Калі Платон пераступіў парог хаты, то пачуў такую гутарку бацькоў:
- Дыхнуць вольна немагчыма. Што тут чаўпецца - сам чорт нагу зломіць... Толькі збавіліся ад адных, як - на табе, другія, - паціскаючы плячыма ды ківаючы галавою, недаволіўся Юрка, Платонаў бацька.
Юзя, маці Платона і гаспадыня ў хаце, крышыла ў запечку зелле і раз-поразу падмацоўвала словы мужа:
- Але, але! Дай жа ты рады! Баламуціца нейкая, а не жыццё. Дыхнуць не даюць.
І Юрка, і Юзя так удаліся ў гутарку, што і не заўважылі сына; нават не паглядзелі ў дзверы, калі Платон увайшоў і стаў каля вушака.
- Гэта ж проста хоць гвалт крычы. Падумаць, жартачкі! Кінь-рынь хату, гаспадарку і едзь немаведама куды... Наліха нам здалася тая Варшава! Хай бы яна згарэла там з панамі разам! Блізкі свет! Папробуй даехаць. Касцей не вернеш! Каб гэта яшчэ Платон быў вольны, то паслаў бы яго, а то і ён жа прывязаны тут...
Юрка міжвольна адвярнуўся на дзверы і нібы жахнуўся, угледзеўшы Платона:
- А-а-а... І ты ў хаце? Якім жа чынам увайшоў, што мы і не чулі? - запытаў ён сына. - Хіба ты, Юзя, яго прымеціла, ды мне нічога не сказала? - абярнуўся Юрка да жонкі.
- Н-не-э, я і сама не заўважыла. Чула, як бы нехта стукнуў, але, думаю сабе, мала што, мо вецер дзвярыма... Цьфу, прымха нейкая! - здзівілася Юзя.
Платон, пасмейваючыся, падышоў да стала і прысеў на ўслоне.
- У чым гэта рэч! Гэтак загаварыліся, што і мяне не заўважылі? - абярнуўся ён з запытаннем да бацькоў.
- Х-ха-і... - у адзін голас памкнуліся казаць абое з бацькоў, але Юрка спыніўся і пераняў жонку:
- Ты маўчы, Юзя, дай мне сказаць.
- Чаму мне маўчаць? Я таксама пакуль магу казаць... Яшчэ язык не адсох, - вырачылася Юзя на мужа.
- Не адсох, не адсох... Залапатала-а!.. - засердзіўся Юрка. - Высахне, калі не высах. Уся ссохнеш... Абое пасохнем... Не адсох, не адсох.
- Ша-ша, бацька, не сварыцеся! - пераняў бацькоў Платон. - Кажыце, у чым справа?..
- У чым справа! Ды ты, пэўна, ведаеш і сам. Чуў, нябось, сынок? Га?
- Што-о, што-о?
- Ліха ведае што! - Вунь толечкі што прыходзіў Майсей і вялеў заўтра ж збірацца ў падводы... З гэтым вось палком... На Варшаву, кажа. Ці чуў тое? Гэта ж ліха ведама навошта здалося... Маеш бітку, дык мусіш і яе страціць.
- Можа б, ты, Платонка, што-кольвечы зрабіў. Табе ж, мабыць, хлопцы гэтыя з Чырвонае Арміі знаёмыя? Такі-та ж ты лічышся іхнім камуністам, праз увесь час столькі папацярпеў, папахаваўся... Няўжо б нельга было б бацькам якое-колечы льготы зрабіць...
Платон якую хвіліну памаўчаў, як бы дабіраючы словы да гутаркі, пасля ўстаў з заслона і паважна замовіў:
- Ведаеце што, бацькі? Я, можа б, і меў бы магчымасць што-кольвек зрабіць, але - я не хачу... Едуць усе - трэба і нам ехаць. Хто можа чым-кольвек пасабіць - мусіць гэта зрабіць. Тут справа не чыя чужая, а свая. Наша сялянская, кроўная справа... Ды нельга, каб які-кольвечы Грышка ці Павал паказвалі пальцам увесь час ды казалі: «А чаму Гічка не паехаў? Чым ён лепшы нас?» Ехаць трэба ўсім. Толькі грамадою мы адаб'ём ворага. Паны гэта ведаюць і трымаюцца дружна. Вы не паедзеце, другія не паедуць, дык як жа тады быць? Пакінуць войска без абозу?.. Няможна. Гэта значыць - праз тыдзень вярнуць палякаў... Гэта значыць - праз тыдзень пачуць іх крык і пугу, праз тыдзень папасці пад іх прыгон. Трэба ехаць, тата! Едзьце! - ні слова... Хай не паказваюць на нас пальцам... Прыйдзецца пацярпець - пацерпім, як і ўсе. Нам не прывыкаць... Цярпелі для другіх, трэба і для сябе.
Юрка ўважліва слухаў сына. Перш нездавальняюча ківаў галавою і разводзіў рукамі, а пасля супакоіўся, удумаўся ў кожнае слова Платона і, відаць было па твары, пераканаўся ў праўдзе Платонавых слоў. Затое Юзя ніяк не хацела згадзіцца з сынам і нервова, пакуль Платон казаў, пазірала на мужа, крывілася і памыкалася перабіць сына, і толькі Платон змоўк, як Юзя накінулася на яго:
- Ах, які ты ўжо шчыры стаў! Так і рымсціць, так і трасецца, каб не сысці са сцяжынкі. Падумаеш, дзякуй вялікі маеш за свае старанні... Цалюткі год хаваўся, на валаску ад смерці ліпеў, а тут капейкі ў хаце не было; бацьку даводзілася за пяцьдзесят вёрст у дарогу ездзіць, каб якую капейку зарабіць. А хіба хто ўвагу звярнуў ды памог? Дастанеш! А гэта вось, зноў: падышло жніво, трэба сабраць сёе-тое з поля - дык бяры і едзь немаведама куды... А тут - пераспявай на коласе; гінь, прападай... Каб ужо ды сам ты хаця быў пры хаце, а то ў кожную хвілю мусіш пакінуць нас. Падумай, гэта лёгка сказаць, а паспрабуй... Ды што казаць! Ты ўжо ў нас гэткі праведнік!.. Увесь век, толькі стаў на ногі, як усё за гэтым удараеш. Усё на кагосьці стараешся, бегаеш, ездзіш, як бы ў цябе нічога і нікога няма. Вось жа і Тамаш Яўсігнееў лічыцца сацыялістам, а паглядзі ты: і за палякамі спакойна жыў, і цяпер... устроіць так, што ні ў абоз не паедзе, ні, крый чаго, з Маргоў не ўцячэ. Бо, вядома, дбайны...
Раззлаваўшыся як след, Юзя не магла далей казаць і, абарваўшы гутарку, павярнулася да свае работы.
Юрка маўчаў і пазіраў у акно.
- Не гарачыцеся толькі, мама, - тым жа роўным, спакойлівым голасам, падышоўшы да печы, пачаў Платон, - вы мне праз дзесяць, калі не болей, гадоў даеце свае рады. І прыпомніце, ці хоць бы раз яны падыходзілі да ладу. Так і цяпер. Нельга так разважаць, кажу я. Не паказвайце на другіх. Тамаш Яўсігнееў тут ні пры чым. Ён адно - а я другое. Хай сабе ён робіць па-свойму.
Бачачы настойлівасць сына, Юзя захацела спагнаць злосць на мужу.
- То ты ж чаго маўчыш? - абярнулася яна да Юркі. - Пэўна, ужо і гатоў ехаць? Угаварыўся...
Юрка адвярнуўся ад акна, сур'ёзным поглядам абвёў жонку і цвёрда выказаў:
- Так. Такі я мушу ехаць... Калі трэба - то трэба. Платон праўду кажа. Не паеду я, не паедзе другі - дык што тады? Наша павіннасць памагчы ім. Можа не памагчы Ігнасць ці Саўка - ім паны лепш, а нам гэта кроўная справа.
Юрка паказаў пальцамі на Платона:
- Яны, глядзі, не толькі для сябе робяць, а і для нас... Пан - вораг іх і вораг наш.
- Падумаеш! Дабра табе нарабілі! Вось паскубаюць, толькі ў гэтым іх дабро.
