Ужо зусім звечарэла, калі Зося прывяла з пашы каня... На вуліцы было цемнавата, але жыццё і не думала заміраць: на прызбах там і сям сядзелі мужчыны і бабы, ведучы рэзвую гутарку, у якой часта прабіваўся вясёлы і бесклапотны смех, жарты і выгукі. Сярэдзінай вуліцы доўгім цугам пляліся з пашы худыя, дробныя і панурыя кароўкі; хутка мчаліся мізэрныя, тонкія, замораныя свінні; збіўшыся гуртам і спалохана азіраючыся, падскаквалі галабокія стрыжаныя авечкі. Вуліца курэла ад пылу. Рык кароў, рохканне свіней і мэканне авечак і тут жа несціханы крык дзяцей, якія не лепш, як авечкі, таўкліся па вуліцы, запыленыя і мурзатыя, ганяючыся адно за другім — усё гэта яскрава сведчыла аб рэзвым, віруючым жыцці ў закінутым у глуш мястэчку Сілцах.
Завёўшы каня на прыгумень, Зося барджэй забегла ў хату, каб перакусіць, вымерхаўшыся за дзень; і вось, толькі яна пераступіла парог, як раптоўна з хаты настрэчу ёй кінулася яе малодшая сястрычка, пілявая замурзаная Тэкля, і, падаючы ёй ліст, пралепятала:
— Вось табе, Зоська, ліст прынёс паштальён, яшчэ з самага ранку. Я хаваю яго, нават і маме не паказала.
Зося, нічога не кажучы, спрытна выхапіла ліст з рук сястрычкі і, забыўшыся нават пра яду, вярнулася назад у сенцы.
У сенцах яна скінула з сябе старую пашарпаную світку, парудзелыя шкарбаны і зблеклую шаліноўку, узяла на століку газніцу, якая заўсёды стаяла ў сенцах пад рукамі на ўсякі неспадзяваны выпадак, запаліла яе і, прысеўшы на ўслоне, далікатна і з нейкаю трывожлівай асцярогаю абадрала з самога беражку руды, прымяты канверцік, дастала адтуль скрэмзаную гранатавым атрамантам паперачку і пачала чытаць.
«Даражэнькая, любая Зоська, — гэтак пачыналася пісацца ў лісце, — кожны дзень... што я кажу... нават кожную гадзіну я імкнуся ў сваіх думках туды, да цябе, на кнею свайго роднага мястэчка Сілцоў... Твой мілы мне і бязмерна дарагі вобраз неадходна лунае перад мною — а дзе я ні павярнуся, а куды я ні азірнуся... Цэлымі днямі, карпеючы ў фабрыцы і чуючы несціханы шум і грукат машын, я ўспамінаю, як ты, разам з другімі сілцоўскімі дзяўчатамі, ездзіла на поле і з поля пасля ворыва ці баранавання, і заўсёды вясёлая ды жыццерадая, з гасцінна адкрытымі вачыма, з лёгкім маладзістым ружам на светлым пекным твары... Каханая Зоська!»
Зося адхілілася ад ліста, глыбока і зацяжка ўздыхнула, ап’яненая наляцеўшымі з скульсьці радаснымі думкамі і настроямі, пачакала крыху ды падумала і здаволеная лісліваю, але і мілаю Рыгоравай (а ліст быў ад яе каханага Рыгора Нязвычнага) пахвальбою, злёгку ўсміхнулася і ўзялася чытаць далей:
«Я гэтак прагну дамоў, так ірвуся на радзіму, жадаю пабываць у Сілцах, што проста не ведаю, як дачакацца тэрміну, калі... Ведаеш, бок, Зося, гэта ж на чэрвень месяц я маю быць дома: мяне пускаюць на цэлых пяць тыдняў на пабыўку, у госці, і я... я ўбачуся з табою, даражэнькая Зоська»...
Прачытаўшы гэта, Зося весела завярцела галавою, прыжмурыла вочы і ўчуткі, не стрымаўшыся, праказала: «Ах, як жа было б добра! Няўжо я ўсяго гэтага не сню? Ой, прыйдзі ты скарэй той чэрвень месяц».
Гук яе слоў данёсся ў хату, дзе знаходзілася Тэкля. Дзяўчынка, пачуўшы Зосіны словы, падбегла да дзвярэй, ушчыніла іх крыху і запытала:
— Чаго хочаш, Зоська? Ты мяне клічаш?
— Нічога не хачу... І цябе не клікала, — вырачылася Зося на сястрычку, не адварочваючыся ад ліста.
«...Так вось жа, — пісаў пад канец Рыгор, — чакай мяне напэўна, Зоська, на чэрвень месяц — я прыеду. А тым часам, бывай здарова і шчасліва. Жадаю табе ўсяго найлепшага ў тваім жыцці. Шчыра цябе вітаю і цалую. — Твой Рыгор».
Дачытаўшы да канца ліст, Зося вярнулася зноў да пачатку, паглядзела на першыя словы, пачакала з хвілінку і прынялася паўторна чытаць, ужо выгаварваючы многія словы ўчуткі. Чытаючы, яна запамятавала, што час быў позні, і жыццё на вуліцы пачало глухнуць; пра яду яна таксама забылася. Гэты ліст ад Рыгора, якога Зося чакала ўжо цэлы месяц, так зарадаваў яе, што, апроч ліста, ёй, здавалася, больш нічога не трэба было на свеце...
— Ах! — раптам прагукала Зося. — А тая ачамера, бадай, зноў скора прыпляцецца. Эх, як ён мне адвароцен, гэты Васіль, бач. Няма на яго ніякае пагібелі: не адчапіцца, ды годзі. І чаго ён, немач яго ведае, ушалопаў сюды швэндацца, чаго? Ні сораму, ні брыдкасці за сабою не чуе...
Але Зося не паспела дасягнуць да канца свае рассуды, як чыйсьці гоман на дварэ, якраз ля дзвярэй, перабіў яе. Зосі паказалася, што то няйначай як Васіль з яе бацькам гамоніць. Не хочучы спаткацца з імі ў сенцах, яна хутчэй схапіла са стала ліст, згарнула яго ў некалькі столак і схавала за пазухай, сама ж затушыла газніцу і ўскочыла ў хату.
— Зоська, га, Зоська, вунь Васіль да цябе ідзе; пераадзенься хаця, — стрэла на парозе Зосю Тэкля.
— А табе якое дзела! Яшчэ, бок, што. Не мела чаго рабіць. Шышка вельмі вялікая Васіль, — недавольна адказала Зося і занырпаліла ў мыцельніку, каб чаго знайсці перакусіць.
— Тэкля, ці не аставілі мне чаго-небудзь з’есці? — лісліва абярнулася яна да сястрыцы.
— Пачакай крыху, паспееш, вымерхалася вельмі; вось увойдуць у хату мама і будзем разам вячэраць.
— А дзе ж тая мама?
— На дварэ, вунь, зараз увойдуць.
Не чакаючы, аднак, пакуль увойдзе ў хату маці, Зося напала ў коўшыку на кусочак сала, адламала яшнага блінца і ўсмак пачала аплятаць.
Не больш як праз пяць хвілін у хату ўвайшлі: Зосін бацька, здаровы, чорны і смуглы, але яшчэ малажавы мужчына. З расчэсанымі на прадзел валасамі, ён быў адзеты ў чыстую крамную картовую жакетку, у
гэткія ж самыя порткі, выпушчаныя праз халявы элегантных, лакіраваных ботаў, з густымі, як у гармоніку, складкамі, работы самага лепшага майстра ў Сілцах — Самуся Пыця. Рэзвы, з патайнаю хітрасцю ды пранырлівасцю, Мікола Прыдатны быў вядомы на ўсю воласць.
Услед за ім пераступіў парог Васіль Бераг, малады і моцны, але нехлюяваты, сутулы і касы, з лёгкім рабаціннем на белым пляскатым твары, хлапец, сын Янкі Берага, аднаго з сілцоўскіх багацеяў, памёршага некалькі гадоў назад ад тыфу і пакінуўшага свайму адзінаму сыну багатую спадчыну. У канцы за імі ўвайшла Марта, маці Зосі, трывалая, карчукаватая, але рухавая і вёрткая кабета, гадоў так пад трыццаць пяць — сорак, з поўным чырвоным тварам і з непамерна пукатымі грудзьмі ды шырокім крыжам; нібы заведзеная машына, яна бесперастанку лепятала, ушчаўшы яшчэ з надворку. Сваім лепетам Марта ажывіла хату.
— Няхай бы ты хаця троху пададзелася. Эх, эх, неахайніца ты, як я бачу! — вырачылася яна на Зосю, убачыўшы яе ў тым адзенні, у якім тая пасвіла каня. — Вось жа не бачыш хіба, што ў цябе пад бокам хлапец, як золата: чысценькі, акуратненькі, ажно міла падзівіцца на яго, — паказваючы пальцам на Васіля, дабавіла Марта і пры гэтым жартоўна падмігнула яму праназаватымі вачыма, ажно той не ўцярпеў і ўхмыльнуўся.
Гледзячы на яго, стала весела і Міколу, які, скора ўвайшоўшы ў хату, барджэй хваціўся за люльку і перасыпку тутуню з пачка ў капшук.
— О, братан Васіль! — весела загаманіў Мікола, не вымаючы люлькі з зубоў, — каб табе ды бог памог дастаць такую бабу, як мая Марта, ніколі б не загінуў бы... Салдат — не баба... Дачка — тая ўжо зусім інакшая, не тое.
— Вось годзі хаця балхвіць ліха ведае што, — незадаволена адсекла гаспадару Марта,— яшчэ хаця толькі каб наша Тэкля пайшла па Зосі, то я б нічагуткі не жадала б... А то...
— Та, ша, ша, ша! я ж ніякай ганьбы на Зоську не ўскладаю, — струсіў Мікола, перацяўшы жонку на слове.
— Вось, будзе вам сварыцца, а то за мяне ды гатовы яшчэ за чубкі ўшпіліцца. Клопат вам вялікі аба мне; якая ўжо ёсць — такой і добра будзе, — упікнула бацькоў Зося, стоячы пры стале.
Васіль маўчаў: яму неяк ніякавата было слухаць чужую спрэчку, і ён, нібы не звяртаючы на яе ўвагі, паважна і самавіта праходзіў па хаце то ўперад, то ўзад, выводзячы сабе пад нос нейкую зацяжную няроўную мелодыю. Час ад часу ён падымаў к столі галаву, азіраў сцены, карціны, якімі быў убраны ўвесь покуць і дзве сцяны, ад траму адна і да першай бэлькі — другая, дваровая. З столі ён апускаў вочы кнізу і пазіраў на стол, а адтуль — на твар Зосі, — малады, свежы і жыццерады. Яму, Васілю, вельмі хацелася сёння перакінуцца з Зосяю хоць некалькімі словамі, выказаць імі тыя думкі, якія ён бярог для гэтага ўжо многа часу і ўсё не меў выпадку, а то і не асмельваўся іх выказаць. Любячы Мікалаішку (так празывалі Зосю ў Сілцах) моцна і горача, як можа толькі любіць чалавек з яго розумам, з яго палажэннем, Васіль мучыўся ўвесь час адным: яму ўсё думалася, што Зося яго зусім не кахае, а калі зрэдку і сустракаецца, а стрэўшыся перакінецца некалькімі словамі ці пройдзе крыху, то гэта ўсё так сабе, па далікатнасці толькі; сэрца ж яе ляжыць зусім к другому: к таму, як відаць, «гарадскому жуліку і арыштанту» Рыгору Нязвычнаму. Ён ужо ад многіх чуў, што Зося з ім абменьваецца лістамі, што заўсёды забегвае да Стэпы, яго мацеры, каб праведаць аб ім; ды нават заўсёды апроч гэтага, і з ім, Васілём, у гутарцы яна нізвання не саромеецца ўспамінаць яго самага большага ворага. І гэта ўсё так прыкрыла Васілю, так мучыла яго, што ён не ведаў, якімі б лекамі збавіцца ад гэтай хваробы...
«Ах, ах, — пачасту раздумваў ён, — хай бы яго там якая немач прыдушыла, каб ён не мог ужо вярнуцца сюды і чмуціць болей Зосю... Або... не... каб як, здаецца, яе бацькоў падбухторыць, то яны б яе скора аднадзілі б ад яго... Толькі, апроч усяго, дзівуе мяне адно: і што гэта за дурасць найшла на дзяўчыну? Хіба ж яна нічагуткі не разумее і не бачыць той велізарнай розніцы, якая ляжыць паміж мною і тым галяком, збегляцом тым?.. Але — нічога: бацькі яе хітрыя і, як бачу, бацька крута схілены к таму, каб яна іначай думала».
І цяпер, тупаючы па хаце, ён у соты раз перадумваў блытаныя, неразгаданыя свае думкі... Нешта нашэптвала яму, каб ён асмеліўся і пазваў Зосю выйсці на вуліцу, прысесці дзе на прызбе ўдваіх і расказаць ёй усё тое, што сабралася ў яго на душы, вылажыць усе свае тайны; але нейкая нясмеласць, нейкая цёмная, дзіцячая баязлівасць стаялі папярок і нахабна стрымлівалі яго рашэнні, прасцерагалі ад лішняга давер’я да Зосі.
І няведама, чымсь бы і як усё гэта скончылася: пазваў бы ён Зосю сам ці яна б мо намякнула яму сама, а мо і ні ён, ні яна не абазваліся б словам, і з яшчэ большаю пустэчай у душы прыйшлося б Васілю моўчкі пакінуць хату Прыдатных, каб — як на тое ішлося — не Марта, каторая трапна ўсё вывела на новую дарогу.
— Зося, га, Зося! — абярнулася яна к дачцэ. — Вось на, бяры, скарэй павячэрайма да выйдзі сабе крыху на вуліцу пагуляй; толькі адно, дачушка, не баўся, а то заўтра з рання трэ будзе ехаць пазябліць у Лагорах ганоў з чацвёра папару...
— Ды не рупся ўжо так аб папары: я і сам здужаю зрабіць гэта,— умяшаўся Мікола.
— А ў вас хіба яшчэ не пазяблены папар? — ні то здзіўлена, ні то са скрытаю ўсмешкаю праказаў Васіль. — А я паспеў ужо ўсё скончыць; цяпер толькі скарэй бы тая касьба падыходзіла...
— Ну, ты, вядома, як рупны ды старанны гаспадар, ды яшчэ пры тым малады і здаровы хлапец, а мы... што нам раўняцца, — з гэткаю самаю думкаю адказаў Мікола, і ўпічліва-калючая ўхмылка зрабіла плыценькую маршчынку на яго гладкім пукатым ілбе.
Зося таксама спатайку ўхмыльнулася і, каб Васіль не прыкмеціў гэтага, апусціла галаву к зямлі, быццам чагось шукаючы, потым барджэй адбеглася ад стала і кінулася к вулічнаму акну.
— Вунь дзяўчаты ўжо гуляюць у Прахора на прызбе, — праказала яна, угледзеўшы, што на суседняй прызбе сышлася зборня, — дайце-такі хутчэй вячэраць да выйду крыху пагуляю, — абярнулася яна да мацеры.
— Ну, добра, ну, усядайцеся за стол, я даю, вось.
Доўга не чакаючы, Мікола памыў рукі і палез на покуць; ля яго, з правае рукі, як і заўсёды, уселася Зося, па другую ж руку — маленькая Тэкля.
Васіль незмігутна сачыў за кожным паваротам Зосі і сядзеў як на шылах, дрэнчучы, каб хаця ўся гэта цырымонія з вячэраю скарэй скончылася. Але выходзіла супроць яго чакання; Марта, вясёлая і рэзвая, быццам найшло на яе нейкае натхненне, хутка выбегла ў сені і праз хвілю вярнулася ў хату з бутэлькаю гарэлкі, густа закрашанаю вішнёвым узварам свайго гатунку; потым спрытна зняла з гратаўкі дзве фарфуровыя талеркі і на адну з іх палажыла тоўстых кускоў удалага жоўтага сыру, а на другую — нарэзанай мернымі крыжэнікамі каўбасы, і ўсё гэта паспешна прынясла і паставіла на стол, засланы прыгожым квяцістым абрусом.
— Ну, Васіль, проша з намі за стол, — абярнулася яна да Васіля, які зразу, толькі скмеціў у Марціных руках гарэлку, перамяніў настрой і чакаў нечага цікавага для сябе. І калі Марта яго запрасіла за стол, ён стаў далікатна аднеквацца:
— Не, не, цётачка, дзякую вам, дужа дзякую за вашу просьбу; я толечкі што ад вячэры; не хачу; не, нізвання не хачу.
Марта, перш вырачыўшы вочы, паглядзела на яго, потым непрыкметна падмаргнула Міколу.
— Ды годзі табе аднеквацца, — прагудзеў той да Васіля, — калі тое трапляецца: гады ў рады; вось дзіўны які. Такіта ж ты гэткі блізкі наш сусед, ды яшчэ ўздумаў саромецца. Садзіся вось, калі не пагарджаеш нашаю ласкаю. Га, Васіль?
— О, не, не, што вы кажаце, — упіраўся Васіль, але раптам пачаў мякчэць.
Падняўшыся з лавы, азірнуўся ён, каб дзе найсці месца для шапкі. Марта, заўважыўшы гэта, хутка падскочыла к яму, вырвала з рук шапку і кінула яе на ложак, сама ж хапіла Васіля за руку і пацягнула к сталу.
— Вось як хіба трэба з табою, вось як... Годзі табе аднеквацца, годзі, дзівача. Вось чаго добрага ды зяцем нашым станеш...
Васіль болей не спрачаўся, а з нейкаю надышоўшаю к яму смеласцю, залез за стол і ўсеўся побач з Зосяю.
Выказаная к яму яе бацькамі гасціннасць і цёплая, сямейная ўвага тронулі яго за жывое, ажно зразу ён пачуў у сабе гардую вагкасць багатага і знатнага чалавека, з якім нездарма гэткія паважаныя ў Сілцах мяшчане, як Прыдатныя, лічацца і якога, відаць, шануюць.
«Калі так, то і ўся справа павінна пахіліцца ў мой бок», — мігнуліся ў Васілёвай галаве ружовыя думкі, і спатайку, наўскасяк, ён акінуў узрокам усю пору маўчаўшую Зосю, якая паказалася яму такою ўдалаю і прыгожаю, што міжвольна садрыгнулася ўся яго істота і нейкі апойны халадок пацягнуў па ёй.
«Няўжо я сумею дачакацца таго, што Зося, нарэшце, кіне гэтага галяка?» — падумаў ён ды зноў паглядзеў на Зосін твар.
У яго нутру забурліла прагнае хаценне, але хмурная міна Зосі атручвала яго сэрца, і ён моцна злаваў.
— Ну, будзь здароў, Васіль! — наліўшы кілішак гарэлкі і падняўшы яго высока ў руцэ, паабяцаў к Васілю Мікола.
— Дзякую; піце на здароўе! — шчыра адказаў Васіль, не аднімаючы вачэй ад Зосі.
Мікола спрытна перакінуў кілішак у шырока адчынены рот, наліў яго зноў і, падаючы Васілю, праказаў:
— Пі, нябожа! Дачакацца б таго, каб мне ў цябе на вяселлі выпіць...
— Дзякую, дзядзьку! — адказаў Васіль і выпіў.
— Мо і ты, Зоська, паспытаеш? — абярнуўся да дачкі Мікола.
— Ды не, я не хачу; адкасніцеся вы! — сярдзіта адказала Зося.
— Та чаго ты ўсё капрызішся? Чаго табе не стае ў нас? — сур'ёзна прагукала Марта.
— Гэта, яна, мамачка, сёння ліст з пошты атрымала і мусібыць аб ім так заклапацілася! — рагочучы, весела пралепятала Тэкля.
Зося гнеўна паглядзела на сястрыцу.
Настрой усіх разам перайначыўся: Мікола з Мартаю здзіўлена пераглянуліся паміж сабою, потым акінулі ўзрокам дачку, якая раптоўна ўся так і загарэлася ад ускіпеўшай злосці на Тэклю... Васіль ажно змяніўся на твары, які адбіваў сабою трывогу і вялікую, горкую крыўду.
— Ты і ўпраўду атрымала ліст, Зоська? — спусціўшы крыху часу абярнулася Марта да дачкі.
— Ну, а калі і атрымала, дык што? — з нядобраю ўхмылкаю адказала Зося.
— Нічога, бач. Толькі, скажы хаця ад каго? — хітра пацікавілася маці.
— Ды пакінь распытвацца; гэта зусім не наша дзела, — перабіў жонку Мікола, — вось лепей давай болей гарэлкі, — дабавіў ён і выпіў зноў кілішак; затым паднёс Васілю, які на гэты раз рашуча адказаўся. Ён дагадаўся, што Зося ліст атрымала няйначай як ад Рыгора, і гэта яго кінула ў роспач.
— Та бярэце хаця закусвайце, — упрашвала Марта.
Але Васілю і яда не лезла ў горла.
Затое сваіх прасіць не трэба было: яны ўпляталі пастаўленае на стале і хутка апаражнілі абедзве талеркі.
Марта паспяшыла папоўніць закуску смятанаю з блінцамі.
— Вось, закусіце яшчэ! — папрасіла яна.
Але, апроч Зосі, ні таго, ні другога ўжо ніхто і не паспытаў.
Вылезшы з-за стала, Васіль падзякаваў за выказаную яму гасціннасць і пацалаваўся з гаспадарамі дома.
— Ужо бадай што к поўначы блізка, — праказаў ён з намёкам на патрэбу пайсці з хаты.
— А ты, нябось, ведзьмы баішся, — пасмяялася Марта.
— Не тое, што ведзьмы баюся, толькі... запозна...
— Ды нічога, паспееш яшчэ, — разуважыў Мікола: — можна яшчэ з гадзіну якую пасядзець.
— Ой, што вы!
Васіль павярнуў да дзвярэй. Зося пайшла правесці.
— Не забывай нас, Васілька! — паслалі ўслед яму ў адзін голас Мікола з Мартаю.
— Ды не, не; чаго ж.
У сенцах Васіль спыніўся і нясмела запытаў:
— Зося, га Зося, а можа мы выйдзем крыху на вуліцу?
Зося нічога не адказала.
— Выйдзем, га? — перапытаў Васіль.
— Нешта няма ахвоты, — спаць хочацца, — схлусіла Зося.
— Спаць? спаць!.. няўжо ты не вытрымаеш і гадзінкі лішняе? — папракнуў Васіль.
— Няўжо ты не верыш!
— Вядома, што не веру, бо ты ўзнарок са мною ні гуляць, ні гаварыць не хочаш. — Ты думаеш, я нічога не ведаю! Я ўсё ведаю: вось і сённі — атрымала ліст ад Рыгора, дык на мяне і не дзівішся. Але, няхай! — ціхім і поўным абурэння голасам дабавіў ён.
— Ну, а калі так... а калі атрымала ліст ад Рыгора, то што мне за гэта будзе? — задзірна адказала Зося.
— Ды нічога, што ж я пры гэтым толькі, — змякчэў Васіль і ласкава паглядзеў на Зосю. — Дык можа мне зусім не хадзіць да вас, Зося?
— Я не ведаю. Нічога я не ведаю. Дзела тваё.
— Скажы мне, га?
— Што табе сказаць?
— Няўжо ты мяне нізвання не цэніш?
Зося маўчала. І тая ціша, што ўмомант запанавала ля іх, такой прыкрай, такой адваротнай паказалася Васілю, што ён увесь ажно здрыгнуўся ад нейкага непрыемнага пачуцця, сціснуў крэпка зубы і скрывіў нездавольную міну. На яго вачах міжвольна выбліснулі слёзы і зацьмілі празрыстаць узроку. Ці ісці дахаты, ці стаяць далей і чакаць адказу — Васіль не ведаў.
Гадаючы над гэтым, ён прастаяў моўчкі яшчэ некалькі хвілін, потым, бачачы, што яму нічога ад Зосі не дачакацца, выйшаў з сянец.
— Та бывай здарова! — вымавіў Васіль, думаючы гэтым тронуць Зосю.
— Бывай здароў! — суха адказала яна.
Васілю стала млосна, і, поўны гнеўнай гордасці, ён адсек:
— Дабранач, калі так! — і пайшоў.
Зося зачыніла дзверы, запёрла іх на закрутку і вярнулася ў хату.
Бацькі і Тэкля ўжо былі ў пасцелі, але яшчэ на стале свірэла ўверчаная ў самую машынку лямпа.
Зося падышла да стала, выкруціла ў лямпе агонь, прысела на ўслоне і, дастаўшы Рыгораў ліст, разгарнула яго, нашла і прачытала ў ім тое месца, дзе Рыгор пісаў, што к чэрвеню прыедзе дадому; потым зноў дасціпненька захавала яго за пазуху. Пасля затушыла лямпу, а сама падышла к акну, прыадчыніла яго і пачала цешыцца ноччу.
На вуліцы было ціха: гуляўшыя дзяўчаты разышліся. Стаяла цёплая, ясная і ціхая ноч: не чуваць было жаднага шуму, ніякага стуку, ні нават сабачага брэху. Усё — мэрам зачараванае нейкаю таемнаю сілаю, нерухома, бязмоўна, нібы мёртвае — прытаіўшыся, маўчала. Ад хат і дзярэў з левага боку цягнуліся цераз вуліцу рагатыя, вострыя і тупыя, доўгія і кароткія, страшныя і смешныя цені; пахла свежаю зеленню, адправаючаю зямлёй і расквітшым бэзам.
«Так, дык значыць ён прыедзе! Прыедзе, значыць, у чэрвені Рыгор, — ігралі ў Зосінай галаве рэзвыя думкі: — а калі той чэрвень? Здаецца, ужо незадоўга... Чакай адно: я вырахую: тыдзень і тры... не... тыдзень і два... да што я! У мінулы чацвер было дваццатае, а сёння нядзеля; значыць: ад дваццатага яшчэ дзесяць дзён, а ўжо тры дні мінула... Так, так — ужо за тыдзень... Ах, Рыгору мой даражэнькі. Як я цябе чакаю, як я прагну з табою ўбачыцца!»
Зося абедзвюма рукамі хапілася за грудзі, быццам стараючыся стрымаць у іх забурліўшае прагнае чуццё. Па яе чыстаму і ружоваму твару прабегла вострае хаценне; сінія, празрыстыя вочы яе зацягнула тонкаю смуглаю плевачкаю лёгкае слязлівае вільгаці. Зося салодка, утомна пацягнулася ўсім целам, здаровым і маладым, поўным кіпучага жыцця, і на момант-другі мэрам замёрла. Потым, крыху спусціўшы, разам ачнулася, шырока раскрыла вочы і акінула развітальным узрокам усё, што ляжала перад яе вачыма, ды адышла ад акна. «А трэба-такі лажыцца спаць», — рашыла яна, раздзеўшы верхнюю вопратку да апошняе сарочкі і лягла ў ложак.
Палоса срэбнага святла расцягнулася ад акна да парога.
Калі Васіль, сам не свой ад злосці і гневу на Зосю, выйшаў са двара Прыдатных і павярнуў дахаты, ужо ўсё спала і на мястэчку панавала поўная ціша. Апусціўшы да зямлі голаву, ацяжэўшую ад непрыемных нагальна-рупных думак, якія радзілі ачамерны клопат, ён ціха, гультайна клыпаў вуліцаю. Уся прыгожасць майскай ночы, якая варажыла Зосю, здавалася, яго зусім не трывожыла сваім дзіўным хараством, не датыкалася яго пакрыўджанай душы. І папраўдзе: для чаго быў яму той, прышпілены к цёмнаму небу, белы, няцэлы шчэ, сярэбраны месяц, што плыў якраз над яго галавою між тысячы рэзвых, мірглівых зорак, большых і меншых, ярчэйшых і цямнейшых? Да чаго яму гэта цёмнае неба, аграмадным парасонам разгорненае над красуючай у зелені і квятох зямлёю? Нашто яму было ўсё гэта, калі Зося, тая самая Зося, на якой сходзіліся ўсе яго думкі, усё пачуццё, якая не давала яму спакою ні днём, ні ноччу, так сярдзіта, так непрыстойна абышлася з ім! Не дзіва, што перад ім паўстала гардлівае надменнае пытанне: «Няўжо я такі самы чалавек, як і ўсе людзі, і нічуткі не важнейшы, нічуткі не ляпейшы за другіх — ну, хоць бы за гэтага самага галадранца, басяка Рыгора? І чаму гэта свет так збудованы, што людзі не могуць ацаніць мае вартасці?»
Васіль нездаволена ківаў галавою.
Ацяты клопатам, ён непрыкметна для сябе дайшоў у канец вуліцы і толькі пачаў спускацца з узгорка, ад якога мо за паўганоў — не болей стаяла яго хата, яшчэ зусім новая, ашаляваная дошкамі, убраная для акон, у шчытку і на капяжы пекнаю рэзьбаю і акрытая жоўтаю смалістаю гонтаю,— як раптам, зусім неспадзявана, спаткнуўся з Янкам Грыбам, каторы варочаўся дамоў, як потым Васіль даведаўся, правёўшы дахаты Дзёміну Мар’ю.
— А як маешся, Васіль? — жартоўна агукнуў ён Васіля, — адкуль так позна клыпаеш?
Васіль ухмыльнуўся і мякка адказаў:
— Адтуль, куды ты ідзеш...
— Не можа быць.
— Я табе кажу.
Абодва весела рассмяяліся.
— У Зосі быў? — падказаў Янка.
— Такі і ўгадаў, — прызнаўся Васіль.
— Вось ці не лады такія-сякія ты прабаваў рабіць? — паджартаваў зноў Янка.
— Ты не смейся; так і думаў, толькі... заўсяголаў яны, — махнуўшы нядбайна рукою, адказаў Васіль.
— А чаму?
— А таму... гэта зараза, Зоська, бач, так уляпалася ў Рыгора, што ані рады; вунь лісты ад яго мае, ды што... Бацькі ведаеш, — та яшчэ можна зладзіць з імі, а яна — губу хмыліць...
— А знаеш?
— Ну?
— Дурніца яшчэ: не разбірае нічога. А вось няхай толькі крыху пацешыцца тым голікам, тады зусім пераіначыцца. Павер, — няйначай к табе вернецца, — пачакай адно... А тым часам, ты падкочвай усё бліжай к яе бацькам, падгаварвай іх і... справа сама прыйдзе да жаданага канца... Вось успомніш мае словы... Не тужы толькі, не жалуйся.
Васілю таварышавы словы так спадабаліся, што раптам развесялілі яго, разагналі ўсе чорныя думкі.
— Ды я мала зусім і клапачуся, — цвёрда і рашуча адказаў ён Янку і прытупнуў нагою.
— А так і трэба, непрыменна так, — пахваліў Янка, палопаўшы злёгку Васіля па плячы. — Ну, бывай, пара дахаты, віднее...
— Та пастой яшчэ крыху, — папрасіў Васіль, пераняўшы Янкаву руку і паціскаючы яе.
— Не, не магу. Дабранач! — развітаўся Янка і хутка схаваўся за вуглом Цішкавай хаты, якая шмат выпірала тыльнаю сцяною на вуліцу, дзе пачынаўся ўклон.
Васіль паглядзеў услед таварышу, пастаяў крыху і пачаў спускацца к рэчцы, цераз якую была паложана кладка якраз супроць вешніц у яго двары.
Калі Васіль падышоў к вешніцам, насустрач яму выбег яго любімы сабака Ніц. Весела і прыветна матаючы хвастом і галавою, радасна скавычучы, сабака пачаў церціся каля Васілёвых ног, нюхаць яго і лашчыцца. Васіль некалькі разоў пагладзіў яго па галаве, пахваліў за тое, што ён не спіць ноччу, а старанна і пільна сцеражэ хаты, потым, увайшоўшы ў сенцы, адламаў ад бохана кавал хлеба і пачаставаў ім Ніца. Сабака ўдзячна завіляў хвастом, хваціў у зубы хлеб і адбегся к плоту.
Васіль зачыніў сенцы, запёр іх на закрутку, раздзеўся ўпоцемку і ўлёгся спаць.
Лажучыся, Зося зусім не хацела спаць і мо цэлую гадзіну варочалася на пасцелі: ёй перш рабілася горача, утомна і млосна, і яна здымала з сябе дыван, расшпільвала на ўсе гузікі сарочку і адгортала голае цела, белае, як крэйда, і чыстае, як тая ж крэйда. У галаве снавалі цёмныя, нез’яснёныя думкі, у вачах луналі мары. Калі знятая апранаха не злегчвала душнаты і ўтомы, яна падымалася з пасцелі, падыходзіла к акну, прачыняла яго крыху і чакала, пакуль халадок не пройдзе целам.
Знадворку цягнула свежым, лёгкім і апойным паветрам. Зосі рабілася лёгка і прыемна...
Зося ўжо на золку адышла апошні раз ад акна і лягла з намерам, каб заснуць. Праўда, сон ужо яе пільнаваў, і толькі яна сцішылася, як разам апутаў яе сваімі моцнымі, апойнымі кайданамі. Зося смачна заснула і нават не агледзелася, як шпарка прамчалася ноч.
І вось, калі маці назаўтра раніцою стала яе будзіць, Зосі так не хацелася ўставаць, так цяжка было расставацца з пасцеллю, што, здавалася ёй, яна б нямаведама што дала б за лішнюю хвілінку, за адзін квадранец, каб яе пусцілі паспаць. Але трэба было прачынацца і ўставаць. Зося, пазяхнуўшы разоў пяць, салодка пацягнулася, потым швыдка саскочыла з пасцелі, памылася, адзелася і пачала збірацца ў поле.
Хоць было яшчэ зусім рана, але Міколы ўжо не было дома: ён раскатурхаўся з досвітку і задаўна да ўсходу сонца адправіўся ў Масткі карчаваць пасеку, каб паспець к восені прырыхтаваць яе пад жыта. Зосі самой прыйшлося збегаць на прыгумень па каня, прывясці яго на двор, запрагчы, прыгатовіцца і ехаць. Усё гэта ёй было знаёма і зусім няцяжка: старанна і спешна яна справілася з усім і адправілася ў поле.
Дарога, кудэю Зосі трэба было ехаць, выходзіла якраз з тае самае Сівулінскае вуліцы, на якой яна жыла і на каторай, ганоў на дзесяць ад хаты Прыдатных, туды пад поле, за горкай, стаяла Васілёва хата. Зосі не раз і не два ўжо траплялася праязджаць гэтай дарогай, і кожны раз, калі б яна ні ехала, як на прымху, яна спатыкалася з Васілём, каторы або стаяў ля сваіх вешніц, або глядзеў у акно і кожны раз — няйначай уздымаў першы гутарку і вымушаў Зосю адказваць на яго запытанні.
Зося чакала, што і на гэты раз ёй не абысціся без стрэчы з Васілём, які — напэўна падпільнуе яе, спыніць і пачне вязацца ў вочы з сваімі ачамернымі запытаннямі і надаедлівымі жартамі. А к гэтаму якраз учора так ніякавата выйшла, што пасля гэтага не толькі гаварыць, а і ўбачыцца неяк сорамна.
І Зося, пад’ехаўшы да Цішкавай хаты, дзе пачынаўся ўклон, злезла з воза і павяла каня зусім у другі бок, на вулачку, якая перасякала гароды мяшчан і служыла пагонам.
Гэта вулачка таксама выводзіла на палеткавы гасцінец, як і тая дарожка, што ішла між Васілёву хату, толькі ганоў са двое трэба было зрабіць лішніцы. Зося згадзілася на апошняе, абы толькі не наткнуцца сёння на Васіля.
Звёўшы каня з горкі, з-пад Цішкавай хаты, яна напаіла яго і пагнала трухам.
Жыццё ўжо ўсюды кіпела: на гародах бабы садзілі і палівалі расаду, некаторыя ўжо варочаліся з поля і няслі мяшкі, паўнюсенька набітыя травою. З выгану даносіўся рэзвы зык пастуховай трубы і чуўся дзесь на гуменнях адчаянны брэх сабак.
Пагода выдалася цёплаю і сонечнаю: чыстае і, здавалася, зусім невысокае неба, як дарагі блакітны дыван, абвісала над радаснаю красуючаю зямлёю. Ранняе чырвонае сонца моцна грэла, папіваючы праменнем выпаўшую ноччу серабрыстую крышталёвую расу.
Зося, хоць і несціхана падганяла каня, ехала няшпарка, і патрабавалася каля гадзіны часу, пакуль яна прыехала на месца ворыва, у Лагоры.
Прыехаўшы ж к сваёй палосе, яна нейкі час пастаяла ды палюбавалася вакольнымі вобразамі, перанеслася думкамі да Рыгора і, успомніўшы пра ліст, упусціла плуг у зямлю.
Каняка была ціхая, смірная і к пахаце прывычная: хоць малому дзіцяці дай, дык і тое справіцца з ёю. Вось і Зося так любіла сваю рахманую Гнедку, што наўрад ці магла б калі прывыкнуць да другой, каб гэта хто адняў яе.
— Но-о-о! Но-нно! — час ад часу выкрыквала Зося, павольна праводзячы роўную шырокую баразну.
Але яна выкрыквала не затым, каб хто, пачуўшы гэта, думаў, што Гнедка ленаваўся і капырсціўся ў плузе, ці ціха ішоў, ці рваўся ў бакі, робячы агрэхі. Не і не! Зосі проста не хацелася быць нямой, маўчлівай.
Гнедка няспынна клыпаў мерным, цвёрдым крокам, як тое і патрэбна, а Зося весела і задаволена ступала свежаю пахкаю каляінкаю, адчуваючы ў падошвах ног прыятны халадок і пакідаючы за сабою выразна адбітыя слядкі.
Цягнула свяжыстым вятрыскам, які злёгку абдаваў яе шчокі і трапаў распушчаныя косы, павылазіўшыя з-пад новай чысценькай хусцінкі і раскіданыя на плячах.
Правёўшы некалькі баразён, Зося спынялася, прысядала на мяжу і, прысеўшы, глядзела то на сонца, то на цень, якую змярала, каб вылічыць, якая пара і колькі ўдалося ўзараць.
Па ўсім палетку, куды яна ні глядзела, відны былі людзі, якія то аралі, то баранавалі, то збіралі каменні па нівах. З усіх бакоў даносіліся вясёлыя напевы вясковых песень, а з Масціцкай пасекі чуўся стук сякер, гулкі гоман і покатны рогат карчоўнікаў. Зося прыслухвалася да ўсяго, ловячы кожны зык, кожнае трапятанне жыцця.
Дзень каратаўся за работаю скора і непрыкметна. Зося нават не паспела і агледзецца, як сонца апусцілася к гаю і косыя доўгія праменні пачырваніла бурачнаю хварбаю. Пацягнула лёгкім вільготным вятрыскам.
Не чакаючы, каб сонца закацілася за гай, Зося пакінула ганоў трое недавораных і паехала дахаты.
— Да чэрвеня яшчэ паспею даараць! — супакоіла яна сябе і занялася другімі думкамі.
З поля дамоў Зося таксама праехала абходнаю пагоннаю сценкаю, каб абмінуць Васілёву хату; але абмінуць-то яна хату абмінула, толькі ёй на гэты раз не ўдалося абмінуць Васіля. Праўда, сама стрэча з ім выпала зусім асаблівай, нават непахожай на стрэчу, ды Васіль, бадай, Зосі не прыкмеціў, расхадзіўшыся ў лаянцы. Тым не меней Зося пасля гэтага адвярнулася ад яго яшчэ больш.
Зося яшчэ пры выездзе з пагону пачула нейкі крык, падобны на сварку, а, уехаўшы ў вулачку, ёй з першага ўзроку кінулася ў вочы цэлая грамада людзей: баб, мужыкоў і дзяцей, якія таўпіліся ля студні, моцна гаманілі, рагаталі і выгуквалі. Пад’ехаўшы к грамадзе, Зося хутка спынілася і, злезшы з воза, пачала распытваць, у чым справа.
— Вой, вой, галубачка ты мая! — ахвотна паведала ёй Вася, спагадлівая і чэсная бабулька, якая за ўсе свае шэсцьдзесят гадоў жыцця ніколі нікому не зрабіла ні каліва крыўды.
— Каб ты ведала, Зосечка, каб ты ведала, котка мая, што тут дзеецца, што тут чаўпецца! Аяй, аяй, які грэх цяпер у свеце трымаецца, які...
— Дык што ж тут, што? — з вострай цікавасцю перабіла Зося.
— Ого што, ого! Гэта ж, каб ведала, галубка мая, вунь што выйшла: бач, Стэпа гэта, ну, Рыгора Нязвычнага маці, нясла, ведаеш, бярэмейка галяйка з пасекі; а гэты, во, ведаеш, Васіль Берагаў, стрэўшы яе ля студні, спыніў і давай лаяць: «Што ты, кажа, пакрала з мае пасекі галлё?» Тая бажыцца ды заклінацца: «Я, кажа, набрала ў казённым лесе».
Але Бераг ёй не паверыў, адабраў галлё і яшчэ сіберна наштурхаў старую кабету. Бедная Стэпа раскрычалася, расплакалася, — вось і збеглася цэлая чарада людзей.
Зося не магла спакойна выслухаць: ёй зрабілася ні то сорамна за Васіля, як за знаёмага, ні то злосна на яго: здавалася, каб не людзі, яна б падбегла б к яму і жорстка вылаяла б. Спярша Зося і намервалася гэта зрабіць, але праз момант нібы апомнілася, махнула нядбайна рукою і, не захацеўшы нават напаіць каня, аб’ехала людзей і схавалася за Цішкавай хатай.
Заехаўшы дадому, Зося хутка ўправілася з канём: распрагла, напаіла, завяла ў хлеў і падкінула ў яслі ахапак свежага дзяцельніку; сама ж увайшла ў сенцы, пераапранулася ў чысцейшую вопратку і барджэй кінулася к ложку, каб крыху спачыць. Марта, убачыўшы гэта, падбегла к дачцэ і з трывогаю пачала распытваць, што з ёю, чаму яна, нічога не кажучы паспяшыла ў пасцель.
— Ды нічога, нічога, не пужайцеся вельмі гэтак, я так сабе прылягла; сон пачаў марыць — вось і задумала прыдрамнуць... На вячэру ўзбудзіце.
— А я думала, што ты, Зосечка, мо занядужала?.. Спачынь, спачынь, я разбуджу цябе вячэраць, — спагадліва праказала Марта, апрануўшы дачку новым стракаценькім дыванчыкам.
Зося сцішылася і хутка прыдрамнула. У сенях быў пограб і ад гэтага было зімнавата; мух таксама ні адной, і спалася смачна і прыятна. Здавалася, яна праспала б цэлую пору, каб ніхто не трывожыў; толькі яе скора раскатурхалі і пазвалі вячэраць. Не хацелася, страх як не хацелася Зосі паднімацца з ложка ды ісці ў хату, але маці так нагальна прыкаснілася, што яна не магла як адмовіцца і мусіла паслухаць.
Калі Зося ўбегла ў хату, за сталом сядзела ўся сям’я. Бацька, толькі што вярнуўшыся з пасекі, падгарэўшы, увесь чорны ад пылу і поту, таксама быў здорава вымерхаўшыся і старанна, па поўніцы чэрпаў паважаную ім страву. Гледзячы на Зосю і бацьку, Тэкля старалася не астацца і ўганялася за ядою, следам за бацькам.
Павячэраўшы, Мікола вылез з-за стала і скарэй жа хваціўся за люльку. Марта пачала прыбіраць пасуду, а Зося кінулася ў акно.
— Як, хаця, ты там, Зоська, справілася з ворывам? — цмокаючы люльку, запытаў Мікола.
— Як, ці справілася? — перапытала Зося.
— Ды бач, ці скончыла, ці яшчэ асталося крыху?
— А яшчэ, татка, крыху асталося, — не вылазячы з акна, адказала Зося.
— Але ганоў з шасцёра загарала?
— Э, болей. Ганоў з васьмёра.
