кот. - Хто табе аднаму на судзе паверыць. Там трэба сьветкі мець.
- А ты чаму адзін ідзеш?
- Ну, у мяне іншая справа. Там у мяне дзядзькі, бацькі, дзяды, браты жывуць. Усе па слову скажуць, мне і павераць. Вось каб ты набраў сотні тры сьветак, тады можна сьмела ісьці.
Як пакоціцца заяц, як наробіць крыку на ўвесь лес:
- Дзядзькі, бацькі, дзяды, браты, бяжыце сюды!
Тут, як бачыш, з усіх бакоў пасыпаліся зайцы.
Назьбягалася іх цэлая чарада.
Прывёў кот Максім зайцоў да царскіх палацаў. Бачыць - на дварэ вялікі хлеў стаіць. Ён і кажа зайцам:
- Пачакайце вы ў гэтым хляве. Скончыцца мой суд, тады я вашу скаргу падам цару.
Зайцы паскакалі ў хлеў, а кот - бразь! - ды і зачыніў іх там на засаўку.
Ідзе ён да царскіх палацаў, падскокваючы, у лапкі плешчучы.
Узыходзіць на ганак, стукае ў дзьверы:
- Адчыніце!
Адчыніў яму салдат-вартавы.
- Чаго трэба? - пытаецца.
- Пакажы, дзе цар жыве.
Салдат паказаў.
Увайшоў кот Максім у вялікі пакой, а там цар сядзіць.
- Добры дзень, ваша вялічаства-вымператарства!
- Добры дзень, каток! - адказвае цар. - Што скажаш?
- Ды вось прыслаў табе мой гаспадар пан Марцін Глінскі-Папялінскі гасьцінчыка.
- Дзе-ж той гасьцінчык?
- У хляве.
Прыйшоў цар у хлеў, паглядзеў, а там поўна зайцоў, як зачыніць.
- Мусіць, дужа багаты твой гаспадар, калі гэтулькі зайцоў прыслаў? - дзівіцца цар. - Мусіць, у яго яшчэ больш ёсьць.
- Ён, панок-царок, такі багаты, што дай ты рады. Усяго ў яго многа, няма толькі гаспадыні ў пакоях. Прыслаў мяне тваю дачку сватаць.
Павёў цар ката ў палацы, накарміў, напаіў, ды яшчэ і на дарогу ў торбу даў. А пра дачку змаўчаў.
Вярнуўся кот Максім дахаты. А яго гаспадар ледзьве дыхае: усе катовы запасы даўно паеў.
Разьвязаў кот торбу, дастаў адтуль усё, што з дарогі засталося, і пачаў карміць гаспадара.
Акрыяў сяк-так пан Глінскі-Папялінскі ды пытаецца ў ката:
- Ну, што табе цар сказаў?
- Нічога цікавага, - кажа кот.
- Дык ідзі яшчэ раз да цара. Толькі нанасі мне больш яды ў запас.
Нанасіў кот яму яды, а сам зноў пайшоў да цара.
Прыходзіць у лес, а тут насустрач яму воўк:
- Куды ідзеш, кот?
- Да цара.
- Чаго?
- На суд.
І расказаў ваўку, на які суд ён ідзе. Воўк кажа:
- Дык і я пайду з табою! Мяне таксама часта дарэмна лаяць.
- Аднаму табе суд не паверыць, - кажа кот.
- А ты чаму адзін ідзеш?
- Што ты параўняўся зы мною. Мяне ўся царская радня ведае, а ад цябе навет сабакі ўцякаюць, калі дзе ўбачаць. У мяне там дзядзькі, бацькі, дзяды, браты...
- Дык што-ж мне рабіць?
Зьбяры сотні тры сьветак, тады павераць.
Падскочыў воўк, аб зямлю стукнуў ды завыў на ўвесь лес:
- Дзядзькі, бацькі, дзяды, браты, бяжыце сюды!
Назьбіралася ваўкоў з усяго лесу.
Павёў іх кот Максім да цара.