- Ша-а, Юзя, маўчы, - пераняў Юрка жонку. - Ужо, сапраўды, ты вельмі вырасціла свой язык. Раз трэба ехаць - то трэба. Панам ездзілі, чаму ж нашым адмаўляцца! Усё ж выбавілі нас. Мала мы панацярпелі? Колькі ты сама паплакала!
- Выбавяць... Выбавяць... Так выбавяць, што ворагам закажам.
- Кіньце, маці, - усур'ёз пераняў мацеру Платон, - ці не брыдка плявузгаць ліха ведае што!
Юзя змоўкла і нервова зачасціла стукаць сечкаю па лаве. Юрка, не зважаючы на злосць жонкі, падышоў да Платона і пачаў радзіцца наконт таго, як і што заўтра збірацца ў дарогу.
- Я думаю, сынок, нас далёка не пагоняць. Немагчыма ж, каб я, стары, да Варшавы ехаў. Вось мо толькі да Вільні правядом і вернемся. Дык, я думаю, вазьму гэтыя старэнькія калёсы з нарадам, палажу палукашак - і добра будзе... Як ты кажаш?
- Ды ўжо, вядома, як-кольвечы, як магчыма!.. Хто ведае, як там будзе, - адказаў Платон, - можа, праведзіцё да Вільні, мо і таго бліжэй. Толькі раз выходзіцца, то трэба...
Платон не даказаў: падышоўшы да акна, Піліп Хрэн пераняў яго воклікам:
- Ці ты дома, Платон? А я ўжо каторы раз наведваю і ўсё не застаю цябе ў хаце.
- Чаго ён ужо пляцецца сюды? - сказала нездаволена Юзя. - Пэўна, да цябе, Платон. Прыяцель вялікі знайшоўся... Ты адно, сынок, не зважай на яго. Паддобрывацца будзе.
- Гледзячы што будзе казаць!
- Хоць бы што, - буркнула Юзя...
Піліп увайшоў у хату. Яго шырокі, аброслы барадою і бакамі твар, з вузкім вострым носам і сінімі вачыма, насупярэч заўсюдашняму вясёламу погляду, быў спакойна, нават крыху сур'ёзна настроены. Агледзеўшы хату і прывітаўшыся, ён адразу не мог перайсці да гутаркі і хвіліны са дзве прастаяў моўчкі. Але ад гэтага стала яму няёмка, бо і Платон, і Юрка, і нават Юзя здзіўлена глядзелі на яго, чакаючы, што будзе казаць.
- Я, ведаеце, суседзі, да Платона прыйшоў, - пачаў Піліп, стоячы на адным месцы, - справа гэткая, што хоцькі ты тапіся...
- Ідзі прысядзь, Піліп... А то стаў у парозе, як які незнаёмы, і стаіць, - пазваў Юрка.
- Дзякую, - адказаў Піліп і прысеў на лаўцы ў мыцельніку.
- Я прыйшоў, ведаеце, прасіць Платона, ці не мог бы ён як-кольвечы памагчы мне, - нерашуча замовіў Піліп.
- У чым? - запытаў Платон.
- Ай, у чым... - Піліп пачухаў бараду. - Ды ўсё ў гэтым абозе. Падумаў, браток, забяруць коней, а тут і сена прападзе, і збожжа некаму з поля сабраць, як з хлопцам паеду... Дома - адна хворая жонка з двума малымі. Што ж яна магчыме зрабіць? Проста бяда! Як сказалі мне, каб назаўтра збіраўся, дык праз цэлы дзень рукі не падымаюцца... Вось давай, думаю, забягу да Платона, няўжо ж такі ён не пасобіць мне. Такі-та ж ён у начальстве. Га, Платон? - ліслівым голасам запытаў Піліп.
Платон засмяяўся.
- Што смяешся? Пэўна, здзівіўся, што да цябе звярнуўся з просьбаю. Мабыць, успомніў нашу сварку пры немцах? Забудзь, братка. Мала што тады было. Дурасць нейкая была запала ў голаў... А каб гэта я за што іншае - павер, што не! Я ніколі на сацыялістаў не даносіў знарок і цяпер бальшавікоў шаную... Гэта ж куды лепей за паганых паноў. Свае... Ты, Тамаш Яўгенеў, Хаімаў хлопец - усё ж свае. Век звекавалі ў суседзях...
Юрка закурыў люльку і паважна смактаў яе, пускаючы дым, як з коміна. Спакойная міна яго, здавалася, адбівала сабою гэткі ж спакой у яго нутры. Тое, што ў вуснах Піліпа лічылася суседствам, калісьці добра давалася ў знак Юрку. Го-о, каб то на другога - ён бы ў хату не пусціў Піліпа. Юрка ж быў чалавекам мяккім і дабрадушным. Калі хто яго крыўдзіў, то ён не больш гадзіны трымаў у сябе злосць на крыўдзіцеля, а пасля зразу дараваў крыўду і адыходзіў сэрцам. А калі прасіў прабачэння, то таму Юрка не толькі дараваў, нават і шкадаваў яго. Піліп мала таго, што не перапрашаў за частыя крыўды Юрку, а як бы знарок час ад часу аднаўляў іх. Але варта было стрэцца Юрку з Піліпам на другі дзень пасля ўцёку палякаў і пачуць ад яго мяккае слова, як Юрка напалову дараваў яму сваю крыўду. Цяпер жа вось, калі Піліп зайшоў у хату і гэткім пакорліва-ліслівым голасам пачаў сваю гутарку, Юрка сядзеў і думаў: «Усё ж Піліп - чалавек як чалавек. Мала што калі здуру зрабіў! Ці ж варта злаваць на яго». І Юрку захацелася, каб сын не адказаў у просьбе Піліпу. Што ён багаты, што паехаць у фурманку для Піліпа нічога няўтратна, бо і жонка яго не так ужо хворая, і малыя дзеці не так ужо малыя, - гэта ўсё было дарма і незаўважна для Юркі. Так пакорліва ўжо просіць Піліп! Юрка з цікавасцю аглянуўся на сына, чакаючы, што ён адкажа Піліпу.
Юрку лісціла за Платона, за яго становішча, і хацелася бачыць, наколькі ён мае вагу зрабіць ці не зрабіць тое ці іншае. Паказаць Піліпу дабрату - то б сведчыла, што ён залежыць ад Платона. Калісьці, гадоў пяць назад, Платон быў у Піліпа самым зненавісным чалавекам. Дзе след, а дзе не след, Піліп яго лаяў, выдаваў, паскудзіў і абяцаў розныя кары. Хай жа цяпер пераканаецца, як апасліва бывае займаздароў, без дай прычыны ганьбіць чалавека.
- Не, дзядзька, я вам нічога не пасоблю, - адазваўся Платон, калі Піліп кончыў. - Я, па-першае, мушу выпаўняць прыказ старшага вайсковага начальства, а па-другое, я вось і роднага бацьку выпраўляю. Я гляджу так: калі вы мусілі, а не - то і вольна памагалі палякам, то не павінны адказвацца рабіць дапамогу і нашым, тым болей што вы гэта можаце зрабіць: маеце пару коней, маеце сына...
Юрку як бы стала няёмка, што сын так проста і адкрыта выказаўся перад Піліпам, і ён адвярнуўся ў акно.
- Няўжо-такі ты напраўду не паможаш нічога бацьку? - хітра падышоў Піліп. - Мне ўсё ж такі думаецца, што ты бацьку выбавіш... Вунь я бачу Мікіту Брушку, той мне хваліўся, што яго сын Паўлусь, бач, зрабіў так, што не паедзе ні ён, ні яго брат. Паўлусь прыпісаў іх да рэўкома і так затрымаў. Пэўна, і ты бацьку выбавіш... Што б табе заадно і мяне! Га, Платон? Я б за гэта табе аддзякаваў удвойчы. Хоць бы аднаго каня заставіць...
- Ды што ты, Піліп, - азвалася дасюль маўчаўшая Юзя, - ён у нас да таго верны служака, што і на ногаць не хоча ў свой бок перадаць. Навошта дарэмна казаць. Другія, глядзі, вунь... зямлі набяруць, і кароў, і ўсякая ўсячына.
- Вось ты хаця маўчы, - пераняў жонку Юрка. - Мала хто як вядзе сябе. У Платона сваё разуменне. Ужо б, пэўна, ён зрабіў бы што-небудзь Піліпу, а бачыш, нельга, значыць...