— О, ты сённі малайчына... Апошняе скончыш на гэтым тыдні і ў суботу, на дзяды, якраз можна будзе грэчку засеяць. Я думаю, яшчэ не будзе пазнавата.
— Ды яшчэ зусім не пазнавата, — аказалася з мыцельніку Марта: — яшчэ і людзі толькі што прыняліся сеяць. Цяпер тройца ранняя, зямля толькі што паспела адапрэцца.
— Ды яно ж такі і гэтак,— пахкаючы люльку, згадзіўся Мікола.
— А каняку чаго-кольвек падкінула?
— А як жа ж, дала вялікі ахапак дзяцельніку, — скарамоўна адказала Зося і ветрам вылецела з хаты, не ўспеўшы нават прычыніць дзвярэй.
— Што яна за цікавасці ўбачыла там, што памчалася, як кручаная, — здзівілася Марта і падышла к акну.
Стаўшы колінкамі на лаву, яна чуць не да паясніцы прасунулася ў акно і некалькі раз азірнулася ва ўсе бакі; потым спынілася вокам на маленькай грамадцы людзей, якія стаялі ля платоў Прахоравага агародчыка і пільна, уголас, размахваючы старанна рукамі, аб нечым гутарылі. Між іншымі кабетамі Марта ясна адлічыла Сымоніху, Саламею Янкаву і Нязвычнага Стэпу, Рыгораву мацеру: яны трое стаялі ў самым асяродку грамадкі і пільней усіх былі заняты гамонкаю. Марта бачыла, як Зося настойна праціснулася ў гурток і пачала лавіць кожнае слова Стэпы, якая скардзілася жанкам на Беражучка за яго непамерную нагласць і хцівасць. Да Марты даходзілі то цэлыя словы, то кусочкі іх, і яна, зацікавіўшыся, пачала пільна прыслухвацца к гамонцы, паварочваючы галаву ў той бок, скуль яна чулася.
— І ты нешта ўбачыла там цікавае, — папікнуў Мікола.
— Чакай троха, дай адно прыслухацца лепш, — махнуўшы прасаджанаю назад рукою, уняла Марта мужа.
Але ёй доўга слухаць не давялося: гурток жанок неяк раптоўна ўскалыхнуўся і пачаў раставаць, расходзячыся ва ўсе бакі вуліцы. Зося адлучылася ад усіх і бягом павярнула да сваёй хаты; яна паспела прыбегчы, калі Марта не завіхнулася яшчэ вылезці з акна.
— Што там трапілася такоўскае? — запытала яна дачку.
— Што? Нават і казаць брыдка; ліха ведае што. Вунь, гэты самы Васіль Бераг, ведаеце, угледзеўшы, што Стэпа нясе бярэмейка галяйка, спыніў яе ля студні, абламзаў і давай спавядаць, лаяць ды, нават, штурхаць. «Гэта, — кажа, — няйначай, ты пакрала маё галлё, швалдыга ты няшчасная», ды ўзяў і адабраў дровы ад Стэпы; вось яна цяпер і скардзілася жанкам.
— А яно так і трэба, — злосна ўставіў Мікола, — хай гэта голь не вучыцца абкрадаць чужых пасек ды абрываць лугоў, гародаў і ніў.
Бацькавы словы Зосі зусім не спадабаліся, але яна нічога на іх не хацела адказваць, каб не ўразіць бацькі, а спакойна і маўчліва паднялася з месца, выйшла ў сенцы і пачала збірацца ка сну.
На дварэ ўжо цямнела; сонца схавалася за лесам, хоць яшчэ апошнія праменні яго пекна залацілі заходні край неба і гэтым не давалі змроку акурат зацьміць зямлю.
А мо дзеля таго яно і не хацела сходзіць з неба, што не ўсе яшчэ сільчане былі гатовы да адпачынку і на вуліцы чуўся клапатлівы гоман і крык. Але Зосі стала неяк не па сабе, нудна і ўтомна, пачаў марыць сон, і яна сёння раней, як заўсёды, рашыла не заседжвацца і нікуды не ісці.
Тыдзень мінуў так хутка, так непрыкметна, што Зося не ўспела і агледзецца, як чэрвень апынуўся перад парогам. У суботу зранку выехала яна з бацькам пасеяць грэчку.
Дзень выдаўся цёплы, ціхі і ясны, і сяўбу ім удалося скончыць да абеду.
Адсеяўшы грэчку, Мікола з дачкою паехалі дахаты, каб разам, усёй сям’ёю, паабедаць.
Паабедаўшы, доўга не загібаючы, ён адправіўся на пасеку, а Зося паехала скародзіць.
Паводзячы каня і сочачы за бараною, каб яна не скакала, а ішла роўна і добра, дробна разбівала груды, — Зося бесперастанна кідала ўзрокамі туды, у левы бок яравых палеткаў, пад Жмыгінскі лес, між якога ішоў Ліцкі гасцінец, убягаючы ў Сілцы з паўночнага боку.
Як і заўсёды, і ў гэту суботу на гасцінцы была звычайная суматоха, ажыўленне: то ў Сілцы, то з Сілцоў цягнуліся цугам дзесяткі фурманак з таварамі і парожныя, тарахцелі лёгкія каламашкі хвальваркоўцаў, што ехалі ў мястэчка па справах, зрэдку праносіліся памешчыцкія карэты, запрэжаныя ў тройкі або чацвёркі стаенных коней. Па дарозе курыліся слупы пылу.
Гледзячы на дарогу, Зося старалася ўгледзець — прыкмеціць белую буду балагола. Яна зусім забыла ці мо знарок не хацела верыць, што сёння ж субота і яўрэі святкуюць, а значыць і балагол напэўна не ездзіць. Але ёй хацелася думаць, што гэта не павінна служыць перашкодаю таму, каб хоць раз у год балагол праехаў і ў суботу. Яна не пакідала сачыць.
Прайшоўшы апошні раз бараною паўзмежжа, Зося не заўважыла, як скончыла скароджанне. Яна спынілася і праказала:
— А то ён і не прыедзе! Тады няўжо ды ён хлусіў?
І дзесьці глыбока ў яе нутру пачала варушыцца сумная думка, ад якой ёй рабілася млосна і адваротна. З вострай прагай чаканы чэрвень паказаўся ёй зусім не цікавым, зусім не завабным.
Вясёласць і жывасць, з якімі Зося выязджала зранку ў поле, змяніліся шэрымі, заўсёднымі вобразамі, — аднастайнасці, надаедлай будзённасцю.
Па дарозе дамоў, Зося прыпомніла бацькава вяленне заехаць на пасеку па чатыры бярвенцы. Яны акуратна ляжалі ў кусціках, прыкрытыя галлём і ламаччам, каб ніхто не паспеў захваціць раней за яе.
Бацькі ўжо на пасецы не было: ён з гадзіну ўперад пайшоў дахаты.
Ускінуўшы на драбіны бярвенцы, Зося павярнула на прадольную сцежку, выехала на гасцінец і пагнала каня.
З усіх бакоў, куды яна ні глядзела, па кожнай сценцы, чуць не па кожнай мяжыне, то ішлі з сякерамі ды граблямі, то ехалі з баронамі, карчамі і плугамі сяляне. Стаяў грукат і стук, уздымаўся пыл. Кончыўся працоўны дзень, людзі са спакойным сэрцам ехалі дадому.
Назаўтра, нядзеляю, Зося прачнулася куды пазней, чымсь прачыналася буднімі днямі. Каня яшчэ з досвітку павёў пасвіць знарок наняты хлапец. Бацька ж адправіўся агледзець жытні палетак; а маці таксама пашкадавала разбудзіць Зосю, дазволіўшы паспаць ёй датуль, пакуль яна не здаволіцца. «Хай сабе ўдосталь паспіць», — разважала сама сабе Марта.
Але Марце будзіць дачкі не прыйшлося. Зосю абудзіў рык прыгнаных на ранкі кароў і прарэзлівыя гукі пастуховай трубы.
У сенцах было цёмна і прахладна. Праз маленькае, як валова вока, акенца ўліваўся знадворку пучок сонечных праменняў і залатою пухкаю стужкаю разгортваўся па зялёным пахучым плюшніку, які адбіваў сваім глянцам рэзвых зайчыкаў на сцяне.
Зося працерла рукою вочы, адгарнула назад і завязала косы ды саскочыла з ложка.
— Зося! Зоська! — пачула яна вокліч мацеры, даносіўшыся з хаты. — Уставай, галубка, дзесятая гадзіна. Каровы прыгналі на ранкі.
— Ды я ўжо ўстала, я чую! — адгукнулася Зося і адчыніла сенішнія дзверы.
Празрыстасць бліскучага сонца і яркая зелень дзярэў, палітая яго праменнем, асляпілі Зосіны прыспаныя вочы; яна ўдвойчае працёрла іх рукавом кашулі ды пачала глядзець то на зелень, то на сонца.
На вуліцы чуўся крык дзяцей, перамешаны з нямоўчнымі піскамі пішчолак, зробленых з плюшніку. У чыстым сінім паветры вярцеліся матылькі, гулі авадні і восы, а на дзярэўцах весела і захлёбіста вычырыквалі рэзвыя птушкі.
— Трэба адзявацца ды выходзіць на месца, — падагнала сама сябе Зося і хутка павярнула ў хату...
А праз гадзіну, не больш, яна ўжо паспела памыцца, нарадзіцца і выйсці на вуліцу.
З канца ў канец вуліца была запруджана людзьмі: бабы і мужыкі, дзяўчаты і хлопцы, падпаскі і дзеці — адзетыя па-нядзельнаму, прымытыя, ахаеныя, весела спяшылі ў бок рынку: ішлі, гаманілі, смяяліся, гутарылі.
Недалёка ад рынку, на левым баку вуліцы, калі ісці к месту, стаяла Рыгорава старэнькая, з трыма трохшыбнымі акенцамі хата. Ідучы на рынак, Зося пайшла паўз самыя платы гародаў і прызбы хат. Калі яна параўнялася з Рыгораваю хатаю, то на момант спынілася і зазірнула ў акно; зазірнула, і ёй паказалася, нібы сядзіць за сталом якісьці мужчына і чытае газету.
«Няўжо то Рыгор», — бліснула ў яе галаве радаснае пытанне, і Зося памкнулася бліжэй падысці к акну, але раптам перадумала; ёй паказалася не зусім ёмкім: вуліцаю праходзіла многа людзей, сваіх жа аднавульцаў-суседзяў, якія ніколі нічога не прапусцяць, каб не папазорыць уволю, а потым — а потым перамалоць на языку. З ёю не раз ужо гэта траплялася, і Зося рашыла стрымацца і ісці далей.
Прыйшоўшы на рынак, вялікі чатырохкантовы пляц, агароджаны кругом сцяною будынкаў, абсаджаных высокімі старымі бярэзінамі, ясенямі і клёнамі, Зося накіравалася да крам. Рынак кішэў людзьмі: усе лаўкі і ганкі былі як мухамі аблеплены імі. Між напікаваных вазоў таўклося процьма дзяўчат і хлопцаў, між якімі рэдкімі адзінкамі прыкідаліся чыноўнікі з блішчастымі цэшкамі, вучні, вучыцелі і местачковыя інтэлігенты. Зосю «Мікалаішку» зналі не толькі ўсе Сілцы — як яўрэі, так і мяшчане, а і многія дзецюкі з бліжэйшых к Сілцам вёсак, дробныя хвальваркоўцы і дваровыя служачыя. Пакуль яна паспела абысці вакол крам, тысячы прагных, поўных вострае завіды ўзрокаў прамерыла яе з ног да галавы. Не ў аднаго рызыканта замулялася хаценне дастукацца знаёмства з ёю, пагаманіць ці паспацыраваць перадлюдня. А язычлівыя перасудніцы-мяшчанкі паспелі набрахаць усяго-ўсякага цэлыя каробкі, прыплятаючы ў адно: і бацьку, і маці, і Васіля, і Рыгора, і чортведама што.
Зося ўсё гэта ведала і ясна бачыла, што яна многім коле вочы; але ёй гэта было няўцямкі, бо думка яе спынялася толькі на Рыгору, яна была занята толькі ім адным. Зося дапускала, што калі ён прыехаў, то няйначай павінен выйсці на рынак, і яна ўгледзіць яго хоць здалёку. Ходзячы па рынку, яна пільна ўглядалася ў людзі, але ў іх не магла ўгледзець Рыгора.
— Зоська, га, Зоська! — раптам пачулася ў яе над вухам, калі яна абходзіла другі раз між мануфактурных крам. — Што ж ты адна блытаешся?
Зося азірнулася і тут жа ўбачыла перад сабою дзвюх сваіх таварышак: Ярмалаеву Вольку і Гэлю Сідорышку.
— Дык вось, выйшла адна на рынак і ўсё шукаю, каб каго спаткаць, — адказала яна.
— Дык хадзем разам, — запрапанавалі дзяўчаты.
— Ідзем! — згадзілася Зося.
І, пабраўшыся за рукі, усе ўтраіх, жартуючы і смеючыся, пусціліся ў абход. Праз кароткі час яны прашнуравалі вакол крам разоў з дзесяць, ажно паружавелі ад утому.
Зося ўжо некалькі дзён як не страчалася з таварышкамі, і ў яе сабралася столькі гутаркі, што яна нават не чула рыначнага шуму, разгутарыўшыся з дзяўчатамі.
— Дык, ведаеце, мае галубкі, — хвалілася яна звонкім рассыпчатым голасам, — а мне ж тыдзень таму пісаў Рыгор, што няйначай к чэрвеню месяцу прыедзе дадому. Вось я ўсё і пільную, усё і сачу за кожным, стараючыся яго найці, — з лёгкім сорамам закончыла Зося і паглядзела вакол сябе.
— Але, але, яго маці і мне паказвала ліст, у якім ён піша, што няйначай мусіць прыехаць на свята, — дабавіла Волька.
— А мо ён ужо і прыехаў, ды дома сядзіць, — дагадна праказала Гэля. — Ну, але, бок; а з Васілём ты такі і не сустракаешся? — пацікавілася яна.
— Волька, цудная дзяўчына. Плявузгае ліха ведае што, — з лёгкім гняўком адказала Зося і нядбайна кіўнула рукою.
— А я чула, што ён няйначай думае сватацца к табе. Мне і надоечы Хлорыха, яго дзядзіна, казала: «Майго Хлора нябог, кажа, не ведае, як тройцу прычакаць, каб паслаць да Мікалаішкі сватоў». «Ды яна ж не пойдзе за яго», — кажу я. А Хлорыха так і спыняе мяне: «Маўчы, дзіўная ты, вунь бацькі яе не мусяць, як скарэй даждацца сватоў; яны з вялікаю ахвотаю згодзяцца выдаць Зосю за Берага».
— Ты не хлусіш, адно? — запытала Зося, ні то сполахна, ні то злосна.
— Дальбог, ну, — не зважаючы гэтага, падмацавала Гэля.
— Хай ім не думаецца толькі, — цвёрда праказала Зося і змоўкла.
— А што ж ты зробіш з імі, цудная? — мякка і разуважна ваткнула Волька.
Зося крыху падумала, азірнулася вакол і, адчаянна махнуўшы рукою, злосна адсекла:
— Ды не бядуй — сумею зрабіць.
— Эх, эх, Зоська! Маўчы, я табе кажу, маўчы; дальбог жа маўчы. З бацькамі нічога не парадзіш; іхня воля над табою: што захочуць — тое і зробяць; забачыш сама — праканаешся.
— Вельмі ты ўгадніца вялікая; не дужа я палахлівая, — недавольна адказала Зося: —што ж, калі яны бацькі, дык маюць права мяне жывасілам пёрці туды, куды я сама не хачу? Калі толькі ўздумаюць так рабіць — дык няхай убіраюцца да д’ябла са сваім бацькоўствам.
— Ой, не кажы! — кіўнуўшы пальцам, спыніла яе Волька.
Пакуль яны хадзілі ды гутарылі, надышла другая гадзіна дня. Людзі пачалі раз’язджацца і расходзіцца па хатах: рынак увачавідкі пусцеў.
— Ну, трэба, хіба, і нам ісці абедаць, — парадзіла Гэля.
Дзяўчаты пакінулі рынак і накіравалі ў вуліцу, хутка згубіўшыся ў густым натоўпе людзей.
Пасля таго як Васіль, да болю рассерджаны на Зосю за тое, што яна не захацела выслухаць яго споведзі, — так тыдзень таму назад, — і гэтак рэзка, нібы варожа, абышлася з ім, праз увесь тыдзень Васіль не змог спаткацца з Зосяю, каб па-людску пагаварыць з ёю. А яму, не патураючы на ўсё, вельмі хацелася стрэцца з Зосяй, каб выказаць сваю крыўду і перамовіцца некалькімі словамі. Васіль кожны дзень, з самага ранку, сачыў за кожнаю праязджаючаю між яго хаты фурманкаю, што хвілю пазіраў у акно, але, нібы якая прымха мяшала таму: Зося не пападала на вочы. Нават і тады, калі ён цэлы крымінал развёў ля студні са Стэпаю, яму не ўдалося прыкмеціць мо хвілін з дзесяць стаяўшую ў людской грамадзе Зосю. Праўда, у той момант яму не вельмі б і ёмка была стрэча з ёю, і ён потым быў здаволены, што не прыкмеціў яе, але тачыла крыўда на тое, чаму-такі не ўдалося стрэцца?
Злы на ўсіх і на самога сябе за такі зварот справы, Васіль увесь тыдзень працягаўся, як саўлук, нудны і маркотны. Работа, каторая заўсёды гарэла ў яго руках, рабілася нядбайна і вяла. Усе тэрміновыя, неадкладныя думкі яго пабіваліся адною, зацятаю і надаеднаю думкаю аб «упартай і няўледнай Зосі».
Па некалькі разоў у дзень Васіль перадумваў спосабы стрэчы, уражанняў пра гульню да позняе ночы, пра спацыр, гутаркі і пацалункі.
Нават кожны раз ён пераносіўся ў думках у той, чаканы для яго час, калі яна, Зося, стане яго жонкаю, будзе кахаць і шанаваць толькі яго аднаго і будзе ім абаім тады весела і шчасна.
Але гэтыя выростаючыя перад ім уражанні засмучаліся нейкім густым, ліпкім туманом, калі раптоўна, суйздром, прылятаў нямаведама скуль вобраз яго ворага — Рыгора. Услед за гэтым успамінаўся вечар апошняй нядзелі, ліст да Зосі з горада, няйначай, як ад таго самага Рыгора, і ў скутку гэтага — сумнае і млоснае адчуванне. Адваротна рабілася на душы, толькі натугаю волі Васіль сіліўся згладзіць гэта; ён пераносіўся барджэй да Міколы і Марты і апіраўся на іх, як на каменную гору.
«Яе бацькі хванабэрыстыя і наравістыя. Яе бацькі ўсё пераробяць, а пастановяць на сваім, не дапусцяць ні за што апаганіць свайго слаўнага і знатнага котлішча. Ого, яе бацькі золата, не людзі!» — мерна і цвёрда выбівалі Васілёвы думкі гэтыя радасныя і сцешныя словы, і быццам хтось мёдам змазваў яго нутро, яно святлела і асвяжалася: прад вачыма праясняўся нудны хмарны небасхіл, забівала крыніцаю надзея, і ён прагна чакаў выпадку, як веруючы збаўлення.
Васілю не цярпелася, каб выбраць удзячны момант і зайсці да Прыдатных. К гэтаму ён рыхтаваўся з тае хвіліны, калі ў нядзелю вечарам саступіў з іх парога. Кожным днём ён прыдумваў новыя спосабы, будаваў іншыя планы. К канцу тыдня Васіль меў у запасе гутаркі на цэлы дзень; гэтаму паспрыяла наступнае.
Адным днём, калі Васіль, вярнуўшыся з поля, увайшоў к сабе ў хату, ён застаў у ёй дзядзьку Хлора з дзядзінай, якія сядзелі пры стале з яго мацераю і пільна вялі нейкую сур’ёзную гутарку. Не ўспеў Васіль прывітацца з дзядзькам, як Хлор стрэў яго гэткімі словамі:
— Чуеш, Васілька, мы гэта сядзімо ды думаем-гадаем, як цябе засватаць ды ажаніць?
Сказаў гэта Хлор і ўсміхнуўся. Васіль таксама з ухмылкаю на твары адказаў:
— Вось калі! Чаму ж не? Збірайцеся, і пойдзем да Прыдатных у сваты.
— Ну, — зрабіўшы сур’ёзную міну, зацікавіўся Хлор.
— Без «ну», — з гэтакаю ж сур’ёзнаю мінаю адказаў Васіль.
— Ой, ой, чаму ж не так!
І Хлор з нечаканасці ажно падняўся з месца, падышоў к Васілю і, выказваючы пахвалу, пашлёпаў яго рукою па плячы. Хлорыха і Васілёва маці, бачачы гэта, весела зарагаталі.
— Чуеш, Тадося, дык нам жа бясёда складаецца, — абярнуўся к братавай Хлор. — Як ты, згодна жаніць сына? — дабавіў ён.
Тадося порстка ўсхапілася з месца, абярнулася да Хлора і, склаўшы рукі на грудзях, загутарыла:
— Гм, гм! Вот калі, вот калі, Хлор. Яшчэ трэба пытаць. Не толькі, Хлорык мой, гатова, а хоць і заўтра, хоць і цяперачкі. Я ўжо даўно кажу свайму Васільку: жаніся, сынок мой, жаніся, даражэнькі; не патурай другім і не жалуй маладосці. Ужо ж пайшоў табе дваццаць другі год, ды я, бачыш, старая, знямоглая зусім. Ці ж гэта навуды? Людзі нават яшчэ ў маладзейшых гадах пажаніліся і жывуць, і добра. Самі маладыя, а дзеткі, каб хаця не ўрачы іх, ужо нелапыя. Ого, гэта толькі мы калісь з тваім бацькам былі дурныя, што да трыццаці гадоў дацягнулі. Вось за гэту дурасць і прыходзіцца расквітвацца: яшчэ не паспелі выгадаваць дзяцей, устанавіць іх на ногі, як ужо апынуліся каля магілы... Не, не. Цяпер людзі куды разумнейшыя за старасвецкіх... свет таксама інакшы.
— Такі ты праўду, Тадоська, кажаш, шчырую праўду, галубка, — згодліва матаючы галавою, падтрымала Тадосю Хлорыха.
— Дык я ж кажу, — ахватней пацягнула сваю гутарку Тадося, — я некалькі раз ужо набівалася к Васільку з гэтымі думкамі, але ён і слухаць не хацеў. «Рана яшчэ, маці, паспею яшчэ, родная», — толькі і чула ад яго. Не ведаю, ці не хацеў ён, ці мо пужаўся чагось — хто яго ведае. Грошы, прызнацца, у нас пад рукамі заўсёды ёсць; якое хоцькі вяселле можна справіць... Пазней — раней — мне ўсё роўна, абы здаровай дачакацца гэтага. Ой, мой ты Хлорык, мая Юстынка, вы не можаце сабе ўявіць, як я зарадавалася, калі толькі пачула згоду,— Васілёву згоду на жаніцьбу; быццам мне хтось акно адчыніў у новы нязнаны і няведамы мне свет — я ўся так і абмерла ад радасці. Балазе ён згодзен. Ды... чаго ж чакаць? Дакуль чакаць? У любы дзень заходзь да нас, захвацім з сабою кварту гарэлкі і проста да Прыдатных. Аб пасагу — не ўспамінай, чорт з ім, у нас хваціць свайго дабра.
Васіль моўчкі слухаў размову мацеры і несціхана мерыў узрокамі то дзядзьку Хлора, то дзядзіну Юстыну. Хоць ён сам згадзіўся на сваты, хоць нядумана перадаў сваю згоду на жаніцьбу, але ўсё гэта было зусім нечаканым, зусім неспадзяваным, і ад гэтага неспадзеўку пачыналі ў галаве віцца нейкія невыразныя туманныя думкі, якія заўсёды прылятаюць тады, калі іх чалавек не чакае. Жаніцьба, здэцца, зусім простая і звычайная рэч, якую пры жыцці прыходзіцца бачыць сотні разоў і якая трапляецца траха не з кожным чалавекам; і з ім, Васілём, раней ці пазней трапілася б яна, а то-та ж, калі падышоў тэрмін, то мэрам бы і перапалохаў яго не на жарты. І хочацца, і колецца.
Гэткае пачуццё напоўніла яго істоту. Хацелася затым, што ён, Васіль, біў на гонар, ішоў наперакор Рыгору, не хочучы папусціцца Зосяю Мікалаішкай, якая адна, па яго думцы, толькі і падходзіць яму ў жонкі. Калолася ж ад таго, што з жаніцьбаю зусім перайначваецца жыццё; чалавек робіцца гаспадаром і прыкоўвае сябе к хаце, к усяму таму, што ў ёй; свет, гульня, вольнасць, бесклапотнасць, — усё хаваецца, уцякае кудысь ад цябе. А ён жа, Васіль, усё-такі яшчэ хлопец малады, мог бы смела гадоў з два пагуляць дзецюком.
Адчуваючы гэта так выразна, як добрае люстэрка адбівае твар таго, хто ў яго глядзіцца, Васіль, аднак, пакарыўся хаценню, падмалёванаму ўгаворамі мацеры, і раптам, адкінуўшы ўсё сумненне, рашуча казаў:
— Дык, ну, дзядзька Хлор, так і быць. Пойдзем у аўторак да Прыдатных.
— Няўжо ты не кпіш? — захацеў яшчэ раз упэўніцца Хлор.
— Калі кажу, то не кплю, — так сур’ёзна і цвёрда заверыў Васіль, што Хлор ужо болей не хацеў і гаварыць аб гэтым.
За гутаркай яны і не прыкмецілі, як падкраўся змрок і ў хаце пачало цямнець.
Выпадкам кінуўшы ўзрок у акно, Хлор ажно жахнуўся і голасна праказаў:
— Вось загаварыліся, дык загаварыліся. Гэта ж ужо вечар на вуліцы, зірнеце, адно.
Усе паглядзелі ў акно.
Хлор падняўся з лаўкі, пастаяў з хвілінку, потым абярнуўся да жонкі:
— Хадзем, нябога, да гасподы, а то там дзеці прачакаюцца.
Яны павярнулі к дзвярам і скора схаваліся за імі.
Васіль прайшоў за дзядзькамі на двор, развітаўся з імі на ганку, пажадаў усяго лепшага і вярнуўся ў хату.
— А ведаеце, маці, што? — загаманіў Васіль да мацеры. — А я такі не на жарты надумаў папробаваць пасватацца да Мікалаішкі... Але...
Васіль няўверана паківаў галавою:
— Няведама ці выйдзе што, ці не. Ці захочуць яны за мяне выдаць Зосю?
— Ой, ой, які ты дзіўны! — не даючы сыну скончыць, перабіла яго Тадося. — І што ты ўшалопаў сабе? Прыдатны не аддасць за ця-а-бе-э дачкі? Ці ж не пара? Альбо каго лепшага яны нойдуць? Хай яшчэ падзякуюць богу, што мы цябе згодны жаніць з ёю. Ой, сынку, клапаціцца аб гэтым няма чаго. А калі што і закапырсціцца — плюнь і ўсё: у мястэчку дзяўчат даволі, любая пойдзе — адно заікніся.
— О, не, не ў гэтым справа! Тут рэч не ў жаніцьбе, а ў Зосі. Калі жаніцца — то толькі з Зосяй.
— Э, ды пакінь, пакінь ты. А Луцэя Сымонава чымсь вадзіць? А Гануля Пранукова? Дзяўчаты, пане мой, што твая вярэя: здаровыя, гладкія, работніцы — адно палюбавацца. Ды і бацькі іх усе са знатнага роду: гэта ж яшчэ іх дзяды былі войтамі.
Васіль на гэта нічога не адказаў: яму зусім не думалася аб кім-небудзь іншым, акром Зосі: хоць бы яна была не толькі што дачка Прыдатных, а панская служка, і то б ён ні на нікога не памяняў яе: тут асабовы падыход.
«Эх, эх, ну што ты, маці, гаворыш. Табе зусім няведамы мае думкі і пачуццё. Табою кіруюць твае рашчоты», — думаў ён, тупаючы па хаце ды пазіраючы ў акно.
— Чуй, маці, — спыніўшыся пры печы, вымавіў Васіль, — я рашыў на тым, што яшчэ гадоў са тры не буду жаніцца, калі толькі Мікалаішка не згодзіцца выйсці за мяне.
Тадосю гэта азадачыла, і яна перш намерылася кінуцца на ўгаворы сына, але, убачыўшы, з якім настроем і з якою цвёрдасцю той праказаў сваё рашэнне, згадзілася лепей змаўчаць, чымсь уздымаць гутарку. Праўда, ёй трошкі неяк прыкра стала, што сын упорна задумаў пастанавіць на сваім, што, па яе меркаванню, ён многа абмыляецца, думаючы так, але, добра ведаючы, што не ў сілах пахіліць яго ў свой бок, толькі недавольна кіўнула галавою...
— Можа, вячэраць думаеш, сынку? Я дастану табе чаго-небудзь? — запытала Васіля маці пасля мінутнага змоўку.
— А такі і дайце чаго, а то захацелася есці... спаць-то яшчэ не думаю, — адказаў Васіль.
— Думаеш ісці куды?
— Але.
— А куды ж пойдзеш?
— Ды вось, на вуліцу выйду; прайду да рынку і вярнуся. Заўтра ж свята — можна і больш паспаць...
— Ды чаго, пакінь.
Але Васіль мацеры і ў гэтым не паслухаў: кончыўшы вячэру, ён барджэй вылез з-за стала, апрануў чысцейшую жакетку, узяў у рукі трасцінку і, пасвістваючы, выйшаў на вуліцу.
Пагода стаяла добрая; была нерухомая, зачарованая ціш; быццам бы хтось загаварыў усё: ні зыку, ні голасу было не чуваць. Толькі булькаценне невялічкай рэчкі ў каменнях у заломе яе з горкі даносілася да Васілёвых вушэй.
Зірнуўшы на неба, дзе міргалі нязлічанай лічбы і ўсякіх памераў зоры, ён меркаваў, што назаўтра пагода павінна быць цёплая і ясная і, задаволены гэтым, пайшоў к вуліцы пад гору. Ціхімі ўпэўненымі крокамі, раздумляючы і разважаючы сам сябе, Васіль непрыкметна ўзышоў на ўзгорак пры Цішкавай хаце, прайшоў залом і хутка апынуўся каля хаты Прыдатных. Прыпыніўся і паглядзеў: з хаты прабіваўся сумны, палахлівы прамень газоўкі.
Прастаяўшы хвілін пяць, Васіль азірнуўся па вуліцы і ўкрадкаю, на насках, падышоў к акну, падняўся на прызбу і кінуў узрокам у хату: кінуў і хутчэй жа адхапіўся; потым зноў паглядзеў, ужо смялей. Усе спалі: сам Мікола Прыдатны ляжаў на шырокім тапчане, прыстаўленым да вузенькага палка; на ложку спала яго жонка, Марта, з меншаю дачкою, Тэкляю. Зосі не відаць было ні на другім ложку, які стаяў засланым посцілкаю, як і днём, ні на палку, ля печы. «Яна, напэўна, спіць у сенцах», — мігнула ў Васілёвай галаве дагадлівая думка, і нібы нейкі голас падшапнуў яму на вуха: «Падыдзі ціхутка к акенцу ў сенішняй сцяне, запалі сярнічку і палюбуйся Зосяю».
І Васіль вось-вось гатоў быў паддацца спакусе, як раптам апомніўся. «Што я раблю!» — ушчунуў ён сам сябе і хутка адышоў ад хаты Прыдатных.
Якраз у гэты момант у другім, супрацьлеглым канцы вуліцы, ля царквы, куды Васіль намерыўся прайсці, пачулася траскатня брашчоткі вартавога. Рэзкія, зычныя гукі грамацелі па ўсіх Сілцах, уцякаючы ў поле і адзываючыся дзесьці ля лесу.
Васіль міжвольна спыніўся і пільна прыслухаўся да траскатні, мо з паўгадзіны стаючы на адным месцы, то ўзіраючыся ўсцяж вуліцы, то аглядаючыся назад. «Не пайду далей»,— вырашыў ён, завярнуў назад і дробнымі спешнымі крокамі, падганяны надышоўшым сумам, пайшоў дахаты.
Лёскат варты не перасціхаў зрывацца з брашчоткі і рэзвым зыкам гнаўся за ім услед.
— Ажно апрацівела. Вось разляпаўся, дурніла, — вылаяўся Васіль.
Скора, аднак, ён спусціўся з горкі і апынуўся ля свае хаты; паціхеньку, з нейкаю асобнаю асцярогаю адаткнуў запёртыя вешніцы, прачыніў іх, увайшоў у двор ды зноў іх акуратненька прыткнуў і схаваўся ў сенях.
Назаўтра Васіль прачнуўся а дзевятай гадзіне раніцы, яшчэ да прыгону кароў з поля. Ён хутка ўсхапіўся з ложка, памыўся, апрануўся і толькі распарадзіўся, каб маці аддала Ігнатаваму Юзіку каня, як выйшаў з хаты.
Васіль быў багамольным хлопцам і ніводнага свята, ніводнае нядзелі не прапускаў, каб не наведаць у цэркаў. У цэркві ж ён любіў стаяць ад пачатку да канца службы, і кожны чалавек, хто толькі калі ні заходзіў у цэркву, заўсёды мог убачыць там Васіля Берага, які стаяў ля правага кліраса, прычэсаны, прылізаны, і шчыра жагнаўся на кожнае слова папа і дзякана, а затым голасна падводзіў дзяку. Увайшоўшы ж у цэркаў і становячыся на сваім месцы, ён масціта і далікатна тры разы ківаў галавою на тры бакі, згінаючыся ажно да пояса і аддаючы гэтым усім, хто б ні быў у цэркві, сваё прывітанне.
Сілцоўскі поп, бацька Ігнат, чалавек скнарны, паборны і злы, ненавідзеўшы местачковую моладзь за яе нявер’е і басяцтва, за нядбанне да царквы, да Васіля меў асобую, нейкую цёплую і жывую прыхільнасць і кожны раз, пасля абедні, калі Васіль падыходзіў к яму цалаваць руку і крыж, пагладжваў яго па галаве і даваў проскварку, ужо зараней прыпасеную для яго. Васіль не толькі быў гэтаму рад, а нават гардаваў і хванабэрыўся «бацюшкавай» ласкаю. Васілёва маці вельмі ганарылася папоўскаю ўвагаю да сына. «Дык ведаеш, мая Парулька, дык ведаеш, мая Аўгенька, — пераймала яна суседак, — дык сёння ж, мае мілыя, бацюшка спыніў майго Васіля ды кажа яму: «Хай бы ты жаніўся ўжо, Бераг; хаця б пагуляў у цябе на вяселлі».
Але, калі Васіль быў у ласцы ўва ўсёй сілцоўскай «знаці», пачынаючы ад багатых гаспадароў і канчаючы папом і старшынёю, затое ж большая частка хлопцаў і дзяўчат з бяднейшых мяшчан нізвання не паважала яго і нават не лічылася з ім, як з таварышам, празываючы яго «шляхтуном», «хціўцам», «папоўскім падлізнікам» і іншымі мянушкамі, якія не выходзілі з губ як хлопцаў, так і дзяўчат; смяяліся і пацвільваліся нават тады, калі Васіль прыходзіў на зборні і прабаваў там задзіраць нос. Вельмі яго сіберна абсмейвалі на Ліневай зборні, што знахадзілася на Ляшкінскай вуліцы, у хаце мешчаніна Панаса Ліня. На гэтай зборні — а яна лічылася самаю галоўнаю ва ўсім мястэчку — збіраліся дзяўчаты з усіх канцоў мястэчка, з Логу і з Загібаў; сюды прыходзіла траха не кожнае свята і Зося.
Бядняцкая моладзь, якой у мястэчку было даволі многа, нідзе не мела лепшага прыпынішча, апроч як у Ліня. Вось таму на гэтай зборні заўсёды панавалі самыя жывыя, самыя шырокія і шумлівыя гулёшчы. Калі траплялася так, што з прычыны таго ці іншага выпадку якому-небудзь хлопцу нельга было прыходзіць да Ліня — ці ён уваходзіў у сварку з Лініхаю або з Лінем, ці хатнія варункі не дазвалялі таго, — гэты хлопец нідзе не мог знайсці сабе падобнага прыпынку: вось рупіла яму няйначай к Ліню зазірнуць, і годзе; і ён, хоць украдкі, праходзіў між вясельшае ў Сілцах зборні ды кідаў завідлівым вокам у вокны Ліневай хаты.
Васіль быў адным з тых, каму няўсвойна, негасцінна расчыняліся дзверы Ліневай хаты; вось за гэтым ён так рэдка і хадзіў туды, стараючыся быць толькі тады, калі праведваў, што Зося там. І заўсёды ён злаваў нямаведама на каго, што яму неяк ніякавата ў Ліня быць такім смелым, як бы, напрыклад, Сёмку.
Нядзеляю, так пасля абеду ці вечарам, Васіль намерыўся таксама пабыць на Лінеўскай зборні, калі толькі Зося задумае туды пайсці. «Няйначай буду; што б сабе там ні было — пайду і я к Ліню», — вырашыў ён і з гэтым рашэннем лёг спаць, з ім заснуў, пры ім прачнуўся, з ім пайшоў у цэркаў, дзе маліўся, падпяваў дзякам і... думаў пра Ліня ды пра Зосю.
А ў той самы час, калі Зося выйшла на рынак і зрабіла першы абход вакол крам, а Васіль, стоячы ля кліраса, падпяваў дзяку, Рыгор накіраваўся па вуліцы Сілцоў к сваёй хаце. Гілаўскі карчмар Шэя па просьбе Рыгора ўехаў у Сілцы цішком; ён злез з воза і, трымаючы каня за лейцы, ішоў побач падводы і перакідаўся словам-другім з Рыгорам, які сядзеў на аглабіне драбін і пільна азіраў кожную рэч, якая пападалася яму на вочы.
Ужо цэлых два гады, як Рыгор выбраўся з свайго мястэчка Сілцоў у далёкі горад Рыгу на заработкі і за гэты час крыху саскучыў па мястэчку. Ён з цікавасцю чакаў, калі ўправа завода дазволіць яму намечаны ім па яго просьбе водпуск. Кожны дзень, прыходзячы з работы на кватэру, ён распытваў гаспадыню кватэры, ці няма яму часам якіх-кольвек вестак здому, і заўсёды, калі ад мацеры ці ад Зосі (Зося за гэтыя два гады прыслала яму толькі пяць лістоў) атрымліваў лісты, напісаныя буйнымі, ламанымі літарамі, Рыгор запіраўся ў сваёй каморцы, чытаў ды перачытваў ліст датуль, пакуль кожнае слова не ўядалася ў яго памяць, а нарыс літараў не адбіваўся ў ваччу; а назаўтра ён браў гэты ліст з сабою ў завод, перачытваў яго яшчэ некалькі раз і хваліўся ім таварышам.
Дачакаўшы тэрміну, на які начальства завода дазволіла яму выехаць у водпуск, Рыгор атрымаў заробак і пасведчанне, купіў мацеры гасцінец: хустку, кабат і мяккія туфлі і з начным цягніком выехаў з Рыгі.
Ехаць яму прыйшлося чыгункаю да павятовага горада Ліцка, дзе ён мусіў перасесці на балагола.
Станцыя Ліцк — зусім малая і глухая; цягнік прыпыняецца толькі на пяць хвілін; людзей заўсёды прыязджае нядужа, бо сам горад Ліцк — месца не фабрычнае і не тарговае. А загэтым і сувязь горада са станцыяй зусім не адмысловая, няўрадная: пяць-шэсць рамізнікаў спраўляюцца лёгка з усімі прыязджаючымі і выязджаючымі ў Ліцк. Рыгор апынуўся на станцыі позняю ноччу, перад суботаю, чаму з наймам падводы ў Сілцы было даволі ненадзейна. Рыгор гэта прадбачыў і ўсю дарогу быў заняты адною думкаю: як-то будзе яму вырашыць гэтае пытанне.
Злезшы з цягніка і занёсшы манаткі на станцыю, Рыгор не на жарты прызадумаўся, як яму быць і што рабіць? На шчасце — выпадак яго выручыў: Гілаўскі шынкар Шэя, трапіўшы пятніцай у Ліцк, запазніўся і мусіў заначаваць. Шэя рашыў не астацца ад гэтага ў пройгрышу і яшчэ за паўгадзіны да прыходу цягніка выбег на станцыю пільнаваць, ці хто часам не прыедзе ды найме яго адвезці да Сілцоў або да Ліцка. Хоць Шэю мала і верылася ў тое, што гэта здарыцца, але праканацца нічога не каштавала.
І вось, калі толькі Рыгор увайшоў у станцыю, як Шэя раптоўна, убачыўшы яго, кінуўся насустрач і перагарадзіў дарогу.
— Пан Нязвычны, як се маш!
— Ах, гэта ж Шэя! — узрадаваўся знакомаму чалавеку Рыгор. — Якім спосабам ты ачуўся тут? — едзеш куды, ці што?
— Ды няхай яно залядзеецца, няхай; гэта ж я ўзяў ды ў пятніцу прыехаў сюды па адным інтэрасу і запазніўся; вось і вымушаны быў заначаваць. Чорт ведае што! А сягоння, думаю, выбегу на станцыю, праканаюся, ці не здарыцца часам у падарожныя хто... І нібы адчуў нутром. Як на тое ішлося — шчасце прынясло Нязвычнага.
— Ай, ай, як добра, што ягомасць якраз папаў пад тахту, а то змурзаў бы зусім і сённяшні дзень.
Шэя адсунуў на патыліцу сваю чорную высокую, з абшытым казырком, шапку і агаліў высокі маршчыністы лоб, туга абцягнуты машастовай парудзеўшай ярмолкаю.
Следам ён пагладзіў сваю доўгую сівую бараду і, адхіліўшы за вуха даўжэрныя бакі, абмерыўшы ўзрокам Рыгора з ног да галавы, загутарыў:
— Сусед Нязвычны, а, сусед Нязвычны, а скуль маеце прыязджаць?
Рыгор, якому хацелася барджэй ехаць дамоў, якога рымсціла хутчэй папасці ў Сілцы, убачыцца з мацерай і са знаёмымі, перш памкнуўся перабіць Шэю на слове і прымусіць яго нечакана пускацца ў дарогу, а потым спыніўся, весела ўхмыльнуўся і адказаў мяккім гасцінным голасам:
— З Рыгі еду, сусед Шэя! Еду дахаты, ды вось і спыніўся: трэба паспяшаць.
— Ага, ага! О, о, гэта Рыга вялікі горад! Го, што за горад! Так, так, так! І мае сваякі жывуць — на Маскоўскім прадмесці, мо Нязвычны знае? У іх вялікі магазін — ботамі таргуюць.
— Ну, едзем, едзем, Шэя! — панукнуў гаманлівага яўрэя Рыгор.
— Вось, вось, я ўраз збегаю за канём; бач, мае падводы тут яшчэ няма. Я ў Хацкеля, у Падлужжы, начаваў.
— Дык яшчэ доўга прамарудзіш? Э-эй-э! Шэя, Шэя!
— Не, не, адна хвіліна! — затрапятаў рукамі Шэя і выбег.
— Толькі ж хутчэй, толькі ж хутчэй, — падагнаў яго Рыгор, рагочучы з рухавага вазніцы.
Калі Шэя схаваўся за дзвярыма, Рыгор узяў свае клункі, падышоў к лаўцы і прысеў; потым дастаў з ісподняе кішэні згорненую ў чатыры столкі газету, расхіліў яе і пачаў бегаць вачыма па ўсёй яе шырызне.