Прыходзяць на царскі двор. Нецярплівыя ваўкі кажуць:
- Мы першыя пойдзем на суд.
- Не, - кажа кот, - мая скарга там даўно ляжыць. Як скончыцца мой суд, тады я падам вашу скаргу і вас паклічу. А пакуль што пачакайце ў гэтым хляве.
Ваўкі падагнулі хвасты ды пацягнуліся ў хлеў. Як толькі зайшлі ўсе, кот - бразь! - і зачыніў іх там. А сам падаўся ў палацы, у лапкі плешчучы.
Узыходзіць на ганак: стук, стук! Знаёмы салдат адчыніў яму. Кот проста да царскіх пакояў шыбае. Увайшоў да цара, добры дзень даў.
- Што скажаш, каток? - пытаецца цар.
- Так і так, - кажа кот Максім, - прыслаў табе мой гаспадар пан Марцін Глінскі-Папялінскі новы гасьцінчык.
- Добра, - кажа цар.
Прыйшоў у хлеў, глядзіць, а там ваўкоў лікам-нялічана: і ў загарадках поўна набіта і яшчэ пад страхою, на вышках, процьма.
Загадаў цар ваўкоў пабіць, усім слугам футры пашыць, а кату кажа:
- Перадай пану Глінскаму-Папялінскаму: няхай сам да мяне ў госьці прыедзе.
Прыбег кот дахаты ўночы, задыхаўшыся. Пачаў тармасіць гаспадара. Ледзьве дабудзіўся.
- Уставай, - кажа, - я ад цара прыйшоў.
Раскатурхаўся сяк-так Глінскі-Папялінскі, пытаецца:
- Што цар сказаў?
- Сказаў, каб ты сам да яго ў госьці ехаў.
Пачухаў Глінскі-Папялінскі патыліцу:
- У чым-жа я паеду? Я-ж голы, як бізун.
- Нічога, - кажа кот, - што-небудзь прыдумаем.
Сабраліся яны і бягом пабеглі да цара.
Бягуць, бачаць - недалёка ля гасьцінца цэлае войска салдат сьпіць. Кот спыніў гаспадара.
- Пачакай, - кажа, - тут.
А сам крадкам пайшоў да войска. Назьнімаў у сонных салдат шапак і напакаваў імі два мяхі. Адзін мех на плечы ўськінуў, другі гаспадару даў. І пайшлі сабе далей.
Падыходзяць да рэчкі. Кату піць захацелася. Паставіў ён мех ля мосту, гаспадара за каравульнага пакінуў, а сам палез у рэчку ваду піць. Напіўся вады, бачыць - паўзе рак у нару. Кот схапіў яго за вус і выкінуў на бераг.
Рак пачаў прасіцца:
- Пусьці мяне ў ваду. Можа, я табе таксама якую-небудзь службу саслужу.
Кот падумаў і кажа:
- Якую-ж ты мне можаш саслужыць службу?
- У вадзе, - кажа рак, - любую. Загадай, што хочаш, усё зраблю.
- Падкапай да раніцы маставыя слупы, - загадаў кот.
- Добра, - кажа рак. - Гэта я магу.
Пусьціў кот рака, і той адразу-ж ухапіўся за работу.
- А ты, - кажа кот Марціну, - як толькі абваліцца мост, раськідай шапкі па вадзе і чакай мяне тут.
Сказаў кот гэтак, пераскочыў цераз мост ды пабег да цара ў палацы.
Прыбягае, дакладвае цару:
- Так і так, ваша вялічаства-вымператарства... Ехаў да цябе ў госьці мой гаспадар, пан Глінскі-Папялінскі, ды бяда здарылася: мост зламаўся, уся яго пяхота і коньніца патапілася, адзін ён застаўся голы, бо абмундзіраваньне з вадою сплыло...
Тут цар сеў у карэту, ката з сабою пасадзіў, прыехаў да маста. Глядзіць, і праўда: толькі шапкі ад войска па вадзе плаваюць.