Піліп ліхамысна скрывіў міну, пачасаў патыліцу і адказаў:
- Тут, мабыць, не што іншае, як аддзяка мне за ранейшае. Што ж, нечага рабіць - выбачайце! - Піліп падняўся. - Гэткі ўжо свет цяпер: хто дужшы - той прутшы. Прыйшлі бальшавікі - ваш верх. Але яшчэ невядома, чым кончыцца...
- Прашу не абражаць Савецкае ўлады, - перабіў раззлавана Платон, - яна прыйшла не прыгнятаць, а вызваляць бедных людзей і іх краіну. І лаяць яе я не дазволю... - Платон знізіў голас. - Трэба вам, дзядзька, зразумець, што тут не гандаль які вядзецца, а аддаецца павіннасць агульнай справе. Чаго ж ухіляцца ад гэтае павіннасці...
- Н-ну-у-у, як разумееш!
Піліп выйшаў з хаты. За ім услед - Юрка.
- Вось бачыш, ніякага сораму не мае, - адазвалася Юзя, - здавалася б, і ў вочы брыдка паказацца, а то-та ж - прыйшоў, як нібыта той. Пасоб, памажы...
- У тым-то і рэч. Астанься бацька ўдому, дык тады пальцамі затыкаюць. І цяпер вось што гавораць. Думае, што я помшчуся, калі не раблю таго, чаго яму хочацца, а бацьку застаўлю дома... Хітрыя, кулаччо!..
Юзя змоўкла. Платон задуменна прайшоў некалькі разоў па хаце і пасля выйшаў на двор.
На вуліцы стаяў гоман і беганіна. Каля суседняй хаты сабралася грамадка мяшчан, якія пільна і клапатліва разважалі пытанне з фурманкамі. Раптоўнасць гэтае прыгоды вельмі занепакоіла ўсіх.
Кожны выказваў свае погляды на трапленае і намячаў выйсце. Угледзеўшы Платона, некалькі чалавек з грамадкі звярнуліся да яго з запытаннем:
- Платон, ці нельга было б прасіць у цябе заступніцтва?
- Не, мужчынкі, тут я ўжо вам не пасаблю нічога. Прыйдзецца ехаць. Пасобце Чырвонай Арміі. Гэта ваша павіннасць для саміх сябе...
- Гэ, яго бацька астаецца, яму няма чаго непакоіцца, - упікнуў адзін з грамадкі.
Некалькі чалавек падмацавала яго голасным «Але, але! Што ж дзіўнага!».
Платон нездаволена махнуў рукою і вярнуўся ў хату.
Назаўтра Гічкава сям'я прачнулася ранняй раніцаю. Юрка пачаў збірацца ў дарогу. Платон яму пасабляў. Юзя ўвіхалася каля печы, каб згатаваць снеданне. Праз ноч яна адышла ад злосці і прымірылася з пастановаю мужа і сына - не адпрошвацца ад падводы. Не прыходзілі ў голаў думкі, каб яшчэ паспрабаваць угаварыць сына заставіць Юрку дома. Юзя ведала нораў аднаго і другога і лічыла дарэмным пачынаць усякую гутарку: «насталі - то зробяць».
Юзю непакоіла адно - не застацца б ёй і без Платона. Яна, як і большасць мяшчан, не верыла ў цвёрдасць становішча. Што ж будзе, калі яна застанецца адна? Юзі хацелася абгаварыць гэта пытанне пры мужу і пры сыне. Ходзячы каля печы і гатуючы снеданне, яна раз-поразу пазірала ў акно, каб упэўніцца, ці ў двары мужчыны. На вуліцы чуўся крык і суятня. Хаця б не пагналі раптоўна, не даўшы якраз сабрацца? Каб гэтага не здарылася, Юзя рашыла мужчын зазваць у хату.
- Юрка, Платон, дакуль вы там не ўходзіцеся? Ідзеце ў хату, зараз снеданне будзе, - пагукала яна.
Мужчыны ўвайшлі.
- Вось што, родныя мае, - абярнулася да іх Юзя, - час ідзе, а мы ж яшчэ не парадзіліся нават, як будзе хата? Адзін едзе зараз, а другі - у кожную хвіліну таксама можа пакінуць мяне. Дайце абгаворым, што прыйдзецца мне рабіць?
Юрка прысеў каля стала і, падумаўшы, адказаў:
- Што ж я! - я нічога! Няхай Платон кажа. Калі я паеду - пэўна, ён тут магчыме застацца... Чуеш, сынок? Дагледзіш ты хаты і мацеры?
Платон упэўнена адказаў:
- Трэба будзе.
- Ну, а калі самога пагоняць куды? - запыталася Юзя.
- Нічога. Тады рэўком пасобіць... не бядуйце.
- Ой, глядзі, Платонка. Ты дарэмна так запэўняеш, - сумелася Юзя. - Паедзеш куды, а мне - пропадам прападай.
- Не бойцеся, маці, я не дам прапасці... Ну, давайце снедаць, ды трэба бацьку ехаць, - каб не зацягваць каразлівае гутаркі, папрасіў Платон.
Юзя паслухна падала на стол снеданне, а сама задуменна выйшла ў сені. Юрка з Платонам пачалі есці.
Паснедаўшы, Платон з бацькам паехалі да рэўкома. На вуліцы і на рынку пакуль не відаць было ніводнае фурманкі. Яны пад'ехалі да будынка рэўкома і прыпыніліся. Юрка застаўся на возе, а Платон пайшоў у канцылярыю.
У канцылярыі рэўкома было ўжо некалькі чалавек з рэўкомцаў, у тым ліку Тамаш Яўгенеў, Сіман Хаімаў ды іншыя. Угледзеўшы Платона, Тамаш запытаў яго:
- Ну, як з фурманкамі? Збіраюцца?
- Пакуль не відаць... Толькі вунь мой бацька стаіць.
Яны прайшлі ў асобны пакой і паселі каля стала.
- Стараешся ты, Платон, як я бачу, - іранічна выказаў Тамаш.
- Чаму? - здзівіўся насур'ёз Платон.
- А вось бацьку першым выпраўляеш. Пэўна, хочаш паказаць гэтым, што...
- Выбачай, браце... Я гляджу так, што тут не павінна быць ніякіх льготаў. Не пусціш ты свайго бацькі, не пушчу я - тады што выйдзе? Кожны будзе пальцам паказваць на нас, кажучы: «Вось табе раўнапраўе і свабода». Не, брат, нам патрэбна другім прыклад даваць. А то вось ужо ўчора да мяне прыходзіў адзін сусед і прасіў, каб я пасобіў яму застацца і не паехаць. І калі я сказаў, што я і бацьку выпраўлю, дык ён, думаеш, паверыў? Хай жа бачыць, што я ў абавязках да справы не знаходжу розніцы між бацькам і чужым.
- А ты думаеш, што гэта пасобіць? Нічога! Усё роўна будуць казаць усякія плёткі. Кулаччо - ласне яно паверыць у тваю шчырасць? Не думай, - адказаў Тамаш. - Куды табе раўняцца? Твой бацька стары, маці старая... я б, ведаеш, не радзіў бы справаджаць бацьку ў фурманку. Мала што можа трапіцца ў дарозе, а ад гэтага...
Платон крыху задумаўся і памаўчаў.
- Ведаеш, Тамуля, я ўсё-ткі не магу гэтага зрабіць, - адказаў ён, - трэба пасабляць чым мага. Ідэю трэба ажыццяўляць і, ажыццяўляючы, даваць прыклады другім... Вось паглядзі ты...
Платон спыніўся, не ведаючы, выказаць ці не перад таварышам чутае аб ім. «Скажу, што ж дрэннага ў тым», - парашыў ён. Але паспеў адчыніць рот, як Тамаш яго папярэдзіў, улавіўшы Платонаў намер:
- Ну, ну, кажы. Што ты спыніўся?
- Ды тут, бач, нічога такога няма. Я хацеў толькі сказаць, што... ужо ходзяць чуткі, нібыта Паўлусь Брушка вызваліў ад фурманкі не толькі бацьку, а і дзядзьку.
- Чу-ткі-ы? Ласне гэта на карысць справе? Чорт яго ведае, гэтага Паўлуся. Як ён не можа нічога цішком зрабіць. Ды, галоўнае, і дзядзьку! Вядома, што так нельга. Гэта ж сапраўдны кулак, - занедаволіўся Тамаш.