На станцыі было настаяшча відна, бо на дварэ ўжо набліжаўся ўсход сонца, і мяккім, мэрам бы звільжаным расою, чырвона-бурачным праменнем неба аблівала вышэйшыя мясціны абочнае абшары, лясы, цёмна-зялёныя і спакойныя сады, вадакачку і станцыю.
Нягледзячы на тое, што Рыгор не спаў амаль усю ноч, а толькі прыдрэмліваў злёгку, ён чуў сябе бадзёра і саўсім нясонна.
Пакуль Шэя справіўся з канём, ён паспеў праглядзець усю газету і нават некалькі разоў сумеў выйсці на платформу.
— Я ўжо гатоў, сусед Нязвычны! — далікатна і ўслужна прамовіў Шэя, шустра выбегшы на платформу і тузнуўшы Рыгора за рукаў жакеткі.
— Дужа хутка, няма чаго казаць, — пасмяяўся з яго Рыгор.
— О-о-о! У мяне заўсёды скора! — не зразумеўшы кпінаў, адказаў Шэя. — Я хоць і стары, а жвавасці ды рухавасці маю досыць, з любым маладым магу справіцца, — хвалько дабавіў ён і лісліва ўхмыльнуўся.
— Хоць ты і лёгкім атэстуешся, а нам трэба яшчэ лягчэй ехаць, — смехам праказаў Рыгор і пабег на станцыю, пакінуўшы Шэю аднаго; а покуль той са сваёю рухавасцю ўвайшоў у станцыю, Рыгор паспеў ужо захапіць свой куфэрак, выбегчы з ім на вуліцу і схаваць яго на возе ў саломе.
— Ай, ай, няхай бы, сусед, мне даў, я б сам усё гэта зрабіў, навошта суседу мардавацца, — выбачаўся Шэя Рыгору, бачачы, як той гаспадарыць у яго возе.
— Нічога, нічога, я хоць не швыдка ды хутка, — зноў падпусціў шпільку Рыгор.
— Не, бач, нашто ж суседу, калі я сам. Ну дык прош сядаць, — звярнуўся Шэя к Рыгору.
Рыгор спрытна ўскочыў на воз, паправіў пад сядзеннем салому, прыгарнуўшы яе і заслаўшы нейкаю старою, забруджанаю дзяругаю, азірнуўся на станцыю і праказаў:
— Дык — фор гізунд!
— Ну, зайн-гізунд! — весела і скарамоўна адсек Шэя, і барджэй хапіў лейцы і тузнуў каня.
Рухавы, хоць нячэмненькі і мізэрны, буланчык Шэі рэзва закруціў хвастом, матнуў галавою і задрабязіў каляністаю дарогаю. Шэя трошкі падбег, узяўшыся за лейцы, потым ёмка ўскочыў на кончык восі і прысеў перш на аглабіне, потым перамясціўся ў перадок.
На дварэ стаяла дзіўная пагода. Зялёныя галы палёў разгорталіся далёка-далёка на ўсе бакі; направа ад іх глядзеўся цёмны густы лес, і здавалася, то была барада нейкага вялізарнага чудзішча, адзетага ў пекны, руцяной зелені халат-поле і падпяразанага белаватым ні то поясам, ні то трапкачом — дарогаю, па якой з лёгкім грукатам кацілася іх падвода.
Рыгор не спускаў вачэй з вакольных ніў. Яму на станцыю Ліцк, уперад таму гадоў некалькі, траплялася ездзіць вельмі часта, па тры, па чатыры разы ў тыдзень, і ўсе гэтыя месцы паабапал Ліцкага тракта былі яму досыць знаёмы і памятны. Трэба было кінуць першым узрокам вакол сябе, як тоненькі туман, зацягнуўшы памяць, раптам распыліўся, знік і ўсе дэталі знаёмага і блізкага вобраза мігам бліснулі-ўваскрослі перад яго вачыма: ляскі, сіратлівыя грушкі ды яблынкі, ядлоўцавыя кусцікі па межах, старыя замшалыя платы, выбітыя да чорнага выганы, рэчкі-жарольцы, мосцікі дзіравыя. Уваскросла, ажыло, і, здаецца, загаманіла з ім кожнаю зялінкаю раслін, кожным чвырыканнем пташкі, кожным бульканнем рачулак; ачаравала яго нейкаю не земляною, салодка-казлычнаю, прагнаю ласкаю, «як ласка каханае дзяўчыны», уліла ў яго істоту жывільны сок, струмень бадзёрасці.
Вось яны едуць Жмінным полем, а потым будзе Ясева грэбля — вёска Жыгуны, а там Чылаўскі лес.
Пасля двух год разлукі знаёмыя мясціны паказаліся яму такімі блізкімі, што ён зусім не прыкмячаў тае мяжы, якая двухгадовай прагалінай ляжала ў яго жыцці.
Там, у глыбіні яго нутра забурліла кіпучая хваля любові і нейкага неаказнага натхнення... Верылася і ў той час не верылася, што ён жыве, чуе і бачыць усё, яго апяразваючае, што то не сон, не мары, а яў, сапраўдная, жывая, што можна абмацаць рукамі і праканацца.
«Дзіўная рэч — гэта людское жыццё! — пачалі віцца ў яго галаве рэзвыя зайчыкі раздумення. — Пасля разлукі, доўгай, вымушанай разлукі, так прыятна, так радасна ізноў сустрэцца, ізноў зліцца з адноўленымі перад табою вобразамі. Быццам бы перш жыў, потым нібы анямеў, адранцвеў, затым ізноў акрыяў, схамянуўся, шырока расплюшчыў вочы, паглядзеў і ўбачыў: ты тут — там, у другім месцы, нідзе не быў, ты... Не, аднак пекная рэч гэта жыццё! Кіпіць, бурліць, пеніцца, б’ецца ў берагі, як тыя хвалі ў ветраны час на шырокім галу мора. Прычуйся, прыгледзься і ўбачыш, як вакол цябе ўсё будуецца на новае, на лепшае. Тое, што яшчэ ўчора было новым, змяніўшы старое пазаўчарашняе, сёння ўжо зноў старое і патрабуе перабудовы ды падбудоўваецца само, сілаю і воляю моцнага непарушнага закону, які ў сваім поступе ўсё перабудоўвае з горшага на лепшае, з лепшага яшчэ на ляпейшае, з разумнага на разумнейшае, з дробнага-нядобрага на нявыказана добрае. І мне, — зварочваўся Рыгор да сябе: — і мне беднаму, цёмнаму паўмужыку, а ўжо напаўрабочаму, сыну ўбогага, нячэмнага мястэчка Сілцоў, мне, незайздроснаму, не хціваму, напраназаватаму — здаецца, што з часам свет гэты будзе так міл, так люб кожнаму чалавеку, кожнаму стварэнню, што ніколі нішто жывое нават і не падумае, каб гэта маракаваць на жыццёвыя нелады і цягчыцца надавам жыцця. Згіне енк, высахнуць слёзы, перастане стогн; радасць запануе, расістым отсветам заблішчаць вочы, шаўковаю травою, бела-руцянаю, расквітуць надзеі, ажыццявяцца шляхам упартага пераможнага змагання за сацыяльнае вызваленне, за знішчэнне цяжкага класавага ўціску... А ўжо блізка той час, блізка; жыццё ў тэрміне перабудоўкі; старое рушыцца, знікае, уступаючы месца новаму, маладому. Патрэбен націск, упор, намаганне, патрэбны ахвяры. Вось гэтага і баяцца тыя, хто крохкі вераю, ломкі духам; замест таго, каб ісці і вясці за сабой другіх — яны, трусы, малаверы, драбнадушцы — чакаюць. Ці ж вас забірае сумненне ў тым, што творчы імпэт працоўных гушчаў зруйнуе на сваім шляху ўсе перашкоды і звядзе на зямлю панства сацыяльнае роўнасці? Прыслухайцеся: сапе вецер жывільнай сілы, разганяе полах цёмных хмар. Хто спаў — прачынаецца і хто маўчаў — пачынае гаварыць; хто цярпеў — пратэстуе, хто паддаваўся — змагаецца, песні жалю змяняюцца песнямі перамогі. Якраз, нібы на вясне, калі прыгрэе цёплае сонца, растопіць гурбы снегу, зазеляніць жоўтыя паплавы, убярэ хмурныя лясы... Наперад, да боек!.. Дык спявайце ж песні паўстання, векавыя рабы, мільённыя гушчы працоўных... Спявайце!..
— Гэй, з дарогі ты там! — голасна прагукаў Шэя і нібы абудзіў Рыгора; ён раптоўна схамянуўся, павярнуўся крыху на бок і кінуў узрокам наперад.
Насустрач ім ехаў селянін, тырчаўшы на возе між чатырох набітых рудых мяшкоў. Якраз у Міжканаўі, перад Ясевай грэбляй, сялянскі конь захванабэрыўся ці спалохаўся і раптам спыніўся. Спыніўся ў самым вузкім месцы — вось і перагарадзіў дарогу.
— Праязджай, праязджай, што там распяўся на дарозе! — прагукаў Шэя.
— Паспееш там, надрэнціла ліха, — адгыркнуўся селянін нібыта той.
— А лайдачына ты, а хамутнік гэтакі. А вунь што ўздумаў: пераняў дарогу ды яшчэ і лаецца. Вось жулік — дык жулік! — скарамоўна пачаў сыпаць Шэя на селяніна, трасучы ў паветры пугаю.
— Не лайся, не лайся вельмі так: сам лайдак паганы... — не астаўся вінным селянін.
Пакуль яны лаяліся, сялянскі конь крануўся і паціху пайшоў; Шэя скоса зірнуў на селяніна, які перайшоў на другі бок драбін, трымаючы каня за лейцы, і нешта яшчэ гыркануў няўшчуй.
Рыгор слухаў лаянку Шэі з селянінам і незадаволена круціў галавою. Нарэшце, не змаўчаў і папікнуў абодвух:
— Нядобра, дзядзькі. З-за чаго і нашто вам сварыцца? Інтарэсы ў вас супрацьлежныя? Кіньце! Не гадзіцца. Сорамна.
— Не, бо прэ сярод дарогі, на яго ўсё ліхое, і яшчэ не любіць. Каб і не хацеў што сказаць, дык мусіш.
— Што ж парадзіш, Шэя. Доля ўжо такоўская, селяніну суджана было многія вякі ісці вобмацкамі па сцежцы жыццёвай. Цёмная вёска, бедная вёска. З часам гэта зменіцца...
Апошнія словы Рыгор прамовіў так уверана, што Шэя не мог нічым пасупярэчыць і нічога не адказаў. Адвярнуўшыся к каню, ён тузнуў лейцамі, выцяў яго злёгку пугаю па крыжы, нукнуў і задудоніў сабе пад нос якуюсьці рэзвую мелодыю.
Рыгор жа ізноў пачаў акідаць узрокамі вакольныя галы, лясы, вёскі і панскія маёнткі. У галаве яго новым роем захадзілі рэзвыя думкі — успамінкі.
У Сілцы яны ўехалі а палове дванаццатай гадзіны дня. У гэты час усе сілчане, ад мала да вяліка, былі хто ў царкве, хто на рынку, і Рыгора, праехаўшага са тры вуліцы і некалькі перавулкаў, маглі бачыць толькі двое дзіцянят-хлапчукоў, вызіраўшых з-пад вешніц двара нейчай (ён не ведаў чыёй) хаты, толькі што падбудаванай, з непрыробленымі к вокнам шуляваннямі. Апроч гэтых дзяцей, з іх хурманкаю яшчэ размінулася некалькі падвод ехаўшых з касцёла шляхтаў.
Рыгор нават быў рад таму, што так выйшла, бо яму не вельмі і хацелася, каб хто знаёмы сустрэў яго наперад, чымсь ён паспее зазірнуць у сваю хату. Спакойна і паважна злез ён з воза ля хаты, ля гэткай самай нічуць не змяніўшайся хібаркі, якую ён і пакінуў. Шэя зняў з воза куфэрак, паставіў яго на прызбе, а каня прывязаў лейцамі к сіратліваму пахіламу шулу, якое тырчала на крок ад вугла хаты.
— Я ў хату ўнясу куфэрак, га? — запытаў Шэя.
— Ай, не, не трэба, не трэба: лішняя турбацыя, — спыніў Рыгор.
— Вось лепей скажэце, колькі трэба за хурманку? — дабавіў ён ухмыляючыся.
— Ну, што там яшчэ гаманіць... Я пэвен, што Нязвычны мяне не ашукае і... не пакрыўдзіць... А ведаючы гэта, ці ж трэба таргавацца?
— Так-то яно так, але скажэце ўсё-ткі, каб выйшла па-людску, — настойваў на сваём Рыгор.
— Дык што ж, калі так, то хай рубель, не будзе замнога?
Рыгор не думаў: рубель за дваццаць сем вярстоў — варта заўсёды даць. Нічога не кажучы, ён выняў з кішэні паралез, дастаў рубля і даў Шэю, праказаўшы:
— Дзякую, Шэя, што добра давезлі.
— Дзякую шчыра Нязвычнаму; каб весела адпачываць.
— Дзякую! Бывайце здаровы! — схінуўся Рыгор і крануўся дваром к старэнькаму ганку.
Шэя павярнуў каня; затарахцелі драбіны. Рыгор азірнуўся, але ўгледзеў толькі пыл з-пад калёс. «Хай едзе!» — сказаў ён сам сабе і ўзяўся за клямку, каб адчыніць дзверы, але тут ён пачуў, што яны адчыняюцца самі, і спыніўся.
— Рыгорка мой, сонца маё, ясачка мая! — з радаснаю горнасцю ў голасе, трупцявым голасам загаманіла Стэпа, нарасхлест адчыніўшы дзверы і шырока растапырыўшы рукі настрэчу сыну.
— Дзень добры, як маешся, старая? — тронутым голасам адказаў Рыгор; кінуўся да мацеры, абняў яе худую, крохкую постаць, схінуў голаў і прыпаў вуснамі к яе шчакам.
Сэрца выбівала радасную стрэчу... Доўгі, шчыры пацалунак засвечваў яе.
— Сонца маё, ясачка мая! — пераказвала Стэпа; потым узяла сына за руку і, забыўшы нават зачыніць дзверы, павяла яго ў хату.
— Вось цябе ўжо каторую пару чакаюць таварышы, — паказваючы пальцам на двух маладых хлопцаў, Сёмку і Петруся, якія сядзелі ля стала і з шырокімі цёплымі ўсмешкамі на маладых здаровых белых тварах упарта глядзелі на дзверы.
— Госцю мой даражэнькі, госцю мой доўгачаканы! — вылівала сваё пачуццё Стэпа.
— А, браткі мае, Сёмка, Пятрусь! — толькі пераступіў парог — голасна прывітаў Рыгор і кінуўся да стала ды павіс на шыі перш Сёмкі, потым Петруся.
Пацалаваўся з абодвума шчыра і зацяжна.
Рыгор нейкі час як бы не мог апамятацца і маўчаў, пазіраючы то на маці, то на таварышаў, а радасная ўхмылка нібы замёрла на твары і ў гэтай сваёй замёрласці цвіла.
Стэпа ўзяла куфэрак і падсунула яго пад пол, некалькі разоў пераставіла, бразнула замком.
— Ах, як жа я рад, што вы... А як жа жывіцё хаця, браточкі? — звярнуўся Рыгор да таварышаў, потым абярнуўся да мацеры і таксама запытаў:
— А вы, мама?
— О, брат, мы-то жывём! У сваём кутку, у сваіх Сілцох, як у Хрыста за пазухаю, — весела адпавеў Сёмка.
— Ды жыву, сынку, марнею памаленьку, — дабавіла Стэпа.
— Раздзенься хаця ды спачынь крыху з дарогі. Я дам есці — падмацуйся.
Але Рыгору і няўцям было, што ён не спаў ужо цэлую пору і што не вельмі быў сыт ядою.
— Нічога, нічога, маці, не клапаціся, — адказаў ён, махнуўшы нядбайна рукою, а сам не сціхаў распытвацца аб усякіх сілцоўскіх навінах ды расказваць усё тое, што яму даводзілася чуваць і бачыць за гэты час на свеце. Гаварыў урыўкамі, кусочкамі ад кожнага здарэння; а здарэнні выбіраў такія, што трапляліся на адгон адно ад другога на месяцы часу. Дзіўнага, смешнага і цікавага было процьма, і Сёмка з Петрусём, а таксама Стэпа так былі захоплены яго апавяданнем, што кожнае Рыгорава слова нібы ўбіралі ў сябе і смакавалі.
Рыгор стаяў, як прыехаў: у капелюшы, у паліце, запылены; забылі ўсе папрасіць яго прысесці, а ён сам не дагадваўся ці не хацеў.
— А за-а-аво-оды, за-воды!!! — з асобным прыціскам зацягваў ён. — Каб вы толькі пабачылі: аграмадныя такія дамішчы; даўжынёю, напрыклад, як ад рэчкі да рынку; у тры, чатыры, а то і ў пяць этажоў. А пры боку трубы высачэзныя-высачэзныя — цягнуцца к самаму небу і бессціхання сапуць чорнаю сопухаю. Цікава паглядзець збоку. А калі ўвойдзеш у такі завод — колькі там народу-у-у! Як мурашак, як на пажары: кішаць, бегаюць, лётаюць. Машыны гудуць, калёсы верцяцца, шум, стук, грукат, свіст... Вось на адным з такіх працую і я...
І спыніўся, нібы што забыў.
— Ах, хаця раздзецца трэба; я і забыў.
— Але, але раздзенься, раздзенься, Рыгору, — у адзін голас праказалі Сёмка, Пятрусь і Стэпа.
Рыгор паціху стаў раздзявацца.
— Ад Рыгі як рукою падаць узмор’е: ездзіш туды; устанеш гэта раніцаю, пап’еш чаю, купіш чаго з сабою і на цягнік. На ўзмор’і народу — калі ні прыедзеш — процьма, кішмя кішыць. Ды і ёсць чаго туды прыязджаць: толькі кінеш вокам — шыр неабмерная; вада, вада, то — неба адно... Стыне сэрца ад захаплення... Паветра, як малако: п’еш, і ўсё мала.
Пакуль Рыгор апавядаў, маці ўгатавала закуску і падала яе на стол.
— Вось, наце перакусеце, хлопцы, разам з госцем, а тады ўжо будзеце гутарыць колькі ўлезе, — праказала Стэпа, падаючы на стол бухоную, свайго ўпёку, кіпку, нарэзанай каўбасы і сыра.
— Прасі, Рыгорка, таварышаў, — абярнулася яна да сына.
— Ды нічога, нічога, не патурайце аб нас, цётка; чаго добрага, а бессаром’я ў нас даволі; самі ўсядземся; добра, што дачакаліся Рыгора; за яго здароўе чаму ж не пагасціцца, — смяшліва адказаў Сёмка і першы ўзяўся за відэлку.
Есці прыняліся ўсе ўтраіх. Стэпа не захацела садзіцца за стол, а ўзяла ў руку кусочак сыру і кавалачак кіпкі і, адсунуўшыся крокаў на два ад стала, несхаць жавала мякіш булкі з сырам.
— Хай бы ж і вы прыселі, мама! — папрасіў Рыгор.
— Але, цётачка, прысядайце з намі! — пазваў і Сёмка і пасунуўся на лаве, каб даць месца Стэпе.
— Ды нічога-нічога, дзеткі, — пра мяне не клапацецеся, — ласкавым і зусім спакойным голасам адказала Стэпа.
Сказала і змоўкла. Яе істоту захапілі неадчэпныя ўпартыя думкі. Сын — перад ёю, якога яна так доўга не бачыла! Два гады-ы! Колькі часу! Як ён перамяніўся. Жывучы ў Сілцах, Рыгор заўсёды хадзіў чорным і брудным, цяжка і многа працаваў, і на падзёншчыне, і за балагола. А цяпер — не пазнаць: чысценькі, беленькі, у новым гарнітуры, у чорным капялюшы, у манішцы. Прычэсаны, прыгладжаны, гасцінны, далікатны! Не той, зусім не той!
Стэпе ўспаміналіся часы даўно мінуўшых дзён, калі яшчэ жыў яе гаспадар Міхась; як ён, бывала, зарадаваўся, калі ў іх радзіўся хлопчык! «Некалі, — казаў Міхась, — як вырасце наш Рыгор, мы яго няйначай вывучым на грамацея. Усю працу трэба ахвяраваць, але не дапусціць, каб ён увесь свой век працаваў так цяжка, як мы».
Праз два гады, якія яму было суджана пражыць пасля нарадзін Рыгора, Міхась бессціхання цешыўся і бессціхання хваліўся ім перад людзьмі. Але Міхасю не ўдалося не толькі вывучыць свайго Рыгора на грамацея, а нават не прыйшлося дачакацца, калі яго сын вывучыцца літары: ліхая хвароба падсачыла яго, прыліпла к нядушламу целу, улезла ў яго нутро і панавала датуль, пакуль не звяла яго ў магілу.
Стэпа любіла свайго мужа, моцна-моцна плакала па ём і з-за вялікай увагі да яго дала сабе зарок не выходзіць другі раз замуж, а ўсё жыццё аддаць на гадаванне Рыгора. Праўда, калі мінула гадоў са тры пасля смерці Міхася, Стэпа, пражыўшы гэты тэрмін удавою, многа паспытала гора, добра праканалася, што значыць жыць адной ды яшчэ і дзіця гадаваць. Цяжкія варункі жыцця вымушалі яе шукаць якіх-кольвек падпорак для далейшага валтузання з жыццём, застаўлялі забываць аб зароку і наводзілі на іншыя думкі: «Чаму ж не выйсці і замуж? — разважала яна: — Я яго любіла, покуль ён быў жывы, покуль было каго любіць... Міхася няма, а я ўсё-ткі жыву і хочацца жыць, як і ўсім людзям, хочацца радасці, як і другім; бо я гэткі самы чалавек, гэткае стварэнне, як і іншыя... Ды і сына выгадаваць лягчэй будзе».
Гэтыя думкі з кожным часам усё больш і больш яе чмуцілі, пільней і нагальней лезлі ў галаву, і хаценне расло. Толькі доля стала наперакор яе жаданням: пара мінала, час праходзіў, а к Стэпе, яшчэ не зусім старой тады і здаровай кабеце, ніхто не сватаўся, быццам бы і не ведаў, што яна ўдава, і ёй трэба было мірыцца са сваім палажэннем. Яна старэла і мірылася. Павінна была мірыцца, хоць гэта яе змірэнне многа прыносіла ёй гора і многа слёз з яе выточвала! Стэпа старэла, жыццё даражэла, заработкаў рабілася менш і менш, а жыць — жыць было трэба... І яна ўставала да сонца, зімою хадзіла да багатых мяшчан мыць падлогу, цёрці лён, а вечарам — прасці; летам наймалася ўвагул жаць, капаць картоплі.
Доўгія дні, а часта засаб і ночы прастойвала яна за працаю, не адгінаючы спіны, перакусіўшы нішчымнага хлеба; потым канчала работу і па дарозе дахаты забягала ў казённы лес, збірала там ламачайка ды галяйко і цягнула на плячах дахаты. Прыходзіла змардаваная, змучаная, засопшыся, з рагамі поту на жоўтым маршчыністым твары; Рыгор спатыкаў яе ля вугла хаты галодным, недагледжаным і бясконца быў рад, калі яна прыносіла яму маленькі кавалачак сітніцы, купленай па дарозе з лесу ў Міхлі.
Потым Рыгору збылося дзесяць год; ён вырас і стаў годзен у пастухі. Чаму ж не аддаць яго на службу? І Стэпа засаб пяць год гадзіла яго пастухом у сваім мястэчку. Ад Юр’я да дзядоў Рыгор быў не яе: начаваў па людзях, прачынаўся досвіткам і цэлы дзень ад сонца да сонца знаходзіўся ў полі. За гэту службу яго кармілі і плацілі па рублю за штуку. Рыгор зарабляў да трыццаці рублёў у лета; аддаваў грошы цалкам мацеры і, вядома, многа-многа дапамагаў ёй гэтым.
Зімою ж праз тры гады Стэпа аддавала Рыгора вучыцца да дарэктара; грамата Рыгору падабалася, і ён браўся, як лепш было не трэба: ішоў уперадзе ўсіх сваіх таварышаў-вучняў. Дарэктар часта радзіў Стэпе, каб яна не пакідала свайго сына вучыць, а аддала б яго ў вышэйшую школу: «З яго можа выйсці граматны чалавек».
Ды Стэпа і сама добра ведала, што ў яе сына захаваны вялікі талент, толькі няма рады, як яго поўнасцю выявіць... Пры гэтым яна ўспамінала нябожчыка Міхася і казала сама сабе:
«Міхаську мой мілы, як бы ты быў рад, каб дажыў дагэтуль! Такім разумным, такім хітрым удаўся твой сын!» Балела кабеціна сэрца. Але Стэпа была адна: ні помачы, ні спагады чакаць ёй не было адкуль... Уся радня як па гаспадару, так і яе — вымерла яшчэ да таго часу, калі Стэпа выйшла замуж; нават, трэба сказаць, што яны з Міхасём і пажаніліся ўжо сіротамі, адзінотамі. І Стэпе нічога другога не аставалася рабіць, як пакінуць і думаць аб далейшым вучэнні сына, забыцца пра гэта... І вось, кончыўшы сельскую школу, Рыгор стаў наймацца. Кончыць пасвіць каровы і ідзе на хвальварак малаціць або адпраўляецца з местачковымі балаголамі ў павятовы горад. І на службе і прыйшоўшы са службы Рыгор не расставаўся з кніжкаю.
Так прайшло цэлых тры зімы. Тым часам Рыгору пайшоў васемнаццаты год.
Ад свайго бацькі Рыгор пераняў яго добрую шырокую натуру, мяккі і гасцінны выгляд; ні ростам, ні сілаю ён не паходзіў на яго ні каліва, ні звання: высокі, белакуры, плячысты Рыгор выглядаў статным і паважным. Ні пагарды, ні сораму ён не баяўся. А да розуму ён меў ад роду непакорную душу і прагу да свабоды. Разлука з маткаю, блуканне па людзях многа ў ім перамянілі, ніякая работа не пужала яго. І вось, калі Бэрка Шкляр пашырыў сваё балаголства і пачаў шукаць сабе наймічоў, Рыгор барджэй пайшоў да яго і наняўся за пятнаццаць рублёў у месяц.
Праца была нялёгкая. Хто не ведае працы балагола?.. Уставаць трэба было да сонца, а не то — дык цэлымі начамі быць у дарозе, не даядаць, не дапіваць, мокнуць пад дажджом; за ўсякую вінную і нявінную псуту ўручанай рэчы — адказваць сваім незавідным, нікчэмным заработкам. Цяжка і неўмагату рабілася Рыгору гэта служба, але ўсё-такі ён не сумаваўся — праслужыў у Бэркі болей двух гадоў... і мо служыў бы яшчэ шмат болей, каб не прыйшлося перасварыцца і атрымаць рашчот. Расшчытаўся Рыгор у такі час, калі некуды было кінуцца, за невашта было ўзяцца. Што ж? Сядзець склаўшы рукі? Пры яго палажэнні — зусім нельга.
Прагуляўшы нядзель са тры без усякае работы, Рыгор адважыўся рызыкнуць і наўгадай адправіцца ў горад шукаць работы на заводзе. Задумаў і перш трымаў пры сабе, а потым рашыў і мацеры сказаць.
— Маці, што ж мне тут нудзець без працы; паеду я ў горад, а ну ж і ўстрамлюся дзе-кольвек.
Маці гэта азадачыла.
— Рыгор, сынок мой, з кім жа я застануся? — схамянулася як ад спуду Стэпа.
— Да ці ж я загіну?
— Ды не ў тым рэч, але мне тут аднэй...
Рыгор быў неўгамонным. Вечарам, з серады на чацвер, на другім тыдні пасля багатніка, ён развітаўся з мацераю і, каб больш ніхто не знаў і не бачыў, з торбачкаю за плячыма выйшаў з двара.
Пасля яго выезду Стэпа доўга не магла згадзіцца з яго адсутнасцю і нават ночы не спала: плакала, божкала, скардзілася на сваю долю.
І толькі калі праз дзве нядзелі ёй паштальён прынёс ліст сына, больш-менш супакоілася...
Усё гэта хутка праняслося ў яе галаве, устрапянула сэрцам і зноў адляцела кудысьці...
Хлопцы сядзелі за сталом і абгаварвалі бягучыя пытанні. Рыгора цікавіла палажэнне ў Сілцах, становішча ў мясцовай арганізацыі, доля арыштаваных і сасланых у 1906 г. за рэвалюцыю сілкоўцаў. Сёмка і Пятрусь не сціхалі распытваць пра Рыгу.
— Ой, браткі, у Рызе не па-вашаму! — хваліўся Рыгор.
— Ну, ды там не па-нашаму: зразумела, горад — не мястэчка. Што ў нас: пятнаццаць — дваццаць хлопцаў, і ўся арганізацыя... Сто тысяч рабочых — гэта не жарты!.. Сацыял-дэмакратычная арганізацыя налічвае...
Прысутнасць Стэпы паперашкодзіла хлопцам гутарыць на гэтую тэму, і яны перайшлі да дзяўчат.
— Ты, пэўна, і не ведаеш, што табе Васіль Бераг ставіць падножку, — заўважыў Сёмка.
— У чым? — пацікавіўся Рыгор.
— Зарыцца на Зосю!
— Сур’ёзна?
— Вось дзіўны які, дык гэта ж пазаўтра маюць адбыцца ўладзіны, а на Пётра і сваты,— упэўнена сказаў Сёмка.
— Не, гэтага-то мо яшчэ і не будзе... толькі... — не згоджваўся Пятрусь.
— Я табе кажу, — перабіў на паўслове Сёмка, — ты мо нічога не ведаеш, а мне надоечы Янка Грыб перадаваў, што Васіль сам яму хваліўся пра гэта.
— Мала што Грыб будзе брахаць; гэта ж усё наперакор, на колькі намерана...
— Ды што ты, сапраўды...
— Ну, можа быць, — сумеўшыся, дапусціў Пятрусь, — толькі мне заўчора яшчэ Зося казала, што ў іх хаце нічога такога не чуваць.
— Хлусіць, хлусіць, — нечакана ўкінула і Стэпа, — і я чула, што няйначай, як у аўторак адбудуцца сваты.
— А паганскі гэты Бераг хлопец; такі хуліган, такі абармот; ды ці ж хто ў Сілцах не ведае іх котлішча?!.
— Але, але; знатны, падумаеш, дзедзіч... увесь час ні з кім, апроч як са стараставым ды з ураднікавым сынамі. Ды, прахвост, удае кожнага. Думаеце, Юстын Корч не праз яго ласку ў Сібір угадзіў?.. Ого-а!
— Гэта яшчэ ў сёмым годзе? — справіўся Рыгор.
— Але... Вось такому злыдню... Дурная Зося!
— Ну, што ж парадзіш, — сціснуў плячыма Рыгор, — на тое, мабыць, ідзецца.
— Няўжо-такі бацькі згодзяцца за такую неўдаль выдаць яе? — закінуў пытанне ні то аднаму сабе, ні то на разгадку ўсім Пятрусь.
— О, чаму не; дзяўчына яшчэ зусім маладая і нявопытная, бацькі пагнуць у той бок, куды толькі ім захочацца: пачне спрачацца — то найдуць раду... Пакуль — бацькава воля...
— Ды апроч гэтай бацькавай волі, яшчэ і слаўнасць гэта іх, вядомасць гэта старасвецкая, многаму перашкаджае. Ого, што знача Бераг! Гэта не нам, голікам ды дэмакратам, раўня, — пасмяяўся Пятрусь.
— Праўда, сынок, праўда — вось гэта рацыя! — махаючы галавою, падмацавала Петрусёвы словы Стэпа.
У гэты момант з вуліцы данёсся прарэзлівы крык; хлопцы раптам кінуліся ў вокны і выглянулі на вуліцу: ля суседняе хаты Сідара Кажуха стаяла грамада людзей, вакол якіх, як шалёныя, бегалі дзесяткі дзяцей.
— Давай яму, давай!
— Адчынеце вокны! — парадзіла Стэпа.
Сёмка адчыніў акно і падазваў хлапчука. Той шустра і рухава падбег к акну і тоненькім, рэзвым галаском прапяяў:
— А то Юзя з Гапай б’юцца!..
— А за што яны?
— Талеся Юзіна з Юзікам Гапіным пабіліся-а, — развёў шапялявы хлапчук.
Усе разрагаталіся.
— Ну, і дурніцы ж, зноў сварацца, — праказаў Сёмка і першы вылез з акна. За ім адхіліліся і Пятрусь з Рыгорам.
— Хіба трэ ўжо адпраўляцца дахаты, — зірнуўшы на гадзіннік, праказаў Пятрусь: —ужо пятая гадзі-ііна-а! — завёў ён і ўсхапіўся з месца.
— Няўжо? і можа? — здзівіўся Сёмка.
— Во, пабач, калі не верыш, — паднёс к яго вачам Пятрусь чорны сталёвы гадзіннік, падвешаны на тоўстым жоўтым, ні то масянжовым, ні то новага золата, ланцужку.
Сёмка паглядзеў на цыферблат і пажартаваў:
— Ты-то не хлусіш, а гадзіннік, нябось, крыху кламіць?
— А можа, наадварот? не дапускаеш?
— Чаму не, колькі хоць!
— Не, па праўдзе кажу, — перайшоў на сур’ёз Пятрусь, — учора адвячоркам звяраўся на пошце: кропля ў кроплю з паштовым.
— Эй, а паштовы-то думаеш сапраўдны? і там не вельмі сочаць за гэтым, — праказала сваю думку Стэпа.
— Не, цётка, вы так не кажэце: там гадзіннік заўсёды верны, — разуважыў Пятрусь.
— Ды будзе ўжо шалабоніць — хадзем; а то і гадзіннік таго не варт, каб аб ём столькі гаварыць, — пазваў Сёмка таварыша.
— Гэта праўдзівей усякіх гадзіннікаў, што ад самага рання прасядзелі тут. Бацькі, напэўна, чакаюць мяне.
— Ды і мне маці здорава шпэлаху ўсыпле. Мне яшчэ зранку трэба было парадзіцца з ёю наконт адной тэрміновай справы, а я і нібыта той... Хадзем-такі, хадзем, — зарухаўся Пятрусь.
Сказаўшы гэта, ён хутка схапіў шапку, неахайна ўздзеў яе на голаў і, тузануўшы Сёмку за рукаў, павярнуў к парогу.
— Ты толькі, Грышка, вечарам не баўся дома; прачынайся раней і прыходзь да Ліня, — праказаў Сёмка на хаду. — Ага, бок! — ён спыніўся: — ты мо ўжо забыўся, дзе жыве Лінь?
— А такі і гатоў заблудзіць, — смеючыся, адказаў Рыгор.
— Ды на Ляшы, у тым жа рове; там, брат, цяпер зрабілася такая зборня, што хоць куды! Траха не з усіх вуліц сходзяцца дзяўчаты, прыходзіць часта і яўрэйская моладзь. Калі туды ні трапіш — паўнюсенька хата: пяюць, крычаць, жартуюць, а Лініха — ні слова: глядзіць ды толькі цешыцца.
— Бачыш ты?
— Сапраўды, вось прыходзь — праканаешся... Ды і Зося сённі, бадай, там будзе, — з таемным смяшком дабавіў Сёмка.
Рыгор, дагэтуль спакойны, задаволена рассмяяўся і каўтнуў сліну. Стэпа ж увесь час не пакідала ўсміхацца: вясёлая ўсмешка быццам урасла ў яе твар, каб не стухнуць цэлы дзень.
— А вы там скора будзеце? — запытаў Рыгор.
— Вось хай толькі крыху сцямнее, — у адзін голас адказалі Пятрусь і Сёмка і пераступілі парог.
— Бывайце здаровы, цётачка, дзякуем за пачостку; жадаем на Рыгоравым вяселлі паўторна сысціся, — ужо ў сенях пажадаў Сёмка.
— І вам шчыра дзякую, мае дзетачкі, што вы ўсёткі не забываеце нас... Прыходзьце, даражэнькія мае, часцей: вы толькі і засталіся нашымі сябрамі-дабрадзеямі, — паслала ўдагон ім Стэпа.
Але апошніх слоў яе хлопцы не пачулі: шчыльна зачыненыя дзверы затрымалі іх у сенцах.
— Такі я лягу крыху задрамлю, — пазяваючы, праказаў Рыгор, увайшоўшы ў хату.
— А як жа ж, а як жа ж! — падтрымала яго Стэпа. — Вось раздзявайся і лажыся.
Рыгор моўчкі здзеў гарнітур і далікатна павесіў яго на сцяне, на драўляным круку, які калісь яшчэ, колькі яму помніцца, ён сам абстругаў з дубовага дручка і сам забіў у сцяну; затым ён ззуў чаравікі, падкінуў іх пад пол і прысеў на гатовай пасцелі. Прысеў, а лажыцца штосьці не цягнула: у яго думках панесліся ўспаміны. Следам перад яго вачыма, раптам, вырас вобраз Зосі. Стройная і поўная жыцця, яна стаяла знаёмаю красуняю. «Няўжо за гэты час яна зусім не змянілася? — запытаўся Рыгор. — Такая самая, вясёлая і гаваркая, прыгожая і вяртлявая, — якою я яе пакінуў?.. Не, яна цяпер другая!.. А вось жа гавораць, што не сёння-заўтра к ёй будзе сватацца Васіль. Цікава, як аднясецца Зося к гэтаму!»
«І далей цікава таксама: няўжо-ткі Берагу гэта ўдасца? Няўжо Зося і пярэчыць не будзе? Ды, сапраўды, што я значу ў вачах Прыдатных? Галяк, дэмакрат, і толькі. А без бацькоў Зося не сумее і кроку ступіць».
— Што з табою, сынок, чаму ты не лажышся адпачываць? Мо, баліць што? — перабіла Рыгоравы думкі маці.
— Ды не, нічога, зараз лягу, — супакоіў Рыгор матку і тут жа лёг.
Стэпа ціха падышла да полу, далікатна і з асцярогаю апранула сына чыстым, толькі што сатканым дываном і адышлася к сталу.
— Вы толькі, матка, на змроку абудзіце мяне, — папрасіў ён, не расплюшчваючы вачэй.
— Ой, чаму ж, чаму... Спі, сыночку, адпачынь з дарогі...
Рыгор як заплюшчыў вочы, так і заснуў, не паварухнуўшыся нават. Стэпа доўга стаяла каля яго і замілавана глядзела ў сынаў здаровы, малады жыццерады твар.
Ох, ды Пятрусь, ох, ды Сёмка! Хто іх, гэтых двух хлопцаў, не ведаў у мястэчку? Мала хто не хваліў іх бацькам ды не завідаваў ім! І было завошта! Высокі, стройны, з кудравымі русымі валасамі, сінявокі, белатвары, з адкрытым характарам, спакойны і цвёрды сын бедных сялян — вось быў Сёмка. Чарнявы, з мерным носам, валасы зачэсаны на прадзел, злёгку сутулы, але ростам сваім — кропля ў кроплю ў Сёмку — гэта Пятрусь, сын такіх жа, як і Сёмкавы бацькі, небагатых мяшчан. Як быццам бы само жыццё звязала іх — яны былі неразлучнымі ўдваіх. Прыходзілі на зборню, наймаліся ў заработкі — «запісваліся» ў дэмакраты, хадзілі на няможныя сходы і спявалі рэвалюцыйныя песні, хавалі лісткі і кніжачкі — усё ўдваіх, усё разам, неразлучна. Падружыліся і палюбілі Рыгора таксама аднакава, як адзін, так і другі.
Сёмка, Пятрусь і Рыгор! Нашто, здаецца, ім было расставацца, калі Рыгор выязджаў? Мусілі — вялела жыццё. Затое, толькі ён прыехаў, вярнуўся, як ім нудна была хвіліна ў разлуцы...
Так таварышкуюць толькі тыя, хто звязаны аднымі думкамі і аднымі інтарэсамі.
Калі Пятрусь і Сёмка выйшлі з Рыгоравага двара і паглядзелі ўсцяж вуліцы, развярнулася цікавая карціна: уся вуліца ад Загор’я да рынку так і кішэла людзьмі — жанкі, мужчыны, дзеці — як рой пчол гудзелі вясёлай гутаркай. Цераз дзве-тры хаты прызба памостам была ўсаджана сілцоўцамі, на сёння церазчур ужо гаманлівымі, асабліва рэзвістымі і жартаўлівымі. Ляталі, як мухі, вясёлыя дзеткі, кожнае з пішчолкаю ў зубах, з ралачкаю бярэзіны ў руцэ, з куском булкі ці блінца ў другой.Пекная, ціхая, хоць ад гэтага крыху душнаватая пагода, прыдавала ўсяму прыгожы, жыццерады воблік.
Прайшоўшы кусок вуліцы ўдваіх, ля трэцяй ад Рыгоравай хаты Сёмка з Петрусём разышліся: адзін павярнуў у свой двор, а другі пайшоў удоўж вуліцы. Ісці выпала Петрусю.
Пры аднэй з запоўненых людзьмі прызбаў яго запыніла памежніца Марцэля Юркава і жартам запытала:
— Адкуль цябе нясе, Пятрусь?
Пятрусь ахвотна адказаў, што ён быў у Стэпінага Рыгора, які толькі што сёння прыехаў з Рыгі ў госці.
Усе здзівіліся, бо гэта было навіной у вуліцы, і бабы паслалі Петрусю плойму запытанняў: а што Рыгор расказваў, а ці палепшаў, ці здаровы, ці прывёз з сабою грошы і інш. і інш. Пятрусь спяшыў ды не хацеў аб усім казаць і, каб адкасніцца ад жанчын, жартоўна адказаў:
— Вось іціму назад і ўсё раскажу.
Жанчыны пагразілі яму пальцамі, але ў адказ атрымалі яго мяккую ўсмешку і заняліся сваімі гутаркамі.
Пятрусь дайшоў да хаты Прыдатных, перад якою раптоўна спыніўся і кінуў узрокам у акно. На покуці, за сталом, падпёршы бараду рукою, а галоў павярнуўшы ў акно, сядзела Зосіна маці і з нейкім пільна размаўляла.
— Дзень добры, цётка! — гукнуў ёй Пятрусь.
Марта раптоўна павярнула галоў у той бок, адкуль данёсся к ёй гук, і, угледзеўшы Петруся, прыветна, з шырокаю, гасціннаю ўхмылкаю на твары, поўным і румяным, адказала:
— Дзень добры, Пятрусь, дзень добры, сынок! Зайдзі на часінку пагуляць!..
— Ой, цётачка, калі я дамоў спяшу; не быў яшчэ ад ранку.
— Ай, што там дома — мацеры не бачыў, ці што...
— Справы ёсць...
— Ды пакінь ты: хай справы на будні застаюцца.
— А хто ў вас ёсць? — здаўся Пятрусь.
— Хто? — нікога! Вось я — ды Зося.
— А з кім такую бяседу жывую развялі?
— Ха-ха-ха! — няўжо ты пачуў?
— Вось калі! Ды яшчэ ля Сёмкі чуваць.
— Ну, ну, зайдзі, зайдзі, — годзі жартаваць.
— Калі так, то заскочу. Хоць і спяшыў дахаты, але калі цётка Мікалаіха просіць — трэба ўважыць; дамашнія хай прабачаюць мне — на тое ж нядзеля, — пажартаваў ён.
— Вядома, я ж і кажу, — падмацавала Марта.
Пакуль яны гутарылі, Зося і не паказалася ў акне.
Затое, калі толькі Пятрусь пераступіў парог хаты, як яна кацёлкаю саскочыла з лавы, прыбегла к мыцельніку насустрэчу яму і завіляла лісіцаю.
— Ну, мой госціку родны, ну, кумочак, што добрага скажаш? — лепятала жартоўна Зося, закінуўшы на Петрусёва плячо руку.
