— Злодзей ты, злодзей! Шэльма ты, шэльма! Да чаго ты мяне давёў! Ах, закляты!
І Аўдоцця палажыла на стол асадку, падперла рукою бараду і пачала думаць. Бледны, змучаны яе твар выказваў сабою тыя мукі яе душы, якія Аўдоцця перажывала за астатнія два гады: бач, з таго часу, калі яе гаспадар, Хірысон, пакінуў ёй пісаць з Амерыкі, адрокся ад яе і, як перадавалі, сышоўся там з нейкаю другою кабетаю... З упалых вачэй Аўдоцці каціліся па яе бледных шчоках адна за адною, зліваючыся, буйныя, як каралі, чыстыя слёзы, росячы сваёю цёплаю вільгаццю яе кашульку.
Алеська, васьмігадовая дачушка Аўдоцці, замораная, пакрыўджанай сіроткаю сядзела супроць мацеры, сачыла ўвесь час за ёю ды ўсё мерылася плакаць.
— Сціхні, дачунька мая, сцешся, любка,— супакойвала Аўдоцця дзяўчынку,— пайдзі лепш, родненькая, паглядзі, дзе нашы Сёмачка з Еўкаю. Пайдзі, котка мая.
Але Алеська не адыходзіла ад маткі, мэрам бы баючыся яе адну пакінуць.
— Ах, ах, што мне болей яшчэ яму напісаць? — папытала сама ў сябе Аўдоцця, гледзячы на дачушку.
Алеська пацягнула плечыкамі і адразу ж адказала:
— Напішы, матулька, што я лічу яго нашым згубіцелем, катам нашым.
Аўдоцця, нярадасна ўсміхнуўшыся, мэрам бы згадзілася з дачушкаю, і трасучаю рукою вывела на бруднай паперы высокімі, крывымі літарамі прадыктованыя Алеськаю словы. Вывела іх, паглядзела на паперу, падумала крыху і паднялася з месца.
— Што, ці ўжо скончыла пісаць, мама? — запыталася Алеська.
— Не, дачушка, я яшчэ не скончыла, я так адхілілася,— адказала Аўдоцця дзіцяці.
У гэты момант пачуўся бразг дзвярыма, Аўдоцця хутчэй хапіла са стала недапісаны ліст і сунула яго за пазуху, пасля адвярнулася, села на ўслоне і стала чакаць.
Хвіліны праз дзве ў хату ўвайшла Паруля, Аўдоцціна маці, старэнькая, маршчлівая, але яшчэ рухавая бабуля.
— Добры вечар, дачушка! — прывіталася яна.
— Вечар добры! — адказала Аўдоцця,— прысядзьце, вось,— падаючы зэдлік, папрасіла яна,— вы так замарыліся, няблізкі свет ідучы сюды.
— Але, дачушка, такі дужа стамілася. Вядома, старасць сваё бярэ,— охаючы і крэкчучы, казала Паруля і прытым нядужна прысела на зэдлік.
Села і глыбока ўздыхнула.
— Ну, што добрага чуваць у цябе, Аўдоцця? — запытала Паруля.— Мо часамі Хірысон піша што?
— Не, мамачка, нічога не піша, хай яго горліца зарэжа — прападаць мне даводзіцца з-за яго.
Уваччу маладзіцы паказаліся слёзы.
— Мама, не плачце,— папрасіла мацеру маленькая Алеська і сама заплакала.
— Сціхні, мая котка,— суцешыла яе Паруля.
— Калі бо наш татка вельмі брыдкі. Мы з мамаю пісалі яму ліст, і я дапісала, што ён — згубіцель наш.
— Ліст пісала? Аб чым жа хаця? — з цікавасцю запытала Паруля ў Аўдоцці.
— Ой, мамачка, я ўжо і сама не ведаю, што яму пісаць. Няхай ён там голаў сабе падверне, гадзіна заклятая! Гэта ж не жартачкі, да чаго ён давёў нас... Хоць з голаду прападай. На вошта падобны сталі дзеці... Людзі смяюцца, гавораць усяк, калі ты стараешся здабыць кавалак хлеба тым ці іншым спосабам... Людзям няма жалю, а баўтаць языкамі — дык з любасцю.
Заламаўшы рукі, Аўдоцця заплакала. Паруля, гледзячы на дачку, таксама заслязілася і выцерла падолам каравага фартуха запалыя вочы.
Тым часам на дварэ цямнела. Апошні промень сонца знік з хаты, дзе па кутках пачаў туліцца шэры змрок.
— Алеська, Алеська,— абярнулася Аўдоцця да дачушкі,— пайдзі, мая котка, пашукай дзяцей, а то яны, небаракі, цэлы дзень не еўшы. Пайдзі, дачушка.
— Добра, добра, мамачка,— пралепятала дзяўчынка і хутка выкацілася з хаты, моцна стукнуўшы дзвярыма.
— Аўдоцька, Аўдоцька! — праз плач вымавіла матка, азірнуўшыся па хаце,— скажы ж мне, дачушка, ці то праўда, што аб табе людзі балхвяць, нібыта ты... дачушка, мужчын да сябе прымаеш? Скажы мне, дачушка, ці не злыя языкі распускаюць пра цябе гэтыя чуткі? Ах, напускаюцца бог і людзі!