- Ну, вось бачыш...
Платон не даказаў. Стук у дзверы каморкі, дзе ён сядзеў з Тамашом, перабіў іх гутарку. Платон ускочыў з месца і адчыніў дзверы. За дзвярыма стаяў яго бацька.
- Што ж ты так засядзеўся тут, - дакорліва сказаў Юрка, - я чакаю-чакаю, а цябе няма. Трэ было б яшчэ парадзіцца аб сім аб тым перад ад'ездам, а ты тут увесь час прасядзеў...
- Дык давайце, - згадзіўся Платон.
- Куды там давайце. Ужо людзі паехалі. Я забег сказаць, што і я еду...
Яны ўдваіх, пакінуўшы Тамаша, выйшлі з рэўкома на пляц. На пляцы ўжо стаяў цэлы кірмаш фурманак. Грамадкамі між вазоў, паадзяватыя ў дарогу, з клумкамі стаялі мяшчане. У напрамку павятовага шляху адмячаўся руплівы рух. З-за мястэчка з боку таго ж самага шляху даносіўся заціхаючы спеў войска.
- Бацька, - абярнуўся Платон да бацькі, - ты далёка не едзь. Правядзі да Слоніма і варочайся. Адпрасіся - ты ж стары...
- Ды ўжо там убачым. Буду старацца праз дзён пяць вярнуцца. А вось ты тут... Не пакінь, нябожа, мацеры; яна адна прападзе, у выпадку чаго. Не пакідай яе... Наймеце якіх пару жанцоў і сажнеце жыта, пакуль я вярнуся, - парадзіў Юрка.
Ён хацеў яшчэ дапамянуць нешта наконт гумна, але ззаду падалі крык:
- Займай чаргу, стары!
Юрка ўзяў каня пад аброць і ўехаў у агульную чаргу.
Платон стаў на ўзгорку збоку і глядзеў усцяж шляху, па якім, мо на дзве вярсты працягам, шэраю вужакаю віліся падводы. Густы слуп пылу, каламуцячы паветра, паднімаўся ўгару.
Першыя два дні пасля ад'езду бацькі Платон настолькі быў захоплены работаю ў рэўкоме, што дахаты паказваўся не больш як на дзесяць хвілін, каб перакусіць, і зноў зараз жа варочаўся ў рэўком.
Юзя гневалася на яго, злавала, што ён зусім пакінуў гаспадарку і забыў пра яе, свету не бачыць за рэўкомам.
- Хай бы ты, сынок, хоць часіну аддаў для мяне: трэба ж парадзіцца, трэба агледзецца. Ты ж мусіш за гаспадара ў хаце быць - бацькі няма. А табе, як чужому, няма ні мацеры, ні дому. Гэта ж трэба так моцна ўесціся ў сваё гэта бальшавіцтва. То ж свет мо не бачыў такіх шчырых і заўзятых служакаў, як ты. Няўжо табе трэба больш, як усім. Няўжо цябе царом зробяць, калі ты так будзеш старацца...
- Маці, маўчы, - на хаду закідаў Платон, - мне трэба не больш, як усім. Мне нават зусім нічога не трэба. Я мушу аддаць, што магу, той думцы, якая арудуе мною ўсё жыццё.
- Ах, які ты ўпарты, сынок! - пускала Юзя ўдагон Платону.
Але Платон ужо не слухаў. Трэ было паспяшаць у рэўком і абгаварыць там пытанне аб арганізацыі ўлады па ўсяму раёну.
Чырвоная Армія праз кожную гадзіну аслабаняла ўсё новыя абшары краю. У кожную вёску трэ было пасылаць, хоць па два чалавекі. А іх было так мала. Шмат выдзяляла работнікаў Чырвоная Армія, але трэба было кожнага намеціць, куды пасылаць, на якое месца назначыць, каб ён адпавядаў яму.
Да позняе ночы цягнуліся пасяджэнні, натужныя, нервовыя. Платон слабеў, таміўся і, вярнуўшыся ўночы, хутка еў і кідаўся ў пасцель.
Толькі на чацвёрты дзень як быццам бы гарачка крыху спала, і Платон, пасядзеўшы ў рэўкоме да абеду, пайшоў дахаты. Ён ужо не думаў вярнуцца ў рэўком, а рашыў другую палову дня застацца ў доме, адпачыць і разам абгаварыць з мацераю дамашнія справы. «Ды, к гэтаму, - думаў ён ідучы, - павінен бацька хутка вярнуцца. Не мусіць жа ён ехаць бясконца... Падвязе вярстоў за сто, а там ужо зменяць другія. Яно б хай бы сабе ехаў і далей, толькі стары замучыцца ў доўгай дарозе. А тут яшчэ гэта жнітво... Сапраўды, што ж маці зробіць, калі мне прыйдзецца куды выехаць!»
Прыйшоўшы дадому, Платон мацеры не застаў: яна незадоўга перад абедам пайшла ў жытні палетак паглядзець, у якім становішчы жыта. Платон сам знайшоў яду, паабедаў і сабраўся прылегчы. Але толькі ён паспеў разуцца, як знадворку пачуў гутарку. Ён барзджэй назад усцягнуў боты на ногі і пабег да акна. У сенцы якраз уходзіла маці і стораж рэўкома, Яўхім.
- Навошта ён вам? Дайце хаця паабедаць вольна, - казала рассерджаным голасам Юзя.
- Я не ведаю нічога. Мяне паслалі, і я прыйшоў. Пільна патрабуюць, - адказаў Яўхім.
«Што за ліха! Навошта я ім? - падумаў Платон, абярнуўшыся да дзвярэй і чакаючы ўваходу Яўхіма. - Нядаўна нікога не было, а гэта вось наспела: дыхнуць не могуць без мяне. Галава трашчыць - а і гадзіны нельга супачыць...»
- На, вось ты мо даўно не бачыўся, дык маеш, - пераступаючы парог і паказваючы на Яўхіма, які ішоў следам, злосна выказала Юзя. - Чаго такі табе так пільна патрэбна там быць? Ласне ты даўно ўжо ўдому?
- Чакайце-э... толькі, маці...
Платон узяў ад Яўхіма запіску, прачытаў і ўголас выказаў:
- Што за прымха! Надало яму прыехаць. Тут ужо нечым пахне. Пэўна, якое-кольвечы экстраннае здарэнне. Ну, ідзіце, дзядзька, скажыце, што я зараз прыйду, - прамовіў ён да Яўхіма.
Яўхім павярнуўся і выйшаў з хаты.
- Што гэта там? Якая такая справа, што ажно падаслалі? - пацікавілася Юзя і, пакруціўшы нездаволена галавою, дадала: - Вунь, людзі ўжо жнуць. І наша жыта ажно шамціць - спелае. Трэба жаць, а то колькі яго ёсць і тое гатова прапасці.
Яна з хвіліну памаўчала.
- А ў мяне, на бяду, штосьці так пачало калоць у баку, што сагнуцца нельга... Платонка, няхай бы ты як-кольвечы выпрасіўся на дзень ды справіўся з жанцамі... Няўжо там не абыдуцца і дня без цябе. Га?.. Ты ж і так...
- Добра, добра... Я гэта пастараюся зрабіць... можа, заўтра ўранку...
- Заўтра?! Чаму ж ты так кажаш? Чаму заўтра? Жанцоў сягоння трэба заладзіць, каб заўтра ўжо ўпэўненым быць... А то яшчэ дзень-другі - і жыта перастаіць, паломіцца, асыплецца... Ты зайдзі вось зараз да Міхаліны і да Алены і папрасі іх...
- Не, не. Цяпер я не магу. Я вечарам толькі вярнуся з рэўкома.
- З рэўкома... Ай, гэты мне твой рэўком омегам вылазіць, - чуць не ў крык вымавіла Юзя і хутка кінулася ў сені, сярдзіта стукнуўшы дзвярыма. - Ты і бацьку выправіў, як у пекла... Паўлусь, нябось, хоць таксама рэўкомец, а глядзі, вунь бацьку дома затрымаў... Тамаш таксама! - крычала яна ў сенцах.
Платон моўчкі абышоў мацерын крык і паспешна панёсся ў рэўком.