Яна была адзета ў белае, з маленькімі пралесачкамі, лёгкае плацце, сцягнутае ў паясніцы шырокаю машастоваю стужкаю; два канцы стужкі звісалі між хвальбон да самага краю падолу. На грудзях, паўз шыю, вымулёўваўся шырокі горс, выстаўляючы да сонца маладое, здаровае, поўнае жыццёвай сілы, цела. На ядвабнай жыжцы чырвонае мулі вісела маніста караль, а ў самым тоўстым радку іх выдзяляўся сярэбраны, з сіняю жуковінкай, медалік. Рукі яе былі аголены чуць не за локці і красаваліся смуглаю загараю. А на твары так і трапятала, так і бегала заварожлівая ўхмылка; Пятрусь не мог адарвацца, дый годзі, уталопіўшыся ў красуню.
— Адкуль жа, лыцар, клыпаеш?
— А нашто ведаць?
— Не, па праўдзе скажы, Петрусю, — ужо сур’ёзней папрасіла Зося.
— Ад Сымонавай Аўдоцці, — пасмяяўся Пятрусь.
— Ой, глядзі, скажу Гэлі, то будзе перцу.
— Не баюся!
— Ды ты ўсё хлусіш?
— А ты вельмі хочаш знаць?
— Вельмі.
— Ну, дык скажу: быў у Рыгора, у Стэпінавага Рыгора, — з прыціскам на слове «Рыгор» адказаў Пятрусь і пачаў сачыць за Зосіным тварам. Ён заўважыў, як Зося, пачуўшы гэта, раптоўна змянілася: украдкай зірнуўшы на ўсю пору смяхлівую мацеру, яна ўздрыганула ад радасці і ні то з цікавасцю, ні то міжвольна вымавіла:
— Прыехаў?!
— Прыехаў.
— Рыгор прыехаў, ты кажаш? — у сваю чаргу запытала Марта.
— А, мусіць, Рыгор! — спакойна адпавеў Пятрусь.
— У госці ці назусім?
— Жаніцца: думае да вас у сваты прыйсці, — пажартаваў Пятрусь.
— А, няхай ты залядзейся, няхай, як у цябе ніколі нічога не дапытацца, — таўхнуўшы яго ў плечы кулаком, пракрычала Марта і за нечым выбегла ў сенцы.
Ды і Зосі Петрусёў жарт прыйшоўся не па нутру: яна ні то засаромелася мацеры, ні то ўспомніла апошняе наведванне Васіля і, кіўнуўшы галавою, адхілілася к акну.
Пятрусь пацяў плячыма: сказаныя словы яго нічуткі не смуцілі, і ён ні каліва не каяўся, што іх сказаў.
Карыстаючы на хвілю запанаваўшаю ў хаце сцішшу, ён некалькі разоў прайшоўся па хаце і прасвістаў матыў «Варшавянкі».
— А, ты ўжо свістаць, чарцяка! — адчыняючы дзверы, ушчунула яго Марта, махаючы закасанымі па локаць рукамі.
— А што ж мне рабіць? Адна ўцякла ў сенцы, другая адвярнулася к акну, а мне хіба моўчкі сядзець? Харошы госць, нечага сказаць.
— Уй, уй, каб ты лопнуў, каб ты! — раптам адхіліўшыся ад акна і стукнуўшы далонню па спіне Петруся, пралепятала Зося.
Пятрусь ёмка абхапіў яе рукамі, прыціснуў на квадранец к сабе, потым вырваўся і адбег к печы.
— А мо не праўда, га?
— Не шалеце, не шалеце...
— Ну, дык будзе... А ці пойдзеш сёння гуляць, Зося?
Зося крыху памаўчала, потым адказала:
— Не ведаю, вось Волькі Ярмалаішкі чакаю.
— А з ёю да Ліня пойдзеце?
Зося паглядзела на мацеру.
— Хто яго ведае. Як мама дазволіць. Далекавата, але парадзімся з Волькаю.
— Ой, чаму: і маці пусціць, і Волька захоча. Прыходзьце; прыйдзем туды і мы: я, Сёмка і Рыгор; Гэля таксама казала, што прыйдзе.
— Вы пусціце яе к Ліню, цётка? — запытаў ён Марту.
— Чаму не, галота хоць у балота, — адказала тая з іроніяй.
— Вось бачыш, прыходзьце, непрыменна...
— Траха што пры... Нехта, здаецца, дзвярыма бразнуў?
— А, а, на іх дохлае, на іх, гэта ўжо свінні. І чорт іх ведае, што з гэтымі дзвярыма стала: няўшчыняюцца, ды годзі. Эх, эх, вот калі гаспадар! Не ўпрасіць яго паправіць клямку,— сярдзіта крычучы, кінулася Марта ў сенцы.
— Ну, і я пайду... Прыходзь, Зося...
Пятрусь яшчэ нешта сказаў, але крык Марты заглушыў яго, і Зося не расчула. Падышоўшы да акна, яна ўгледзела, як ён хутка падрабязіў за гору.
А праз пяць хвілін, не болей, пасля ўходу Петруся, дадому вярнуўся Мікола. Сёння ён не паспеў паабедаць, як кудысь выйшаў і цэлы дзень не паказваўся. Марта, седзячы з Зосяю ў хаце, не адзін раз перабівала гутарку ўспамінам пра мужа: «Ай, ай. Ну, і дзе ж ён дзеўся сёння, гэты наш бацька?» Зося цікавілася гэтым не так востра, як маці, і на запытанне адказвала гультайным кіўком галавы.
І толькі Мікола пераступіў парог, Марта, як бачыш, павесялела; заварушылася, забегала, не спускаючы з яго свайго ласкава-апытальнага ўзроку, якога ён не змог спакойна перанесці і змушан быў чуць прыкметна ўхмыльнуцца нейкаю патайною, хоць і мяккаю ўхмылкаю. Марта адказала на гэта раскацістым рогатам.
— Дзе ж ты быў цэлы дзень? — запытала яна мужа.
— А табе цікава ведаць?
— Вядома, што цікава!
— Калі цікава, то вось жа не скажу.
Зося нібы не чула гэтых перагавораў: яна спакойліва, цішком сядзела на лаве, абапёршыся локцем на стол і моцна над нечым думала. Пасля раптам, быццам хто яе настроіў, усхапілася з месца, сарвала з вешалкі хустку, ускінула яе на плечы і выбегла ў дзверы. Гэта ўсё яна зрабіла так хутка, што нават бацькі не ўспелі агледзецца, як яе не стала ў хаце.
— Зоська, пачакай! Вячэ-ра-аць будзем, — пазваў Мікола.
— Я скора вярнуся! — ужо з двара адгукнулася Зося.
— А я і не скмеціў, калі яна вышмыгнула, — набіваючы пальцамі люльку, а вочы ўшчэрыўшы ў капшук з тутунём, ні то жонцы, ні то самому сабе, праказаў Мікола.
Па яго міне, па голасу і па Міколавай няўстойлівасці на нагах Марта зразу дагадалася, што яе муж не без граху, што ён не абмінуў сёння чортавага зелля. Як кабета дужа скнарная, хцівая ж без меры і надзіва скупая, яна раптам так і ўскіпела ад злосці: ды чаму ён так не шануе грошы?.. Хоць такія выпадкі ў іх хаце трапляліся гады ў рады, толькі святамі ды ў гадзіны бясед, але патом гэта не змірыла жаднае кабеты, у якой цалкам засталася паганая натура Зэкавага котлішча, і кожны раз яна ўпікала Міколу. Праўда, Мікола зусім мала патураў на яе выгавары і часта смяяўся з таго, што яго, прыкладна пуцёвага чалавека, ды жонка на пуць наставіць хоча. На ўкоры Марты ён адказваў жартамі, і ўрэшце заўсёды канчалася мірам. Дзякуючы гэтаму асобнай грызні і сваркі ў іх хаце ніколі не было.
І сёння, калі яшчэ Мікола толькі ўзяў першую чарку ў рукі, зусім няжданна стрэўшыся з Васілём Берагам, то ўжо ведаў, што яму адказаць жонцы.
Міколаў смех быў іх змірыцелем, і Марта перш хацела ўшчаць гутарку, а потым памякчэла і выгнала з галавы злую думку. Нядзеляю, верыла яна, грэшна злаваць не толькі на свайго роднага ці блізкага, а нават і на чужых людзей, і ў яе грудзях раптам абудзілася новае пачуццё да Міколы: ёй захацелася падысці да яго, абняць яго, пацалаваць і папрасіць прашчэння. Перш ужо Марта намерылася гэта зрабіць, потым разам нібы сумелася і ніяк не магла адважыцца. Ёй стала няёмка: яна апусціла голаў і задумалася. Але хутка яе выручыў сам Мікола: набіўшы люльку і прыпаліўшы вугальком з ямкі, ён падступіў к Марце, палажыў ёй на плечы руку і задаволена ды весела праказаў:
— Хочаш, я цябе пацалую?
— Уй, уй, адкасніся!
— Маўчы, прашу я! — і Мікола ёмка цмокнуў жонку ў выпуклы лоб.
— А ты ведаеш, Мартуля, з-за якой прычыны я сённі крыху пахмяліўся? Ведаеш? Адгадай, калі не ведаеш? Га?
Марта спярша маўчала і моўчкі адступіла крокаў два ад мужа, потым разам ухмыльнулася, падняла галоў і запытала:
— А па якой?
— Ды гэта, ведаеш, Васіль Бераг сустрэў мяне на рынку, скора я выйшаў з дому, ды кажа: «Хадзем, хіба, цесцю, ды паснедаем крыху». Я перш адказваўся, але ён так прыстаў, што нельга было адгаварыцца, і я мусіў зайсці з ім к Ліню. Зайшлі гэта мы, вось Васіль, нічога не кажучы, паўбутэлькі на стол, а далей закускі. Перш па чарцы, потым па другой. Загаварыліся... Адкуль ні вазьміся — прыйшоў Хлор ды яшчэ паўпляшкі — і цэлая бяседа. Вось за гарэлкаю Хлор і зварачваецца ка мне з гэткім пытаннем:
— Я, кажа, браце Міколе, маю да цябе важны інтэрас!
— Выкладайце, кажу, яго на далонь.
— А вось, кажа, ці не пара стаць нам сватамі? Я думаю гэтага, — паказваючы пальцам на Васіля, кажа, — хлопца ажаніць на тваёй дачцэ; думаю і сур’ёзна думаю. Я яшчэ так тыдзень у суботу мерыўся прыйсці к табе ў сваты, але адлажыў на нейкі час... Ну як думаеш? Што скажаш?
— Чаму не, — адказваю я, — няхай бог спрыяе.
Як толькі сказаў я так, дык мой Васіль і сам не свой ад радасці: абвісае гэта на шыю, заве бацькам і толькі; а Хлор таксама цалуецца бессціхання... Вось падумай, Марта, як жа пры такіх умовах не выпіць? Будзь бы з табою такі выпадак, як бы ты зрабіла?
Марта крыху памаўчала, весела гледзячы Міколу ў вочы, а потым мякка праказала:
— Так-то так... Але... а нам такі і ўпраўду трэба падумаць... Бадай Зосю і пара ўжо замуж аддаваць...
— Ого-о! Чаму не, — адабрыў Мікола.
— Вось бачыш... А калі аддаваць, то трэба ведаць і за каго... Надоечы мне Арына Самусёва казала, як сакрэт, што Берагі няйначай думаюць паслязаўтра прыйсці к нам у сваты. Ліха іх ведае, мо і ўпраўду ўсё...
— А наша Зоська, відаць, не дужа гоніцца за Васілём. Вунь, ведаеш, Стэпін Рыгор у яе на вуме. Вось і нядаўна забягаў да нас Пятрусь Прахораў і нешта балхвіў, што быццам бы хоча і Стэпа пытацца нас, ці мы не згодзімся аддаць Зосю за яе Рыгора. Па праўдзе сказаць, Рыгор сам сабою хлопец не брыдкі, толькі...
Марта развяла рукамі.
— Э, не, не, галубка, ты з гэтым маўчы-ч-ч! Што Рыгор, які там Рыгор, — сур’ёзна адказаў Мікола. — Ці ж нам рацыя згадзіцца сваю Зосю за яго аддаваць? Гэта ж значыць — бясчэсціць сябе і ўвесь наш род!!! Эт, дзіўная якая! Каб мы, Прыдатныя, сталі сваякамі нейкай там Стэпы! — ніколі, ніколі! Я, дзякаваць богу, яшчэ з вума не сышоў і ведаю, і бачу, куды і як пахіліць свае справы. З вума не выжыў... Вось хіба — Рыгор! Дурніца, і ўляпала чортведама што. Дроў ніколі не насіла з лесу на плячах, дык папрабаваць хоча. Не, не, гэтага не будзе, хай сабе не думае. І ты, глядзі, не патурай ёй...
— Не, не, я згодна з табою, — падтрымала Марта.
Ці згодна яна была з ім, ці не — дагадацца было вельмі трудна, калі б судзіць па яе твару; скарэй можна было паверыць, што яна толькі суцяшае, калі кажа, што згодна, а суцяшае таму, што Мікола зразу насур’ёз паставіў справу.
Мікола важна праходзіў па хаце то ўзад, то ўперад і кожнае слова выгаварваў так цвёрда, з такім націскам, што і сумнення не магло закрасціся, каб ён згадзіўся перайначыць свае думкі, або каго-небудзь паслухаць ці ўважыць старонняй просьбе.
Марта не раз чула ад Зосі, што яна не ўважае Васіля нізвання і нават слухаць не хоча аб ім, калі толькі не напомні. Колькі разоў было, што Марта старалася разуверыць дачку, але нічога не памагала; ёй думалася (бач, толькі гэтым суцяшала сама сябе Марта), што дачка капырсціцца толькі датуль, покуль справа не пастаўлена насур’ёз, што далей можна будзе яе ўгаманіць, але ўсё-ткі Рыгора лічыла вялікаю стрэмкаю. Падумаўшы крыху, яна абярнулася да Міколы:
— Ну, а што ты з ёю парадзіш, калі яна ўпнецца і не захоча ісці за Васіля, ды і годзі?
— Я? Я?!. што зраблю я? — злосна вырачыўся Мікола. — Што я зраблю з ёю?.. Ты ўжо, галубка, мяне не навучыш таму, я сам добра знаю, што з ёю зрабіць, знаю... А пакуль тое зраблю, то найперш, як ты, так і яна, не забывайце таго, што я ёсць гаспадар у хаце, твой гаспадар і яе бацька; галоўнае — яе бацька... А з гэтага ясна, што толькі я павінен кіраваць усім... Ці ж то можна, каб мяне ды не паслухала маё дзіцё? Каб мае, яе бацькі, волі ды я не мог праявіць над сваім дзіцём? Што б то тады было б! Хоць бяры ды ідзі тапіцца... О, не! Я ўжо даўно рашыў, што покуль буду жыў — буду цвёрда стаяць на сваём...
К канцу гутаркі Мікола так падняў голас, што выходзіла не гаворка, а крык: быццам бы ён не з жонкаю радзіўся аб сваёй дачцэ, а сварыўся з шальмоўскім гандляром, які ашукаў яго на цэлую сотню рублёў. За гэта казала і тая сур’ёзнасць, якою агарнуўся яго твар: падняліся кверху бровы, зморшчыўся лоб, запыхалі агнём вочы, заскіжаталі зубы, а за ўсім — стук кулака праводзіў усё гэта.
Круты нораў Прыдатных Марце за дваццаць два гады яе замуства за Міколам быў добра ведам; ніводная маршчынка на лбу, ніводная ўхмылка ў кутках мужавых губ не былі ёй незразумелымі. Вось і на гэты раз Марта замаўчала — хоць не ад таго, каб збаялася гаспадара ці засердавала на яго, а з-за таго, што ёй стала цёмна і глуха блізкае наступнае сям’і. Дагэтуль усё ішло як па масле, як і трэба было, а тут разам, ні адтуль, ні адсюль пачаў у яе думках завязвацца цесны і блытаны вузел і яе, хітрую і праназаватую кабету, казлытаць-мучыць нейкім трывожным сумненнем і нагальным запытаннем: «Усё-ўсё праз Зосю! І так неўспадзеўкі! Сваё дзіця, і столькі клопату! Зося ж не хоча, а ён настане, што ж тады будзе?»
Марта, як маці, глыбей і мацней за Міколу любіла дачку, яскравей і чутней адзнавала даччыны радасці і мукі, а ад гэтага больш і гарачэй жадала ёй шчасця; затым яна з большай асцярогаю глядзела на ўсякія планы, якія дужа лёгка, але з малою асцярогаю, будаваліся яе рызыкоўным і хванабэрыстым Міколам.
«Добра-то добра аддаць Зосю за Васіля: і багацце, і знатнасць, і ўсё-ўсё; толькі ж трэба ведаць, што яна яго... не шануе... Ну, а гэтага, Рыгора, бач, хоць і любіць — толькі, — мука адна будзе, а не жыццё... У нас яна прывыкла к мяккаму хлебу, а там», — думала Марта, і перш ёй не хацелася пра гэта гаварыць, а потым не стрымалася і праказала мужу:
— А ведаеш што, Мікола?
— Ну?
— Я ўсё-такі думаю адно: нам трэба ўгаварыць Зосю, трэба перш уверыць яе, а тады ўжо крутыя меры прыняць... Вось калі толькі яна захоча, дык чаму ж не выдаць за Васіля! Як я буду рада гэтаму!.. Трэба няйначай папрабаваць угаварыць, — няпраўда — здасца... Ну, а калі ўжо ўпнецца — тады можна будзе і на іншыя рады пайсці...
— Э, пакінь! Нашла каго ўгаварваць! Гэта ж яшчэ дзіця... Як-то не захоча? Чаму не захоча? А калі я, бацька, захачу? Павінна і яна захацець! — не ўнімаўся і не адходзіў ад свайго Мікола.
— Эх, і дзіўны ты, дзіўны мужчына! Непамяркоўны ты чалавек, як я бачу! — расцяжна, матаючы галавою і разводзячы рукамі, прамовіла Марта; зварушылася з месца і прайшла к мыцельніку.
Мікола нічога не адказаў: ён над нечым нібы прызадумаўся і, абапёршыся на стол, апусціў голаў і маўчаў.
Марта выбегла пазваць Зосю. Зося стаяла ў гуртку дзяўчат ля Сёмкінай хаты. Пачуўшы мацерын вокліч, яна хутка адлучылася ад сваіх таварышак і пабегла дахаты.
— Такі не дачакаліся, пакуль сама прыйду, — заўважыла яна на бягу, параўняўшыся з мацераю.
— А вядома, што не! — суха адказала Марта. — Вось павячэраем, тады хоць на цэлую ноч; ніхто табе і слова не скажа за гэта; а павячэраць-то трэба разам.
— Няўжо ж! Яшчэ, бок! А вы мо б хацелі, каб я і нядзеляй трымалася за ваш хвартух, — задзёрыста адказала Зося.
— Ну, годзі вышчарацца! Кінь людзей сарамаціць! — спыніла яе Марта і прычыніла ды заткнула за сабою вешніцы.
Зося ўбегла ў хату і зразу заўважыла, што бацька сярдзіта настроен. Ён не даў ёй нават сесці за стол, як суха загаманіў:
— А ведаеш што, Зося?
— Ну?
— А вось што; выслухай толькі: к нам думае днямі прыйсці ў сваты Васіль Бераг.
На яго твары паказалася чуць прыкметная ўхмылка. Зося ж маўчала.
— Як ты думаеш? выйдзе з гэтага толк ці не?
Зося далей маўчала: яна гэта запытанне пачула ад бацькі першы раз за ўсё сваё жыццё, і яго навіна, і голас, якім бацька яго вымавіў, і ўсё тое, што таілася ў слове «замуж», моцна ашаламаніла Зосю. Яна зразу не магла нічога адказаць бацьку, нават не ведала, ці адказаць яму на гэта. «Замуж! Васіль!» гэтыя два нечаканыя няпрошаныя, неспадзяваныя словы так ускалыхнулі ўсю яе істоту, узбаламуцілі думкі, што цяжка было аглуздацца. Тут свята, Рыгор, спатканне з ім, — а побач Васіль, замуж, будні! Дайце літасці! Хоць яна бокам і чула ад таго-сяго, што Васіль думае к ёй прыслаць сватоў, хоць і маці ёй раз напамінала аб гэтым, але Зося нічому не патурала, усё прапускала скрозь пальцы, лічыла несур’ёзным, далёкім, тым — што, калі і павінна быць, — то не так скора, не ўрочана... А тут — на табе — як гром з яснага неба! Звалі вячэраць, і яна барджэй прыбегла, бо трэба адбыць гэтую павіннасць і пайсці на вуліцу да Гэлі, а з тэю да Ліня, дзе будуць хлопцы і дзяўчаты, куды прыйдзе і Рыгор. А тут яе спатыкаюць такімі прапановамі: Васіль! Замуж! Яна сёння цэлы дзень занята Рыгорам, якога так прагла прычакаць, не бачыўшы так доўга, а ён... Які ён стаў? Што ён думае аб ёй? Ці не ўсумніцца яна пры першым спатканні з ім пасля доўгае разлукі? Усё гэта запаўняла яе думкі, усім гэтым Зося толькі і жыла... Чаму ж к ёй набіваюцца з Васілём? Што для яе Васіль? У свята ды думаць аб буднях, улетку аб зіме — ласне гэта можна; ласне не баліць сэрца? Зося гэтага сабе не дазволіць! І яна маўчала...
А Мікола задуменна то пазіраў на дачку, то адварочваўся на хату, то ізноў кідаў вачыма на Зосю. Яму рабілася млосна, і ён злаваўся: чаго яна маўчыць ды сумуе? Няўжо-такі і папраўдзе думае пайсці наперакор сваім бацькам? Не, гэтага не павінна быць, ёй Мікола ні за што не ўступіць! Дачка павінна слухаць бацькі, павінна споўніць бацькаву волю.
«Не, ні за што не папушчуся, на сваім пастаўлю!» — рашыў Мікола і тут жа ўзняўся з месца, павярнуўся да Зосі і вось-вось намерыўся штосьці сказаць, як раптам бразнулі дзверы, і вясёлы лепет Тэклі, убегшай у хату, спыніў яго і заставіў змаўчаць. За дзяўчынкаю ўвайшла і Марта. Мікола абярнуў узрок да жонкі і таксама памкнуўся штосьці сказаць, але і тут асекся. Толькі матнуў галавою і сеў ізноў пры стале.
Марта нічога не западозрыла і ў сваю чаргу маўчала. Толькі адна Тэкля не ўнімалася.
— Тата, га, тата, а заўтра хто павядзе каня? — запыталася яна.
Гэта Міколу змякчыла настрой; ён абярнуўся к дачушцы і ахвотна адказаў:
— Заўтра папросім Юзіка, а ты пагуляеш дома.
Маленькая Тэкля весела ўхмыльнулася і барджэй палезла за стол, прысела на каленях і пачала чакаць вячэры, перадаючы ўзрокі то ў мыцельнік на мацеру, то на нудную, заклапочаную сястру. Больш яна ўзіралася на Зосю: ёй рабілася незразумелым, чаму-такі сёння, нядзеляй якраз, калі ўсе, каго яна ні бачыла на вуліцы і на рынку, такія вясёлыя, гаваркія, а Зося хмурная, жудлівая, маўчлівая? Хто яе пакрыўдзіў?
Тэклю так цікавіла гэта, што яна не магла змаўчаць, каб не праканацца. Падсунуўшыся блізка да Зосі, яна з асцярогаю кранулася яе рукі і цішком прашаптала:
— Што з табою, Зоська?
Зося маўчала, толькі ўкосным узрокам кінула на сястрыцу ды зноў зрабіла нудную міну. З гэтага Тэкля выявіла, што Зося пэўна і на яе сердзіцца, і задумалася: сваім дзіцячым розумам яна не магла дайсці, за што б на яе Зося так моцна злавала, што і гаварыць нават не хоча? «Здаецца, — прыпамінала яна, — я ёй сёння нічога такога не зрабіла, нават слова брыдкага не сказала. Няўжо яна без прычыны? Дык чаму ж без прычыны?»
Ёй стала горка і крыўдна; адсунуўшыся ад Зосі, Тэкля плаксіва праказала:
— Дык чаго ж ты на мяне злуеш? Што я табе зрабіла?
— Не чапай мяне, — агрызнулася Зося.
— А яй-яй! Пані гэткая! і аказацца нельга! — і маленькімі кулачкамі Тэкля выцерла ў сініх вочках заблісцеўшыя слёзы.
— Што ўжо там за задзёры? — умяшалася Марта, уладваючы вячэру.
— Паненка наша нешта не ў ласцы сёння, — укалола сястру Тэкля.
— Чаго ж ёй не хапае?
— Не ведаю... Капырсціцца нешта!.. — ваткнуў Мікола. — Чаго ёй не стае, чаго не хапае — то яна і сама не ведае. Вось толькі намякнуў ёй аб Берагах, дык гэтым так уразіў, што быццам язык адцяў.
— О, хванабэрыя вялікая! — у руку мужу падказала Марта.
— І дзе яна набралася яе? На што лепшае дык не сквапна, а на гэта — адразу... Эй, дачушка мая! Рана ты пачула ў сабе моц, як я бачу!.. на нядобрае гэта верне-э...
Мікола перамяніў голас.
— Ты ўсё думаеш, Зоська, што мы табе ліха хочам ці знарок на цябе бяду наклікаем, калі хочам паставіць на сваём? Эх, эх, дзіўная ты! Мы, твае бацькі, дабра хочам табе; мы цябе ніколі на дурное на папхнём. Мы... мы заўсёды стараліся для цябе лепшага. Васіль будзе цэлая знаходка як для цябе, так і для нас; гэта ж цэлы скарб адкрыецца табе. Падумай толькі, нябога! Берагі! Жарты сказаць! У адным гэтым слове хаваецца столькі паважнасці, столькі самавітасці, што ўсім на завіду; хто ў мястэчку, а хто і ў ваколіцах. Падумай ты, пасудзі ў сваёй галаве! Бе-ра-гі-ы!..
Мікола важна правёў пальцам па лбу і пацягнуўся ўсім целам, нібы гэтым хацеў прыдаць большую вагкасць сваім словам. Але Зося імі не тронулася нізвання, прапусціла іх між вушэй. У бацькі свой рашчот, а ў яе свой — хто ж можа ручыць за тое, чый вярнейшы? Бацьку — бацькаў, Зосі — Зосін. Ці ж гэта разгадка? І Зося ведала аб гэтым — затым і аставалася пры сваіх думках.
— Вось пакуль суд ды справа — наце вячэрайце! — падаючы на стол міску падагрэтай капусты, ад якой востры смачны пах напоўніў зразу ўсю хату, прамовіла Марта.
На гэта ніхто нічога не адказаў, і Зося, не ждучы, покуль бацька накроіць хлеба, дастала сама толькі што пачаты бохан, адламала акраец і ўсмак прынялася есці.
Тэкля, гледзячы на яе, старалася не астацца. Усмак елі і Мікола з Мартай.
Пакуль канчалі першую страву, ніхто не прамовіў і слова, быццам усім так спешна трэба было есці, што дорага была кожная хвіліна. Толькі тады, калі Марта прыняла са стала зусім парожнюю міску і пайшла з ёю ў мыцельнік за другою страваю, Мікола аблізаў лыжку, акуратненька палажыў яе на стол і, карыстаючыся вольным часам, праказаў да Зосі:
— Па праўдзе, дачушка, скажы нам: згодна ты прыняць сваты ад Васіля ці не? Нам жа хочацца заўчасна знаць. Скажы, Зоська?
Зосю гэта як нажом пырнула. «Значыць насур’ёз?» Яна так і пачырванела ад злосці, так і затраслася:
— Ды адкаснецеся вы ад мяне з гэтым Васілём! Ушалопалі ліха ведае што! Васіль, Васіль! Чхаць я хачу на яго і на яго сваты. Вам дорага яны, дык...
Зося хацела пусціць лаянку, але стрымалася. Мікола да таго раззлаваўся, што ажно пабялеў і як у сударзе затрапятаў; не мог нават уседзець на месцы і вылез з-за стала.
— Ці ты чуеш, Марта? Ці ты, маці, чакала? Ці я табе не казаў? Ласне можна патураць ёй, га? Ласне можна здавацца? — голасна, проста крыкам, падступаючы к жонцы ў мыцельнік, гукаў Мікола.
— Праўда, церасчур ужо зазналася... Ну, супакойцеся крыху... Ідзі садзіся, Мікола... Павячэраўшы...
Мікола павярнуў да стала, але не ўнімаўся з крыкам:
— Дык калі ж ты так, дык і я так! — гразіўся ён Зосі, садзячыся за стол. — Знай жа, галубка, што ты зробіш так, як я захачу, як я пастанаўлю, а не як ты...
Ён грукнуў кулаком па лаве, ажно Тэкля падскочыла.
— Будзе... яшчэ рана табе муштраваць нас; яшчэ рана хамут на шыю надзяваць... Пачакай, пабачым...
Зося маўчала; яе брала за жывое і ёй хацелася яшчэ раз якім словам кальнуць бацькоў, але нешта стрымала, заставіла змоўчаць, затаіць злосць у душы. Яна прыняла выгляд, што быццам нічога не прыкмячае, што нібы гэта не к ёй нават гаворыцца. Прыгнуўшыся над міскай, яна старалася чым скарэй кончыць вячэру і ўцячы з хаты, каб не чуць нічога і не бачыць.
Ёй усё гэта было адваротна і надаедна. Ці ж яна думала? Ці ж дагадвалася? Адкуль навісла над ёю гэта цяжарная ўдушлівая духата, засмуціўшы яе вочы, злавіўшы сэрца, прыліпшы да ўсяго цела. Цяжка, брыдка на душы!..
Не помнячы, што робіць, Зося вылезла з-за стала, падышла да ложка і прыпынілася, тут жа забыўшыся, чаму і па што яна сюды падышла. Потым быццам ёй хтось шапнуў, што тут ляжыць яе паўсачак, што яна падышла яго ўзяць. Зося накінула яго на плечы ды выбегла з хаты.
На вуліцы ўжо змеркла. Чэрвеньская ноч сходзіла на землю ў дзіўным пакою, у ружовых, смуглаватых затухаючых водблісках зайшоўшага сонца, у белай пары, якая паднімалася з зарэчных паплавоў, як кадзільны дым, ціха і далікатна. Змрок увачавідкі гушчэў, выпаўзаючы з усіх куточкаў ды прытулачкаў, распаўзаўся смялей і смялей. Цёплы і пахучы, здэцца, гэта ён выносіў з сабою на вольнае паветра з ачышчаючаю пыл вільгаццю і лёгкасць, і пах, і спакой.
— Куды ж мне пусціцца? — сама сябе запытала Зося, выткнуўшыся на вуліцу; і толькі што ўзялася разгадаць, як раптам пачула:
— Куды ты?
Гэта клікнула Гэля, якая, прытаіўшыся, стаяла і чакала Зосю; Гэля з квадранец назад як падышла к акну; Прыдатныя яшчэ вячэралі, і яна мусіла пасядзець, пачакаць Зосю. Стукнулі дзверы — Гэля настаражылася.
Заўсёды вясёлая, рэзвая і смышлёная, чорная смуглянка, з бяздоннымі вачамі і прадаўгаватым носам на белым, армянскага тыпу твары, яна яшчэ выдавала сябе бядоваю жартаўніцаю. Заўсёды над кожным яна адпальвала якую-небудзь шутку. Паджартавала яна і над Зосяю.
— А каб цябе прогліца, каб цябе! — выклялася Зося на Гэлю, пачуўшы раптоўны крык і садрагнуўшыся, як асіна, ад знянацкасці.
Гэля покатна зарагатала.
— Табе смешна, дурніца, а ў мяне душа ў пяткі ўскочыла.
— А яй-яй, няўжо?
— Ну, куды пойдзем? — запытала Зося.
— Вядома, што да Ліня, — адказала Гэля.
Пабраўшыся за рукі і ссунуўшы касынкі на плечы, яны з ціхім напевам пусціліся ўздоўж вуліцы, проста да рынку.
Заснуўшы, Рыгор так смачна спаў, што нават ніводнага разу не перавярнуўся з боку на бок, не хроп, як заўсёды, нават, здавалася, і не дыхаў, хоць было відаць, як яго шырокія здаровыя грудзі, грудзі зусім не дваццацідвухгадовага хлопца, а саракалетняга мужчыны, як гэтыя грудзі мерна ды паважна падымаліся ды апускаліся. Адна яго рука ляжала так, што пальцамі трымала вуха, а локаць выдаваўся на хату; другая рука працягнута ўздоўж усяго цела, траха не да самых калень проста выцягнутых ног. Коўдра прыкрывала яго да самай галавы і ляжала ўвесь час так, як палажыла яе маці. Хоць у хаце і гудзелі мухі, але ніводная, як згаварыўшыся, і не пасягла садзіцца яму на твар ці на руку. Многія нават і не падляталі блізка, а каторая знянацку спускалася, то толькі, здавалася, каб паглядзець на яго поўнае, маладое ліцо.
Стэпа, прылёгшы каля печы, спала не так смачна, не так спакойна, як яе сын. Старыя гады, пакутнае жыццё аднялі ад яе гэта. Некалькі раз яна паднімалася з полу, праходжвала па хаце, падыходзіла да сынавай пасцелі, умільна і спачувальна ўзіралася ў яго заплюшчаныя вочы, абвітыя светла-шэрымі дугамі броў, у роўны, стройнага абрысу нос, у поўныя губы, у белыя валасінкі вузенькіх вусікаў. Узіралася падоўгу, запойна, і ў яе мацерыных грудзях кіпелі хвалі нявыказанай, нязмернай, неапетай нікім у канец любові к свайму адзінаму сынку. Гэта яе любоў разлівалася па ўсім целе, кіравала ўсім чуццём і думкамі і неабачным, схаваным ля вачэй праменнем пераходзіла з яе істоты ў Рыгораву. Ёй, Стэпе, перацярпеўшай столькі нядолі і пагарды і дажыўшай да таго, што яна мае свайго абаронцу, які ў кожны момант уступіцца за сваю мацеру, — ці ж не вялікае шчасце, ці ж не глыбокая радасць?
«Чаго хацела — таго і дачакала!» і вольна і бязвольна шапталі яе губы, цюкала сэрца.
І хоць уперадзе бачылася і чакалася старасць, і хоць зналася добра, што працаваць трэба будзе і тады, мо аж да самай смерці, бо не працаваць, сядзець нядбайна, — ці ж можна? — хоць зналася гэта, патом нічуткі не пужала яе, нічуткі не суміла яе думак і надзей.
У густым сплёту жаданняў і радасці Стэпа прысядала на лаўцы ля акна, абапіралася барадою на далонь рукі і глядзела ўперамежку: то на пол, то ў акно.
Рыгор соладка спаў, — гэта на палу, а на дварэ — бегалі дзеткі, разадзетыя ў чыстыя, а некаторыя і ў новыя танныя гарнітурчыкі, важна праходзілі знаёмыя і незнаёмыя мяшчане і мяшчанкі. Чуўся крык і гоман воддыхнага вулічнага жыцця, але ўсё гэта праходзіла паўз яе, мэрам бы якая далёкая і таемная здань мала ёй цікаўная і зусім яе недатычная.
Ад акна хвіліна ў хвіліну цягнула яе к полу, туды, дзе спаў Рыгор. Стэпе здавалася, што не толькі яна, яго маці, з усёю істотаю аддаецца сёння сыну, а і ўся хата, кожная рэч у хаце, усё-ўсё, што яна бачыць вакол сябе, нячутнай мовай вітае госця: дзве вешалкі, палічка ў мыцельніку, вярбінка з-за акна — уперыліся адным супольным ласкавым узрокам на Рыгора. Калі для ўсіх адпачынак — то для Стэпы ён і свята разам!
У салодкім пачуцці, у праявах ружовых мар, у абдыме надзейных думак Стэпа зусім не прыкмеціла, як скончыўся дзень і ўцякло сонца з хаты, а на змену яму паціхутку пачаў уваходзіць змрок падходзіўшай ночы. У яе ваччу і без сонца ўсё сіяла, радавалася і смяялася...
Стоячы ў акне, Стэпа прыпомніла, што Рыгор, лажучыся спаць, прасіў разбудзіць яго на змярканні; успомніла і нібы перапужалася, ці не дала толькі яна пераспаць яму, ці не абманула яго. Адвярнуўшыся ад акна, яна хутка падышла к полу, далікатна кранула Рыгоравай рукі і спынілася.
«Шкода будзіць, — прашаптала сама сабе: — так смачна спіць сынок мой. Але ж ён прасіў няйначай разбудзіць яго». Потым пачала будзіць, прыказваючы: «Рыгор, Рыгорка! Устань, сынку! Ты ж прасіў абудзіць цябе». Рыгор моцна спаў і ляжаў не варушачыся, потым раптам павярнуўся і расплюшчыў вочы.
— Уставай, сынку, — пазвала маці мацней.
Рыгор пытальным узрокам акінуў маці і салодка пазяхнуў.
— Ужо вечар, Рыгорка! Ты прасіў абудзіць! — перасказала Стэпа, бачачы, што Рыгор не ўстае.
— Помню, помню, маці, зараз устану! — адказаў ён і злез з пасцелі.
— Вось выспаўся, дык выспаўся, — задаволена прамовіў Рыгор і пайшоў к мыцельніку.
Стэпа дагадалася, што Рыгор хоча памыцца, і спешна апярэдзіла яго; хапіла пітнічок, выбегла ў сені, начэрпала ў вядры вады і ўнесла ў хату: потым падставіла макацёр і сама паліла Рыгору на рукі.
Рыгор памыўся, выцерся і пачаў апранацца. Стэпа і тут падсабляла сыну, стараючыся паказаць сваімі ўслугамі, наколькі яна любіць і цешыць яго. Але Рыгору не трэба было нічога гэтага, бо ён і так добра адзнаваў і ведаў усё тое, што сядзела ў мацерыным сэрцы...
— Не турбуйся, маці, я сам, я сам, — стрымліваў ён.
Апрануўшыся, Рыгор выцягнуў з-пад лавы куфэрак і, адамкнуўшы яго, дастаў два маленькіх вузельчыкі. Падаючы іх мацеры, ён праказаў:
— Вось вам, маці, гасцінец! Тут хустачка з кабатом, а гэта — мэшты: а ў дабавак яшчэ гэта, — прыкладаючы з вузельчыкам некалькі зялёненькіх паперачак, праказаў Рыгор.
Расплываючыся ад радасці, усё гэта ўзяла Стэпа з рук сына, кінулася к яму і моцна і шчыра пацалавала яго ў шчаку.
— Дзякую табе, дзіцятка маё! — толькі і прамовіла.
Далей слёзы затрымалі словы, і яна змаўчала.
З паўгадзіны ў хаце было так ціха, што чуваць было, як бзынкалі мухі, як шамацелі тараканы за печчу...
Чуваць было, як два родныя сэрцы, мацеры і сына, цюкалі ў грудзях, кіпучы хвалямі мацнейшай любві — мацеры к сыну і сына к мацеры.
Рыгор першы загаманіў:
— Дайце мне, мама, перакусіць чаго.
— А чаго ж табе даць, сынку?
— Што ёсць у вас.
Стэпа рухава пабегла ў мыцельнік і прынесла на стол кусок тае самае булкі, што ў абед не даелі, а да яе наліла кубак малака і падала сыру.
— Выбачай, Рыгорка, што больш нічога не прыпасла. Заўтра згатоўлю, — просячы ўважыць за ашчаднасць, за немагчымасць чымсь і як найбольш дагадзіць сыну, праказала Стэпа.
— Ды нічога, нічога!! Не клапацецеся, вельмі так, маці, — супакоіў Рыгор. — Хопіць з мяне, што ёсць, — дабавіў ён.
Перакусіўшы, Рыгор вылез з-за стала і выйшаў з хаты.
Стэпа прайшла за ім у сенцы, высунула нават голаў на двор і стаяла датуль, пакуль Рыгор не схаваўся з яе ваччу.
Хата Ліня стаяла на рагу Тыльнае вуліцы, пры павароце на Магільны перавулак на Лешы. Дарога Рыгору ляжала траха не цераз усё мястэчка. Да свайго выезду з Сілцоў Рыгор, як і ўсе сілцоўцы, добра знаў, дзе знаходзіцца кожная хата, цяпер жа, пасля двух гадоў адсутнасці, ды яшчэ ўвечар, яму цяжкавата было ўспомніць розныя дробязі і тым болей, што за апошнія гады многа чаго пераіначылася ў Сілцах: так мо разоў пяць трапляліся пажары і нішчылі цэлыя вуліцы мястэчка, а адзін самы большы з пажараў, які трапіўся спусціўшы год пасля Рыгоравага ад’езду, так расстроіў быўшы да пажару план Сілцоў, што не толькі чалавеку ў Рыгоравых умовах, а і заўсёдным жыхарам неяк ніякавата было глядзець на новую перапланоўку Сілцоў. Толькі Рыгор выйшаў з свайго двара і дайшоў да Перасечнага перавулка, як зразу спыніўся і пачаў меркаваць: «Можа, яшчэ далей трэба прайсці па вуліцы, а мо сюды павярнуць направа? Не ведаю!.. Напрапалую павярну ў перавулак!» — рашыў ён і павярнуўся тылкам да вуліцы.
На правым ад яго баку, выязджаючы з Сілцоў, ён пакінуў, наколькі помніць, старую разваленую карчму Лейбы Бляхара, які так любіў свой куток, што не пакідаў прадаваць гарэлкі пад страхам быць задушаным праваленай страхою. Насупраць Лейбавай карчмы жыў другі, знаёмы яму яўрэй — Шолам Стрэльба, самы важны майстар-шапачнік. Як на карчме Лейбы, так і на хаце Шолама былі прывешаны шыльды, размалёваныя ўсякімі хварбамі, розных формаў і гатункаў шапкамі ў Шолама і пляшкамі ў Лейбы.
Калі б хто ні мінаў гэтага месца, заўсёды пазіраў на шыльды. Рыгор следаваў агульнаму прыкладу. Ён і цяпер паддаўся гэтаму. Але зірнуўшы на капяжы хат, Рыгор, хоць і ўпоцемку, скмеціў, што бывалашніх іх прыкрас няма ды і хаты нейкія зусім другія.
І далей Рыгор не пакідаў з цікавасцю, паколькі магчыма было ўвечары, раззіраць вакол сябе, патроху пазнаючы і ўспамінаючы некаторыя дэталі сілцоўскіх выглядаў: вось, здаецца, новенькі плот Сюцькі, а вось, бадай, Гляк гумно паставіў, а вунь і напэўна і Шчыглава хата.
Яго меркаванні падыходзілі да сапраўднасці, бо Шчыглава хата, нейкім дзівам зацалеўшая ад вялізарнага пажару, як і калісь, рабіла сабою рог на Перасечным перавулку ля Падаўжной вуліцы. «Цяпер не заблуджу», — уверана падумаў Рыгор, завярнуўшы на Падаўжную, дзе ўжо ён кінуў разглядаць па баках ды лавіць перамены, а пайшоў смела і ўверана.
На вуліцы шпацыравала шмат моладзі, хлопцаў і дзяўчат.
Ён пачаў прыслухоўвацца да вясёлае рэзвае гутаркі, думаючы па ёй пазнаць каго-колечы ад знаёмых. Гэта адцягнула яго ўвагу, і Рыгор не прыкмеціў, як зраўняўся з Яўрэйскім перавулкам, які перасякаў толькі адну вуліцу і, быццам баючыся кагось, зварочваў направа ды ўцякаў у другую.
Гэты перавулак быў новы, праложаны пасля пажару, і Рыгору паказвалася, што ён заменьваў сабою Мокрую вуліцу, якую па новаму плану скасавалі.
Параўняўшыся з Яўрэйскім перавулкам, Рыгор спыніўся: «Нічога не будзе, трэба запытацца ў каго-небудзь», — рашыў ён. Як на тое трэба, з боку сябе ён угледзеў прабягаўшага хлапчука, штось дудунючы сабе пад нос.