Аўдоцця ўздрыганулася ўсім целам, рухава захадзіла па хаце і не ведала, што адказаць мацеры: сазнацца — не казала сумленне, а стаіцца — таксама балюча. Памаўчаўшы нейкі час, Аўдоцця рашыла ўсё-ткі схлусіць і сказала мацеры:
— Мамачка, усё — адна брахня. Плюньце ў вочы таму, хто будзе брахаць вам аб гэтым. Гой, ды якія ж заразы ёсць у нашым мястэчку! Вочы б павыколвалі табе, каменнямі б закідалі, каб прымелі. І завошта яны на мяне накідаюцца? Што я ім дрэннага зрабіла? Ці я мяшаю каму, ці стаю папярок дарогі?
— Ды яно ж так, Аўдоцька, ужо свет такі. Сочаць за табою, як за злодзеем... Трэба, дачушка, так жыць, каб ніхто і падкалупіць не мог нічым...
Аўдоцця не магла далей нічога сказаць: яна паківала галавою, моцна і глыбока ўздыхнула і паглядзела ў акно.
— Што, няма дзяцей? — запытала яе Паруля.
— Няма. Прыйдуць зараз... Яны і ўпоцемку патрапяць... Пэўна і вам, мама, прыйдзецца ісці, пакуль яшчэ зусім не сцямнела. Пакуль заклыпаеце памаленьку...
Паруля мэрам бы і забыла, аб чым толькі што размаўляла з дачкою, і рухава паднялася з месца.
— Але, але, Аўдоцька, я пайду-такі,— вымавіла яна і зазірнула ў акно.— Ой, ды ўжо ж зусім цёмна на дварэ,— дабавіла яна і рухава выйшла з хаты.
Аўдоцця правяла мацеру на вуліцу, папрасіла яе наведацца ў нядзелю і, узяўшы на рукі клыпаўшага да хаты разам з Алеськаю Сёмачку, вярнулася з дзецьмі ў хату.
У хаце было зусім цёмна. Аўдоцця засвяціла газнічку. Маркотным, смуглым святлом асвяціла яна хату, пусціўшы па сценах чорныя лахматыя цені.
— Вось і святло, вось і святло, мае вы маленькія дзеткі,— ні то прапяяла, ні то прамовіла да дзяцей Аўдоцця.— На, пазабаўляйся з Сёмачкаю,— абярнулася яна да Алеські,— а я пашукаю што-кольвечы з’есці вам.
Аўдоцця падышла к печы, адчыніла засланку і вынула два маленькія гаршчочкі.
— Вось, наце, ешце! — выказала яна, падаючы дзецям адзін гаршчочак з трыма лыжкамі ў ім і па кавалачку хлеба.
Згрудзіўшыся каля прыпеку, дзеткі прагна пачалі ўвіхацца з гаршчком, мэрам яны тыдзень нічога не бачылі ў вочы.
Праз некалькі хвілін гаршчочак апусцеў, а ад хлеба асталіся макавыя крошкі.
Сама Аўдоцця нічога не ела.
— Ну, укладайцеся, дзеткі,— прыказала яна, узяўшы меншае і палажыўшы яго ў запечку ў нейкіх брудных пыльных лахманах. Старшыя паслухмяна паўскоквалі на пол і спакойна ўлягліся абапал свайго браткі... Аўдоцця абцерла лаву, прысела тварам да газніцы і, дастаўшы з-за пазухі недакончаны ліст, прыладзілася на прыпечку яго дапісваць.
— Як жа яму канчаць? Якое слова ўставіць, каб яго там, заклятага, яно праняло наскрозь?.. Але ж ці кране ўжо тую прадажную душу хоць што! — падумала яна сама сабе і зараз жа прынялася адшукваць у памяці тых ці іншых слоў. Адно за другім, цэлаю чарадою завіліся яны ў Аўдоццінай галаве, мэрам просячыся кожнае адбіцца на паперы. Аўдоцця вылучыла некаторыя і ўжо прыгнулася над прыпечкам, каб пісаць, як раптам у акно хтось застукаў. Аўдоцця міжвольна схамянулася, але хутка супакоілася і падбегла да акна.
— Хто там? — запытала яна.
— Я... Я... Лукаш... Пусці, Аўдоцця, пусці-ы!
— Табе чаго?.. Ці ж не сорамна, звечара...— упікнула яна прыцішаным голасам.
— Пусці, пусці, Аўдоцця, я... з грашыма... Я... я тры рублі прынёс... і за старое расплачуся...— данёсся з двара просячы голас.
Аўдоцця адхілілася ад акна і ўзрадавана прагаварыла: «Тры-і-ы! рублі-ы! Тры рублі! Гэта ж на два тыдні жыць з дзяцьмі!» — і рухава, не думаючы больш нічога ні аб чым, кінулася ў сенцы, адчыніла дзверы і пазвала:
— Ну, ідзі! Ідзі, ну, Лукаш...
П’янаваты, але цвёрды на нагах, хутка апынуўся ў сенцах здаровы, грубы чалавек.
— Аўдоцця, дзе ты? — запытаў ён, не бачачы Аўдоцці.
Яна не адказала, але стукнула засаўкаю.
Лукаш, разняўшы рукі, зрабіў колькі крокаў на стук і абмацаў Аўдоццю.
— Пачакай, чаго ты...— хацела штось выказаць яна, але Лукаш аберуч прыцёг яе да сябе, пераняўшы гутарку, пачаў заблутана, адрыўна прасіць...
А ў яго кішэні звінела серабро.
1918