- Таварыш Гічка, вы няшчыра адносіцеся да справы, дазвольце вам сказаць, - сустрэў Платона прыезджы з павета таварыш. - Мы ўжо вас чакаем болей паўгадзіны. Ведаеце, што справы не чакаюць.
Платон ускіпеў ад злосці і перш хацеў падаць адпаведную спрэчку за незаслужаную вымову, але ў рашучую хвіліну стрымаўся і змаўчаў.
- Ужо ўсе? - запытаў у Тамаша той жа таварыш з павета. - Можа, можна пачынаць?
- Яшчэ няма Паўлуся Брушкі, - адказаў Тамаш, - але ён павінен скора прыйсці, так што чакаць далей не варта.
Усе - было каля дзесяці чалавек - перамясціліся да стала, паціснуліся шчыльна адзін к другому і настаражыліся слухаць, што скажа прыезджы таварыш. Платон, абражаны раней, сеў з краю і штосьці думаў асабістае.
- Таварышы! - пачаў прыезджы таварыш. - Мяне прыслалі з павета да вас, каб я тут зрабіў мабілізацыю таварышаў. У вас на мястэчка многа сілаў не патрабуецца, між тым вакол вялікая патрэба ў людзях. Не хватае людзей у павятовыя рэўкомы і рэўкомы многіх мястэчак і гарадкоў. З цэнтра націскаюць, каб давалі людзей... Вось на пасяджэнні павятовага камітэта і рашано забраць ад вас хоць бы двух чалавек. Ну, што вы скажаце на гэта?
Нейкі час ніхто не адазваўся. Толькі падазрона адзін на другога паглядзелі. Пасля, каб згладзіць няёмкасць, Тамаш спакойлівым голасам падаў:
- Калі, то аднаго таварыша, дваіх ніяк няможна. У нас таксама шмат работы.
- У вас жа вось цэлая капэла людзей! - выказаўся прыезджы таварыш. - Што вам тут усім рабіць? Вы забываеце, таварыш, што Беларусь не месціцца ў адным вашым мястэчку. Тут вы трымаеце столькі лішніх людзей, што трэба дзіву давацца, ды яшчэ супярэчыце мабілізацыі двух таварышаў. І гутаркі не павінна быць - двух таварышаў я мушу ўзяць з сабою абавязкова.
Рашучасць, з якою казаў прыезджы таварыш, ясна сведчыла, што рашэнне ўзяць з мястэчка Маргі двух чалавек было цвёрдым. Было дарэмна адгаварвацца і супярэчыць. Тут ішла рэч аб пастанове камітэта, аб справах рэвалюцыі. Гэта адчулі ўсе як адзін і моўчкі выказвалі згоду адпусціць дваіх. Але каго? Прапанаваць другога, таго ці іншага, ніводзін не хацеў. Усе чакалі прапазіцыі з боку прыезджага таварыша...
- Дык вось, таварышы! - не дачакаўшыся адказу, выказаў павятовы таварыш. - Нам сённека патрэбна выехаць. Каб не траціць часу, намячайце кандыдатаў. Пакуль яшчэ яны збяруцца... Хто ў вас менш заняты і без каго можна было б абысціся пакуль што?
Рэўкомаўцы пераглянуліся і зноў не ведалі, што сказаць.
- Вы ж павінны ведаць, таварыш, - абярнуўся прыезджы таварыш да Тамаша.
Тамаш сумеўся і, каб мінуць нерашучасць, сказаў:
- Платон Гічка і Лукаш Цяўе, бадай што, лепш другіх падходзяць.
Тамаш пытальным поглядам кінуў у вочы супроціў яго сядзячаму таварышу Аўсею. Той паціснуў плячыма і змаўчаў.
- Чаму няйначай Платону? - раптам запытаў Платон. - Ласне я менш заняты за цябе? Хай скажуць таварышы. Ды да гэтага яшчэ - маё дамашняе становішча, як табе ведама... Бацька адправіўся ў абоз, а дома адна старая маці... Жнітво падаспела...
Прыезджы таварыш чэрства паглядзеў на Платона, кіўнуў галавою і сказаў:
- Таварыш! Нам няма чаго чапляцца за розныя прычыны. Сям'я, дамашняе становішча - гэта буржуйныя забабоны, з якімі нам не належыць лічыцца. Рэвалюцыя вышэй усяго. Калі вы шчыры рэвалюцыянер, вы не павінны былі б...
- Так, я шчыры рэвалюцыянер! - узнятым ад крыўды голасам выгукнуў Платон, перарваўшы дакорлівы маналог прыезджага таварыша. - Маю шчырасць можа кожны з таварышаў засведчыць. Я цэлы год працаваў падпольна, соткі разоў быў на валаску ад смерці. А ў гэты час бацькі без хлеба сядзелі. І сам я не меў каліва дапамогі. А другія ў той час лаўнікамі служылі ў палякаў... Вы абмыляецеся, таварыш, калі кажаце так...
Ніхто нічога не мог адказаць Платону на яго словы. «Другія лаўнікамі служылі» - то адносілася да Тамаша, які пачырванеў на твары ад Платонавых слоў. А прыезджы таварыш бачыў на мінах многіх, што яны хоць маўчаць, але спагадаюць Платону. За свой няўтрыманы выказ ён адчуваў нейкую няёмкасць. Яму ўжо хацелася выкупіць сваю віну адказам мабілізаваць Платона, замяніўшы яго другім. І ён задумаўся, як ямчэй зрабіць адыход ад сваіх слоў.
- Ды ўжо, калі гэтак, я гатоў, - пасля некаторай маўчанкі праказаў Платон, перабіўшы думку прыезджага таварыша. - Я ніколі не здраджваў той справе, якой больш дзесяці гадоў шчыра служу, і не здра-а-джу-у. Патрэбен ёй - бярыце. І думаць нават нікому не дазволю гэтага. Я згодзен ехаць! Думаю, што і Лукаш Цяўе зробіць тое самае.
Каб змякчыць настрой, таварыш з павета сказаў:
- Таварыш Гічка! Пэўна, калі ваша гэткае становішча, безумоўна, вам трэба застацца на месцы. Вас могуць замяніць другія. Я тут мала знаю ваша становішча.
- Нне-э! Ужо няма чаго далей зацягваць: я еду! Вось пайду збяруся і прыйду.
Дэманстрацыя Платона перабіла далейшыя гутаркі. Так ужо склалася становішча, што нельга было ні пярэчыць рашэнню Платона, ні адмяняць мабілізацыю. Трэ было спыніцца на тым, што ёсць, - і нарада на тым спынілася.
Платон з Лукашом пакінулі рэўком і паспяшылі дахаты.
На вуліцы цямнела.
Платон не заўважыў, як апынуўся каля хаты. Аб тым, што абяцаў мацеры заладзіць на заўтра жанцоў, ён забыў суйздром. Яго непакоіла за мацеру. «А што, калі бацька прабудзе там яшчэ тыдняў са два? А што, калі, крый чаго, ды няшчасце якое здарыцца? - разважаў Платон, міжвольна прыпыніўшыся ў сваім двары. - Добра б было, каб мне скора вярнуцца. А то ўсяк можа быць. Увойдзеш у працу - і ніяк нельга будзе яе кінуць... Не паехаць бы? Не - гэтага нельга даводзіць. Немажліва пакінуць бязлюдным месца, дзе патрэбна замацоўваць уладу. Сапраўды, нас тут досыць і пяці чалавек. Адчыняюцца новыя абшары, свежыя, якія патрабуюць многа сіл і працы. Не паехалі б знарок за людзьмі, каб не экстранная патрэбнасць у іх. Так! Трэба ехаць! Я мушу ехаць! Не паеду я, другі - як жа тады быць?»
Платон рашуча ўвайшоў у хату. Маці ляжала на палку ў запечку і паціху стагнала. На прыпечку свірэла газнічка.
- Што з вамі, маці? - палахліва запытаў Платон.
Юзя енкнула мацней і зацяжным, перарыўным голасам адказала:
- О-ох, сынок! Вельмі моцна ў баку закалола. Якраз на змроку пачула, перш ціха, злёгку, а пасля ўсё горай і горай, а зараз - слова сказаць трудна... Скажы-ы, Платонка, - перайшла яна на другое, - ты не стрэўся з Макарам Плеўкаю? То-о-лечкі выйшаў. Ізноў прыходзіў па справе з агародамі... Прасіў перадаць табе, што ён аддзякуе, калі толькі ты зробіш што-кольвечы, каб ён мог яго напалову зжаць...