— Гэй, хлапец, пачакай адно! — пазваў яго Рыгор.
— А што дзядзьку трэба? — адазваўся хлапчук.
— Скажы, браток, як гэта прайсці на Лешу?
— А ласне вы не тутэйшы?
— Тутэйшы не тутэйшы, табе ўсё роўна, толькі скажы.
— А скажэце, скуль вы будзеце? — не згаджаўся пілявы хлапчук.
Рыгор уступіў цікаваму хлапчуку і жартліва сказаў:
— Я смалінскі.
— А чаго вы прыехалі? — пытаўся далей малы.
— Не дурыся, шалапут, та дам капейку на цукеркі.
Хлапчук узрадаваўся і падышоў блізка к Рыгору ды выцягнуў руку. Рыгор дастаў з кішэні капейку і падаў яе хлапчуку.
— Вось ідзеце гэтым перавулкам да канца, потым павернеце направа па вуліцы; затым увойдзеце ў другі перавулак, а там ізноў на вуліцу; далей спусціцеся з горкі і пойдзеце проста-проста да павароту, і там пачнецца Леша... — намалоў хлапчук і знік.
Рыгору апісаная хлапчуком дарога зразу дапомніла знаёмыя мейсцы, і ён пусціўся ісці.
Жукавая вуліца, у якую ўваходзіў Яўрэйскі перавулак, была ціхая і пустая: агонь быў стушаны ва ўсіх хатах, а на вуліцы не чуваць было жаднага зыку, не спатыкалася ніводнага чалавека. З другіх канцоў мястэчка даносіліся да яго вушэй стройныя песні моладзі, крык і выгукі. Рыгор прыслухаўся да знаёмых яму песень і варочаў у памяці нядаўняе мінулае, зараз далёка адляцеўшае ад яго і не выклікаўшае ў ім тых пачуццяў і настрояў, якія яму былі ўжыўны да паездкі і жыцця ў горадзе. Цяпер ён лішні раз адчуў, што ў яго жыцці прайшла высокая мяжа, паабапал якое два розных светы. Той свет, у каторым ён жыў да паездкі ў Рыгу, страціў сваю цнотную цікавасць, пашарэў і пахаладзеў. Той другі, з якім ён сустрэўся ў шумным бурлівым горадзе, сярод тысяч рабочых, новых для яго людзей, у заводскіх майстэрнях — гэты свет запаланяў яго нутро, заварожваў думкі і пачуццё. Рыгор адчуў, што тая прага наведаць Сілцы, з якою ён прасіўся на адпачынак, канцэнтравалася амаль выключна на жаданні ўгледзецца з маткаю, Зосяю ды з таварышамі. Іншыя матывы прадстаўлялі сабою нешта нямоцнае, крохкае, аджываючае. Грунт, на якім ён рос і гадаваўся, выглядаў кладкаю, пакладзенаю для пераходу з аднаго берага на другі. Калі давялося вярнуцца назад, то не для таго, каб гэта паўтараць часта, шкадуючы пакінутага, а з тым, каб яшчэ раз паглядзець на тое, што, магчыма, назаўсёды пакідаецца... І раптам прагучэўшая песня дзесьці ўлева ад яго паказалася Рыгору дужа мізэрнай і ціхай, калі ён перакінуў сваю думку ў грымлівыя сцены рыжскага завода... «Так, маці, Зося, Сёмка і Пятрусь, якіх мне даводзіцца зараз мо апошні раз бачыць у Сілцах», — падумаў Рыгор і пачуў:
— Рыгор! Куды ты?
Рыгор міжвольна адступіўся назад.
— Ха-ха-ха! — пачуў захлёбісты рогат. — Вось, брат, табе горш як Рыга, — праказаў нечаканы жартаўнік, у якім Рыгор адразу пазнаў Сёмку.
— А каб ты аглуздзеў, як я... Цьфу, каб ты прапаў! — вылаяўся Рыгор. — Ці ж гэта ты знарок дагэтуль стаяў за плотам ды пільнаваў мяне?
— Знарок — не знарок, а гэта табе за тое, што ты такі пэўны. І дзе ж ты быў так доўга? Заблудзіў, ці якое ліха?
— І заблудзіў і праспаў, што ж рабіць... Вунь зайшоў у другі канец Жукавай вуліцы, ледзьве выбраўся.
— А ты думаў — жарты? — пасмяяўся Сёмка.
— Але...
— А мы з Петрусём ужо прачакаліся цябе і рашылі, што ты не прыйдзеш; на ўсякі выпадак я і выйшаў страчаць.
— О, не! Хоць бы яшчэ гадзіну блудзіў... А Пятрусь дзе?
— Ды там, у Ліня.
— А Зосі няма?
— Чаму не, і Зося там; нават і Бераг Васіль не забыў прыйсці. Поўная хата хлопцаў і дзяўчат.
— Няўжо і Васіль там? Мусібыць, ён не ведае яшчэ, што я прыехаў?
— Я зусім іначай думаю: ён за гэтым і прыйшоў, што праведаў аб тваім прыездзе; ён так напужаўся гэтым, бадай што не адстае ўжо ад Зосі.
— Як гэта? — пацікавіўся Рыгор.
— Да так: не сягоння — заўтра сватоў пасылае к Прыдатным.
— Няўжо? Ці то можа быць?
— Што? Сумляваешся?
— Не верыцца,
— Павер.
— А Зося як глядзіць на гэта?
— Ды што Зося? Тут, брат, не ў Зосі рэч, тут сам Мікола кіруе ўсім... Па Зосі — ніколі б гэтага не было, бо яна яго не любіць, але, мне здаецца, не хопіць у яе сілы паперашкодзіць бацькавай волі; смеласці не хопіць. А бацькі так цвёрда паставілі звязаць яе з Берагамі, што, бадай, ніякія рады не памогуць. Свая хэўра, знатнасць! Рука к руцэ цягне... Дзедзічы!..
Рыгор задумаўся. Берагі выклікалі ў яго нутры агіду і адваротлівасць.
— Дык, па-твойму, мне мо зусім не варта і мяшацца? — упэўніўся Рыгор.
— Чаму не варта мяшацца? Наадварот: ты стань так, каб быць плотам, цераз каторы ні за што б не пераскочыў Васіль. Хай сабе там бацькі таргуюцца ды радзяцца... Я ведаю добра, што Зося да цябе мае найлепшыя адносіны. Павер мне: колькі разоў яна мне прызнавалася, адкрыта, не саромеючыся. Цяпер чакала цябе, як мешыяса. Толькі, вядома... местачковая дзяўчына...
Рыгору таварышавы словы лісцілі, і яму хацелася скарэй убачыць Зосю.
— Мне таксама здаецца, што да мяне Зося адносіцца не дрэнна. Яна мне заўсёды пісала ў лістах, клялася, завярала ў прыязненным пачуцці. Але... ты ведаеш сам. Хоць, скажу табе, у мяне і намеру таго няма. Тут ідзецца не на тое, каб мне заваладаць Зосяй! Тут галоўнае ў тым, каб выбавіць яе ад небяспекі папасціся ў лапы гэтага паскудніка... Зося — добры чалавек і прыгожая дзяўчына. І было б крыўдна, каб... ды мне ў гэтым выпадку спрачацца з Берагам нялёгка.
— Чаму? Якая прычына ў тым, што ты не можаш з Берагам паспрачацца? — запытаў Сёмка.
— А таму, што я — пралетар, наймюшчы чалавек, а ён — усё: і знатнасць, і багацце. А без гэтага ў Сілцах нікуды носа не паткнеш. Чуў, здаецца, як бывала Радзівон нам казаў: «Тады я за цябе аддам сваю дачку, калі ты будзеш мець у тры разы больш, чымся яна мае». А што яго за дачка? Ды сам ён зусім не раўня Берагам. А я што? Кожны помніць мяне балаголам, кожны не забыў пастуха.
— Плюнь на ўсё. Што табе бацькі... А ў выпадку чаго і Зося...
— Ясная рэч, — кіўнуў галавою Рыгор.
Сёмка ўзяў яго пад руку, і яны, прытуліўшыся плячом к плячу, пайшлі да Ліня.
У пяці — дзесяці кроках ад іх, у шэрані ночы, чорнаю сцяною абмулёўвалася нелапая, у тры акны, выпускаўшая з сябе шырокія пукі святла, хата. З двара, які заварочваўся з вулкі і дугою абгортваў вулічны бок хаты ды падымаўся крыху пад горку, таксама выбягалі вузенькія палоскі прамення. Роўныя высокія таполі і чорныя маладзенькія густыя ялінкі, што роўненька, уперамежку раслі паўз платы, агараджваючы двор, стройнай густой сцяною баранілі з паўдзённага боку жоўтую саламяную страху ад вятроў і выпадковых пажараў.
З глыбі двара да іх даходзіў звонкі рогат і рэзвы гоман, якія раптоўна на хвілю-другую, калі хто прачыняў сенішнія дзверы, станавіліся яшчэ зычнейшымі, вясёльшымі, а як зачынялі — цішэлі.
— Чуеш, што за ігрышча там? — запытаў Сёмка. — Вось гэта і ёсць Лінева хата. Дзівіся!
— Гэта?
— Але.
— Ну, дык зразу павернем ці перш паглядзімо? — запытаў Рыгор, якому ніякава стала ад таго, калі ён падумаў, што ўсе на яго вырачаць вочы і пачнуць ахаць ад яго неспадзяванага прыходу.
— А чаго ж саромецца, ідзем.
І не паспеў Рыгор азірнуцца, як яны ачуліся ў сенцах.
Сапраўды, Рыгораў прыход для ўсіх прысутных, апроч Петруся, Зосі ды Гэлі, быў зусім нечаканым. Умомант сціхлі песні, скончыліся жарты, збіліся ў кучу скокі, і ўсе як адзін, згрудзіўшыся ў гурток, устрамілі вочы на Рыгора. Пятрусь, які перш не хацеў таўхацца ў гурце, таксама пралез к Рыгору і пачаў спавядаць яго за тое, чаму ён спазніўся і так доўга не прыходзіў. Пасля Рыгора пачалі горача вітаць. Нават многія, якіх Рыгор не помніў і якія Рыгора мала зналі, не адставалі ад усіх. Толькі адзін Васіль стаяў нааддалёк, ля жарон, і, адвярнуўшы голаў, задумана азіраў сцены, столь і чатыры старых аблезшых абразкі.
Рыгора гэта спатканне лісціла. Ён не чакаў, каб яго прыходу аддалі гэткую ўвагу. Здзіўлена, з няскрытым задавальненнем ён міла паглядзеў на ўсіх. Але, калі яго ўзрокі спаткаліся з Васілёвымі, то той варожа адвярнуў голаў. Рыгор скмеціў гэта і яхідна ўхмыльнуўся.
— Зося! — клікнуў ён, калі ўсе вярнуліся да перарваных гульняў.
Зося падышла і гасцінна прывіталася.
— Калі ж ты прыехаў? — запытала яна.
— Сёння, у абед, — адказаў Рыгор.
— І паспеў ужо барджэй сюды прыбегчы? — смяшліва праказала Зося.
— Цябе захацелася ўбачыць, — пажартаваў Рыгор.
— Вось памалу толькі, — адказала Зося, — падзівіся толькі, як вораг твой на цябе пазірае, — пажартавала яна.
Рыгор усміхнуўся і кінуў вёрткі ўзрок убок, дзе стаяў Васіль, якому, відаць, было не да скокаў і не да жартаў.
— Буду мець гэта на прымеце, — адказаў Рыгор. — А ўсё-такі, можа, мы выйдзем крыху прайсціся? — запрапанаваў ён Зосі.
— Чакай, мы зробім так, каб усё выйшла гладка: ты пастой ці пасядзі крыху, а я скажу Сёмку, і праз колькі хвілін мы з ім выйдзем на двор, а потым спяшы і ты, — растлумачыла Зося.
— А ласне ты баішся Васіля? — запытаў Рыгор, якому план Зосі паказаўся крыху прыкрым.
— Не, ай-ай! І чаму ты не хочаш зразумець? Нашто ж, няйначай, каб усе бачылі? Ты ж ведаеш: назаўтра па ўсіх Сілцах разнясуць.
— А ты баішся?
— Не тое, але...
— Дзіўна, аднак.
— Ну, ты ж бацькоў маіх павінен ведаць.
Рыгор змоўчаў. Зося кінулася ў гушчу моладзі і пачала шаптацца з нейкім незнаёмым Рыгору хлопцам.
Перад Рыгорам мігаліся: Пятрусь з Гэляю і Сёмка; Хірысон Пуза таптаўся тут жа... Але між усімі ён сцярог толькі Зосю, не спускаючы яе з вачэй; зрэдку ён яшчэ пазіраў на Васіля, каторы ўжо тупаў па сенцах, аб чымся гутарачы з выйшаўшым у сені Янкам Грыбам... Хвіліна ад хвіліны Васіль пазіраў на Рыгора, штосьці паказваючы Янку. Раптам яны выйшлі і праз квадранец вярнуліся назад.
Гэтыя Васілёвыя манеўры настаражылі Рыгора: ён дагадваўся, што Васіль хоча яму нешта падстроіць, але яму было смешна з гэтага.
Рыгор бачыў, як гэткую ж насмешку з Васіля састроіў і Сёмка, вывеўшы ў яго на вачах Зосю з сянец.
Васіль, астаўшыся ў дурнях, падаў выгляд, што не заўважыў гэтага, але пільна сачыў за Рыгорам, пакуль той не пакінуў зборні.
На вуліцы стаяла поўнач, і маладзік у апошняй квадры толькі што вылез з-за лесу. Хоць ён быў і тоненькі-вузенькі, як сярпок без ручкі, усё-такі ад яго было даволі відно.
Рыгор мерным ступам, не спускаючы вачэй, накіраваў уздоўж вуліцы і праз хвілін дзесяць, не болей, апынуўся на загіне, дзе спыніўся і пачаў раззіраць па баках. Сёмкі з Зосяю не відаць было. «Дзе б яны загінулі? Бадай, чакалі-чакалі мяне і пайшлі далей», — рашыў ён і наўдагад павярнуў направа, пад Алюстратаву хату. Ішоў ціха, над нечым думаючы, і сумеўся, як раптам з-пад плота чыйгосьці саду яго пазвалі:
— Куды ты?
Рыгор хутка спыніўся і аглянуўся на вокліч: к яму падходзілі Сёмка з Зосяю.
— Куды ты так разагнаўся? — смеючыся, запытаў Сёмка.
— А хто вас ведае, куды вы схаваліся і дзе вас шукаць! — адказаў Рыгор.
— Вось трэба было пачакаць крыху на загіне — і мы вярнуліся б, — весела паведаміла Зося, падышоўшы так блізка к Рыгору, што той пачуў яе цёплае, ап’яняючае дыханне і ўгледзеў белы, чысты, прыгожы твар. Сёмка выпусціў Зосіну руку і адступіў крок назад.
— Я пайду, хай вам добра гуляецца! — пажартаваў ён і развітаўся.
— А Гэля там, бадай, адна застанецца, — запытала Зося ў Рыгора, калі Сёмка быў ужо ваддалёк ад іх.
— Нічога, Сёмка яшчэ яе застане там, ды і Петруся я пакінуў, здаецца, у Ліня.
Адказаў Рыгор на Зосіна запытанне, потым змаўчаў: ні то не прыдумаў, з чаго б ушчаць новую гутарку, ні то і меў што казаць, ды не хацеў, чакаючы першага слова ад Зосі.
Зося таксама маўчала...
Але, калі іх языкі не варочаліся і не выпускалі губы зыкаў, затое маладыя гарачыя сэрцы абменьваліся шчырым, цёплым, поўным кіпучага агню пачуццём; раз’юшана біліся яны ў тахт адно другому, быццам рваліся выйсці з грудзей і зліцца ў адно. Як Рыгор, так і Зося адчувалі гэта, ведалі, і чатыры зыркія вокі, скрыжаваўшыся сваімі ўзрокамі, паказвалі гэту ведамасць.
Калі яны крануліся ісці, то Зося міла пахіліла галоў на Рыгорава плячо, а бокам шчыльна прыліпла к яго руцэ.
Непрыкметна для саміх сябе яны падышлі к самаму канцу вуліцы, з якой пабегла дарога ў поле.
З самага краю вуліцы, па левым яе баку, стаяла падбудаваная, яшчэ зусім прыстойная хата, з двух бакоў асаджаная тоўстымі бярозамі і клянінамі, уперамежку з садовымі дрэўцамі. Калісь, як Рыгор успомніў, у гэтай хаце жыў Міхась Цвік, а пасля смерці, калі той запісаў яе свайму ўнуку Кастусю, у яе мусілі перабрацца нейкія шляхты з суседняга з Сілцамі засценка. Хто ж цяпер валадае гэтаю хатаю — Рыгор не ведаў, ды не вельмі і цікавіла яго ведаць.
Для хаты, з вуліцы, была пастаўлена лаўка, над якой вісеў нізкі, шырокі капеж, як казырок. Вокны ў хаце яшчэ былі не адстроены, а прыкрыты новымі, прывешанымі аканіцамі. Параўняўшыся з хатаю, Рыгор запрапанаваў Зосі:
— Можа, прысядзем?
— Такі прысядзьма, хоць ужо і позна на дварэ.
— А табе заўтра трэба рана ўставаць?
— Не ведаю, мо бацька і ўспора.
— Ну, дык ідзем дамоў?
— О, не, не, не!.. Што ты кажаш! Я рада, што цябе ўбачыла.
Яны прыселі ля тыльнага вугла, у месцы, куды збоку густая кляніна зганяла ўжо разыходзячыся змрок.
— Як жа хаця ты маешся, Зося?
Яна ўсміхнулася.
— Ды няма чаго скардзіцца: жыва, здарова; бачыш, якая тоўстая стала, хоць у саху. Вось ты там як гадаваўся?..
— Што аба мне пытаць: не хочацца нават і ўспамінаць нічога. Калі паверыш мне, усе мае думкі сходзіліся на адным: угледзець цябе як хутчэй.
Зося з умільнасцю паглядзела на Рыгора і шчыльна прыціснулася да яго.
— А каб ты ведаў, Рыгор, як я цябе чакала! Проста ўрымсціцца не магла... Дні гнала, гнала ночы — а сённі, ідучы раніцою паўз хату — знарок думала забегчы да мацеры запытаць, ці не прыехаў ты... А калі Пятрусь, забегшы па дарозе ад цябе к нам, паведаміў, што ты прыехаў, я душою ўжо была ў вашай хаце, з табою.
Рыгор палажыў на мяккай Зосінай шчацэ пякучы пацалунак.
Зося адказала на гэта крэпкім ціскам яго рукі. Але гутарыць не хацелася ніводнаму. Мэрам бы ўсё было вядома і зразумела, хоць яшчэ нядаўна кожнае з іх збіралася гаварыць да бясконца. А зараз, мэрам бы хто адцяў языкі, і яны сядзелі, шчыльна прытуліўшыся адно да другога, чужыя хараству ночы і заварожаныя яе цішынёй.
А на вуліцы паходзіла на тое, нібы ўсё прыслухоўвалася да іх, чакаючы, калі яны загутараць.
Але яны маўчалі, не патураючы на тое, што там высока пад чароўным уборам неба ўжо займаюцца досвіткі, бялее ўсход, на паплавах і ў полі паднімаецца лунь і адзінокі, астаўлены зорамі месяц да таго збляднеў, што трудна яго адлічыць ад небнай сівізны.
Іх мо захапіў бы на гэтай лаўцы і першы прамень узышоўшага сонца ці рана ўстаўшы і накіраваўшы азіраць сваю палоску рупны гаспадар сілцовец, або кемкі ўзрок клапатлівае гаспадыні з суседняе хаты, каб раптоўны зычны гук, данёсшыся з другога канца мястэчка, не перабіў іх маўчанне.
— Што там? — усхапіўшыся, трывожна запытала Зося.
— Ды нічога, нічога, — супакоіў яе Рыгор, — мо які падпіўшы буян разгарланіўся.
— Хаця б не пажар толькі?..
Тым часам крык паўтарыўся яшчэ некалькі раз, пачаў набліжацца, а потым разам сціх.
— Гэта, бадай што, хлопцы расходзяцца ад Ліня,— дагадвалася Зося.
— Ці то можа быць? Ласне? — дзівіўся Рыгор.
— Вось дзіва. Там гульня ідзе цалюсенькія ночы.
— Калі так, то, бадай што, хлопцы.
Зося паднялася з лаўкі і паглядзела на неба.
— Глядзі, рассвіло. Ці не пара і нам, Рыгор, ісці дахаты?
Рыгор акінуў яе замілаваным узрокам і засмяяўся:
— Два гады не бачыліся, а стрэліся і гаварыць нечага... І хутчэй расходзіцца...
— Бо ты ж павінен быў мне расказаць навіны, а між тым — ні слова...
— Я чакаў тваіх навін.
— Маіх навін! — Смяешся, Рыгор. Адкуль яны ў мяне?
— Такі ніякіх і няма?
Зося сарамліва апусціла вочы.
— Ты намякаеш мо на тыя чуткі, што пускаюць па мястэчку? Плюнь, Рыгор.
— Гэта не сур’ёзна?
— Не можа быць сур’ёзна... Эх!..
— Ну ідзем!
— Ідзем!
Яны рушылі ўсцяж вуліцы.
З поля дзьмула свежым халадком, прабірала вільгаццю.
— Табе холадна? — справіўся Рыгор.
— Нічога, зайду дамоў... Дык ты верыш, Рыгор, пушчаным чуткам?
— Або яны не праўдзівы?
Зося нічога не адказала.
— Чаго маўчыш?
Яна паціснула плячыма.
— Людское жыццё складаецца, часамі, зусім ад іх незалежна.
— Няўжо так будзе і з намі? Я б таго не жадала.
— Вось гэта мне падабаецца. Калі ў цябе маецца сіла волі, то ты можаш яго павярнуць іначай, у другі бок...
Рыгор паглядзеў на Зосю, чакаючы, што яна адкажа.
— Не думайма аб гэтым, — пачала яна. — Ведаеш, Рыгор, я б, здаецца, ішла з табою так бясконца, несупынна, хоць да таго месца, дзе ёсць канец зямлі, дзе б сіняе неба не загарадзіла нам пуціны. Павер, што ў табе адным зышліся ўсе мае жаданні. Мне цяжка робіцца, калі я падумаю, што ўсё можа раптоўна рушыцца, разбіцца на дробненькія кавалачкі, і я застануся ні з чым, адзінотаю, як апаўшы з дзярэўца лісток, замецены ветрам кудысь далёка на сметнік... А гэта ўсё можа стацца. Але, не... што я. Не падумай, Рыгор, нічога дрэннага. Я... я буду змагацца да канца. І можа толькі не хопіць сіл ці не знойдзецца дапамогі збоку — тады — пішы прапала. А калі залежыцьме ад мяне, то павер, што я — без бойкі не здамся...
Рыгор настарожліва слухаў Зосю і цешыўся, што яна хоць у гутарцы ды мае гэткія дадзеныя, якімі не сорамна пахваліцца каму не хоць. Гэта новаадкрытая Зосіна ўласцівасць дабаўляла яго пачуццю новае сілы і глубіны. Ён захапляўся думкамі, як павярнуць справу так, каб іхняе знаёмства не кончылася ўпустую і не паслужыла козырам для тых, хто яго ненавідзеў, як ворага, і каго ён лічыў тым жа. Зося як быццам бы давала на гэта права, калі верыць яе словам, але, сапраўды, ці ўсё залежыць ад Зосі? Можна было адчуваць, што ў ёй маюцца добрыя парывы, што яна не дазваляла і думаць, каб там, у яе за плячыма, гаспадарылі яе доляю, каб таргавалі яе любоўю, хочучы абмяняць на нейкую дзьмутую і няясную ёй знатнасць ды славу, каб з яе пачуццём, як з картамі, гулялі...
І хоць многія, пачынаючы ад бацькоў і канчаючы Гэляю, напаміналі Зосі аб Васілёвых сватах, якія маюцца хутка адбыцца, яна нядбайна махала рукою і гневалася за тое, што ёй надазаляюць «ліха ведае чым».
Цяпер жа, калі гэта «ліха ведае што» зноў з’явілася перад ёю, пачутае з вуснаў Рыгора і атруціўшае шчасліва перажытыя квадранцы, Зося не на жарты задумалася, нават пасумнела і доўга не магла нічога сказаць...
Папраўдзе: што ж яна зробіць? Не пойдзе замуж за Васіля, ды і годзі? Так бы то яна сумела зрабіць, каб была адна, сама сабою, а то ж яна жыве з бацькамі, у сям’і, ды бацька яе такі злы і настойны... Бацькава воля вісіць над ёю. Бацька! О, бацькі!..
«Але ж я магу слухаць іх, як бацькоў, датуль, пакуль яны не запатрабуюць ад мяне болей, як ад дзіцяці, — думалася Зосі: — Ну, а калі яны пераступаюць гэта, намерваюцца нават заляйцаць мяне, каб кіраваць, як бессвядомай жывёлай, — я пакідаю ўжо быць іх дзіцём. Магу запратэставаць, маю права ўступіцца за сябе, як за самастойнага і непадлеглага чалавека».
Гэтыя і падобныя ім перадумы зблытвалі перад Зосяю неразвязны вузел задач, і яна мучылася няпэўнасцю ў адказе Рыгору. Каб абмінуць гэта, Зося парадзіла:
— Не атручвайма, Рыгор, шчаслівых хвілін. Мы жывем пакуль бягучым.
— У гэтым так мала ўцехі...
— Маўчы, прашу я...
І яна зноў задумалася.
— Я ўсімі сіламі буду змагацца, каб наша шчасце надалей працягнулася, — пасля некалькіх мінут змоўку праказала Зося.
Рыгор нічога не адказаў: і большага ён ад Зосі патрабаваць не мог; не мог, бо знаў, што на большае — трэба больш сіл, а ў Зосі іх бракуе.
У яго з’явілася жаласць да Зосі: ці ж не даволі яе слоў для таго, каб паверыць ёй, што яна глыбока пакутуе?
— Дык заўтра сустрэнемся? — запытаў Рыгор, перакінуўшыся думкаю ў заўтрае.
— Няйначай, няйначай!
— А дзе?
— Дзе толькі ты хочаш і калі ты хочаш...
— Мне здаецца, лепей усяго ў хвойніку... Прыходзь так гадзіне а чацвертай, буду чакаць цябе ля сценкі, з берага...
Яны падыходзілі к хаце Прыдатных.
— Прыйду, прыйду, — заверыла Зося, моцна паціскаючы яго руку.
— Буду чакаць!
На гэтым яны разышліся. Зося схавалася за вуглом, у дварэ, а Рыгор, крыху пастаяўшы, накіраваў дахаты.
Васіль бачыў, калі Сёмка вывеў Зосю з сянец, бачыў таксама, як выйшаў і Рыгор, але нічому гэтаму ён не мог паперашкодзіць, а таму зрабіў выгляд, быццам гэта яго і не цікавіць. «Што за наўда? Вось выйшаў, пройдзе з ёю раз-другі на дварэ ды зноў вернецца ў сенцы... Ды ці пойдзе яшчэ Зося з Рыгорам? Нябось, бацька так нашколіць за гэта, што толькі сцеражыся. Чаму ёй не знаць гэтага, — знае, добра знае. Нічога, нічога...» — супакойваў сам сябе Васіль.
Тым часам мінула з гадзіну, а ні Сёмка з Зосяю, ні Рыгор не варочаліся. Васілю гэта стала рупіць і неспакоіць...
— А можа і мы пройдзем крыху? — запытаў ён у Янкі.
— Куды пройдзем? — перапытаў той.
— Ды вось... ведаеш... бач, я хацеў бы яшчэ сённі бачыць Зосю.
— Ці ж яна не вернецца?
— Вернецца... толькі...
У гэты момант у сенцы раптоўна ўбег Сёмка. Жывы, вясёлы, ён, як заўсёды, унёс ажыўленне сваімі жартамі і частушкамі.
Васіль кінуў першы план, змоўк, зрабіў сярдзітую міну на твары і задумаўся: «Дык, значыць, тут-такі хітрыкі». Злосць закіпела ў яго нутры, як кацёл на жары; ён перакусіў бы, здавалася яму, засаб — Сёмку, Петруся і Рыгора. Не здабраваць бы нізашто і Зосі: выходзіць, што яна насмяялася з яго... «Эх, зараза!» — вылаяўся ён і, будучы не ў сіле ўстояць на адным месцы, прашнураваў туды-сюды разоў з пяць сенцы і падышоў да Янкі.
— Янка, дык хадзем.
— Вось не ўрымсцішся, — насмешліва адказаў Янка.
— А табе не ўсё роўна?..
— Вядома, што не ўсё роўна: я хацеў бы таксама з тым-сім угледзецца, — дабавіў ён.
— Ну, то як сабе хочаш, — захванабэрыўся Васіль і зрабіў некалькі крокаў ад Янкі да парога.
— Чакай, чакай, не злуйся ўжо так: і я іду, — супыніў яго Янка.
Васіль павесялеў і, узяўшы таварыша пад руку, выйшаў з ім з сянец.
Гэтае іх вазганіны ніхто не прыкмячаў, бо кожны меў сваю справу; толькі адзін Сёмка, як шпіён, сачыў за імі і так цешыўся ўнутры, што не мог стрымацца, каб не сказаць Петрусю і Гэлі. Яны ўтраіх толькі і правялі сваімі ўзрокамі Васіля з Янкам з сянец. Гэта Васіль заўважыў і ўжо з-за вушака азірнуўся на сенцы ды пусціў брудную лаянку.
— Ведаеш што, Васіль, — загутарыў Янка, калі яны выходзілі з двара.
— А што?
— Толькі хай мы іх стрэнем, ты падыходзь, нічога не кажы і... бяры Зосю падпахі ды ідзі... Не зачэпе! А зачэпе — будзе каяцца...
— А ты думаў што! Толькі б, адно, дзе іх спаткаць, тады б не стаў цырымоніцца ні каліва, ні беднага; а слова адно наперакор прамовіць, зразу бацну ў морду, — пахваліўся Васіль. — Толькі кудэма нам ісці, каб стрэць іх?
— Пачакай толькі: ці пахіліць нам спярша на Яўрэйскі перавулак, потым на Здобінскую вуліцу, га? — ні то парадзіў, ні то запытаў Янка.
— А давай! — згадзіўся Васіль, і яны павярнулі направа.
Ішлі спешна, бадзёра, адхіліўшы на тылак шапкі і расшпіліўшы каўняры; нападаючы на каменні ці абсацам камаш, ці канцамі палак — толькі стук пускалі вакол. Васіль увесь ажно пыхаў ад прагнага хацення чымсь барджэй сустрэць Рыгора з Зосяю і раз назаўсёды адвадзіць яго ад яе...
«Ну, і задам жа я сукінаму сыну. Найду з чым прычапіцца!» — весяліў ён сам сябе.
Але, як на злосць, праходзілі яны вуліцы і перавулкі, зварочвалі ў глухія завулкі, рабілі пярэсцігі, хітравалі, а нічога не выходзіла. То сям, то там спатыкалі парачкі, якія ці ішлі, ці сядзелі; або Янка, або Васіль углядаліся ў твары, пазнавалі, давалі добры вечар, пытаць жа аб Зосі з Рыгорам не хацелі...
Васіль рабіўся сам не свой; ён кіпеў ад злосці, як смала ў гаршку; сярдзіты быў на ўсіх і ўсё, а болей на сябе самога ды на Янку.
— Калі бо ты, Янка, многаму напсаваў: я прасіў цябе выйсці трохі раней, а ты ўсё марудзіў, — папракнуў ён таварыша.
— А ты думаеш, тады дык зразу нагналі б іх? — занедаволіўся Янка.
— А можа.
— Што — можа, — перабіў яго Янка, — ласне ўгадаеш, дзе яны, — чорт іх ведае; ты думаеш, — а мо і дамоў пайшлі...
— Усё можа быць! — супакойваючыся і зміраючыся, праказаў Васіль.
— Ну, вось, бачыш: нічога не парадзіш; астаецца і нам ісці дамоў... Ты яшчэ сваё нагоніш, не патурай, — угаворна махнуў рукою Янка. — Ідзем лепей дахаты.
— Такі і хадзем... Ну і шчасце яго, што не ўдалося злавіць. Усыпалі б добра, ведаў бы другі раз, — пагразіўся Васіль. — А як, бок, ты думаеш, Янка, — запытаў ён, — а калі дойдзем з ім да бойкі, возьмуцца за яго таварышы?
— Вось дзіўны які! На самы перад Сёмка з Петрусём, а там, бадай, і ўся хэўра. Іх многа, дэмакратаў гэтых. Браце, з імі цяжкавата справіцца... Ну, але ж можна злавіць дзе-кольвек і аднаго Рыгора...
Янка сказаў гэта зусім ціха, толькі з прыціскам і так уверана, што ў Васіля закраўся нейкі страх чапаць Рыгора; і тая адвага, што дагэтуль п'яніла яго зверскае пачуццё і бурна кішэла ўнутры, пачала слабець, астываць.
«Яно, бадай, і праўду кажа Янка, — паразмысліў Васіль. — Зачапіць яго, гэта паставіць голаў пад дэмакрацкія кулакі. Трэба як-небудзь іначай хітраваць».
— А праўду-такі ты кажаш, Янка, лепей не варта ўздымаць гэтай гісторыі, а то з-за няма нічога толькі сораму наробіш. Гатовы яшчэ так, як і ў пятым годзе, страляць з леварвера, і што ты з імі зробіш? Вось прыехаў з горада — можа і леварвер прывёз з сабою. З такімі жарты малыя. Толькі вельмі крыўда за тое, што, як наперакор яшчэ, стараецца, сукін сын, насмяяцца з цябе. І павінен жа добра ведаць, што нічога яму не выхадзіць ад Зосі, а то-та ж пражэцца: дагэтуль лісты увесь час пісаў, а цяпер з першага дня ўжо і на спацыр. А гэтая дурніца таксама слухае яго. Не, тут толькі і можна дзейнічаць праз бацьку, інакш нічога не выйдзе...
— Вядома, вядома, што так; вінавата многа і Зося: не пайшла — сілаю не пацягнуў бы... Так, на бацькоў трэба ціснуць, — згадзіўся Янка.
— А гэтак-такі зраблю. Заўтра ж знарок убачу Міколу і аба ўсім пагутару. Няпраўда, бацька сваю волю пакажа ёй, — быццам найшоўшы поўную разгадку ўсім сваім сумненням, весела і спакойна заключыў Васіль.
— Так, а чаго саромецца, — падахвоціў Янка.
З гэтай гутаркаю яны прайшлі добры кусок вуліцы; было ціха вакола, ажно чулася, як трапятала лісце на ясені... Раптам гэту ціш прарваў прарэзлівы піск катоў.
— Цьфу, каб на вас дохлую, — вылаяўся Янка.
— Яна на ўзнарок!
— Хай яны падохнуць... Дык я чуў, што ты ў сваты наладзіўся да Зосі? — перайшоў на другую тэму Янка.
— Ну, а як ты парадзіш?
— Гэта, зразумела, твая справа. Тут цяжка што-колечы парадзіць.
— Гэтага, бачыш, не я хачу, а маці настае, ды дзядзька Хлор. А па-твойму, як здаецца: Мікола будзе гатоў?
— Не павінен адказаць... Па-мойму, ні за што не адкажа, — завяраў Васіль, — я гэта добра ведаю, бо яшчэ тыдзень таму назад я выпадкам забег да Зосі, а Мікола з Мартаю мяне за рукаў, ды ў хату, і як гасцінна прынялі! Марта, дык уюном так і ходзіць вакол мяне, ды, брат, зяцем празывае... І Мікола іначай не скажа: «Зяць, то-та, зяць, то-та». Сёння, таксама, выпівалі разам: я, дзядзька Хлор і Мікола. Гутарылі аб сватах, і Мікола — рукі растапырае.
Васіль гаварыў і смяяўся, махаў рукою, і, відаць было, што яму перадаваць быўшыя з ім здарэнні надта весела.
— Гэ, калі так, то лахва. Маладзец ты, — патрапаў Янка Васіля па плячы.
Чым больш Васіль гаварыў, тым вясёльшым рабіўся.
Што яму было да Рыгора? Рыгор для яго — смецце, не болей; нават ужо яму не хацелася сёння і спатыкацца з ім. Усе яго думкі і хаценні білі ў адну точку, у планы пра сваты. Яму раптам захацелася, каб скарэй перажыць сённяшнюю ноч, заўтрашнія дзень і ноч і дачакацца пазаўтрашняга дня. Васіль, здэцца, каб мог, то пагнаў бы час як можна хутчэй, у пераскок, у абмін непатрэбных яму дзён.
Янка, які ішоў побач з ім, выдаваўся яму зусім не тым, заўсёдашнім звычайным таварышам, Хвёдаравым сынам, з якім ён, Васіль, ужо болей дзесяці год таварышкуе, і што важна, праз увесь час не сварачыся і не гневаючыся, — а Янка стаў Янкам-братам, шчырым дарадчыкам, палавінаю яго самога.
У Васілёвым нутры абудзілася прагнае хаценне кінуцца яму на шыю і доўга-доўга, запойна цалаваць яго. Ён нават міжвольна намерыўся падняць рукі, каб ахапіць Янку, абняцца, але раптоўна спыніўся, астыў і праказаў:
— Глядзі, Янка, у аўторак нікуды не выходзь з хаты...
Яны параўняліся з Янкавай хатай, якая стаяла на ўзгорку за Цішкавай, абнесеная вузенькаю градою садку.
— Буду цябе чакаць, — суцешыў ён Васіля. — А тым часам я ўжо і дома, — кінуўшы ўзрок на сваю сялібу, дабавіў Янка.
— А ўжо позна? — запытаў Васіль.
— Я думаю, што позна, — адказаў Янка, — трэба ісці спаць.
І ён працягнуў Васілю руку.
— А я яшчэ... Дабранач! — паціскаючы са шчырасцю Янкаву руку, развітаўся Васіль.— Я па цябе ў аўторак зайду, — адышоўшыся на некалькі крокаў, гукнуў ён.
Янка ўжо гэтага не чуў, бо стаяў на парозе і бразгаў клямкаю ў дзвярах.
Назаўтра Рыгор прачнуўся а дванаццатай гадзіне дня і, калі расплюшчыў вочы, то ўгледзеў, што ў хаце нікога няма. Стол стаяў засланы белым абрусом з чырвонымі і сінімі каморкамі на краях. У мыцельніку, пад чысцюсенькім, надвое зложаным трапкачом, ляжаў касцёр блінцоў; на акне стаяў збаночак з малаком, прыкрыты ад пылу і ад мух беленькім драўляным кружочкам. Праз дваровыя вокны праглядала ў хату цёплае бліскучае сонца, і пукі праменняў яго рассцілаліся па зямлі, адзін пук ля печы, другі недалёка ад полу.
Рыгор падышоў к акну і паглядзеў на двор. На вуліцы кіпела местачковае жыццё. Ён раптам вярнуўся думкамі ў Рыгу, выявіў перад сабою размахі яе бурнага віравання і заключыў: «Якая непараўнальная розніца паміж горадам і мястэчкам. Фактычна, тут, у Сілцах, непарушны спакой, калі параўнаць яго з Рыгаю. Там, сапраўды, куецца зацятая барацьба між двума людскімі станамі».
Ён падышоў к мыцельніку, дзе старанна вымыў халоднаю вадою твар, выцерся палатняным ручніком і адчыніў акно.
— А гэта ж і маці тут сядзіць? — угледзеўшы на прызбе маці, праказаў Рыгор.
— Ты ўжо ўстаў, сынок? — запытала Стэпа.
— Не, яшчэ сплю! — пажартаваў Рыгор.
— Дык годзі спаць, уставай ужо. Пара абедаць, — у сваю чаргу пакпіла Стэпа і паднялася з прызбы ды павярнула ў хату.
— Ну, та ўставай, ды будзем абедаць; ужо, бачыш, за полудзень мінула.
Рыгор прайшоўся па хаце і пад уплывам бадзёрага настрою прадэкламаваў адрывак з «Жалезнае дарогі» Някрасава.
— Сядай, сыне, абедацьмем.
Рыгор усеўся за стол, на якім ужо стаяла яда.
Абедаючы, ён справіўся ў мацеры, ці не заходзілі да яго хлопцы. Маці дала даведку, што нікога не было; тады Рыгор перайшоў на другую тэму, пачаўшы распытваць маці, як яна жыла ўвесь час, калі яго не было ўдому, што перажыла, і як яе маецца здароўе.
Хоць Стэпа ў сваіх лістах да сына болей усяго і гаварыла аб сваім непачэсным жыцці, але зачэпленая сыноўскаю спагадаю за самае жывое месца, яна нанова ўсё, слова ў слова, нібы па-пісанаму, пачала апавядаць аб сваім жыцці на працягу апошніх двух гадоў.
Ніводзін трапунак, ні адна навіна Сілцоў не схаваліся ад яе, не выйшлі з яе памяці: усё Стэпа добра помніла і як па-пісанаму пераказвала Рыгору.
І ў яе апавяданні многа было выказана аб горы, недахватках і крыўдзе, якія неадходна сачылі за Стэпаю, гналіся за ёю па пятках. Стэпа ў чорных жалобных мулях абмалявала заўсёднае сваё галаданне, холад сіберных зім, які прыходзілася ёй перацярпець у неапаленай хаце, аб заўсёдных сварках за даўгі з Грышкам Кулём; не забыла яна, паміж гэтым, упамянуць і таго, што трапілася з ёю так тыдзень таму, калі Васіль Бераг адабраў ад яе дровы, аблаяў і яшчэ наштурхаў за няманішто...
Апошняе настолькі ўсхвалявала Рыгора, што ён ажно так і ўзгарэў.
— Як? Васіль Бераг... смеў чапаць старую кабету? Ах, злодзей, ах, паскуднік няш-ш-часны-ы... Н-ну-у, распл...
— Ша, ша, сынок, ліха яго вазьмі. Ты з ім не займайся... мала што; ён нямоцна, — супакоіла сына Стэпа, — не ў гэтым, Рыгорка, рэч... Гэта толькі маленькі прыклад... Увогуле, сынок, так крута прыходзілася, што выказаць нельга.
Яна палажыла на стол лыжку і прадаўжала апавядаць:
— Прыйдзеш, бывала, з падзёншчыны, сядзеш у запечку, абапрэшся галавою аб печ і зацягнеш думкі, бесканечныя, заблытаныя, цёмныя і адваротныя. Галава ажно трашчаць пачынае ад іх і, здаецца, вось-вось расколецца на дзве палавіны — і тут табе каюк. Вядома, што ж за дзіва, калі адусюль пралазіць гора, смяецца і скача... А к гэтаму яшчэ адна-аднюсенька вакол: здэцца і зайду сягды-тагды да каго-небудзь, сям-там сустрэнуся з кім — і хоць бачыш і ведаеш, што гэта людзі, такія ж як і сама, але паткніся да іх са сваім горам, дык хто цябе выслухае? Хто захоча цябе суцешыць, калі ў кожнага свой клопат за горла давіць. А, думаецца, хаця б хто выслухаў тваю споведзь і адно-другое слова ўцехі праказаў — ох, колькі б цяжару спала з плеч! Колькі б сілы прыбавілася б табе! Дык не — ніхто. І ўсё думкі свае я варочала к табе, пасылала іх з лёгкім ветрам, з хуткай хмарай. Сяду, бывала, у акне альбо на прызбе, прыгледжуся на маладых хлопцаў, тваіх таварышаў, і сама сабе кажу: якія ж шчаслівыя тыя мацеркі, чые дзеці жывуць пры іх заўсёды. У некаторых па трое, чацвёра, і ўсе пры хаце. А гэта — адным-адно дзіця, і з тым лёс разлучае, заганяе далёка ад вачэй. І як яму там паводзіцца: можа, няшчаснаму, трапляецца цэлымі днямі галоднаму і халоднаму ды неабмытаму быць, цёмныя ночкі пад адчыненым небам каратаць. Слухаю гэта, як чытае Сёмка ці Пятрусь твой ліст, і, хоць чую, што ты пішаш, як і што ты там жывеш, а, дальбог жа, душа ўсё не хоча верыць, што праўду ты мне пішаш. Мне здавалася, што ты мяне толькі супакойваеш ды сцяшаеш, каб не апячаліць мяне, а сам зносіш там усякія крыўды. Ой, Рыгорка мой, сынок мой, як рада я твайму прыезду, як я шчасліва пацешыцца з цябе!..