Паспачуваў цар пану Глінскаму-Папялінскаму ды загадаў лепшым сваім краўцом і шаўцом пашыць яму новае абмундзіраваньне.
Як бачыш пашылі краўцы і шаўцы новае абмундзіраваньне. Адзеўся Глінскі-Папялінскі, прыхарашыўся і паехаў з царом у палацы.
Пагаманіў зь ім цар, пачаставаў, а потым і кажа:
- А цяпер хацеў-бы я паглядзець твой маёнтак: калі ты і праўда такі багаты, дык аддам за цябе дачку.
Спужаўся Глінскі-Папялінскі: якое-ж ён багацьце пакажа цару? Увесь яго маёнтак - адна гліняная печ, ды і тая развалілася.
Пачуў пра гэта кот Максім. Паклікаў ён свайго гаспадара ўбок і шэпча яму:
- Ня бойся! Усё добра будзе.
Запраглі царскія канюхі самых лепшых коней у самую лепшую карэту. Сеў цар у карэту і паехаў. А кот наперадзе пабег - дарогу паказваць.
Едзе цар, едзе, пад'яжджае да маёнтку Зьмея Гарынавіча. Кот наперадзе бяжыць. Бачыць: пастухі вялікую чараду кароў пасуць. Падбягае ён да пастухоў.
- Чые вы? - пытаецца.
- Зьмея Гарынавіча.
Кот натапырыў вусы, грозны стаў:
- Не кажыце нікому, што вы пастухі Зьмея Гарынавіча, а кажыце - Марціна Глінскага-Папялінскага. Бо за мною ляціць Гром зь Пяруном - ён заб'е вас.
Сказаў так кот Максім і пабег далей. Сустракае вялікую чараду коней. Падбег да канюхоў і пытаецца:
- Чые вы, канюхі?
- Зьмея Гарынавіча.
- Не кажыце, што вы Зьмея Гарынавіча, а кажыце - пана Глінскага-Папялінскага. Бо за мною ляціць Гром зь Пяруном - ён заб'е вас.
Тым часам царская карэта з громам пад'ехала да пастухоў.
- Чые вы? - пытаецца ў іх цар.
- Пана Марціна Глінскага-Папялінскага, - адказваюць пастухі.
- О, - дзівіцца цар, багаты пан Глінскі-Папялінскі!
Гэтак-жа адказалі і канюхі.
Пакуль цар ехаў, кот прыбег у двор Зьмея Гарынавіча. Убачыў самога Зьмея і крычыць.
- Хавайся, Зьмей Гарынавіч! Едзе Гром зь Пяруном - ён цябе заб'е і на муку сатрэ.
Спужаўся Зьмей Гарынавіч:
- Куды-ж мне схавацца?
Кот паглядзеў і ўбачыў вялікае дуплё ў старой ліпе.
- Лезь хутчэй сюды! - кажа Зьмею.
Залез Зьмей у дуплё, а кот забіў дуплё паленам ды яшчэ і глінаю замазаў. Потым пабег да Зьмеевых слуг.
- Чые вы? - пытаецца.
- Зьмея Гарынавіча.
- Не кажыце нікому, што Зьмея Гарынавіча, а кажыце, што пана Марціна Глінскага-Папялінскага. Бо за мною ляціць Гром зь Пяруном - ён заб'е вас.
- Добра, - кажуць напалоханыя слугі.
Прыехаў цар у маёнтак Зьмея Гарынавіча. Слугі кінуліся сустракаць яго.
- Чый гэта маёнтак? - пытаецца цар.
- Пана Марціна Глінскага-Папялінскага! - у вадзін голас адказалі слугі.
- Ну, што-ж, - кажа цар, - сапраўды багаты пан Глінскі-Папялінскі. Аддам за яго дачку.
Тут цар вярнуўся ў свае палацы, паклікаў музыкаў і загадаў іграць вясельле.
Усяго там было: хто хацеў, тое піў і еў. І я там быў, еў і піў, па барадзе цякло, а ў роце ня было.