- Ах, як ён мне надаеў, гэты Макар! - злосна вылаяўся Платон. - Што ён думае, пэўна, што я гандлюю савецкім правам! Бессаромны-ы! Лайдак! Абабраў беднага чалавека і думае, што па галоўцы яго буду гладзіць...
- Казаў, ведаеш, Макар, бач, - асведамляла Юзя сына, енчачы, - што ён ужо перагаварваў з Ладымерам Цэўкаю... Той, кажа, згадзіўся...
- Усе-э яны гэткія... Цэўкі, Брушкі-ы... Назола. Момантам карыстаюцца - не болей! А яшчэ дым пускаюць у вочы аб сваёй рэвалюцыйнасці...
Платон падышоў да акна, паглядзеў на двор, памаўчаўшы крыху, пасля спакойлівым голасам звярнуўся да мацеры:
- Матка. Ведаеце што? Я мушу сёння ехаць у павет. Няйначай. Пастаноўлена. Вы ўжо тут як-небудзь дайце знаць гэтым жанкам, каб прыйшлі жаць, хоць пазаўтра. А я буду прасіць Тамаша - хай пасобіць звязці. Ён павінен гэта зрабіць... Ды, я думаю, бацька прыедзе хутка...
Выслухаўшы сына, Юзя разгорнілася, завойкала часцей і пачала наракаць на Платона:
- Як табе не сорамна, сынок... пакідаць мяне адну ды хворую... Што ты сабе думаеш... Няўжо б ты не вытрываў на гэты раз?.. Няхай бы цябе абмінулі... А каб то не было цябе, што б тады рабілі? Эх, Платонка, і не сорам табе рабіць так? Гэта ж людзям на пасмешышча будзе. Скажуць: мацеру адну пакінуў уміраць, а сам усё з гэтай рэвалюцыяй... Адумайся, апамятайся...
Апошнія словы Юзі перайшлі ў балючы зацяжны енк. Платон, слухаючы яе, не меў мажлівасці ўсядзець на месцы і пачаў тупаць па хаце. Ён не ведаў, чым суцешыць маці, чым даць ёй зразумець пераважнасць спраў рэвалюцыі над справамі сям'і. Побач з гэтым перад ім мігнула думка, ці не ўзваліць віну на ўвесь рэўком, які не прыняў на ўвагу яго сямейнае становішча, але тут Платон баяўся сысці з рэвалюцыйнага разумення пытанняў. Яму здавалася, што рэвалюцыянер не павінен мець жаднае спагады. Усё, што побач рэвалюцыі, то, безумоўна, ніжэй яе па значнасці. Так Платон думаў праз доўгі час свайго свядомага жыцця. Дзеля рэвалюцыі ён ахвяраваў пачуццём кахання, пакінуўшы без адказу просьбу каханай дзяўчыны не выязджаць на падпольную працу пры немцах. Дзеля ідэі рэвалюцыі ён забываў бацькоў, не ведаючы, як і што яны жывуць, як іх становішча пад палякамі. З гэткім жа пачуццём Платон падаў сваё рашэнне ў рэўкоме ехаць яму першаму. Але цяпер, калі прыйшоў дамоў, каб сабрацца ў дарогу, і застаў хворую маці адну-адзінюткую ў хаце; цяпер, калі ў муках болю старая застаецца без нікога, хто б правёў яе, можа, на смерць, - цяпер Платон мусіў крануцца ў непарушнасці сваіх думак. Набягалі навеі сумнення, з'явілася хаценне знайсці тую ці іншую аслабнасць у пазывах свайго рашэння ехаць. «А мо і назаўтра застацца? Няўжо нельга прапусціць і адной ночы? Часта ж бывае, што пры зборах трацяцца цэлыя дні. А ўсё ж становішча вытрымоўвае, як бы чакае. Ніхто не кажа, што так добра; гэта вада, гэта недастача. Але без гэтага не мінае. Ну, дазволіць, што я загадзя адзнаў гэта і не павінен быў папускаць свядома. Ды бываюць увагі на ўсё. Бываюць сур'ёзныя ўвагі. Вось гэткая ўвага стала і перада мною. Хто можа сказаць, што мною кіруюць буржуйныя забабоны? Хто асмеліцца западозрыць мяне ў няшчырай адданасці справе рэвалюцыі?»
Усё гусцей і гусцей апляталі Платона гэткія думкі. Зацягвалі ў сябе, як дрыгва, зачынялі яснасць сазнання.
Маці не сціхала балюча, а ўсё зацяжней ды зацяжней войкаць і ўздыхаць; штосьці неразборна выказвала да яго, а Платон не чуў. Яго свідравала пытанне: што сказаць мацеры, чым яе суцешыць і як апраўдаць свой ад'езд.
- Платон-он! - раптам пачуў ён у дваровым акне.
То быў Лукаш Цяўе...
Платон раптам азірнуўся да акна і, забыўшыся аба ўсім, што думаў, адказаў:
- Я! Іду вось!
І тут жа адзеўся ды намерыўся ісці. Але, зрабіўшы колькі крокаў да дзвярэй, Платон вярнуўся, падышоў да мацеры, зазірнуў ёй у твар і, бачачы, што яна нібы суцешылася крыху, падумаў: «Авось, можа, ды ёй лягчэй стане. Заскочу да Глытваў і папрашу каго-кольвечы зайсці пераначаваць». Падумаў так і выйшаў з хаты. Газніцу аставіў гарэць.
- Лукаш, - пазваў ён таварыша.
- Я тут! - азваўся Лукаш.
- Пачакай толькі крыху, я яшчэ... - папрасіў Платон і, стаўшы на прызбе, прытуліўся вухам да акна.
- Чаго ты прыслухоўваешся? - запытаў Платона Лукаш.
- Маці, брат, мая моцна занядужала; я вось слухаю, ці...
- Як! Калі? - пацікавіўся Лукаш.
- Сённека... Я прыйшоў з рэўкома і застаў яе лежачы... А тут яшчэ бацькі няма ўдому, і я не ведаю...
- Дык чаму ж ты так настайваў, каб ехаць? Як жа ты кінеш мацеру адну? Ці ж бы Тамаш, або Паўлусь, або Бэрка не паехалі?
Платон памаўчаў, стоячы на месцы: штосьці трымала яго ў двары, як прыкаваўшы да зямлі.
- Я і сам не ведаю, што рабіць, - спусціўшы колькі часу, сказаў Платон. - Не паехаць - здрадзіш рэвалюцыі, нарушыш дысцыпліну і... бачыш, як думаюць другія. А паехаць - можаш мацеру пахаваць... Каб то ведаў, што не так спешна - пераначаваў бы і заўтра...
- А мо ёсць каго папрасіць, каб пасядзелі каля мацеры? - спагадаў далей Лукаш Платону.
- Няма такіх... Вось хіба адны Глытвы; я ўжо думаў зайсці да іх... Хадзем...
Яны выйшлі з двара і павярнулі направа. На вуліцы было ціха. Толькі ў рэдкіх хатах свірэў агеньчык; большасць мяшчан спалі, каб заўтра з раніцы ісці на жнітво. Дзесь у канцы вуліцы бразчэла варта і свістаў свісцёл патруля.
Платон з Лукашом моўчкі прайшлі невялікі кусок, мінуўшы хат са тры.
- Чакай, Лукаш, я зайду да Глытваў: яшчэ не спяць, - папрасіў Платон таварыша, супыніўшыся ля чацвёртае хаты.
Лукаш прысеў на прызбе, а Платон пайшоў у двор.
- Я скора, - падаў з двара Платон і стукнуў дзвярыма.
Лукаш падняўся з прызбы і адышоў на вуліцу. «Цікавы ўсё ж гэты Платон, - разважаў ён, уваходзячы ў становішча таварыша. - Гэткае заблытанае становішча ў хаце, а рвецца, першым пражэцца адгукнуцца на прызыў. Вось дык натура! Пашукаць! Не раўня гэтым... Каб гэткіх ды больш! Го... Тады б можна было свет перавярнуць. Столькі пэнту, адвагі! Мне - дык проста пазавідаваць...»
Лукаш прайшоў некалькі разоў каля хаты Глытваў і зноў намерыўся прысесці на прызбе, як раптам пачуў:
- Лукаш?