Рыгор сядзеў моўчкі. Мо ў паўгадзіны раз апускаў лыжку ў міску, падносіў да рота і не чуў, ці браў яе ў рот, ці выліваў на стол. Усе яго думкі аддаваліся мацерынай споведзі, кожнае слова, якое Рыгор лавіў з неаслабяваючай цікавасцю. Ён незмігутна глядзеў у мацерын твар, ужо стараваты, пажоўклы і зморшчаны, з адбіткам вялікага гора, прынятага ў жыцці; сінія, сухія губы яе бессціхання варушыліся, а ўпалыя вочы час ад часу выточвалі буйныя, як каралі, і, як раса, бліскучыя слёзы.
Рыгору стала шкада мацеры. Але ён ведаў, што не ў гэтым тая дапамога, якую ён можа зрабіць. Не ў адной мацеры была справа. Сілцы мелі чым пахваліцца з гэтага боку. Вялікі процант местачковых жылі паўбабылямі, перакідаючыся з хлеба на ваду. Бедната на кожным кроку сустракала сабе насмешку з боку невялікай колькасці знатных гаспадароў-дзедзічаў. Апошнія заўсёды адкрыта пацвільваліся з падобных Стэпе беднякоў, на кожным кроку кідаючыся здзекам і пагардаю.
— Што ж зробіш, маці, — супакойваў Рыгор, калі Стэпа ад надышоўшай к горлу крыўды абарвала сваю аповесць, — што ж парадзіш, калі лёс ужо наш такі... Але ведай тое, маці, што нас многа-многа такіх... шмат больш, чымсь падобных Берагам... Прыйдзе час, калі ўсё пераменіцца. Хто быў нічым — той стане ўсім... Як пяецца ў нашай дэмакрацкай песні...
Сказаўшы гэта, Рыгор вылез з-за стала... Яму захацелася выйсці на прастор, у поле, пабыць там аднаму...
«Ды і Зося скора пойдзе ў лес», — успомніў Рыгор і пачаў збірацца.
— Чаму ж ты так мала еў?
— Досыць, маці, пад’еў.
— Куды ж ты думаеш пайсці, сынку?
— А вось думаю ў хвойнік прайсціся. Хочацца крыху ў лесе пабыць, падзівіцца полем, — адказаў ён. — Ды і што рабіць у мястэчку, а ў лесе хаця пасапу чыстым паветрам.
— А па-мойму, хай бы ты лепі, Рыгорка, астаўся ў хаце ды спачыў. Вось, можа, хлопцы прыйдуць... А ў лес ды ў поле яшчэ сумееш нахадзіцца, — папрабавала ўгаварыць яго Стэпа, поўная прагі глядзець і глядзець на сына, каб уволю нацешыцца ім...
— Ды я, ведаеце, і не вельмі ўтомлен, каб спачываць; спачыць яшчэ сумею.
— Ну, воля твая.
Рыгор сабраўся і павярнуў у дзверы.
— Та, хаця, сынку, не забаўся ў лесе, а прыходзь вячэраць, — папрасіла Стэпа, калі Рыгор пераступіў парог і ўжо ўзяўся рукою за клямку сенішніх дзвярэй.
— Ды так, на вячэру прыйду... А вось вы, маці, калі, часамі, зойдуць хлопцы, паведаміце іх, што я сёння ў Ліня буду, — папрасіў Рыгор і схаваўся за хатаю.
Хвойнік, не зусім вялікі, так мо дзесяцін у трыццаць лясок, ляжаў на ўсходнім баку Сілцоў, якраз выпіраючыся сваім рогам у самы роў-даліну, шырокі і плоскі, пасярэдзіне якога працякае маленькая рачулка, паабапал якой капусныя гароды, кусочкі нівак, яравых і жытніх, і невялічкія паплаўцы. Калісь, як кажа легенда, што не толькі жыве паміж жыхароў мястэчка, а і ў кніжках падаецца, — нібы гадоў соцень з восем таму назад гэтаю далінаю-ровам працякаў Нёман; але таму дэспату-ваяводзе, якому ў той час належалі Сілцоўскія землі, раскіданыя на многа міль вакола, штось запала ў голаў змяніць адвечную пуціну вялікае ракі. З гэтага часу Нёман пачаў цячы тудэма, кудэма цячэ і ў нашы дні, яго ж ранейшае дно высахла, зарасло травою, а берагі згладзіліся і замуравіліся.
На поўдзень ад хвойніку, калі стаць тварам к Сілцам, якія пекна красуюцца на другім баку даліны-рова, высіцца старыннае замчышча-гара, абведзенае глыбокім ровам і высокім валам.
З левага боку і наперадзе замка красуюцца заросшыя багатымі раслінамі могілкі; далей могілак, у адзін бок — поле, у другі — малады гушчэрны арэшнік.
Каб выйсці ў хвойнік з Сівулінскай вуліцы, на каторай стаяла Рыгорава хата, трэба было прайсці гэтаю вуліцаю ў процілежны ад рынку канец.
Рыгор хутка прайшоў вуліцу. У капусніку ён ход убавіў, каб цешыцца акольваючым яго выглядам. А выгляд быў дзіўны! Зелянеўшыя шнуры ніў, толькі што засаджаныя расадаю чорныя, роўныя грады з глыбокімі разорамі між іх, выкрутасы бягучай рэчкі. Так унізе. Зверху ж глядзела чыстае, пабялеўшае ад сонца неба, пякучае сонца; у паветры віліся жаваранкі і, як срэбрам, сыпалі сваімі песнямі. Сапло прыемнай свежасцю. У Рыгора васкрослі ўспаміны дзіцячых гадоў, тае пары, калі ён з другімі хлопцамі-таварышамі, малыя і распусныя яшчэ, кралі бручку з гародаў, зрывалі мак і шчаўе. Часта ім траплялася пападацца за гэта ў рукі гаспадароў і быць бітымі; але гэта не памагала, і яны не пакідалі сваіх паводзін.
Так бывала летам, калі ўсё спела. А вясною, чуць толькі паказвалася цяпло, пачынаў раставаць снег, часцей выблісквала сонца, Рыгор з хэўраю сваіх таварышоў кожную нядзелю бегалі ў хвойніку і шукалі ў ім голых мясцін зямлі; дзе знаходзілі — разуваліся і ступалі босымі нагамі. Потым, як сонца настолькі прыўдарала цяплом, што снег запаўняў вадою разоры і раўчукі, а рэчка мо ў сто раз пабольшвалася, ён глядзеў паводкі, цешыўся яе бурнымі хвалямі, якія хутка нясліся кудысь туды, к Шансаваму возеру, а адтуль за памешчыцкі лес, дзесь далёка-далёка. Гледзячы і любуючыся паводкаю, Рыгор успамінаў мацерыны байкі. Адна з гэтых баек казала, што калісь-то, спакон вякоў, у адным месцы працякала вялізарная рэчка, па якой швэндаліся караблі і ганяліся плыты. — Потым, у адзін час, трапілася так, што па рэчцы той паехаў ноччу плаваць ведзьмін сын, і вось, толькі ён адплыў ад берага і хацеў пераехаць на другі бок, як паднялася страшэнная бура-завіруха: неба зацяглося цёмнымі-працёмнымі хмарамі, зашугаў страшэнны вецер, сіберна захваляваў ваду, і човен не вытрымаў — абярнуўся, а ведзьмін сын пайшоў на дно.
Бура сціхла, нібы і чакала сабе ў ахвяру маладое жыццё... Калі да ведзьмы дайшла гэта страшная вестка, тая ажно за голаў хапілася ды рашыла пакараць раку за яе такую штуку. Выйшаўшы на бераг, яна падняла ўгору рукі і закляла яе. Вада ўмомант увайшла ў зямлю, пакінуўшы толькі маленькае жаральцо; тую ж дзірку, якою вада ўвайшла ў зямлю, ведзьма закрыла юшкаю. На тым месцы якраз з’явілася крыніца, якую празвалі «Віруноваю». Калі кінуць у яе камень ды прыслухацца, то можна пачуць звон: то камень стукаецца аб юшку. З часам надыдзе пара, тую юшку ведзьма здыме, рака выйдзе з зямлі і зойме сваё русло.
Непрыкметна для самога сябе Рыгор падышоў к таму месцу, дзе сценка падымаецца на гору, і лёгка ды таксама непрыкметна падняўся, а там скора дайшоў да граніцы лесу.
Зразу яго абдаў пахнучы смалою ветрык, да вушоў данёсся спеў пташак. Лясная краса так і цягнула яго, жывасілам, у глыб лесу, у гушчэрныя кусты ядлоўцаў, у падгалісты арэшнік. Але ён захацеў астацца з берага лесу, на прагаліне, дзе абяцаў Зосі быць, дзе яго можна было скора ўгледзець і адкуль перад яго вачмі разгортваўся дзіўны вобраз...
Рыгор прысеў, разгарнуў кніжку і прыняўся чытаць. Але штосьці чытанне яму не давалася, не лезла ў голаў, перабівалася наплывам іншых думак, калыханнем другога пачуцця. Тады ён кніжку адлажыў убок і пачаў глядзець супроць сябе, то паднімаючы вочы кверху, то апускаючы іх кнізу: блакітны абшар, заліты залатым праменнем сонца, нізка аблягаў над зямлёю, быццам увачавідкі спускаўся ўсё ніжэй і ніжэй, каб зусім сысці з вечнае высі, прыкласціся да зямлі, зліцца з ёю і стварыць вечную, квітуючую вясну; зрабіць так, каб гэныя кусты, што нібы пухкім дываном убралі лямагільны ўзгорак, гэтыя вярбіны і алешыны ў два разы апяразваючы рэчку; гэту самую рэчачку з чыстаю вадзіцаю, плюхацеўшаю дзення і ночна пад зялёнымі шатамі карон, не прапускаючых к ёй праменняў сонца; далей — зялёны луг, што ўбраны пухкаю травою і размалёван кропелькамі ўсялякіх красачак, пачынаючы ад беленькага вясёлага цюцюпана да чырвонай смалянкі, — гэты зялёны луг, што як днём, так і ноччу гудзіць, іграе ад музыкі нязлічаных стварэнняў, што лётаюць над ім; і гэты хвойнік з роўнымі высокімі дрэўцамі, з густымі кустамі, з хорам птушак — адным словам, усё тое віраванне жыцця, якое ў поўнай сіле і моцы праяўляецца цёплым летам, — каб гэта віраванне не мела перапынку, бесперасціхання бурліла, цякло, кіпела.
Вось і не дзіва, што, зацяхаючыся марамі, Рыгор не толькі што не чуў ціхага шэпту сасновых карон, мернага памінутнага стуку падаючых леташніх сухіх шышак, песняў вясёлых птушак, а і не прычуў нават, калі і адкуль падышла к яму Зося. І толькі раптам закрыўшыя яго вочы чыесь цёплыя і мяккія рукі ды подых ад распаранага маладога цела заставілі Рыгора запытаць:
— Зося?!
— Адга-а-да-аў! — вясёлым і задаволеным голасам адказала Зося і зняла рукі з вачэй ды стала над ім так, што край яе лёгкае, картуновае спадніцы дакратаўся пакудлачаных яго валос.
Рыгор паспешна падняўся, паправіў на сабе кашульку і лепей разгарнуў пакамечаную жакетку ды з лёгкаю пытальнаю ўхмылкаю на расчырванеўшым твары ўмільна паглядзеў на Зосю.
— Чаму так позна? — запытаў ён.
— Чорт яго ведае — спазнілася... — Яна крыху памаўчала. — Вось чаму: толькі, ведаеш, мы скончылі абедаць і яшчэ я не паспела вылезці з-за стала, як, бац — хто ж ты думаеш? — Васіль у хату. Я проста так і знямела ад злосці; а ён, ведаеш, доўга не чакаючы, рассеўся сабе на ўслоні, спыніў бацькоў і давай гутарку разводзіць. Перш тлумачыў адно, потым — другое, а далей-болей паціханьку давай і да мяне дабірацца. Я гэта, не даўшы яму разысціся, так і перапыніла на слове: «Прашу мяне не чапаць!» І гэта з такой злосцю я вымавіла, што нібы вадою апарыла; ён ураз і змоўк ды павярнуў зноў на другое... Я перш думала пасядзець ды перачакаць, покуль ён перакажа і пойдзе, а потым і самой ісці. Але мінула цэлая гадзіна і ўжо нават другое чуць не палова, а мой Бераг, як заведзеная машына, балхвіць і балхвіць, не думае ўцякаць. Я тады, нічога не кажучы, драла з хаты, не ўспела нават і прыахаяцца, як бачыш.
Рыгор зірнуў на Зосю і ўгледзеў, што яе бялесыя льняныя валасы, заўсёды акуратненька расчэсаныя на прадзел і завітыя ў дзве аднамерныя па даўжыні і таўшчыні касы, на скорую руку былі згорнуты ў куклу, нядбайна прышпілены, так што палойкі іх звісалі па шчоках і расплываліся па ветры.
— Бач, які дасціпны хлопец гэты твой Бераг, — заўважыў Рыгор і засмяяўся.
Зося сарамяжа і крыўдліва адказала яму тым самым: ціхаю, трусліваю ўхмылкаю.
Рыгор быў весел у гэты час, і яму зусім не хацелася чымсь бы ні было атручваць Зосін настрой. Бачачы, што яго словы нібы яе смуцілі, ён перамяніў гаворку.
— Та прысядай жа, Зося... Мо часамі бачылася ты з кім-небудзь? З нашых, бач?..
— Не... А з кім? — садзячыся на краю разасланай Рыгорам жакеткі, запытала Зося.
— Ды, бач, з Сёмкам ці з Петрусём.
— Што, і яны маюць прыйсці сюды?
— Не, я аб гэтым з імі нічога не гаварыў, але мо‘ трапункам і заблудзяцца.
— Хай бы лепш не прыходзілі; мне хочацца сённі пабыць з табою ўдваіх, — праказала Зося і кінула Рыгору ў твар вырванаю зелянінкаю.
Рыгор гультайна адхіліў голаў і, засмяяўшыся, праказаў:
— А па-мойму ж, няхай бы прыйшлі.
Зося саромна скасіла ўзрок і, стрымоўваючы ўнутры кіпучае пачуццё ласкі, моцна, порыўкам, сапла. Рыгор не спускаў з яе вачэй, прыслухваўся к яе сопу і гультайна, нерухома сядзеў на адным месцы, як бог у нірване. Потым асцярожна падаўся назад, выняў з-пад боку руку, галавою прыблізіўся к яе твару і сказаў:
— Чаму ты маўчыш? Аб чым думаеш?
— Так, ні аб чым, — коратка адпавела Зося: — вось скажы мне, чаго ты так пільна ўглядаешся ў мой твар? Ты колеш мяне сваімі ўзрокамі! — дабавіла яна і прыапусціла векі.
— А на каго ж мне глядзець? Я і чакаў таго, каб паглядзець.
— Ты хлусіш, Рыгор. Ты кпіш...
— Я кплю? Адкуль ты ўзяла гэта?!
— Няўжо ты не хлусіш?
— Ні каліва. І не думаю.
Рыгор абняў Зосю і надарыў яе зацяжным пацалункам.
Зося не чакала гэтага і сарамліва апусціла вочы к долу.
З-за куста пачуўся лёгкі хруст, быццам пад нагою зламалася ветка. Рыгор хутка падняўся на ногі і пачаў узірацца. Аднак нідзе нічога не было відаць. Спакойныя хвоі, як і заўсёды, глядзелі ў неба сваімі зялёнымі іглістымі каронамі, адкідаючы ад сябе доўгія слупы ценяў, канцы якіх упіраліся ў кусты і гінулі. У кустах, як заўсёды, лёталі малюсенькія пташкі, валовы вочкі, рэзва чвырыкалі, лавілі мошак і асалоджваліся жыццём. У прагаліны адсвечвала яскравае сонца.
— Нічога і нікога, — праказаў Рыгор, апускаючыся ізноў на зямлю.
— Давай пройдземся далей; ну, хоць за Алешную сценку, — запрапанавала Зося.
— Пойдзем, — згадзіўся Рыгор і спрытна стаў на ногі.
— А кудэю пойдзем: між граніцу ці лесам? — запытаў ён.
— Лесам лепей.
Яны крануліся і пайшлі...
Першыя крокі ім удалося зрабіць па выцерабленым і вымятым месцы, а далей дарогу пачалі загараджваць густыя арэхавыя і яловыя кусты, ламаччо. Прыходзілася хвіліна ад хвіліны згінацца, каб не зачапіць галля, вярцецца ў бакі, азірацца. Павуцінне лезла ў вочы і ліпкімі серабрыстымі ніткамі абляпляла іх твары; садзіліся на лоб і шчокі мошкі, гулі авадні. А духата — ажно бялізна прыліпала к целу...
Рыгор ішоў папераду, адхіляў галлё і трымаў у руках, пакуль пройдзе Зося, потым выпускаў яго, а сам зноў забягаў наўперад. Галлё, вырваўшыся з Рыгоравых рук, як сталёвая пружына, старалася ўцячы на звычайнае месца і толькі гудзела...
Прайшоўшы ганоў з двое гушчарнікам, яны саўсім нечакана для сябе ўпёрліся ў Крывое балота, густа абросшае з берагоў высокаю асакою і рэдкімі кустамі стырчкаватае блішчастае ракіты.
Яны спыніліся і агледзелі яго, як ёсць, і ўздоўж і ўшыр; балота цягнулася ўперад ганоў са трое і заварочвала вузкім канцом у левы бок, дзе хавалася між кустоў. Абысці яго з гэтага боку не трэба было і думаць, і яны павярнулі направа. Ганоў у двух ад балота паказалася роўненькая, як струнка, заросшая руцяною мяккаю мураўкаю, прыгожая сценка; адзін канец яе выходзіў на граніцу хвойніку і ўпіраўся ў жытні палетак. Калі б паглядзець уздоўж — то здавалася — то не сценка, а вялікая труба, знарок нейкім праложаная праз лес. Другі канец сценкі ўпіраўся ў малады, светла-зялёны ад вырасшых на некалькі карчоў пупінкаў, густы ельнік.
Уверсе ж кароны старых хвой, сходзячыся з двух бакоў сценкі, спляталі жывы полаг; але гэты полаг быў не зусім густы, бо праз яго прабівалася праменне сонца, як праз вялізарную тарку ці рэшата, і рэзвымі мігатлівымі зайчыкамі гуляла па зялёным махрастым уборы. А калі было прыгледзецца чутку пільней, падняўшы вочы, то відаць было трапятанне сіняватага паветра, нібы сіта ў млыне. У паветры лёталі матылькі, якія, здавалася, і квадранца не маглі спыніцца на адным месцы, бо тое ж трапеткае паветра іх насіла на сабе.
Калі Рыгор з Засяю, быццам згаварыўшыся і заўчасне абдумаўшы, спыніліся на сценцы і моўчкі, бы заварожаныя, стаялі некалькі хвілін і цешыліся пекнасцю прыроды, якую многа разоў яны ўжо бачылі паасобку і тры, і пяць гадоў таму назад, якраз над імі, на тоўстай, але крывой хвоі паказалася вавёрка; яна, бы знарок, набягала на іхнія вочы, саскочыла на самую нізкую галінку і, узіраючыся на іх пранозлівымі, хітрымі і ў той жа час мілымі вочкамі ды верцячы доўгім, як памяло, махрастым хвастом, быццам шпіён, падасланы кім-небудзь, старалася да акуратнасці разгледзець як Рыгора, так і Зосю, а пасля пабегчы і расказаць паслаўшаму. Рыгор перш цешыўся з гэнага вёрткага і прыгожага звярка, а потым захацеў спужаць вавёрку і сагнаць з хваіны; ён схапіў з галавы капялюш і размахнуўся, але вавёрка і вокам не павяла, толькі хутка абкруцілася навакола сябе.
— А каб ты здохла! — вылаяўся Рыгор і нагнуўся за аскабалкам.
— Ды пакінь. Няхай сабе гуляе ціха, — разуважыла Зося, — хадзем далей.
Рыгор яшчэ раз махнуў капелюшом, крыкнуў: агу! і яны сышлі са сценкі...
Недалёка напалі на круглую зялёную прагаліну і спыніліся.
— Вось тут трэба прысесці, — запрапанавала Зося.
— Давай спынімся, — згадзіўся Рыгор і пры гэтым зняў з рукі жакетку, падабраў ля маладзенькай бярозкі, у цяньку, лепшую мясцінку і разаслаў яе.
Зося першаю кінулася на зямлю і прылягла, падпёршы рукою правую шчаку. Рыгор жа дастаў ралку бярозы, адламаў ад яе віціну і паважна апусціўся на жакетку побач з Зосяю.
— Вось тут нас дык ужо, каб і хацеў, ніхто не знойдзе, — сказаў ён, — што хочаш, тое і рабі, — дабавіў услед за сказаным і ласкава паглядзеў на Зосю.
— Ці ж мы зладзеі, што што-небудзь благое рабіць будзем? Не праўда, Рыгору?
— Вядома, што так... Я ж на гэта не хіліў... Я меў у воку лес, яго прыроднае хараство... чаго, жывучы ў горадзе, бывае абмаль...
— І ў Рызе таксама?
— І ў Рызе... Зразумела, што не для ўсіх. Рыга якраз у сваіх ваколіцах багата зеленню, але не часта туды трапіш.
— Чаму? — пацікавілася Зося.
— З-за браку часу... Нашаму брату, ведаеш, даволі працы... Дзевяць гадзін пры машыне, а прыйдзе вечар — трэба і ў бібліятэку зайсці, і газеты праглядзець, і з таварышамі па арганізацыі сустрэцца... Толькі нядзеляй, часамі, вырвеш магчымасць...
— Выходзіць, па-твойму, што ў горадзе нудна?
— Зусім не выходзіць; ці ж у адным лесе ўсе пераважнасці!
— Я разумею, таму і пытаю цябе. Мне, бачыш, цяжка ўявіць сабе, не бачыўшы; але я адчуваю ў сабе нестрыманую прагу пабыць у горадзе... Мне думаецца, што я б там зусім інакшаю стала б...
— Ты не абмыляешся, Зося... І хто табе не дазваляе гэта зрабіць?
— Які ты, Рыгор, цудны! Мэрам бы тут мая добрая воля. Ты разважаеш, як мужчына, і зусім не ўлічаючы ўмоў майго сямейнага жыцця... Эх!
Зося глыбока ўздыхнула, і па яе свежым твары прабегла нездаваленне.
— Ну, ёсць жа, Зося, і дзяўчаты тваіх гадоў і твайго палажэння, якія маглі кінуць вёску, парваць з сям’ёю і апынуцца ў горадзе. Вось у Рызе маецца фабрыка «Праваднік», дзе робяць галёшы; ты думаеш, там адны мужчыны? Наадварот — там працуе сотні жанок і дзяўчат. І многія з іх пакінулі вёскі і мястэчкі... Тут усё залежыць ад цвёрдага хацення і рашучасці... Чалавек павінен умець змагацца за тое, што ён лічыць лепшым у жыцці для сябе і для мас працоўных... Разумееш...
Зося не адказала зразу. Рыгоравы словы глыбока запалі ў яе нутро, робячы ў яе думках і поглядах сапраўдную рэвалюцыю. Яшчэ на гэту тэму яна ні з кім ніколі не гутарыла, і гэта тэма была для яе адкравеннем.
— А ведаеш, Рыгор, як бы мне хацелася пабыць у вялікім горадзе, хоць крыху б пажыць! Каб, здаецца, я была свабодна, каб нада мною ніхто не стаяў, я б няйначай паехала з табою ў Рыгу.
— А што ж табе перашкодзіць гэта зрабіць? — выпрабаваў лішні раз Рыгор Зосіну цвёрдасць.
— Што? Эх, эх! Ну, і чаму ты так судзіш?
— Чаму?
— Ласне табе няведама, што нада мною вісіць бацькава воля...
— Гэта я добра ведаю, — адказаў Рыгор. — Але пачакай: а калі яны твае бацькі, то ты іх не дзіця? Ты служкаю ім павінна быць, з якой толькі карысць выцягаюць? Дык, вось, калі яны твае бацькі, то павінны цябе і любіць; а калі яны цябе любяць — то чаму ж ім не ўняць тваёй просьбе, не даць табе волі? Толькі захаці, скажы, што табе гэта і гэта павінна быць даступна і — канец. Хто ж мусіць папярэчыць? Па-мойму, так.
— Ой, пакінь, Рыгор, гэтак казаць. Няўжо ж яны, ты думаеш, мяне не шкадуюць або не любяць. Яны і шкадуюць мяне і любяць, але ў іх гэта па-свойму выходзіць.
— Пакінь, пакінь, Зося. Гэта не любоў, не шанаванне, калі чалавек занявольваецца, калі падсякаюцца яго хаценні, мардуюцца жаданні... Табе здаецца, што яны цябе забяспечыць хочуць, калі шукаюць нейкае грашовае славы ды багацця. Ой, не! Вельмі многа абмылішся, калі так думаць будзеш. Гэтым цябе хочуць прынудзіць астацца на тым месцы, на якім яны стаяць, знішчыць пазывы твайго сэрца... Ты бачыш нешта завабнае, вялікае перад сабою, тваё нутро рвецца да яго, а іх ліпкія рукі стрымліваюць, не пускаюць.
— А ўсё-ткі, як сабе ні кажы, а мне дужа трудна зрабіць так, як ты радзіш: кінуць бацькоў і ехаць ад іх у горад, — адкрылася Зося, падмацаваўшы свае словы кіўком галавы.
— Чаму так?
— Не ведаю чаму... Не хватае ні то смеласці, ні то адвагі, чагось-то не хватае, і баюся я пайсці на гэта. Ты — ты другое дзела: ты мужчына, ты вольны і смелы.
— Пераказваю, колькі і дзяўчат ёсць такіх!
— Можа, але многа меней чымсь мужчын...
Рыгору нецікаўным паказалася далей гаварыць аб гэным. Ён бачыў, што ў Зосі перамагае сумненне над рашучасцю і што яшчэ многа разоў давядзецца падбадзёрваць яе падобнымі сённяшняй гутаркамі.
Рыгор заўважыў, што гэткія гутаркі маюць свой дадатны бок і моцна ўплываюць на Зосю. Але занадта глыбока ўрасла яна ў асяроддзе цвілое мяшчанскасці, у балота кутніцкага самадурства і ганарлівасці. «Бацькава воля» — гэта разуменне, якое перадаецца ў іх сям’і з пакалення ў пакаленне, як маралі своеасаблівага дзедзіцкага дамастроеўскага ладу, убітага бацькамі і ў Зосіну голаў. Яе, здаецца, і нігілісцкі тон у гутарках з Рыгорам, але зусім нявольны ад націску бацькоўскага выхавання. Зацятая абярэжніца родавых нахілаў, Зосіна маці многа пастаралася над тым, каб зрабіць з свае дачкі верную і непахісную сваю паслядоўку. Бацька ж браў сваім пахаджэннем, якое ён хітра абгрунтоўваў на падвалінах заможніцкай гаспадаркі. Ён старанна захоўваў складзеную доўгімі гадамі шляхам розных прадпрыемстваў сваю гаспадарчую прывілейнасць. Мікола меў руку старшыны і папа, чуў прыхільнасць з боку заможнае верхавіны мястэчка і воласці і, апіраючыся на гэта, бярог дачку ад уплываў «дэмакрацкіх» думак, ад знаёмства яе з падобнымі Рыгору хлопцамі. Берагі — то была мэта Прыдатных, да якое яны імкнуліся з вырашэннем Зосінага лёсу... Рыгор гэта разумеў, калі на гэты раз перайшлі ў гутарцы з Зосяй на іншую тэму.
— Не сярдуеш?
— Не, нічуткі.
— Дамоў не спяшыш?
— І не думаю.
— І есці не хочаш?
— Не... Не клапаціся... Можа, ты што задумаў?
— Я не, не!.. Мне міла тут з табою...
— Каб то была праўда!
— Якраз яна і ёсць тут.
Зося шчыльна прытулілася к Рыгору і шчыра яго пацалавала ў шчаку.
— Мне б не хацелася думаць, што ты назаўсёды астанешся ў Сілцах, але...
— Не-э-э, не... гэтага не будзя-а-а-а, — сцешыла сябе і Рыгора разам Зося і замёрла ў бязвольнай утоме.
Рыгор абгарнуў яе абедзвюма рукамі, шчыльна прытуліўся к ёй і засаб некалькі разоў пацалаваў яе; пацалаваў і пачуў, нібы цэлы келіх пахучага, найсалодшага мёду з-пад маладых пчол чыясь нябачная рука ўліла ў яго рот, адкуль ён, растаўшы на віно, раптоўна разліўся па ўсім яго целе, ад галавы да самых пят, і нейкім прыятным, тонкім і вострым хмелем ускружыў яго голаў, задранцвіў усю істоту... Толькі сэрца не мог спыніць, і яно білася ў паспешным перацюку.
— На, вазьмі ад мяне, што толькі табе патрэбна, — з заплюшчанымі вачыма і бяссільна схінуўшаю галавою, путанаю моваю праказала Зося і ў прыятнай сударзе спусцілася з Рыгоравых калень на мураўку, дзе расцягнулася ва ўсю даўжыню свае пекнае стройнае постаці... Бязвольныя рукі яе ляглі між бакоў, і выразнымі абрысамі абмаляваліся пукатыя грудзі, высока падымаючыся ад глыбокага роўнага сопу...
Рыгор на хвілю, нібы сумеўшыся ад нейкага раптоўнага дзіцячага сораму, быццам замёр, застыў: безразборная міна яго твару, пасавелыя вочы, вяласць рук казалі аб тым, што ён бязволен, у чыіх-то руках... Але мігам перамяніў настрой і выгляд і рашуча праказаў:
— Зося-а, Зоська! Чаму ты так кажаш? — Няўжо ты думаеш, што я пайду на ўсё. Я цябе дужа шкадую, каб не паважаць...
Зося, як ляжала, так раптам паднялася і раптам пасумнела, быццам спалохаўшыся за тую адкрытасць, якую знянацку дапусціла ў сваёй гутарцы з Рыгорам.
«Ой, што ж ён падумае!» — адрыгнулася ў ёй дамастроеўская мараль дзедзіцкага асяроддзя.
Рыгор, каб не даць здэтанавацца, адцягнуў яе ўвагу на іншае, запытаўшы:
— Пойдам, Зося?
«Ах, якая ж я дурніца. Што ж я зрабіла! Ён гатоў палічыць усё гэта за...»
Паўторна праняслося ў яе галаве нейкае сумненне, і замест простага адказу на запытанне яна перапытала:
— Ты мяне не любіш, Рыгор?
— З чаго ты ўзяла? Што табе здалося? — супакоіў Рыгор і пры гэтым усхапіўся на ногі, прабег некалькі раз узад і ўперад па прагалінцы; потым апусціўся на калені, заглянуў Зосі ў вочы і запытаў:
— Чаму ты так кажаш?
Зося не адказала.
Праз хвіліну дабавіў:
— Я цябе чым-небудзь пакрыўдзіў? — Даруй мне: я не ведаў, што гэтым цябе пакрыўджу.
Зося маўчала. Моўчкі паднялася, паправіла растрэпленыя валасы, падвязала шаль і кранулася ісці. Рыгор крыху пастаяў, потым нагнаў яе і ласкава запытаў:
— Дахаты, Зоська? — і, не атрымаўшы адказу, ціхім крокам пайшоў побач з ёю.
На дварэ ўжо вечарэла. Асеўшае нізка сонца раскідала па абшары пачырванелыя, астываючыя праменні, якія доўгімі яскравымі каснікамі пралазілі між лясную гушчэр. У каронах дзярэў і ў кустах пачаў збірацца змрок, і зелень зрабілася смугла-зялёнай. У паветры стала многа халадней і адчувалася, як у малюсенькіх, непрыкметных кропельках асядала раса. Востра запахла вячэрняю сырасцю.
Моўчкі, цішком, перайшлі Рыгор з Зосяю сценку, толькі акінулі ўзрокамі вакол сябе.
— Выбіваймася на граніцу, — парадзіў Рыгор.
— Добра, — ціха адказала Зося; і, выпусціўшы гэта слова з губ, разам пачула, як з яе плеч зняўся нейкі цяжар.
— А ці далёка тая граніца?
— Ды не. Вось пойдзем так — то скора выйдзем. Свеціцца, здэцца, вундзека.
— Ты не сярдуеш, аднак, — запытаў Рыгор, нахіліўшыся к ёй. Зося сорамна ўсміхнулася і адказала:
— Не, не сярдую.
— То дай жа я цябе за гэта пацалую.
І Рыгор прагна ўпіўся губамі ў Зосіну шчаку.
— Ах, Рыгор...
— Мо і заўтра мы прыйдзем сюды?
— Можа, забачым...
— Ты скажы напэўна.
— Прыйдзем!
Тым часам Рыгор з Зосяю выйшлі з лесу на граніцу і павярнулі к мястэчку. Здалёк (ад хвойніку да Сілцоў лічылася не болей адной вярсты) Сілцы былі відны як на далоні: старыя маленькія хаткі мяшчан, з саламянымі стрэхамі, паросшымі зялёным мохам (ад чаго здавалася, што то зусім не хаты, а старанна акопаныя і абрэзаныя вялікія стагі травы ці купіны), перамяжаліся з троха навейшымі, пакрытымі — дзе новаю і яшчэ жоўтаю гонтаю, а дзе пасівеўшаю старою драніцаю, — яўрэйскімі дамкамі. У тым месцы, дзе болей стаяла апошніх, наглядалася нямерная цесната і не відаць было ні каліва зелені; сялянскія ж хаты былі аперазаны зялёнымі невялічкімі садамі і гародамі.
Крыху наадгон ад хат, на самым ілбу гары, высіўся новы будынак школы з зялёнаю, ужо не ад моху, а ад хварбы, шапкаю страхі. Шырокі, чатырохкантавы школьны пляц быў абгароджаны каменным павапленым парканам, між якога ў радок раслі высокія плакучыя бярозы, шатныя кляніны і каштаны; між іх зелені відаць было некалькі гімнастычных прыладаў, якія выдзяляліся з зелені дзярэў. З паўганоў ад школы, шмат далей ад берага мястэчка, не ўступаў у вышыні будынак местачковай аптэкі. За аптэкай ляжаў Лог, ад мястэчка забудаваны хатамі як найгушчэй, а з другога ўклону, ад поля, пабіты на гароды.
Быў ужо зусім адвячорак, і сонца вісела над лесам, то яго праменні, пападаючы ў вокны хат, адбіваліся залацістым водсветам. А калі глядзець на поле, то таксама нельга было нацешыцца: такі прыгожы вобраз ляжаў перад імі! Ужо нелапое жыта, аблітае чырвоным заходзячым сонцам, мела нейкі асаблівы, ні то масяндзовы, ні то бурачны колер і, гойдаючыся ад ціхага ветру, катала роўныя, доўгія і крывыя скруткі, з аднаго боку чырвона-бурыя, а з дрогога бела-зялёныя. Жытні палетак цягнуўся на цэлыя вёрсты ўдаўжкі і ўшыр і здаваўся, калі глядзець на яго з-пад лесу, кудэма ішлі Рыгор з Зосяю, адным суцэльным кавалкам. А то былі ўсё вузенькія ніўкі-шнурочкі, адмежаваныя дзе пукатымі, барадатымі межкамі, як змейкамі, што беглі між сцен жыта, то далікатна зробленымі разоркамі, таксама ў сваім бегу не адстаючымі ад межак. З другога боку жытняга палетку, так далёка, як ахопвалі іх узрокі, пачыналіся яравыя палеткі, падмалёваныя ўжо маладою жаўтаватаю зеленню аўса і рутнейшаю — ячменю. За яравымі палеткамі пачыналіся лясы.
Рыгор з Зосяю ціхай путанай хадою моўчкі прайшлі каля цэлых ганоў, увесь час цешучыся полем, удыхаючы поўнымі грудзямі свежае паветра.
— Ну, як, прыгожая рэч? — абярнуўся Рыгор да Зосі.
— Хоць начуй тут у полі! — дабавіў ён.
— Што ты: здурэў, ці што? — здзівілася Зося.
— Чаму?
— Так. Ці ж ты ніколі не быў у полі, ці ніколі не бачыў гэнае красы?
— Хоць і бачыў, толькі яно ніколі, мне здэцца, не было такім, як сённі, цяпер вось...
— Прыйдзем заўтра і тое самае застанем.
— А ты ж прыйдзеш?
Рыгор міла зірнуў Зосі ў вочы, ажно тая не вытрымала і лісліва засмяялася.
— Чаму ж не, я сказала, што прыйду...
— А калі Васіль... ну, прышле к табе сватоў?
Зося — быццам хтось кальнуў яе іголкаю ў самае хворае месца — пачула вялікую і праціўную боль, якая раптам расплылася па ўсім яе целе і страсянула ім. Твар яе збялеў, смуткам акрыліся вочы.
— А калі прышле — то што? Хай прысылае, чорт яго бяры...
— Дык цябе ж бацькі могуць не пусціць.
— А то я іх так і пабаюся!
— Дык трэба іх слухаць, ты мне гэта казала.
— Ай, ай! Пакінь, Рыгор, смяяцца з мяне, — сярдзіта перабіла Зося.
— Што ты, Зося! Пры чым тут смех. Я гэтага ніколі не дазваляў сабе.
— Тады не кажы мне нічога пра Васіля. Мне балюча і праціўна слухаць...
Зося не даказала. Відаць было па яе настроі, што яна адчувае глыбокае ўзрушша і цягчыцца кожным дапамінкам пра розныя чуткі аб Берагавых намерах. Загэтым Рыгор рашыў нічога не ўспамінаць. Але Зосі не маўчалася. Прайшоўшы з паўганоў моўчкі, яна першаю загаварыла:
— Эх! і надаела мне ўсё гэта!..
— Што! Чаму?
— Так, вельмі праціўна.
— Альбо ж нельга паправіць?
— Зноў пра гэта?
Рыгор убачыў, што гутарка зноў пераходзіць на балючую для Зосі тэму, і паспяшыў знайсці ёй іншы напрамак.
Якраз яны мінулі лес і падышлі к самаму краю гары, з якое трэба было сходзіць у капуснікі. Праўда, адгэтуль ішла яшчэ і другая сцежка, але яна накіроўвала між другога боку жытніх палеткаў і сходзілася з Сівулінскаю дарогаю; гэтым шляхам ісці было шмат далей.
— Ну, кудэй пойдзем, Зося? — абярнуўся Рыгор да Зосі.
— Я думаю, капуснікамі лепей.
— Ідзем капуснікамі.
Пабраўшыся за рукі, Рыгор з Зосяю ішлі перш ціха, падварочваючы то ў адзін, то ў другі бок, а потым, калі мінулі самую стромасць, Рыгор пусціўся бегчы і пацяг за сабою Зосю...
Хутка яны былі нанізе, пры беразе рачулкі.
— Часамі прыемна размяцца падобнай гімнастыкай, — сказаў Рыгор, спыніўшыся.
— Ну, вядома, маленькі хлопчык, пазабаўляцца трэба, — пасмяялася Зося.
— Так, бывае... Ну, цяпер скажы: табе нічога, калі пройдзем да вуліцы разам?
— Вунь яшчэ што выдумаў! А што, мяне арыштуюць за гэта? — здзіўленая Рыгоравым запытаннем, адказала Зося.
— Не тое, што арыштуюць, але, часамі, маці...
— Пакінь, пакінь выдумляць ліха ведае што, — перабіла Зося.
— Што? Мне бацькі мо забароняць з людзьмі сустракацца? Які ты смешны!
Рыгор нічога не адказаў. Маўчала далей і Зося; ідучы, яна глядзела ў зямлю, сочачы за махам тонкага лазовага дубчыка, які шустраю змейкаю бег наперадзе іх...
Ужо было змеркшы, калі яны ўвайшлі ў мястэчка. Але на вуліцы жыццё не ўмірала. Там-сям стаялі кучкі сілцоўцаў, абгаварваючы пытанні бягучага часу; бегалі неўгамонныя дзеці. Пастушкі вялі з пашы коні. Гаспадыні па дварах увіхаліся з гавядаю.
Паміж іх праехала некалькі фурманак блізкіх к Сілцам хвальваркоўцаў, знаёмых Зосі; яны аддалі ёй прывітанне. Адзін нават знайшоў патрэбным кінуць жартам, на які, аднак, Зося не адказала.
Супроць Сёмкавага двара яны зусім нечакана спаткаліся з Гэляю, Петрусём, Сёмкам і Волькаю, якія стаялі і аб нечым пільна гутарылі, справодзячы сваю гутарку вясёлым покатным смехам.
— Пахвалёны! — жартам прывітаўся Рыгор.
— На векі! — смехам адказала Гэля.
— Дзе ж то так бадзяліся, панове? — запытаў Сёмка.
— Ды вось — крыху праходзіліся.
— Харошая праходка: цэлы дзень у доме не застаць. Ці не ў Пляшуках толькі былі?
— У Ліцку нават, скажаш, — адказаў Рыгор.
— Апроч жартаў, адкуль ідзіцё? — запытаў Сёмка.
— З хвойніку, — ухмыльнуўся Рыгор, — а вы дзе таўкліся?
— О, браце, мы сёння столькі нахадзіліся, што каб расказаць, то на цэлае апавяданне хапіла б, — распаляючы завіды, паведаміла Гэля.
— Ну, ну, апаведайце нам хоць маласць, — хапіўшы яе за руку, папрасіла Зося.
— Ого! Ні за што не скажам, ні за што, нават і не думайце, — падхваціў Пятрусь, падмігнуўшы Зосі.
— Чаму ж гэта, ці то сакрэт ужо?
— А такі і сакрэт! — умяшалася і Волька.
— Ды ўжо годзі пацвільвацца!
— Та ша, ша. Слухай цяпер і дзівіся, — усё раскажу.
Усе прыціхлі. Гэля бегла пачала расказваць:
— Вось толькі што я паабедала, як барджэй забегла к Вольцы і з ёю мы пайшлі к Ліню... Прыйшлі гэта пад хату, заглянулі ў акно і бачым, што нікога няма дома: не толькі Палуты, а нават і бацькоў... Мы гэта адтуль проста на могілкі... Прыйшлі, пахадзілі троха між помнікаў, пачыталі надпісы, потым нарвалі бэзу і назад у мястэчка... Выйшлі гэта мы на рынак, аж бачым: едуць да шлюбу нейкія шляхты. Мы іх правялі да Меркі, дзе яны спыніліся... Пацікавіліся, што яны з сябе ўяўляюць, і знайшлі, што маладая — даволі прыгожая, а малады — тае...
Гэля скрывілася.
— Не гань толькі нашага брата, — пажартаваў Сёмка.
— Чаму? Праўды не можна сказаць? — упікнула Волька.
— Якая ж тут праўда: быццам я не бачыў яго таксама.
— Ну, і як па-твойму?
— Я лічу наадварот: маладая — дрэнь, а малады — цукерачка, — пажартаваў Сёмка.
Хлопцы голасна рассмяяліся.
— Ну, добра, — перабіў Рыгор, — а як-то вы сышліся ўсе?