- Я! - адгукнуўся Лукаш, рушыўся ісці.
- Дык едзем, брат. Прузына Глытвіха згадзілася дагледзець мацеру, - заспакоеным тонам выказаў Платон. - Добрыя, ведаеш, людзі, гэтыя Глытвы. Ніякія сваякі - а заўсёды адгукнуцца, калі трэба.
Яны спешным крокам пайшлі ўздоўж вуліцы. Якраз каля рэўкома Платон з Лукашом спаткалі Яўхіма. У цемнаце ночы ён пазнаў іх і абазваў:
- Таварыш Платон! Таварыш Лукаш! Гэта вы?
- Мы, - адказаў Лукаш, - а ў чым справа?
- Я спяшу па вас. Ужо прачакаліся. З паўгадзіны, як коні гатовы...
- Прачакаліся-а! Паспеюць, - адказаў Платон.
Усе ўтрох пайшлі ў рэўком. Слабое святло ў вокнах быўшай мяшчанскай управы, а цяпер рэвалюцыйнага кутка мястэчка, клала святляны нарыс акна на паламаныя платы гародчыка. Раз-поразу мігалася між акна чалавечая цень.
- Падводчык ужо нарыхтаваўся якраз, - выказаўся Яўхім, калі яны падышлі да рэўкома, - і ў канцылярыю не хоча зайсці; неадступна стаіць ля каня ды вас чакае.
Яны прайшлі між невысокага росту ў зімовай шапцы і паўшубку, з пугаю ў руках, чалавека, які штосьці парадкаваў на возе.
- Ці не вы паедзеце са мною? - запытаў ён, калі яны прайшлі ў двор і сталі паднімацца на ганак.
- Зараз, зараз, - адазваўся Яўхім і прачыніў у рэўком дзверы.
У рэўкоме Платон з Лукашом засталі толькі прыезджага таварыша з Тамашом. Прыезджы сядзеў пры стале на зэдліку, а Тамаш тупаў па хаце. Чутно было знадворку, як яны вялі аб нечым гарачую гутарку, але перарвалі яе ў тую хвілю, калі прачыніліся дзверы.
- Ну, вось і гатова. Зараз можна ехаць, - сустрэў увайшоўшых Платона, Лукаша і Яўхіма Тамаш. - А мы ўжо тут прачакаліся, думалі, што вы не прыйдзеце, - дадаў ён.
- Дарэмна думалі, - адказаў Платон.
- Ды не без рацыі, - уставіў Лукаш. - Платону зусім нельга ехаць.
- Чаму? - зацікавіўся прыезджы таварыш.
- А таму, што яго маці зусім хворая. На добры лад яго трэ было б замяніць другім. Я не ведаю, чаму гэта ён так упарта...
- Выбачай, Лукаш, - пераняў Лукаша Платон, - раз ужо ўсё вырашана - значыць, годзе. Рэвалюцыя не павінна цярпець ад таго, што ў мяне баліць што або ў сям'і якое няшчасце; мы мусім аддавацца ёй да апошняй мажлівасці.
- Я ведаю, толькі... у нас можна абысціся. Каб то які раптоўны выпадак, калі ўсім трэба станавіцца пад ружжо, тады, я разумею, не павінна быць ніякіх адгаворак... А ў нас справа ідзе ўсяго аб двух таварышах, каторых якраз ёсць мажлівасць выбраць, апрача цябе...
- Не, годзе, Лукаш, - настойчыва прамовіў Платон, - ты не разумееш становішча. Тут патрэбны людзі, не як людзі, а найболей сталыя, цвёрдыя і шчырыя рэвалюцыянеры. Хто не можа расстацца з самотным жыццём, з яго патрэбамі, той не патрэбен на адказным месцы. Кожны момант ён можа здрадзіць, і ад гэтага пацерпіць агульная справа. Вось што, таварышы! - абярнуўся Платон да ўсіх. - Я толькі аднаго прашу: няхай рэўком дапаможа маёй мацеры, калі з ёю будзе кепска. Хоць пакуль бацька вернецца з абозу.
- Тамаш, гэта я даручаю табе! - абярнуўся прыезджы таварыш да Тамаша. - Рэўком павінен узяць апеку над мацераю таварыша Гічкі. Таксама павінны пасобіць і бацькам таварыша Лукаша. На тваю, Тамаш, адпаведнасць... А цяпер - пойдзем, хлопцы. Ужо позна, а нам трэба раніцаю быць у павеце.
Усе разам рушылі ў дзверы.
У павеце Платон дастаў назначэнне ў Горадню. Некалькі разоў камітэт партыі абгаварваў яго кандыдатуру, то мерачыся даць працу ў валасным размаху, то ў павятовым. Перш пастанавіў паслаць Платона ў Слонім, разам з Лукашом, а пасля гэта перарашыў і спыніўся на Горадні. Недастача работнікаў і вялікая патрэба ў іх заставілі камітэт пашкадаваць Платона для павета. Ды к гэтаму яшчэ прывёзшы яго таварыш даў пахвальны водзыў аб Платоне як разумным чалавеку і, галоўнае, як шчырым рэвалюцыянеру, адданым камунізму таварышу.
Атрымаўшы гэта назначэнне на другі дзень па прыездзе ў павет, Платон быў вельмі палішчаны гэтым высокім давер'ем да сябе з боку вышэйшае ўстановы партыі. Думкі і клопат аб хворай мацеры, з якімі ён выязджаў і аб чым несупынна паведваў ехаўшым з ім таварышам, разрэдзіліся, аслабелі ў сваёй натужнасці і пачалі згладжвацца. Платону сталі малявацца розныя планы яго наступнай работы, зарадзіліся вялікія казачныя самазаданні. Горадня з губернскім размахам работы, новая, амаль не пачатая глеба для рэвалюцыйнага будаўніцтва, самы характар яго ў гарадскіх абставінах узнімалі Платона да натхнення. Ужо не было ніякага сумнення ў сваіх сілах і здольнасці. Шырокае поле абяцала выявіцца ўсёй яго шчырасці, усяму пэнту і гарачнасці, для якіх малы быў размер местачковае працы. Платон з усёй палкасцю хапіўся за сваё назначэнне, цешыўся і разам баяўся, каб якія-колечы староннія выпадкі не паперашкодзілі яму яго ажыццявіць.
З гэтае прычыны Платон на другі дзень пасля пастановы камітэта не дбаў ні аб чым, толькі б хутчэй выбраць усе належныя паперы і рушыцца ў дарогу. Не снедаўшы, пасля маласоннай, патрачанай на разважанне і планаванне прадстаячае працы, але памятнай для яго ночы, Платон пабег у камітэт за мандатам. Каля дзвюх гадзін прамарудзіў там, пакуль сабраў патрэбныя подпісы. Пасля з мандатам пайшоў за харчамі і грашыма на дарогу. Дзеля гэтага таксама змарнаваў каля трох гадзін. Утаміўся, аслаб, пазлаваў на многіх і з многімі паагрызаўся.
Пасля свайго назначэння Платон яшчэ шчырэй пачаў глядзець на абавязкі рэвалюцыянера і каразлівей адносіцца да іх. Калі раніцай ён і мог дапусціць некаторую няспешнасць, то цяпер яму кожная хвіліна, кожны міг важыліся на кошт золата. Чакаючы подпісу мандата ў канцылярыі камітэта ці просячы харчоў, гневаўся на кожнага таварыша, хто не па-ягонаму варушыўся за работаю. Дынамічнасць, рухавасць, якія даходзілі ў яго да нервовасці, Платон хацеў бы перадаць кожнаму, з кім даводзілася яму мець справу. Ён разлічваў ноччу, што яму прыйдзецца патраціць на выбарку дакументаў і ўсяго іншага для камандзіроўкі, ну, гадзіны дзве - не болей. А тут аказалася страта цэлага дня! Гэта вельмі яго абурыла. Платон не хацеў супакоіцца і казаў сам сабе: «Ну, я не так наладжу работу ў сябе! Яна пойдзе ў маім ведамстве, як машына. Дзе што намерыцца мітрэнжыць яе ход - тое выпеку агнём. Тут мусіць быць рэвалюцыйная рашучасць...»