— Ды ці ж гэта ў горадзе. Выйшаў хто на вуліцу, гукнуў і ўсе тут, — пралепятала Гэля, і хапіла за Зосіну руку вышэй локця, і заглянула ёй у самыя вочы, покатам рассмяяўшыся.
— Пакінь дзяцініцца. Цябе ж насур’ёз пытаюць, — занедаволілася Зося.
— Ша, ша, супакойся, — сцішыла яе Гэля.
— Гэй, кіндар, — перабіў Сёмка, — трэба пайсці вячэраць; як думаеце пасля вячэры?
— Вядома, к Ліню, — у адзін голас праказалі Пятрусь, Гэля і Волька.
— А ты, Рыгор, нябось, таксама спаць не ляжаш? — абярнуўся да Рыгора Сёмка.
— Яно б не пашкодзіла і паспаць.
— Дык Зося ж пойдзе таксама, — падхваціў Пятрусь і тут жа абярнуўся да Зосі:
— Пойдзеш, Зося, да Ліня?
— Не ведаю, мо і пайду, — адказала Зося.
Дзяўчаты адлучыліся і разбегліся па хатах.
— Ну, дык пойдзеш? — перапытаў Пятрусь Рыгора, які раптоўна задумаўся і моўчкі стаяў на адным месцы.
— Што там спаць! Пакінь... Гэ-гэ-э! Дык ты задумаўся чаго? — зазірнуўшы Рыгору ў вочы, прапяяў Пятрусь. — Ці не па Зосі толькі журышся? Пакінь тужыць, таварышу. Ад гэтага не загінем. Ды, па-першае, думаецца, што Берагу не так лёгка і хватнуць Зосю... А па-другое, — ці ж яшчэ мала на свеце такіх Зось знойдзецца! Ой, ёй-ёй! Вось вернешся ў Рыгу да пакахаешся з гэткай паненкай, што Зося і не падходзь. Пакінь, кажу, тужыць... — і Пятрусь палопаў Рыгора па плячы, падмігнуў і засмяяўся.
У Петруся гэта ёмка атрымалася, як і заўсёды. Рэзвы і вясёлы, ён быў прыемным кампанам, паміж таго, што быў шчырым і адданым таварышам. Петруся шанавала ўся іхняя кампанія, як разумнага, смелага і дападкога таварыша. Сын небагатага земляроба, ён змалку быў аддадзены бацькам у наймы за парабчука, пасля ў вучні за каваля. Але кавальскае рамясло яму не спадабалася, і Пятрусь прабаўляўся і летам і зімою выпадковымі заработкамі, дапамагаючы гэтым у хаце. Пацёрты ў пераплётах жыццёвай нядолі, ён чулей за другіх успрыняў сацыялістычныя настроі і разам з Рыгорам увайшоў у Сілцоўскую арганізацыю сацыял-дэмакратаў. І цікава тое, што, будучы земляробам, ён не адчуваў у сабе жаднае прывязі да зямлі. Яго цягнула ў рабочае асяроддзе, у горад, куды ён мерыўся вось-вось адпраўляцца.
— Табе, як і Рыгору, толькі ісці па гэтым шляху, — радзіў Сёмка: — паедзеш — не згінеш са сваёю прыкідлівасцю.
Гэтае думкі трымаўся і Рыгор, які любіў і шанаваў Петруся, як ляпейшага таварыша і сябра. Петрусёва кампанія выклікала ў Рыгора глыбокае здавальненне.
— Ды я мала аб гэтым і дбаю, толькі... ка сну мяне хіліць, — праказаў Рыгор пасля кароткага змоўку.
— Годзі табе! — наставаў Пятрусь.
— Што вы не згаворыцеся? — умяшаўся Сёмка.
— Нешта Рыгор наш знябыўся, — нібыта спаць захацеў ці мо якія патайныя планы задумаў...
— Няўжо?
— Ці ж ты не прыкмячаеш?
— Не, мне ні ў шманкі.
З Сёмкавага двара данёсся вокліч:
— Сёмка, Сёмка! Ідзі вячэраць!
— Іду! — адклікнуўся ён.
— Па дамах, хлопцы! — абярнуўся Сёмка к Рыгору і Петрусю і павярнуў у двор.
Пайшлі і Пятрусь з Рыгорам.
На дварэ ўжо было цёмна: стаяла парная ноч.
Не паспеў яшчэ Рыгор апамятавацца, толькі знайшоўшы магчымасць павячэраць ды перакінуцца двума-трыма словамі з мацераю, якая праз цэлы дзень не магла прычакацца яго ў хату, седзячы да самага цямна ў акне і не прапускаючы вачыма ніводнага чалавека, хто б ішоў вуліцаю, каб не паўзірацца на яго і разгледзець: ці не Рыгор гэта па абмылцы абмінуў сваю хату, — не паспеў Рыгор апамятавацца, як па яго ўжо забеглі Сёмка з Петрусём і жывасілам выцяглі з хаты...
На дварэ, за вуглом, іх чакалі дзяўчаты, ціха прытаіўшыся і ўкрадкаю паглядаючы ў хату.
Трохі недавольны тым, што таварышы паперашкодзілі яму выпаўніць надуманы яшчэ ў лесе план, — астацца, прыйшоўшы з лесу, дома, — Рыгор, выйшаўшы на двор, умомант перанастроіўся, калі ўгледзеў рэзвую вясёлую кампанію моладзі.
«А і сапраўды, што за цікавасць лажыцца спаць так рана. Можна будзе выспацца і за раніцу. А тут такая пекная ноч прападзе задарма!» — падумаў ён, пачуўшы Зосін голас...
Шасцярма ў кампаніі: Рыгор і Зося, Сёмка і Волька, Гэля і Пятрусь, яны са смехам і жартамі пайшлі ўздоўж вуліцы, чуць не загарадзіўшы яе ўпоперак, як плотам.
Прайшоўшы да рынку, павярнулі ў Яўрэйскі перавулак, каб выйсці на Ракаўскую вуліцу. Але тут яны спыніліся і адназгодна перарашылі да Ліня не ісці, а разысціся хто куды.
— Ну, дык што ж: давай мы, Волька, пойдзем з табой назад, — абярнуўся Сёмка к Вольцы, і яны хутка адлучыліся ад кампаніі.
У супрацьлежны бок пайшоў Рыгор з Зосяй...
Не мінула і паўгадзіны пасля таго, як яны разышліся, раптоўна падуў сіберны вецер. Па вуліцах падняўся пыл, закруціліся віхры, жалобна загулі садовыя дзярэўцы. Цёмна-сіняе неба яшчэ болей пацямнела, і, прыгледзеўшыся на яго заходні край, можна было ясна адлічыць тоўстую, пукатую граніцу — мяжу з хмар, на адзін бок якой мігалі крыху памутнеўшыя зоры, а па другую рассцілалася алавяна-гнядая, усюды роўная прастора. Другога краю яе не было нідзе відаць, бо ён заходзіў за лес, які цёмным, чуць выразным шнурком адгароджваў зямлю, упіраючыся вярхамі ў неба, быццам бы падтрымоўваючы яго, а камлямі, як кіпцямі, ушпіліўшыся ў землю. Як не сачыць было за хмараю, то нельга было прыкмеціць, ці яна стаяла на адным месцы, ці з кожным часам надыходзіла бліжэй і бліжэй. Праўда, пасля кароткага перапынку, калі не кідалі вочы на яе сваіх узрокаў, а потым раптам узіраліся, заметна было, што хмара стаяла бліжэй к зеніту, больш ахапляла пад сабой небнай сіні, зацьміўшы яскравыя зоры. Штомомант узмацняўся гром і павялічвалася маланка.
Рыгор з Зосяю, трапіўшы на ўчарайшае месца, толькі што разгаварыліся аб пытаннях Рыгоравага ад’езду, як знянацку подых ветру, прыляцеўшы з поля з дзікім гулам, прамчаўся між іх, потым перабег вуліцу, устраміўся ў платы і заліўся ў яго шчылінах непрытомнай, разгульнай музыкай. У дварах заскрыпелі вешніцы, пачуўся стук пахіленых платоў, свіст вырванай завіхранай уверсе саломы.
Не кажучы адно другому ні слова, бы згаварыўшыся, Рыгор з Зосяю падняліся з месца і шпаркім ходам пайшлі дадому.
Дарогаю то Рыгор, то Зося штохвілю заварочваліся назад, паднімалі кверху вочы і ўзіраліся на хмары, якія, адышоўшы на многа ад лесу, сталі хутка імчацца па небе, быццам наганяючы каго, і тушылі адну зорку за другой.
Вецер крапчэў і крапчэў, папіхаючы іх у плечы і трэплючы крысамі Рыгоравай жакеткі, а Зосінай спадніцай. А калі хмары якраз апынуліся над іх галовамі, то маланкі ажно сляпілі вочы, а гром, здавалася, трос землю.
— Хаця б не захапіў нас дождж, — праказала Зося, калі яны паспешна ішлі ўжо сваёю вуліцаю.
— Ды ўжо невялікая бяда, калі і пакропіць крыху: пяць крокаў зробіш і дома, — супакоіў Рыгор. — Мне далей, і то я не клапачуся, — дабавіў ён.
— А мо яшчэ дождж і не пойдзе, — паглядзела Зося на неба.
— Не. Вось накрапляе.
— Ах, на яго ліха, сапсаваўся вечар...
— Шкадуеш?
— Чаму ж не шкадаваць. Гэткіх вечароў не многа трапляецца.
— Якіх?
— Наогул...
Зося сарамліва панікла ўзрокамі.
— Лета наперадзе.
— Думаеш...
— Чакай, чакай. Пастой! — хапіў яе за руку Рыгор. — Вось пастойма крыху пад капяжом, можа прыціхне; а не — то двор сумееш перабегчы хоць і ў навальніцу...
Зося згадзілася, і яны падышлі пад капеж Прахоравай хаты, што стаяла побач Прыдатных, прытуліліся к вуглу між канцом лаўкі і сцяною і на момант прыціхлі.
— Ну, дык дзе ж мы такі заўтра ўбачымся? — дапэўніўся Рыгор, засланіўшы Зосю ад вуліцы сваёю постаццю і палажыўшы ёй на плячо далонь рукі.
— А я і сапраўды не ведаю, — сціснуўшы плячыма, адказала Зося, гледзячы строма ў вочы Рыгору і прыкусваючы губы.
— А каб гэта ў Ліня?
— Можа, і ўдасца. Або ты мяне так хочаш убачыць? — наводна запытала яна і задаволена ўсміхнулася.
— О! яшчэ... — хацеў уверыць Рыгор, але ў гэты момант якраз над Прахораваю хатаю мігнула звілістая асляпіцельная стужка бліскавіцы, нібы нажом раскроіўшая неба на дзве палавіны і азіяўшая сцяну хаты, вокны, капеж страхі і Зосін твар. За бліскавіцаю грукнуў гром, мэрам выстрал з дзесяткаў гармат, ускалыхнуўшы зямлю.
— Уцякайма, хіба! — парадзіла Зося, намерваючыся бегчы.
— Пойдзем, пойдзем: толькі... заўтра ў Ліня?
— У Ліня! Напэўна!
Зося спрытна саскочыла з лаўкі, хутка перабегла вуліцу і схавалася ў дварэ за вешніцамі.
Рыгор астаўся адзін і прастаяў датуль, пакуль яна падбегла к дзвярам, некалькі раз трывожна бразнула клямкаю, увайшла ў сенцы і заперла дзверы...
Пасля раптам сарваўся з месца і ўподбежкі накіраваў дахаты. Ідучы, ён абярнуўся назад і ўгледзеў, што за ім гоніцца доўгая палоса праменняў з вокан Прыдатнага хаты.
Калі Рыгор параўняўся са сваёю хатаю, то ён угледзеў, што і яго маці не спіць, а ціха сядзіць ля століка, штось шэпча губамі і кідае на вуліцу пуглівыя зіркі. Ён паціху завярнуў у двор, стаў пад капеж, прытуліўшыся да сцяны, і пачаў цешыцца навальніцаю.
«Бадай што іх дзе-колечы захапіў дождж», — падумаў ён пра Сёмку з Волькаю ды Петруся з Гэляю.
І толькі падумаў, як — прымха! — зразу пачуў іх гоман, нёсшыся да вушэй з цемі вуліцы. Рыгор барджэй адышоў ад сцяны, уперыўся вачыма ў гушчэрны змрок і адлічыў, як між яго швыдка прамігнула чатыры сілуэты. Ён спярша намерыўся аклікнуць, а потым перадумаў, засмяяўся гэтаму і направіўся ў хату.
Маці паглядзела на яго і міла ўсміхнулася.
Была дванаццатая гадзіна ночы...
Назаўтра Рыгор прачнуўся а другой гадзіне дня: ён праспаў каля чатырнаццаці гадзін так смачна і так непрыкметна, што праз усю ноч ні разу не прачнуўся, ні разу не перавярнуўся з боку на бок і як лёг, скурчыўшыся, падлажыўшы руку далоняю пад вуха, так і прачнуўся, лежучы на тым самым баку, толькі выцягнуўшы ногі.
У хаце было ціха. Маці не было дома.
На дварэ стаяла пагода зусім нецікаўная: цёмныя хмары віселі над зямлёю, і накрапваў рэдкі дробны дожджык, падліваючы ваду ў глыбокую, растоптаную каровамі гразь. Мокрыя расістыя ралкі бярозы поўзалі па шыбах акна і вадзілі шырокія вадзяністыя плямы, з-за якіх сумнаму і без таго святлу цяжэй рабілася пралезці ў хату, маркотную і спакойную. З капяжоў спадалі рэдкія цяжкія кроплі, працягаючы паўз вокны доўгія белыя каснікі.
Ад усяго гэтага Рыгору рабілася нудна і сумна.
І ён выразна адчуў у сваім нутры тую розніцу ў перажываннях, якія наводзіла мястэчка ў ранейшыя гады і якія напаткалі яго зараз. Не, цяпер Рыгор быў далёкі ад Сілцоў! Горад палажыў на ім глыбокі адбітак. Горад урасціў яго ў сваё бурлівае жыццё, уцягнуў у вадакрут дынамічных падзей фабрычнага асяроддзя.
Ці ж бы, будучы ў Рызе, ён меў хоць хвіліну, якую б дапусціў змарнаваць дарма? Ніколі! Разбегі машын у майстэрні, заўсёдашняе аколенне рабочым калектывам, шырокія гарызонты, якія адчыняліся яму пасля кожнага сходу заводскай арганізацыі сацыялдэмакратаў; наспяваючыя супярэчкі ў адносінах паміж рабочымі і гаспадарамі прадпрыемства... Штодзённая руплівая падгатоўка да класавых боек — усё гэта рабіла Рыгорава жыццё рэзвым, рухавым, цікавым. Ён з бадзёрым настроем адпраўляўся ў завод, з зацятасцю фанатыка прыступаў да працы і рабіўся адзінкаю моцнага, злітага калектыву некалькіх тысяч рабочых. Калі гудок апавяшчаў аб сканчэнні работы і з завода вырынала армія людзей, Рыгор не мог наглядзецца хараству іх з’еднанасці, не мог нацешыцца з тае магутнае сілы, якая залягала ў гэтым калектыве. Ён бачыў, як толькі адчыняліся заводскія вароты і з іх выходзілі на вуліцу першыя грамадкі слесароў і такароў, ліцейшчыкаў і пракатчыкаў, вуліца цалкам пераходзіла ў іх распараджэнне... Рыгору тады ўспаміналіся незабываныя падзеі з рэвалюцыі пятага года, сляды і знакі якое бліскучымі іскрамі праносіліся праз доўгія гады.
У яркіх вобразах паўставалі карціны магутных забастовак, сутычкі з паліцыяй. Маляваліся карціны гераічных схватак «лясных братоў» з карнымі драгунскімі атрадамі па станцыях чыгунак, пры раскіданых вёсках... Гігантам вырастаў адважны атрад Тукумскіх рэвалюцыянераў, трымаўшых захопленым з рук царскае ўлады невялікі гарадок на працягу двух тыдняў у сваіх руках.
Наступнае нясло больш магутныя ўзрухі ў рабочых гушчах — гэта ён адчуваў. І наспяванне рэвалюцыйных падзей электрызавала гэтага перадавога мешчанчука.
І вось цяпер, калі ён знаходзіцца ў Сілцах, дзе так параўнаўча спакойліва цячэ жыццё, дзе з буйнае ў 1906 годзе арганізацыі асталося некалькі маладых, малавопытных таварышаў, — там, у Рызе, прайшло жыццё некалькіх цікавейшых фазаў у сваім развіцці. Рыгор дзівіўся таму, што зараз яму малазразумелымі робяцца тыя пачуцці, якія ўспыхвалі ў ім па дарозе да Сілцоў.
Праўда, тут, у Сілцах, ён мае матку, некалькі лепшых сваіх таварышаў; праўда, маладосць, звязаная з мястэчкам, пакінула ў ім шмат цікавых успамінаў, не пазбытых эпізодаў... Але... гэта ўсё ў мінулым. Наперадзе праглядалі іншыя вокагляды... Наперадзе адчыняліся новыя прасторы. Можна было спадзявацца, што яны поўнасцю затуляць усё дагэтуль перажытае ў Сілцах. А можа, Рыгору хацелася ўсяго, каб тыя блізкія яму людзі, як Сёмка і Пятрусь ды іншыя, не асталіся ў недасяжным яму адгоне, каб іх можна было перабраць у горад, перакінуць у іншыя абставіны і не даць змарнавацца ў асяроддзі местачковага спакою?.. Праўда, і ў Сілцах павінен быць штурхач, павінны быць людзі, праз якіх бы будзілася сацыялістычная ідэя, збіраліся яе паслядоўцы... Ну, усё ж у адносінах да Петруся і Сёмкі Рыгор прадпачытаў горад. Так, гэтыя яго таварышы павінны будуць расстацца з Сілцамі... А вось Зося!..
І калі ён успомніў Зосю, праведзены з ёю ў хвойніку час, то яму стала незразумелай Зосіна няволя ў густых сетках мяшчанскасці, яе дробныя інтарэсы, засасанасць багнаю забабонаў струхлелае шляхоцкае традыцыйнасці. Між тым, з Зосі мог быць выпрацаваны дадатны тып гарадское дзяўчыны-работніцы. Толькі адна бяда — некаму над гэтым папрацаваць, а ў яго часу мала... Усё ж ён не пакіне яе без свайго ўздзеяння... Не!..
Рыгор пачаў умывацца...
Салодкі, смачны і глыбокі быў сон Рыгора — не дарма ж ён праспаў столькі даўгіх гадзін! Зусім не такім сном спаў гэту ноч Васіль. Хоць ён, стомлены і раззлаваны, лёг многа пазней Рыгора і мог спаць пад мерны шумок дажджу ціха і спакойна, усё-такі сон яго быў не глыбокі і спаў ён не так, як заўсёды, а несціхана прачынаўся. Думкі адна за другою лезлі яму ў голаў, шавяліліся ў ёй, як пчолы, і прасіліся на разгадку. То Зося, то Рыгор, то Рыгоравы таварышы, стаўшы за апошнія два дні яго люцейшымі ворагамі, так і мігаліся перад ім і, што горш за ўсё, быццам чапалі яго рукамі: варочалі за бакі, адплюшчвалі вочы, затрымоўвалі прыход сну. Рабілася душна і млосна ад злосці, і Васіль без ліку разоў варочаўся з боку на бок, то выцягваў ногі, то падкурчваў іх, а руку падкладаў пад шчоку або засоўваў за пазуху, за расшпіляную на ўсе гузікі кашулю. Коўдра рабілася несцярпіма цяжкою, і ён памаленьку ссоўваў яе з галавы на плечы, з плеч на пояс, а з пояса на ногі. Але гэтым нічога не выйграваў, бо бессціханая бліскавіца, бухаўшая на ўсім небе штохвілю, праз усе чатыры акны мчалася ў хату, асвечвала яе, як велізарным ліхтаром, а страшэнны гром, здавалася, біў ля самых яго вушэй — праганяючы рэшткі сну.
Васіль злаваў і крывіўся і мусіў коўдру зноў нацягваць на голаў, ухутвацца ў яе, як у сена, таіцца і сілаю ўшпільвацца за хвілінныя ўзвеі здрому. Але толькі ён пачынаў сапці ды пахропваць, як раптам, нямаведама скуль, нападаў на яго нейкі дзікі сверб, і ён адчаянна пачынаў чухаць то шыю, то паясніцу, то цягліцы ног. Чухаў і ахаў, ахаў і праклінаў тую хвіліну, у якую лажыўся спаць... Праклінаў, але нічога не памагала...
Толькі а пятай гадзіне ночы, ці мо і таго пазней, Васіль суцешыўся крыху і задрамаў. Аднак сон быў нядобры: да апошняй хвіліны, у якую ён прачнуўся (а гэта было а дзесятай гадзіне раніцы), Васілю сніліся нейкія страшныя, цудоўныя і нез’яснёна трывожныя сны. Здавалася, што ён цягаецца дзесь у вялікім і чужым яму горадзе, босым і абарваным. Галодным, здэцца, ходзіць па вуліцах, усыпаных добра адзетымі людзьмі, якія, нібы адзін чалавек, не прамінуць, каб не паглядзець на яго і сплюнуць. Уперадзе не наглядалася ніякага прыстанішча, і балючыя думкі рэзалі нутро. Вось ён ужо рашыў ісці туды, у фабрычную палавіну горада, на высокі мост, каб кінуцца з яго ў ваду і ў адзін момант расшчытацца з усімі мукамі жыцця. Рашыў і пайшоў. І толькі гэта ён пачаў набліжацца да моста, як раптоўна, мэрам з зямлі, стаў перад ім Рыгор і загаварыў: «Куды ідзеш? Чаго ты тут?» — але ён так спужаўся, што заплюшчыў вочы і толькі цішком праказаў: «Я ўмру без прытулку і з голаду». — «Што ты надумаў, хлопец! Хадзем да мяне!» — здаецца, праказаў Рыгор і павёў яго нейкімі глухімі вулкамі да сябе. Васілю было сорамна, а Рыгор спакойліва ішоў сваёю дарогаю і вёў Васіля. Потым, здаецца, раптам на адной з доўгіх і чыстых вуліц яны павярнулі ў двор, дзе і ўвайшлі ў белы мураваны дом. Рыгор правёў яго ў багата ўбраную кватэру, пасадзіў, здаецца, за стол і пачаў частаваць адмысловаю ядою, якое ён і ў вочы не бачыў, дарма што слыў багацеем. Васіль, здаецца, са смакам прыняўся за яду, ажно пена цякла з губ. Тым часам Рыгор кудысь выйшаў, прабыў не болей хвіліны і прынёс з сабою чысты і яшчэ цэлы гарнітур і шапку. Даючы Васілю, праказаў: «Апраніся ды едзь дадому, а то там цябе ўжо жывым пахавалі і ўсё дабро прысвоілі чужыя людзі... Вось яшчэ на дарогу пяць рублёў грошы». Пры гэтых яго словах, здавалася, далей, з суседняе каморкі ўбегла Зося, вясёлая і чырвоная маладзіца, і, убачыўшы Васіля, палахліва крыкнула: «Ой, чаго ж ён тут, гэты Бераг?»
Ад гэтага крыку Васіль прачнуўся і пачуў, як у яго нутру штось цяжкае і ліпкае пацяглося па сэрцы. Перад вачыма яшчэ доўга не гінулі свежыя адбіткі вузкіх вуліц, таго дома і кватэры, у якія завёў у тым горадзе Рыгор, самога Рыгора і Зосі.
«Фу ты! Згінь да прападзі! І спляцецца ліха ведае што!» — праказаў ён сам сабе, працёр вочы і падняўся з пасцелі.
— Уставай ды мыйся, сынок, будзем цёплыя блінцы есці! — пазвала Васіля маці, нырполячыся са скавародамі ў печы.
— Ды я такі ўстаю... Ах, на яго ліха!..
— Што, што такое? — запытала Тадося.
— Да я сон нейкі гадкі сніў, — адказаў Васіль.
— А які? Паведай толькі мне, — зацікавілася маці.
Васіль, доўга не думаючы, расказаў сон. Тадося пільна выслухала, павярцела галавою і заахкала. А калі Васіль запытаў мацеру:
— А як табе здаецца, маці, што то азначаў гэты сон?
Тадося ўверана і рашуча адказала:
— Усё трэба разумець наадварот, сыне.
— Наадварот? Няўжо праўда?
— А то думаў, літаральна?
Васіля гэта тлумачэнне задаволіла і супакоіла, і ён праз мінуту пакінуў думаць аб гэтым; а кінуўшы думаць пра сон, яму лягчэй зрабілася і на сэрцы: нягледзячы на хмарны дзень, у ваччу было ясна і весела. На змену цяжкіх думак, народжаных адваротным сном, у яго галаве заігралі зусім новыя, зусім другія думкі: думкі пра тое, што на сённяшні дзень выпадала зрабіць. Гэта, бач, пра сваты.
Учора Васіль пабываў у дзядзькі Хлора, многа і доўга гаварыў з ім аб гэтым. Хлор прачытаў яму багатыя маралы, навучыўшы, як і што трымацца з Прыдатнымі, чым апераваць у гутарцы і што мець за козыры ў руках, калі справа будзе хіліцца не ў іх бок.
Васіль гэта добра помніў і як на шылах чакаў к сабе гасцей, не выходзячы нікуды з хаты.
Снедаць добра не снедаў, бо спадзяваўся з гасцямі не стаяць да пануквацца, а ў кампаніі есці; вылезшы з-за стала на хату, ён пачаў памерна тупаць узад ды ўперад, час ад часу падыходзячы к аднаму, то к другому акну і пільна ўзіраючыся за гумно, ці не ідзе хто да іх. Але, як час быў ранні, то, вядома, ніхто і не мог прыйсці; Васіль, не ўгледзеўшы нікога, нецярпліва адыходзіў ад акна...
Тадося не пакідала ўвіхацца з гаспадынскаю работаю: кончыла з печчу, упусціла на двор кароў, падаіла іх і зачыніла ў хлеў. Пасля прыбрала ў дварэ і сенцах.
На гэта пайшло каля гадзіны, і калі Тадося вярнулася ў хату і застала Васіля ўсё яшчэ ў задуменным тупанні, то яна ўздзівілася: што за клопат абуяў ім?
Цікавасць заставіла Тадосю запытаць Васіля:
— Чаго ты, Васілька, так заклапочаны?
Васіль спыніўся тупаць і злосна праказаў:
— Калі бо дзядзька так доўга не ідзе.
— Прыйдзе, сынку, яшчэ рана... Ці ж варта злавацца...
— Не! Калі рабіць — дык рабіць... Пакуль збяромся...
— Паспеем, сынку, паспеем...
Пакуль яны так гаварылі, зусім цішком, непрыкметна, Хлор прайшоў двор і раптам апынуўся ў хаце.
— Дзень добры ў хату! Што за спрэчкі?!
Тадося кінула работу і павярнулася да Хлора. А Васіль хутчэй жа падаў дзядзьку зэдлік. Прысеўшы — Хлор зняў шапку і прыгладзіў валасы.
— Ну, што ж, нябожа, не перадумаў? — весела запытаў ён Васіля.
— Да чаго перадумваць! Калі рашано, дык і падпісана, — адказаў Васіль.
— Ну, чуеш, Тадося!
— Чую, чую, Хлорык! Як я шчасліва! Мой ты братка! — натхнёна прамовіла яна.
Васіль маўчаў.
А Хлор, важна седзячы, закаціўся бясклопатным, задаволеным смехам, ажно яго маленькія, кноразавы вочкі, упаўшыя глыбока ў тоўсты сыты твар, заплылі вільгаццю слёз і брыты гладкі падбародак заварушыўся; а на шчоках заметна абмаляваліся роўныя круглыя ямачкі.
— Бач, рада, маці-ы... Ха, ха, ха!
— Ох, Хлорачка! Чаму ж мне не радавацца! Я ўжо даўно чакала гэтага і думала — не прыжду, ажно...
— Цяпер для мяне ўжо ніхто не суддзя! — перабіў мацеру Васіль. — Калі ўжо рашыў, то і быць па сяму... Вось і з Янкам мы так ужо гаварылі ўчора... Праўда, ён павінен таксама прыйсці. Янка хваліў за рашучасць...
— Ну, ды і без Янкі мы справімся, — задаволена праказаў Хлор.
— Э, дзядзька, не! Я з ім ужо даўно ўгаварыўся... Гэта ж мой самы блізшы таварыш...
— Так, так, — падмацавала Тадося.
— То пачакаем, добра, — згадзіўся Хлор.
— А колькі часу цяпер? — запытала Тадося.
— Ды вось я пагляджу.
Хлор выняў з кішэні камізэлькі тоўсты сярэбраны гадзіннік, хвацка, прылоўчана адчыніў яго і, кінуўшы ўзрокам, праказаў:
— Ды ўжо дванаццатая пайшла.
— А, як скора прабег час! Здаецца, толькі яшчэ была раніца.
— Час скора бяжыць.
— Вось мо перакусім чаго, Хлор?.. Ды, бок, а жонка твая не загляне?
— Нашто яна! Жонка калі захоча, то і пасля паспее... А есці я яшчэ не хачу.
— Дык я ж дастараўся падмачыць яду, — падхапіў Васіль і, не чакаючы адказу, хутка выбег у сенцы і прынёс кварту гарэлкі.
— Што ты, што ты! — замахаў аберуч Хлор, калі ўгледзеў у руках Васіля чырвоную шапку бутэлькі. — Што ж ты гэта ўздумаў, нябог? Спакушаць старога чалавека! — скарамоўкаю, разбаўленай сытым смехам, праказаў Хлор, а ў самога, тым часам, на губах сабралася слінка.
— Не-э, дзядзька, не-э! Гэта-то ўжо трэба-а! — настойваў Васіль.
— Ах, надзіва, на ліха мне! — перабіла Тадося. — Толькі я нічагуткі не змагла згатовіць... Што ж, няхай яечня за ўсё адказвае...
— Ды і што вы прыдумалі? Хіба і сапраўды мяне за госця лічыце? Вот табе і на: з сваяка ды ў госця перавярнулі, — жартаваў Хлор.
— Вось ты толькі, швагрусь, пакінь усякія цырымоніі ды садзіся трактуйся, — папрасіла Тадося.
Хлор быў заўсёды смелым у братавай хаце і нічуткі не саромеўся нікога і не цырымоніўся. Вось і на гэты раз ён не заставіў на сябе доўга чакаць і першым усеўся на покуці, як дома. Тадося ж, ахопленая з галавы да ног пачуццём вясёласці, прысела да краю стала.
— Налівай жа, швагер! — папрасіла Тадося.
Швагер не чакаў і хутка выпаўніў просьбу братавай.
Пачатак быў з лёгкай рукі: поўная чарка іх траіх абышла па некалькі разоў і зрабіла з імі цэлую перамену: усе яны сталі неймаверна вясёлымі, добрымі, гасціннымі і гаманлівымі; кожны стараўся выказаць чымсь найбольш добрых сваіх вартасцей, якія знайшліся ад гарэлкі. Перш гаварылі так: адзін тлумачыў, а два слухалі, а калі заварушылася ў галаве, гамонка ўсіх змяшалася ў адну.
За гутаркаю пасыпаліся песні; запявалам вызваўся Хлор, завёўшы разухабістую вясельную песню. Хацела яму памагчы Тадося, але Янка сваім раптоўным прыходам, якога не падсцярог нават і Васіль, паперашкодзіў гэтаму.
— Дзень добры ў хату! — на ўвесь голас прагукаў ён, каб звярнуць на сябе ўвагу.
— А, Яначка! Хадзі, братан, сюды, хадзі! — падскочыў да яго Васіль, абвіс на шыю і некалькі разоў засаб пацалаваў таварыша; потым узяў за руку і павёў к сталу.
З прыходам Янкі Тадося, Хлор і Васіль яшчэ больш павесялелі, і маленькая перакуска, на якую звалі дзядзьку і швагра Хлора Васіль з мацераю, разраслася і разбухла ў цэлую бяседу, якая зацяглася чуць не да вечара, толькі дзякуючы Янку, які піў мала і ведаў за чым прыйшоў, час ад часу даваў ведаць аб сватах.
А калі ўжо змрок пачаў прыкметна лезці ў хату, то ён вылез з-за стала і запрапанаваў:
— Ужо час! Ці вы забылі аб сватах?
Янкавы словы мэрам абудзілі ўсіх.
— Але, але, трэ ісці, — азваўся і Хлор з-за стала, хутка адзеў шапку і прыгатовіўся.
— Васіль, будзь гатоў! — напомніў ён Васілю. — А ты вось, маці, благаславі Васіля! — абярнуўся Хлор да Тадосі.
Янка ўхмыльнуўся.
— Нічога, і без благаслаўлення дастукаемся свайго, — сказаў ён.
— Не, не, сынок, я благаслаўляю ўсіх, — настаяла Тадося.
І, устаўшы з месца, яна падышла да сына, перажагнала яго капу разоў, потым абярнулася з гэтым к Хлору, затым к Янку.
Як Васіль, так і Хлор з Янкам пасля благаслаўлення перш пацалаваліся з Тадосяй, потым перацалаваліся паміж сабою і выйшлі з хаты.
Тадося павяла іх у двор, зачыніла за сабою сенцы і стала на парозе ды ўмільна глядзела ўслед ім да тых пор, пакуль яны не зайшлі за горку і не схаваліся з вачэй.
Калі Рыгор памыўся, адзеўся, крыху перакусіў і выйшаў з хаты, каб пайсці к Сёмку, то яму прыйшлося толькі прайсці сенцы ды пераступіць адною нагою сенішні парог.
Сёмка, зрання сядзеўшы і нудзіўшыся ў дому, таксама задумаў перабегчы да Рыгора, каб удваіх з ім аб сім, аб тым пагутарыць, а потым пайсці дзе-небудзь гадзіну-другую пагуляць.
Стрэціўшыся якраз на парозе, яны абодва на момант замяліся: ніводзін не ведаў, што сказаць. Але гэта зараз прайшло, і Сёмка першы, зарагатаўшы, праказаў:
— Вось дык стрэча!
— Але. Я направіўся якраз да цябе.
— Ну?
— Сапраўды.
— А я таксама: давай, думаю, праведаю яго, можа, ці жыве ён... пасля ўчарашняга дажджу. Здорава, усё-ткі, нахвастаў ён цябе ўчора.
Рыгор ухмыльнуўся.
— Можна было на гліну раскіснуць.
— Не болей, як вас.
— Чаму ты так думаеш?
— Ды проста... Я бачыў, як вы сцігалі вуліцаю...
— Не можа быць?
— Сапраўды.
— А дзе ж ты быў? — здзівіўся Сёмка.
— Ого! не скажу! — пацвіліўся Рыгор.
— Чаму? Не можна?
— Я вяртаўся дамоў і прыпыніўся крыху пад капяжом свае хаты, каб палюбавацца навальніцаю. Стаю і думаю: якаво гэта з імі. Нябось, дзе-кольвек і іх засцігне дождж. Аж раптам чую твой голас. Перш думаў пазваць, а потым рашыў: «хай бягуць».
— А... Праўда... Апаласкаў крыху...
— Здаровы дождж, спаць было смачна.
— Ну! А я доўга не мог заснуць. Што ж мы стаімо так? — перамяніў гутарку Рыгор. — Мо ў хату ўвойдзем? — запрапанаваў ён, усю пору стоячы адной нагою ў сенцах, а другой на ганку і трымаючыся рукою за клямку дзвярэй.
— Па-мойму — не варта: я дасюль у хаце сядзеў, — не згаджаўся Сёмка, — лепей пяройдзем да Волькі: там павінны быць Гэля, а мо і Пятрусь. Маеш ахвоту?
— Ці ёмка туды ісці: мо бацькі не ўзлюбяць, занятыя чым...
— Нічога, нічога; яе бацькі дужа добрыя і прыветныя людзі... яны любяць, калі хто прыходзіць к ім. Ярмалай, бач, Вольчын бацька, як пачне табе баяць усякія байкі ды спавяданні казаць, дык ты і вушы развесіш. А Юстына, брат, толькі смяецца ды ліслівенька ў вочы паглядае, быццам мые цябе сваім узрокам... Слухай, пяройдзем, тады забачыш, што праўду кажу... Ты мо сумляваешся, што Свістуны... — угаварваў далей Сёмка Рыгора.
— Не ведаю. Неяк ніякавата... Як падумаю аб бывалішнім, калі заўсёды Ярмалай сцябаў мяне пугаю, злавіўшы ці ў гародзе, ці з канём, дык і цяпер валасы дыбам становяцца.
— Яшчэ чаго не ставала. Прыпамінаць уздумаў. Хіба і цяпер ты думаеш у гарод залезці, а потым ужо ісці ў хату... Ідзем, ідзем. — І Сёмка хапіў Рыгора за руку і сцягнуў з парога, а сам усчыніў дзверы.
— А ты зашчапі або прысунь, — сказаў ён Рыгору, засмяяўшыся.
Рыгор паслушна прасунуў руку ў акенца, дастаў у сенцах закрутку і спусціў яе з падчэпленае нітачкі, потым папрабаваў за клямку, стукнуўшы каленам у дзверы, і, праканаўшыся, што яны туга запёрты, сышоў з ганачка. За ім услед саскочыў і Сёмка.
— Я б, ведаеш, хацеў наладзіць хоць адзін сход нашай арганізацыі, калі яна яшчэ трымаецца, — падаў думку Рыгор.
— А гэта было б не дрэнна... Перад тваім прыездам мы рабілі маёўку ў хвойніку. Было чалавек дваццаць нашае і яўрэйскае моладзі... Ты б расказаў нам пра Рыгу што-кольвечы. Гэта трэба перадаць Петрусю, ён зробіць.
— Я сам з ім пагавару на гэту тэму.
— І то рацыя...
— Пра ўсё парадзімся ўтраіх. Добра? А цяпер ідзем да Свістуноў... — Ідэя!
Яны пайшлі ўсцяж вуліцы да Волькі Ярмалаішкі.
Хата Ярмалая Свістуна стаяла па тым самым баку вуліцы, што і Рыгорава, так мо прымерна хат на восем далей, наўскасяк Прыдатных. У Ярмалаевым дварэ быў маленькі гародчык, у якім Юстына кожны год рабіла тры градкі і сеяла на іх шчаўе. Між плота, у двух вуглах гародчыку, раслі дзве кудравыя ігрушкі-дзічкі, а пасярэдзіне некалькі штук вярбін; яшчэ ў ім былі кусты вяргінь і мяты. Хата мела ў сабе пяць вокан: тры на двор, а два на вуліцу; усе гэтыя вокны былі пахварбаваны ў ружова-белую мулю і парэзаны рамкамі на пяць шыб. За хатаю ішлі сенцы, потым камора, а далей некалькі хлявоў для двух коней і трох кароў. З самага ж краю быў прыбудованы невялічкі сметнічак, на гоны ад якога, у канцы пляца, стаяў новы пекны свіронак. Адным словам, будоўля Свістуна ні на чуткі не рознілася ад будоўляў усіх сілцоўскіх гаспадароў-сераднякоў.
Ідучы да Свістуноў, трэ было мінуць хату Прыдатных, і вось, калі Сёмка з Рыгорам параўняліся з ёю, дык абодва наіскось паглядзелі ў яе вокны; але ні той, ні другі нічога там не ўбачылі і маўчліва направіліся к Вольцы.
Нечаканы іх прыход здзівіў Вольку, а таксама і зарадаваў: яна весела адскочыла ад акна і апавясціла Гэлю, якая ўжо гадзін са дзве гуляла ў яе; за Гэляю яна сказала і бацькам.
— Ну, дык што ж. Міласці просім! — праказала Юстына, пачуўшы бразг дзвярмі.
Яна сядзела ў запечку ў чорным кабаце, без хусткі і ў брудным палапленым фартусе.
— Хаця хату ім адчыню, — дабавіла яна і, як белка, рухава і рэзва, знялася з месца і падбегла к дзвярам.
Ярмалай жа, як ляжаў на палку, палажыўшы абутыя ў боты ногі на прымурак, так і не паварухнуўся. На ём была апранута старая пярэсценькая камізэлька, з-пад каторай выходзіў вялікі каўнер белае, старасвецкае кашулі; на галаве доўгія валасы яго былі змазаны салам, бо добра зіхацелі, і прычэсаны акуратненькім прадзельцам. Твар Ярмалая паходзіў на твар біблейскіх людзей: мерны, зарошчаны шырокімі бакамі і доўгаю барадою; сінія, мяккія вочы, буйны, прадаўгаваты нос. У губах ён трымаў люльку і бессціхання цмокаў ёю. Ляжаў незварушана, нібы толькі напалавіну жывы, быццам упіўшыся тутунным хмелем.
Калі Сёмка з Рыгорам увайшлі ў хату і ў хаце падняўся гоман, смех і жарты, тады і Ярмалай час ад часу даваў аб сабе знаць, што ён не спіць, а ўсё чуе і бачыць; а знак аб сабе ён даваў тым, што пасмейваўся і калі-нікалі ўтыкаў у гутарку свае словы.
— А я думаў, што дзядзька ўжо сабраўся спаць, — пасля некаторага змоўку праказаў Сёмка, падышоўшы к Ярмалаю.
— А што ж, браток, мая справа такоўская: свята — спачывай, будні — працуй. Была пара, вандзігаў і я так, ого-о!
— А чаму б не выйсці куды пагуляць?
— Ды я думаў таксама, толькі, куды ісці. Пагода няважная, на вуліцы гразка, а на места — лянуюся, прызнацца; к суседзям жа не маю хэнці.
— Ну, а заўтра дзядзька думае рабіць што, ці яшчэ свята? — запытаў Рыгор.
— Ды яно, як бы табе сказаць... ні то свята, ні то будні... пэўней, што свята. Градавая серада, з даўных святкуем, чаму ж і цяпер не святкаваць... Папрабую, пашлю Вольку ў Паплавы, хай назбірае там воз — другі камення; а болей — нічога. Коням авёс пакуль што ёсць — няхай жуюць на здароўе, — паведаў Ярмалай і зацягнуўся: з губ вылецела доўгая стужка густога дыму, які цэлаю хмараю разаслаўся пад столлю.
— Я таксама думаю гуляць.
— Вядома, ды і ўсе будуць святкаваць...
Пакуль Сёмка гутарыў з Ярмалаем, Рыгор спакойна, нібы баючыся ці саромеючыся, падышоў к сталу і ўкрадкі, непрыкметна пазіраючы на Юстыну, якая тое і рабіла, што толькі ківала галавою, пераносячы вочы з Сёмкі на Рыгора, а з Рыгора на Сёмку, прысеў разам з Волькаю насупроць Гэлі, якая стаяла, абапёршыся рукою на стол.
— Вось яны там няхай аб сваіх справах балакаюць, вядома, як гаспадары, а тут мы, давай, аб свае, — абярнулася Волька к Рыгору.
— Вядома. На свае справы і мы будзем гаспадарамі.— адказаў Рыгор.
— Ну, дык я пачынаю: як вы хаця заблудзілі сюды?
— Я і сам не прыдумаю. Гэта, бач, усё Сёмка састроіў: стрэў мяне на вуліцы і так прыстаў, што я мусіў паслухаць — ісці за ім. Такім манерам і прыйшлі.
— Ну, Сёмка на гэта мэт, — ціха праказала Волька і азірнулася на мацеру.
— І дзякуй яму, — праказала Гэля, пачуўшы, аб чым Волька кажа.
— Гэта на шкоду не пойдзе, — умяшаўся і Рыгор.
І прагавораныя ім словы рассмяшылі абедзвюх дзяўчат. Найболей смяялася Волька, хоць не адставала ад яе і Гэля. Рыгор глядзеў на іх і таксама ўхмыляўся.
Юстына стаяла ў тыльным акне і раз-поразу кідала ўзрокам на вуліцу.