Гэту сваю самаўцеху Платон пераліў у настойную рашучасць, калі выведаў на станцыі чыгункі, што прапусціў цягнік, з якім меўся ехаць. Ён адышоў з эшалонам чырвонаармейцаў якраз у той час, калі Платон тырчэў за харчамі. «Навошта яны мне былі, - наракнуў Платон сам на сябе. - Гэта ж - ах! - шкурніцтвам пахне! Нельга мне гэтага... дараваць... Сказаць сорамна! Там кожная хвіліна дзесяткі жыццяў каштуе, а я тут за кавалак хлеба і фунт цукру дні трачу. Навошта ўсё гэта? Нашто тая валакіта? Два дні чакаць! Два дні - гэта ж вечнасць... Ці ж магчыма іх так карысна ўжыць, як то б я зрабіў у Горадні?»
Ад ахапіўшай яго зласлівасці Платон не мог крануцца з месца і з гадзіну стаяў на станцыі. Глядзеў то ў адзін, то ў другі канец чыгункі, кідаў узрокі за лес, за горы, змяраў запасныя пуці - усё шукаючы цягніка ці хоць бы дыму, які б сведчыў, што гэты цягнік дзе-кольвечы гатуецца да адыходу. Некалькі разоў дапаўняўся ў каменданта станцыі, ці праўда, што чародны выйдзе толькі праз дзень. Змяраў у думках адлегласць да Горадні, думаючы пра коні... У гэткім неспакойлівым, парушаючым настроі Платон адышоў ад усяго на свеце: як бы ўвесь свет жыў для яго ў Горадні - не той, бач, што была на соткі вёрст ад яго, а ў той, дзе будзе ён наладжваць сваю рэвалюцыйную працу. Каб у гэты момант хто асмеліўся сказаць Платону, што адна асоба наогул мала пасобіць у справе супольнай творчасці, то ён знарок, насупроціў філасофіі марксізма, крычаў бы настойна, што яго асоба як шчырага рэвалюцыянера не роўна другім. Сказаў бы і падмацаваў гэта многімі прыкладамі з свайго багатага жыцця...
К вечару, спусціўшы гадзіны тры пасля звароту са станцыі, Платон патрошку супакоіўся. Усё роўна яго абурэнні траціліся задарма, як гаснуць іскры ў паветры. Колькі ні злуй, колькі ні нервуй - цягнік пойдзе толькі на другі дзень. «Як жа быць з гэтым часам?» - выявіў сабе Платон паспелую ўнутры, падбіваўшую яго на абурэнне, думку. І толькі крануўся таго, як яму будзе правесці вольным да ад'езду час, як раптам, быццам хтось жывасілам яму паднёс гэта, Платон ахапіўся ўспамінамі аб хворай мацеры. Ён здрыгануўся ад гэтае балючае раптоўнасці, хапіўся рукамі за голаў і чуць не ўскрыкнуў - ні то ад сполаху за лёс мацеры, ні то ад радасці, што ў яго асталося столькі вольнага часу, каб можна было і наведаць яе. Як і што сталася з мацераю за гэтыя два дні? Ці выздаравела яна, ці яшчэ ляжыць хвораю? Калі ляжыць, то як там са жнівом? Пэўна, жыта пераспела, паклалася ды травіцца гавядаю? Каб жа бацька вярнуўся, то яшчэ б паўбяды, а то, можа, і яго няма. Што ж тады яна будзе рабіць? Ні аставацца ўдому, ні ехаць?
Гэтыя трывожныя пытанні вострымі мячамі праразалі Платонаву душу, як расплаўленае жалеза, капелькамі падалі ў яго сэрца. Хвіля ад хвілі ён трапятаўся ўсёй істотаю ад нейкага балючага ўздрыгу, натужваў думкі, кідаючы іх праз дваццаціпяцівярстовую адлегласць у сваё мястэчка і ловячы выабражэннем выгляд вобраза свае мацеры. А поруч з гэтым настойная, неўкантактоўная прага як найхутчэй апынуцца каля яе гнала яго ў дарогу. Платону не ішло ў голаў ні аб ядзе, ні аб некаторых яшчэ не вырашаных справах, звязаных з яго назначэннем. Паспяшаючы, як перад трывогаю якою, ён аднёс паёк, атрыманы на дарогу, да Лукаша і, не хочучы пытаць падводы, пехам пусціўся дахаты.
Платон не ішоў, а бег усю дарогу. Не аглядаўся назад, не лічыў слупоў ад тэлеграфа. Уваходзіў у ляскі і пералескі, не прымячаў ні ценю, ні дрэўцаў. Спатыкаў фурманкі ці пешаходаў, бадай іх не заўважаў. Вёскі, якія стаялі пры гасцінцы, не прыкмячаліся яму. Праз увесь час, пачынаючы з павета, Платон бачыў перад сабою жоўты пясочак ці засохшую гліну гасцінца. Апусціўшы вочы, ён выбіраў гладчэйшыя мясціны і, як заведзены калаўротак, мянціў нагамі. Тулавам падаваўся ўперад і матаў праваю рукою, як бы разганяючы паветра, каб лягчэй было ісці, каб скараціць дарогу. Часта дыхаў, але ўсё яшчэ недаволіўся скорасцю хады. Платон глядзеў на час, і яму кожная хвіліна здавалася днём, а то і больш.
Прайшоўшы палову дарогі, ён страціў каля дзвюх гадзін, а яму здавалася, што дарога адняла ў яго больш за паўдня. А чым бліжэй падыходзіў да свайго мястэчка, тым час здаваўся даўжэйшым, і руплівасць узмацоўвалася. Пачало паколваць у баку, і тысячамі іголак парола ў пяткі ног, па скронях твару беглі рагі поту, убіраючы ў сябе пыл і робячы брудныя пасачкі на шчоках. Але Платон не зважаў, ды не мог ён зважаць, бо ўсе думкі прыбрала да сябе хада, і ім не было мажлівасці адвярнуцца на другое. Уперадзе яго, як маглі захапіць апушчаныя пад простым кутам вочы, стаяў вобраз мацеры, цёмны, невыразны, які бег ад яго, уцякаў і, уцякаючы, цягнуў яго за сабою.
Толькі на краі свайго мястэчка, пры карчме Міселя, а шэрай гадзіне Платон адняў ад зямлі вочы і агледзеўся, дзе і што ён. Тое, што нарэшце ён быў дома, зусім недалёчка ад хаты, усё ж не завесяліла яго і не спыніла ў разгоне. Платон спяшыў роўным тэмпам, дзівячы стрэчных мяшчан.
У пяць хвілін ён перайшоў Прадоўжную вуліцу і апынуўся каля хаты. Павярнуў у двор, акінуў яго поглядам, шукаючы адзнакаў бацькавага прыезду, і, не знайшоўшы іх, зразу ж спусціў гэта з думак і кінуўся ў дзверы.
Ужо ў сенцах Платон пачуў ажыўленую гутарку ў хаце. Яго сэрца забілася мацней і балючай; ахапіў жар, зараіліся страшныя мыслі. «Ці не якое няшчасце з мацерай?» - мігам устала перад ім вострае жудаснае запытанне. Ён не чуў, як адчыніў дзверы ў хату і пераступіў парог.
- Вось і Платон! Якраз у пору! - сустрэў яго голас Кандрата Плота. - А маці ўжо думала, што ты і не наведаеш.
Некалькі жаночых галасоў падмацавалі яго словы.
- Чаму, што? - запытаў Платон, шукаючы вачыма маці.
Юзя, якая сядзела на палку ў запечку, раптам загаласіла наўзрыд.
- Мама, мама, чаго вы? У чым рэч? Вам цяжка? Вы... Даруйце, што не застаўся, я мусіў ехаць, я павінен быў ехаць... - кінуўся яе суцяшаць Платон.
- Платонка-а мой, сынок мой. Мне мо і нічога, я буду жыва... Але... На-ашага бацькі-ы няма ўжо-о. Памёр пад Ваўкавыскам ад тыфусу... Вось Кандрат сам бачыў... Што ж я цяпер буду адна рабіць?.. Хоць ты не едзь, хоць ты... Нашто табе больш за ўсіх...
Юзя не магла выгаварыць і апусцілася на пол, стукнуўшыся моцна локцем аб печ.
Платон не мог падтрымаць яе. Цяжкая жаласць раптам спаралізавала ўсе яго сілы. Ён апусціў моўчкі голаў і спагадліва праказаў:
- Вось табе і раз!
1923