— А бачце, бачце! — раптам загукала Юстына, перабіваючы і гутарку Ярмалая з Сёмкам, і смех Рыгора з дзяўчатамі. — Ці не ў сваты толькі вунь ідзе Васіль Бераг з сваім дзядзькам і з Янкам Грыбам.
Усе замоўклі і, хто як сядзеў ці стаяў, разам пакідалі свае месцы і пазбегліся к вокнам. Рыгор, Гэля і Волька згрудзіліся ў вулічным покутным акне. Юстына ж з дзецьмі і Сёмка ўлезлі ў тыльнае. Нават падняўся на палку і Ярмалай і, хоць не злез з яго, але стараўся ўгледзець у верхнія шыбы, стаўшы на каленьках.
А ў гэты час Хлор, Васіль і Янка ўжо былі якраз ля Прыдатных, і Янка, ідучы з правага боку, першы захіліў у двор. Іх праводзілі вачыма чуць не з кожнае хаты, між якую яны праходзілі, а таксама і стрэчна ішоўшыя па вуліцы жанкі і мужчыны.
— Вось і на нашай вуліцы будзе вяселле. Гатоўся, Ганна! — казала адна кабета другой, сустрэўшыся і спыніўшыся якраз перад вокнамі Ярмалаевай хаты.
— Мне, як мне, — адказвала другая, — а табе-то напэўная бяседа склеіцца.
— А глядзі, які дасціпны гэты Хлорык, — цягнула далей гутарку першая, зусім не патураючы, што іх слухаюць каля дзесяці чалавек з акон тае хаты, ля якой яны стаяць, — гэта дык Хлорык! Гэта дык ён! Гэта ж, бач, ушчуў, што прыехаў Стэпін сын у госці, дык барджэй напяроймы. І што ж ты думаеш, Ганулька, гатоў адбіць Мікалаішку за свайго Васіля... А мне здаецца, па праўдзе кажучы, гэты самы яго нябог, Васіль — хоць ужо ён мне і прыходзіцца нейкім сваяком — і нагі не варт Стэпінага сына: той, галубачка мая, хлопец — толькі пацешыцца ды палюбавацца ім, а гэта — салоха, нягеглец... Будзь бы на мяне, я б ніколі сваёй дачкі не выдала б за гэткага, як Бераг, нягледзячы, што ён багаты ды знатны...
— Пакінь казаць, дзіўная. Цяпер не вельмі глядзяць на красу; грошы давай — вось у чым увесь сэнс. Хоць крывое ды гарбатае, абы слаўнае ды багатае, ці то хлопец, ці дзяўчына,— разважала другая кабета.
Юстына зацікавілася іх перасудамі і гатова была сама адчыніць акно і памагчы ім, але гэтаму перашкодзіў Сёмка, які раптам адвярнуўся ад акна, выйшаў на хату і з пагардай праказаў:
— Цьфу.! Згінь, прападзі! Дурная будзе Зося, калі папруцінаю не выпрэ з хаты ўсю тройцу...
Усе зірнулі на Сёмку.
— Пакінь брахаць. Каго ж лепшага яна можа чакаць! — стрымала яго Юстына.
Дзяўчаты ўкрадкаю пераглянуліся.
Ім няёмка стала за Рыгора, які, аднак, мала патураў таму, што бачыў. І сваты, і гутарка жанок за вокнамі хаты, і тая цікавасць, якая захапіла Вольку ды Гэлю, здаваліся яму зусім звычайным, добра яму вядомым з’явішчам. Гэтага і трэба было чакаць, бо гутаркі, што і да яго даходзілі, будаваліся не на пустым паветры.
Але Рыгора займала Зося, як чалавек. Апошняя гутарка з ёю асабліва яскрава падкрэслівала ў ёй характэрныя ноткі нездавальнення сваім палажэннем і хоць не напружнае, але выразнае жаданне знайсці з яго выйсце. Магчыма — Рыгор дапускаў — што дзяўчыніным настроем кіравала часткова і пачуццё любові, усё ж Зося цягчылася тых абставін, у якіх яна знаходзілася і якія ўскладняліся бацькаўскім намерам звязаць яе замуствам з Берагамі. Успомніўшы рашучыя заявы Зосі не папусціцца бацькавай волі, Рыгор не быў упэўнены, што Зося падніме бунт супроць бацькоў. А калі і паспрабуе пасупярэчыць, то з гэтага выйдзе мала толку.
Рыгора займала пытанне, якім парадкам яму паперашкодзіць Берагаваму замаху на Зосю? Што зрабіць, каб дапамагчы ёй выбрацца з багны зацвілае шляхецкасці і ступіць на шлях новага, інакшага жыцця.
Задача была не з лёгкіх. Рыгор гэта прадбачыў. Тым не меней, ён не думаў выпусціць з рук тых магчымасцей, якія ў яго меліся. Гэтыя магчымасці, у асноўным, заключаліся ва ўгаворах Зосі. «Дзяўчыну трэба ўгаварыць, заверыць, упэўніць у тым, што не на Сілцах сходзіцца свет і не ўсе дарогі вядуць у кулацкія хаты праз гвалтоўны замуж», — раздумоўваў Рыгор, плануючы, як і што сустрэцца з Зосяю і яшчэ раз пагутарыць на гэту тэму. Яму цікавымі здаваліся і парады Сёмкі, ад якога можна заўсёды атрымаць разумныя і талковыя думкі. Рыгора цягнула абгаварыць гэта пытанне з таварышам, і ён запрапанаваў Сёмку выйсці прагуляцца. Сёмка не супярэчыў, і яны хутка пакінулі Свістунову хату.
— Паглядзі во, — пачаў першым Сёмка, калі яны ачуліся на вуліцы, — як піць даць Зося апыніцца ў Берагаў.
— Ты думаеш? І нічому ўжо ніяк нельга паперашкодзіць?
— Дзе ты бачыў? Прыдатны сагне яе ў барані рог.
— Няўжо гвалтам?
— Або ты не ведаеш таго? Калі табе прыйшлося забыцца!..
— Шкада Зосі... як чалавека і харошага таварыша...
— Так, яна, бадай, адна ўвесь час знаходзілася ў нашай кампаніі; пры ёй можна было гаварыць і аб сакрэтах... Яна не чужылася страшных і зненавісных другім дэмакратаў... Нават, ты ж памятаеш, колькі разоў Зося наведвала нашы маёўкі... Тым часам — во... У адзін момант апыніцца ў абоймах гэтага дзедзіцкага вырадка...
— А я думаю яе і надалей падагітаваць... Авось у дзяўчыны знойдзецца смеласці, і яна задумае паспрачацца з бацькамі... Ты ж, з свайго боку, Сёмка, паспрабуй уплыць на яе... Свая дзяўчына...
Сёмка няўверана паглядзеў таварышу ў твар.
— Сумняваешся?
— Так... Мяне дзівіць, Рыгор, што ты судзіш так, мэрам бы табе наша сілцоўская сапраўднасць зусім невядома.
Яны прайшлі вуліцу і па Сівулінскай дарозе выйшлі ў яравыя палеткі. З поля нясло вільготнай свежасцю, але руцянеўшыя ўсходы цешылі маладым жыццём. Дзесьці, па другі канец палеткаў, зычэлі гукі пастуховых берасцянак і плаксіва залівалася нудлівая жалейка. Пры бліжэйшай вёсцы махалі скрыдламі пару ветракоў. З дзесятак падвод, нагружаных мяшкамі збожжа, накіроўвала да іх вузкімі завілымі сценкамі. Нечакана з Сівуліна ехаў тамтэйшы ўраднік, вядомы кожнаму сілцоўцу па дзевяцьсот шостаму году, калі ён на працягу ўсяго студня месяца рабіў аблаву на сілцоўскіх сацыял-дэмакратаў... Ураднік пільна паглядзеў на знаёмых яму хлапцоў, правёўшы іх узрокамі. Але ні Рыгор, ні Сёмка не прыдалі гэтаму жаднае ўвагі. Яны завярнулі направа, да гуменішча, не пакідаючы абгаворваць закранутае Рыгорава пытанне. Сёмкаў песімізм не здавальняў Рыгора, і ён стараўся яго развеяць сваімі довадамі.
— Ты, браце, паддаешся нецікавым настроям... цябе ўпарта зацягаюць сілцоўскія інтарэсы дробных...
Рыгор не дасказаў, бо зусім нечакана для іх абодвух як з зямлі вынік Пятрусь. Ён вяртаўся з працы, з сякераю за плячыма, падперазаны саломенным перавяслам, у старых, растрапаных лапцях.
— Спацыруеце? Шчаслівыя! Нават градавую сераду святкуюць — чым не любата, — загутарыў Пятрусь.
— А сам зверадзіўся, бедны, — адказаў Сёмка.
— Болей вашага. З восьмай гадзіны вось дагэтуль гваздаў сякерай за восем злотых...
— А то ж што... Гладышы хлеў становяць і вяршкі нанялі агаляць...
— Затое грошай назбіраеш...
Яны накіравалі вулачкаю ў мястэчка. Рыгор увёў у курс гутаркі Петруся і папрасіў яго думкі на закранутае пытанне. Пятрусь заняў сярэдзіну між Рыгорам і Сёмкам, аднак стаяў за тое, каб Рыгор паспрабаваў яшчэ агітаваць Зосю.
На разыходзе яны абгаварылі справу наладжання сходу мясцовай арганізацыі с.-д., даручыўшы гэта Петрусю. Пятрусь ахвотна даў абяцанне падгатовіць сход на суботу і апавясціць Рыгора.
— Ну, ты зробіш паведамленне аб становішчы ў Рызе! Ідзе?
— Ідзе!
На гэтым хлопцы разышліся па хатах...
Пакінем на кароткі час Рыгора, Сёмку і Петруся ў доме, а самі прасачым, з якою цікавасцю страчалі Прыдатныя сватоў і як іх стрэцілі; потым паслухаем іх гутаркі.
Якраз у той самы час, калі Хлор Бераг, чырвоны і поўны, з Васілём Берагам і яго таварышам Янкам Грыбам, вясёлыя і бравыя, пад хмяльком, падыходзілі пад хату Прыдатных, а Янка зрабіў ужо першы крок у двор, Мікола Прыдатны важна стаяў у хаце супроць дваровага акна і штосьці задуменна пазіраў на садок, які ўжо адцвітаў і белым уборам пахучага квету, як макам, засыпаў гразкаватую чорную зямлю між новага частаколу. Марта ж, яго жонка, за нечым была выйшаўшы ў двор. Зося знаходзілася ў хаце: яна стаяла ў запечку перад вешалам і пільна шукала між павешанай вопраткі хусткі, якою яна хацела акінуцца, каб перабегчы на часінку-другую да Волькі.
Мікалай, угледзеўшы іх, порстка замітусіўся і пачаў шукаць вачыма Марты.
— Тэкля, дзе маці? — шэптам запытаў ён дачку.
— У сенцах, — адказала тая і выбегла.
— Зоська, прыхарашыся! — абярнуўся ён да Зосі, якая знервованай стаяла на адным месцы, пад вешалам, ашаломленая тым, што вакол яе рабілася.
А тым часам госці набліжаліся да сяней. Марта, нібы швайцар, ёмка нарасхлест адчыніла дзверы і, стаўшы наўпрост, гасцінна захісталася перад гасцямі.
— Добры вечар, дарагія мае! Ці не заблудзілі толькі, родненькія? — разлілася яна і папрасіла ўвайсці ў хату.
Госці паціснуліся з Мартаю за рукі, а Васіль, здаецца, і пацалаваўся.
— О, суседухна! Нас выпадак прыслаў за вялікім дарам да вас, — пераступіўшы парог у хату, весела вымавіў Хлор.
— Не за дарам прыйшлі, а малойца прывялі вам у дар! — паправіў яго Янка, вітаючыся з Міколам.
— Ці за дарам прыйшлі, ці дар прыняслі, — мы вам дужа рады! — адказаў Мікола, нізка схінуўшыся і папрасіўшы сватоў сесці.
Для Зосі ж іх прыход быў настолькі непрыемным, што яна ўся разгубілася: не ведала, што гаварыць, ці мо зусім не гаварыць; нават Янку і Васілю, каторыя першыя загаварылі з ёю, яна адказала змоўкам. Яна як абярнулася пры ўваходзе гасцей у хату тварам к дзвярам, так і стаяла, не хочучы парушыцца з месца. Хлор з Янкам паказаліся ёй тымі махлярамі, якія кожную восень прыходзілі к яе бацьку і да другіх мяшчан купляць коні і таргаваліся да ачамернасці, а потым ішлі на барышы: піць гарэлку.
— Зоська, га, Зоська! Ты прыадзенься хаця крыху, такі-та ж госці прыйшлі к нам, — шапнула дачцэ Марта.
— Адкаснецеся вы са сваімі гасцямі! — злосна адказала Зося, адвярнулася к акну і ўзорылася на вуліцу.
Марта зазлавала даччыному адказу і моцна ўстрывожылася. «Гм, гм! і чаго яна капрызіцца? Вось, на яе цураха, якая ж такі яна ўпартая! Гэта ж трэба, яшчэ непрыемнасці нарабіць!» — прабегла ў яе галаве, і Марта зноў падышла да Зосі ды ўжо ласкава папрасіла яе выйсці на слова ў сенцы. Зося маўчліва адвярнулася з акна, зняла з вешала хустку і ў справоджанні Янкавых ды Васілёвых узрокаў пайшла следам за мацераю.
— Зоська! Та чаго ж ты капрызішся? — зачыніўшы за сабою дзверы, запытала Марта.
— Ды вот так! Вы самі павінны гэта ведаць! — коратка і злосна адказала Зося.
— Дык, значыць, ты хочаш сораму нарабіць? — спытала далей незадаволеная Марта.
— К чорту я іх пасылаю! — голасна, што мо зачулі і ў хаце, адказала Зося.
— Ша-ша-а! А то яшчэ пачуюць! — стрымала Марта дачку, паднесшы к яе вуснам далонь, а потым злосна вырачылася:
— Чаму не патрэбны? А каго ж ты будеш чакаць? Мо гэтага галадранца? Глядзі, адно, глядзі... Нешта ты вельмі смелаю стала: не спытала мусібыць доўга бацькавай пугі? Гэй, дачушка!
Зося разгорнілася і заплакала.
— Ну, дык добра, добра! Кідайце мяне жывою ў яму!
Зося закрыла вочы рукамі і кінулася тварам у халаднаватую падушку.
Марта не паспагадала дачцэ, а яшчэ болей раззлавала на яе: у злосці, як у агні, уся чырвоная, з пенаю на губах, яна прабегла некалькі раз па сенцах, выскачыла на хвіліну ў двор, вярнулася і, бачачы, што Зося ўсё яшчэ стаіць, утуліўшыся ў падушкі, падбегла к ёй і сіберна тузнула яе за рукі.
— У хату ідзі, я табе прыказваю! Ідзі ў хату, ведзьміна адроддзе!
— А вось не пайду, не пайду! І што вы мне зробіце! — агрызнулася Зося ды зноў уткнулася ў падушку.
— Ну, глядзі ж, нябога! Каб гэта табе омегам не вылезла, — паківала Марта пальцам у бок Зосі і пакінула яе адну.
Пакуль Марта з дачкой валэндаліся ў сенцах, у хаце Мікола прыняў на сябе ролю гаспадыні і паспеў рассадзіць гасцей за стол, падаць ім гарэлкі і прыгатаванай Мартаю закускі.
— Не адказвайцеся, вы ж у нас рэдкія госці! — запрасіў Мікола і аглянуўся на дзверы.
Якраз з сяней увайшла Марта. Яе выгляд кінуўся ў вочы Міколу.
— Што гэта з табою? — запытаў ён.
— А нічога! Не клапаціся! — супакоіла мужа Марта.
— Не, ты скажы, скажы! — не адставаў той.
Пры гэтых словах госці паглядзелі на Марту, потым пераглянуліся між сабою.
— Не дурыся! Не перашкодзь людзям.
Мікола не стаў далей нічога казаць і хутка выбег у сенцы. Зосі ён не прыкмеціў у пацёмку. Падышоўшы к хвасе з жытам, ён выняў гарэлку і хутка павярнуў у хату.
— Што ж! Для мілых гасцей... — праказаў Мікола, стукнуўшы поўнаю пляшкаю аб стол.
— Справы, справы! — падхапілі ўсе агулам.
І бяседа шырылася. На ўсіх найшла нейкая асаблівая вясёласць. Хлор, Янка, Васіль, як Мікола і раптам перайначаная Марта, нават і Тэкля, — усе наперабой гутарылі, смяяліся і жартавалі, запіваючы ўсё гэта гарэлкаю і закусваючы сырам, каўбасою і булкамі. Аб Зосі, здавалася, і забыліся! Здавалася, прыйшлі толькі з тым, каб папіць, пазакусваць.
— Што ж, суседзе Міколе! — заводзіў голасна Хлор, трымаючы ў руцэ кілішак, калі ўжо сцямнела і ў хаце Прыдатных зажухацела лямпа. — Што ж! Трэба сёння прыйсці да ладу, няйначай. З хаты не выйдзем... Мне так мой нябог вялеў!
Хлор палопаў Васіля па плячы.
— А што ж! Можа, думаеш, сусед, мне не пара яго жаніць? О, не думай! Самы раз... А табе зноў!
Ён прыстукнуў кулаком па стале. Усе паглядзелі на Хлора.
— Я ж кажу, суседзе, што табе таксама пара дачку выдаваць. Хваліцца я не люблю і ніколі не хваліўся, заўсёды кажу адну праўду: а то праўда, што нашы дзеці, бач твая Зося і мой нябог Васіль, як лепш не трэба, адно да другога падходзяць. Маладыя, здаровыя, прыгожыя абое! А знатнасці таксама не пазычаць. Гэта зусім не тое, што які там Самусь ці Габрусь, а ўсё-ткі Бераг або Прыдатны. Ці ж не праўду мо я кажу! Га, Мікола? Я ведаю, што тут гаманы мала можа быць. Кожнаму відаць усё, як на далоні... А калі відно кожнаму, то табе, суседзе, я думаю, яшчэ больш і ляпей, як другому... Вось, я ж цябе і запытаю цяпер: згодзен ці не ты аддаць сваю дачку за Васіля? Адкажы мне праўду і зразу ж адкажы, прашу я.
Мікола, разявіўшы рот, з тлустаю ўхмылкаю на твары, выслухаў Хлора і адказаў:
— Вунь! Чаму ж не! Вельмі-вельмі рад я гэтаму, даражэнькі суседзе! Дужа рад! Твой Васіль ужо даўно ў нас з Мартаю на прымеце... О, яшчэ якая лахва! А што ён якраз падыходзіць да мае дачкі — то і казаць нечага. Толькі, сваце...
— Што, што, што «толькі»? — перабіў Хлор. — Ты не мей у навыку «толькі» адгаворвацца, а то гэтыя «толькі» рвуцца на столкі. Чаму ж? Калі мелі Васіля ў ваччу, чаго адвільвацца? Хіба мо наадварот кажаш? Мо думаеш адно, а гаворыш другое — тады, вядома, рэч іншая. Я буду ведаць, як адказаць.
Хлор нацягаў сур’ёзную міну.
— Што ж! Папрашу выбачыць за лішні клопат і... за дзверы...
Сказаўшы гэта, ён весела рассмяяўся. Мікола яму памог сваім смехам. Абодва зразумелі адзін другога і былі вельмі рады, што справа бярэ добры паварот.
Марта не ўпільнавала, з чаго пачалася гутарка ў Хлора з яе мужам, бо сама яна была занята з хлопцамі: з Васілём ды Янкам. Але калі вясёлы смех Хлора заглушыў усё, яна барджэй пакінула хлопцаў і абярнулася к мужчынам.
— Што, што, што? Што думае рабіць Мікола? — запытала яна Хлора.
— Рабіць-то нічога не думае, але нешта вожыкам узірацца пачынае на нас.
— Як гэта? Што сват гэтым хоча сказаць? — перапытала Марта.
— Як відаць, то не вельмі вы збіраліся нас спатыкаць; а можа, зусім і не чакалі?..
— Што гэта, што? Чаму сват так гавора? Што магло трапіцца гэткае! І калі гэта? — Мікола, га Мікола? — абярнулася Марта да мужа. — Што ты сабе дазволіў нагаварыць?
— Ды нічога, нічога! Сват пажартаваць хоча, — сцешыў жонку Мікола.
— Вы для нас, сваце, — зноў перайшла Марта к Хлору, — вы для нас — самы даражэйшы госць, якога мы калі мелі шчасце страчаць. Мы цалюсенькі тыдзень больш ні аб чым і не думалі, апроч як аб вас... мы вас чакалі. Што ты ўшалопаў сабе, Хлор? Ось калі, ось калі, які ты дзіўны!
Хлор і не думаў сердзіцца, а цяпер, калі яшчэ Марта так перад ім раз’ехалася, да таго павесялеў, што не мог нацешыцца.
«А я ўмею, як справу паставіць!» — задаволена падумаў Хлор, а праз хвіліну запытаў:
— А Зося ж то дзе?
Яго словы пачулі ўсе і як адзін азірнуліся на хату. Адсутнасць Зосі, пра якую ўсе забылі, зараз ставіла ўсіх у няёмкасць. Кожны ў думках пытаў сябе: «А дзе ж Зося?» Але адказаць не давялося, бо якраз адчыніліся дзверы і Зося ўвайшла ў хату.
— Зося, Зоська, хадзі сюды! — абярнуўся да яе Хлор. — Дзе ж ты ходзіш? Хіба мы табе не любы?
— Ды не, яна сёння рана прачнулася і мусібыць спаць захацела, — адказала Марта.
Зосі ж, быццам, гэтага і трэ было: усё тое, што залягала ў яе на сэрцы, не давала паварушыцца языку; а вусны не выпускалі слоў. Як загіпназаваная, села яна пры ложку і маўчліва сядзела. Ні ўходы за ёю мацеры, ні разувага бацькі, ні жартлівая гутарка Хлора, ні цёплыя словы Васіля — нічога не кратала яе і не мела жаднага ўплыву. Зосіны паводзіны былі капляю дзёгцю ў бочку мёду.
Тым часам ужо на дварэ падыходзіла к поўначы...
Але на вуліцы адчувалася шумлівае ажыўленне. Сваты выклікалі шырокую зацікаўленасць, і каля хаты Прыдатных таўклося шмат сілцоўцаў, не толькі моладзі, а і пажылых. Вакол здарэння ішлі разнастайныя гутаркі і перасуды. Імёны Зосі, Васіля і Рыгора скланяліся на ўсе лады, абгаворваліся з усіх бакоў. Чуліся спачуванні аб Зосі, якой «нямаведама за вошта ўхапіцца». Васілёва заможнасць ставілася на высокую ступню, як моцная перавага над Рыгорам. Тым не меней і за Рыгора раздавалася многа галасоў. Узважыўшы, можна было смела сказаць, што за Нязвычным аставалася амаль не цалкам сімпатыя ўсёй моладзі. Рыгор браў сваім знадворным выглядам, сваім палажэннем гарадскога чалавека і тымі якасцямі таварыша і сябра, якія адчуваў кожны, хто б з ім не меў тых або іншых адносін. Не ставала аднаго — гэта матэрыяльнае базы. Уласніцкая нотка прабівалася амаль не ў кожнае жанчыны, якая не пашкадавала часу, каб прыйсці пасудзіць з суседкамі пад хату Прыдатных. Гэта зычэла будзёншчынай, сухім дзяляцтвам, але мела пад сабою грунт у абставінах местачковага жыцця. На Нязвычных глядзелі, як на брукавых людзей, не звязаных ні з зямлёю, ні з рамяством. Найміцтва Рыгора з ранніх гадоў і пабіранне Стэпы трапунковаю падзёншчынай былі вядомы ўсяму мястэчку. Пры гэтым Нязвычныя не мелі жаднай родавай сувязі, а аставаліся адны, як беспрытульныя. Зразумела, што Рыгорава паездка ў горад і яго падтрыманне адтуль мацеры патроху пераіначвалі да іх адносіны мяшчан. Знаходзіліся гэткія, што прарочылі Рыгору бяспечную будучыню, а Стэпе — сталую дапамогу.
Усё ж дзедзіцтва трымалася сваіх поглядаў. Нязвычныя выкрасляліся імі з самавітых людзей і бязлітасна ненавідзеліся, як дэмакрацкае адроддзе. Водгук дзедзіцкай варожасці да сілцоўскае беднаты знаходзіў некаторую падтрымку і сярод тых сілцоўцаў, якія па свайму маемаснаму стану бліжэй стыкаліся з беднякамі, ніж заможнаю верхавінкаю мястэчка. Многа было гэтаму прычын, а галоўнейшая заключалася ў адсутнасці належнай свядомасці.
Гэта не было навіною ні для кога. Тым болей ведаў пра гэта Рыгор. І выйшаўшы да Сёмкі, а з ім падышоўшы да грамадкі людзей, ён якраз наткнуўся на абгавор сябе.
— Што Рыгор, — казала якаясьці жанчына: — як верацяно без пражы: куды ткнуў, там і месца. Бачыш, мая сястрыца, маці век грады поле, а восенню дровы цягае з лесу... Прыйдзе зіма — то кудзелю смугліць — талек са тры на тыдзень высуча, лічы, што за заробак... Якое ўжо там жыццё. Вось можа цяпер крыху акрыяе, калі Рыгор узаб’ецца на якое-кольвечы сталае месца, а так... Іншая рэч Бераг... Тут ужо голымі рукамі не схопіш, не... Паглядзі — хто яму не льсціць: і старшыня, і поп, і кожны сілцоўскі гаспадар... Прыдатных не абыдзеш — яны чуюць, адкуль смачна пахне...
— Ды ўжо ж, — адказвала другая, — кожны шукае сабе, што выгадней. Хараством не наліжашся, калі ў жмені няма чаго сціснуць. А Берагавы хваскі ды кубельчыкі, нябось, лопаюцца ад перапаўнення. Сувойчыкі, бачыш, усе паплавы ўсцілаюць палатном. Кароўкі ідуць — мэрам дваровыя, адна ў адну. А дроў не трэба бярэмем з лесу цягаць: кастры стрэхі распіраюць... Нажыліся, ліха ім, як п’яўкі на чужой крыві...
— Кінь, Саламея... Сваімі сіламі: скнары, бачыш, прайдзісветныя; душацца голаю бульбаю, а ўсё ў панчохі чырвонцы тохцяць. Тадося, дык хто ж не ведае, праз усё лета посціць, каб лішні фунт масла збіць да саракоўку ў скарбонку ўкінуць... Так гадамі і накідалі... Зразумела, што і без нячыстых спраў не абышлося... Людзі круціць умеюць...
— Ого, яшчэ як!.. Берагі! Каму невядомы іх суды з Бусламі? Бач, дзесяцін тры сялібнае зямлі нізавошта адцягалі... Крывасмокі... Каб на мяне...
Сёмка тузануў Рыгора за рукаў, і яны адышліся да суседняй хаты.
— Чуеш?
— Чую. Як табе падабаецца гэта дыскусія?
— Плюнь. Ёсць да чаго прыслухоўвацца. Табе баб’ё столькі нагаворыць, што вушы загразнуць.
— Цікава, аднак... Якое яшчэ ліпкае рабалеп’е перад знатнымі... Калі, нарэшце, людзі вызваляцца ад гэтага гіпнатызму!..
— Цемната, Рыгор... Балота... якое ўсё ж высыхае. Ты вось чуеш, калі хто раней асмельваўся так востра характарызаваць нашых дзедзічаў? А зараз кожная Саламея ці Прузына не палезе ў кішэню за словам. Людзі нутром адчуваюць, дзе іх вораг і дзе блізкі. Вось прыедзь у Сілцы праз год, і ты станеш агульным кумірам... Не смяюся... Калі б падзяліць сілцоўцаў па накіраванасці іх сімпатый надвая, то павер, што за Берагамі ты знайшоў бы куды меншую палову, ніж за сабою... Так.
— Магчыма.
— Не магчыма, а сапраўды... Тая самая Зося, каб яе ўзяў у зварот, ражном бы сустрэла гасцей, але...
— А што ты казаў пра яе пару гадзін раней...
Сёмка падаўся назад.
Зразумела, што яна не Гэля. Каб ёй Гэліну рашучасць — тады б...
— Во бачыш... Ёсць вядома, што ў даным выпадку многае залежыць ад Зосі. Знайдзіся ў яе больш смеласці, — можна было б выпрацаваць стойкага чалавека...
— Лепі менш пра гэта думай...
Яны не заўважылі, як па суседству з імі, праз вуліцу, згуртавалася зборня моладзі, і паўночная пара напоўнілася заводзінамі розных абрыўкаў песень. Сярод апошніх можна было чуваць бадзёрыя напевы «Варшавянкі» і цягучыя, сумныя рэчытатывы «Девушки».
З пераплёту рэзвай, ажыўленай гутаркі выразна адзначаліся звонкія, пераліўчатыя сказы неўгамоннай і заўсёды жывой у кампаніі Гэлі.
— Падыдам? — запытаў Сёмка.
— Давай! — згадзіўся Рыгор.
— Кінь думаць пра Зосю.
— Памыляешся, калі так думаеш.
Пры набліжэнні да зборні на іх накіравалі хлопцы пару зыркіх, бліскучых электрычак, асвяціўшых перад усімі іхнія твары.
— Га-а-а! Таварышы дарагія! — выгукнула Гэля. — Прасімо да кампаніі.
Яна хапіла Рыгора за руку і ўсадзіла побач сябе і Волькі, з другога боку якое прысеў Сёмка.
У тую ж хвіліну раздаліся стройныя ўздымныя напевы любімай сілцоўскай моладдзю песні — «За заставай, у харчэўні ўбогай»...
Гэта было каля другое гадзіны ночы. Сваты яшчэ цягнуліся доўга, ажно іх застала світанне. За ўвесь час гарэлкі было выпіта як мае быць, а нагаворана ўсяго-ўсякага чортава процьма. У гаворцы, прыязненай, мяккай і гасціннай, даходзіла да таго, што Хлор ці Мікола раптам пачыналі злаваць адзін на другога, паднімалі гучны гоман і насупваліся. А следам настрой мяняўся, і сваты цалаваліся.
Толькі адзін Васіль цэлую пору быў хмуры, як вожык: яго рэзала за жывое, чаму Зося, седзячы пры ложку, не заікнулася да яго жадным словам. Чаму і за што?
І яму яскрава ўспаміналіся спатканні з ёю, і дужа яскрава, выразней ад усяго, той вечар, калі Зося з ім і гаварыць не захацела. Усё гэта ўставала перад Васілём у празрыстых, непрыемных для яго рысах, якія ўздымалі сумніўныя, няўвераныя раздумы, нараджалі неспакой і засявалі лёгкую падозранасць да яе.
У гэтым настроі ён не мог вызваліцца ад ачамерных, цяжкіх думак, у якіх аддавалася месца Рыгору, які, нібы прымха якая, не пакідаў яго ўражання, а стаяў, як страшнае зданне, перад яго вачыма.
За сталом, пад хмель і вясёласць дзядзькі Хлора, таварыша Янкі, бацькоў Зосі і яе маленькае сястрыцы, Васіль не перасціхаў думаць: «Няйначай як гэты самы Рыгор усяму перашкодзіць! Іначай, няўжо ж бы Зося так вяла сябе тады, калі ў яе хаце сваты?.. А можа, тут што іншае мяшае: можа, яна нездарова? Запытаю!» — рашыў раптам Васіль і праказаў да Зосі:
— Што з табой, Зося? Табе мо нездаровіцца? Чаму ты ўвесь вечар такая нудная?
На яго запытанне Зося не азвалася ні словам, ні бедным, а яшчэ горай нахмурылася, нібы даючы знаць Васілю, што яна не намерана з ім гаварыць.
Гэта Васіля абурыла: ён пачаў нерваваць, выразна неспакоіцца і пільна, да недалікатнага сачыць за кожным моргам Зосі, за кожным кіўком яе галавы, за малейшым рухам яе губ.
Зося прыкмеціла гэта і адвярнулася ў акно. «Што ж такі ва ўсім гэтым хаваецца?» — пытаў ён трывожна самога сябе і азірнуўся на дзядзьку.
Азірнуўся і ўбачыў на твары Хлора адбітак падобных сваім думак. Хлору Зосіны ганоры не спадабаліся горай, чымсь Васілю; толькі ён ведаў сваё: Зося сілы не мае — бацькава воля!
«Бэчся, бэчся, дзевачка — не ўстрашыш гэтым!» — смяяўся Хлор у сваім нутры.
Урэшце сваты дамовіліся: зрабіць на Пётру ўладзіны, а ў дзве нядзелі пасля Пётры — вяселле.
Шчырыя пацалункі Прыдатных з Хлорам, Васілём ды Янкам — служылі пячаткамі для зробленай умовы.
— Хто іх пашкадуе, як не мы! — вылезшы з-за стала, разыходзіўся Хлор.
— Вядома, вядома, сваце! — згоджваўся Мікола. — Патураць ім не трэба ні каліва, ні беднага. Яны яшчэ дзеці.
Зося стаяла ў мыцельніку і чула ўсё гэта; у яе нутры звёртваўся клубок цяжкіх думак. Адваротна было да таго, што, калі Хлор з Янкам падышлі к ёй, каб на прашчанне пацалавацца, яна злосна адмахалася рукамі.
— Пакінь ты, Зося, свае ганоры. Не думаў я, дзівача, гэтага, зусім не думаў, — ківаючы галавою, нездаволена праказаў Хлор, і сытая, праназаватая ўхмылка заліла яго твар.
— І навучылася такі-та ваша Зоська нейкай фанабэрыі. Няўжо гэта «гарадскі» той адукорыў яе? — абярнуўся ён к Марце.
— Ды нічога, нічога. Яна зусім не фанабэрыстая. Можа, знябылася — вось ёй і не на вуме нічога. Не патурайце, сваткі! — разлілася перад Хлорам Марта.
— А чаму сват так думае? — умяшаўся і Мікола.
— Ды вось я падышоў падзякаваць ёй, а яна і глядзець на мяне не хоча.
— Яна саромеецца...
— Ай, сваце, нашто шуткаваць. Яна церасчур хванабэрыстая ў цябе, — наставаў Хлор.
— Павер, сват, зусім не... Нашто на ўсё звяртаць увагу.
— Ды яно ж то так, вядома, толькі...
— Нічога, нічога...
— Ну, та годзі аб сім... Дай толькі, сваце, іх звязаць разам, тады само жыццё іх усцягне на дарогу... Я думаю, што з кожным з нас так траплялася ў тыя часы, калі мы былі яшчэ хлопцамі: хто з нас не хванабэрыўся, хто не капрызіўся. Бач, помніцца мне, як я сам, бывала, — не падыходзь ка мне... Толькі, сваце, тое, што Васіль зусім ужо іншы чалавек, дык, здаецца, чаму б яго злаваць. Будзь да яго добрай Зося — дык наколькі яшчэ ён палепшае-а-а! Мяккасць заўсёды мяккасцю дастаецца... А то, я бачу, ён хіліцца да яе, а яна і не дбае.
Мікола паважаў свата як разумнага і хітрага чалавека і да яго рэчы прыслухваўся, як не трэба шчырэй. А словы Хлора лісцілі яго, казлыталі пачуццё, і Мікола наперабой пераказваў: «згодзен, зго-о-о-дзен», а каб Хлор болей верыў, абымаў яго і цалаваў. Марта стаяла паміж імі, злажыўшы рукі на грудзях, і ўмільна давала волю задаволенай ухмылцы на паружавеўшых шчоках. За кожным спадабальным ёй словам яна смяялася і азіралася на дачку, якая ціхенька, непрыкметна стаяла ў мыцельніку, прыдаўленая адваротным торгам.
Усе быццам і забыліся, што яны вылезлі з-за стала, каб ісці дадому; гутарка абяцала не мець канца. Каб не певень, прагукаўшы за акном, у якое раптам павярнуліся ўсе, дык яшчэ б ішлі рады, але Янка, абярнуўшыся к усім, праказаў:
— Вой, ужо ж раніца. «Едзьма, сваткі, дадому-у»...
Хлор кінуўся Міколу на шыю, расцалаваўся з ім, потым паўтарыў гэта з Мартаю і, хапіўшы Янку пад руку, зацягнулі ўдваіх п’янымі галасамі песню і выйшлі з хаты.
Уся сям’я Прыдатных правяла іх на вуліцу...
Васіль спыніўся, каб прайсці з Зосяю, але Зося, як стаяла ў хаце, дык і не кранулася з месца.
— Зося, ну дык чаму ты так ганорна? — закінуў Васіль.
— Я? — нічога... — суха, упаўголаса адказала яна.
— Дык за што ж ты злуеш на мяне?
— Прашу цябе, Васіль, не раздражняй мяне...
— Нават так? — жахнуўся Васіль.
Зося не адказала.
— Васіль, га-а, Васіль! — выйшаўшы на вуліцу, у адзін голас прагукалі Янка з Хлорам. — Што ж ты, брат, ашукваеш нас? Зосі шкад... баішся пакідаць. Нічога, не ўцячэ.
Васіль, пачуўшы вокліч, павярнуўся да выйсця.
— Дабранач, Зося! — праказаў ён і намерыўся заглянуць Зосі ў твар, але тая ёмка адвярнулася, і Васіль абмежаваўся адным поціскам рукі.
У гэты час бацькі вярнуліся ў хату.
— А дзе ж Зося? — запытаў Мікола, пераступіўшы парог і не заўважыўшы яе.
— А чаму? — перапытала Марта.
— Так, ці не пайшла часам з Васілём?
— Э, не; яна ў сенцах, мабыць.
— Ах, на яе цураха, і што яна бочыцца ўсё. Гэта ж узяла і толькі брыдкасці нарабіла, так абышоўшыся з імі. Скажуць: навучылі.
— Ды пакінь, гэтага не скажуць... Дурная яшчэ, я табе скажу. Унь ушалопала сабе нейкага там Нязвычніка. Прогліца яго якраз прыгнала з горада...
Мікола паматаў галавою і задумаўся.
Марта паглядзела на яго і прамовіла:
— Чаго думаеш!
Мікола раптам сышоў з месца.
— Э, нічога... Давай лажыцца спаць, заўтра абсудзім на свежую голаў.
Яшчэ толькі-толькі сонца паднялося з-за лесу і пачырваніла верхавінкі сілцоўскіх хат, як у акно Нязвычных пачуўся стук і запытанне:
— Стэпа ўдому?
Рыгор прачнуўся і паглядзеў на хату. Маці была ў сенях — ён пачуў яе ўвіханне з карытцам.
— Маці! — пазваў Рыгор.
Стэпа ўбегла ў хату і, скмеціўшы пад акном Лейзара Бірмана, адазвалася:
— Ты, Лейзар, хацеў мне што сказаць?
— Так. Ты час маеш?
— Маю.
— Пойдзем паграсаваць градак з дзесяць, га?
— Адна я?
— І Матруна Грышкава ідзе.
— Колькі ж дасі хаця за гэта?
— Гэ, не пакрыўджу. Або гэта ўпершыню табе. Тры злотых атрымаеш. Глядзі, во, паўдня ўжо на дварэ. Збірайся.
— Добра... Іду, толькі перакушу чаго-небудзь... Яшчэ ж толькі што каровы пагналі.
— Кінь ты... Зараз на ранкі прыгоняць... Хутчэй.
Лейзар адышоў ад акна, паглядзеў на сонца, пасля змерыў крокамі ўласную цень і пакруціў галавою.
— Матруна! Не марудзь там! — гукнуў ён у бок Загор'я.
Стэпа порстка завярцелася па хаце, жуючы на хаду скарынку хлеба. Але клопату аставалася поўна: адкуль ён браўся, трэба было дзівіцца: хата была не падмецена, малако Рыгору не прыпасёна, да Песі не наведана за алеем... А, галоўнае, Рыгор яшчэ не ўстаў. Яна бязмоцна развяла рукамі і не ведала, як ёй абысціся з сынам.
— Стэпа! — якраз пачулася з-за акна.
— Гэта ты, Матруна? — адазвалася Стэпа. — Ідзі, галубка, я даганю... Рыгор! Рыгорка! — асцярожліва пазвала яна.
Рыгор падняўся і паглядзеў на мацеру.
— Ты ўжо тут, сынок, як-кольвечы ўладуйся без мяне: я перайду да Лейзара зараблю якую двазлотку. Есці табе... Надзіва мне... ну, што ж, убачай: адрэжаш у кубэльчаку сала, а то малако кіслае ў берасценчыку, во, у мыцельніку, бульба ж за засланкаю ў печы... А прыйду на абед, можа крупніку звару або чаго іншага... Калі ж пойдзеш куды — закруці дзверы і...
— Ах, ці варта было, маці, табе згаджацца.
— Дзе ж ты бачыў: цяпер работы так мала, а ў хаце добра і тры злотых... Прыйдзе лета — та да жніва седжма сядзецьмеш, а гэта — добра, што пазваў.
Рыгор нічога не адказаў... Ужо ён зноў драмаў, калі маці бразнула дзвярыма, а следам — засаўкаю. Наступіўшая ціш дазволіла яму праспаць да дзесятае гадзіны, калі папрыходзілі каровы з поля. Рыгор сабраўся, адшукаў пакінутую мацерай яду і, паснедаўшы, выйшаў на вуліцу.
Вуліца была пустая. Каровы разышліся па дварах. Толькі адзінокія малышы грыбкамі тырчалі пры вушаках пазачынятых вешніц, ды гультайна пераходзілі з двара ў двор незанятыя ў стада свінні. Зрэдку выбягаў з двара ў адной бялізне запознены гаспадар і хутка бег у бок Загор’я з сякерай за поясам ці з плугам за плячыма. У яўрэйскім канцы вуліцы было яшчэ цішэй. Субота мяртвіла ўсе праявы будзённага жыцця. На дробных ганачках, пад капяжом, сям-там спакойліва адпачывалі старыя. Моладзь яшчэ спала пасля ўчарашняе гульні.
Рыгор вярнуўся ў хату і прыняўся за кніжку. Першыя некалькі старонак зацягальнае цікавае аповесці Горкага «Супруги Орловы» былі ім натуральна праглынуты. Але хутка ён пачуў, што надалей тупее ўспрыняцце чытанага, і загарнуў кніжку. Думкі пераносіліся ў Рыгу, напружана ловячы магчымыя там адбыцца ў яго адсутнасці здарэнні. Яго знаходжанне ў Сілцах аднімала пажаданы яму ўдзел у гэтых здарэннях, нічым яго не запаўняючы... «Праўда...»
Рыгор успомніў, што сягоння яны згаварыліся з Петрусём наладзіць сход сілцоўскае моладзі. На сходзе, было ўмоўлена, ён зробіць інфармацыю аб настроі рыжскіх рабочых. Ён барджэй хапіўся за гэту думку і пачаў будаваць схему сваёй інфармацыі. У памяці аднаўляліся перажытыя ім моманты стрэч і знаёмстваў, удзел у заводскіх сходах і ў сходах сацыял-дэмакратычных гурткоў, наспяваючыя канфлікты ў галіне эканамічных адносін. На бледным фоне местачковай штодзённасці праявы рыжскага рабочага жыцця выступалі багатымі, яскравымі прасветамі. Безумоўна, што, добра апісаныя і пераданыя, яны пакінуць на слухачоў глыбокае ўражанне і паднімуць іх настрой. Толькі б удалося Петрусю наладзіць сход...
Вакол гэтага пытання праз увесь дзень вярцеліся Рыгоравы думкі. З імі ён хадзіў у лес і ў жытнія палеткі, з імі некалькі разоў прымаўся за працяг чытання горкаўскіх твораў. І адвячоркам, апынуўшыся зноў у хаце, ён з няцерпам чакаў Петруся. Але пачало ўжо змяркацца і нават маці вярнулася з работы, а Пятрусь не з’яўляўся. Рыгор нарыхтаваўся самому пайсці да яго, калі той, засопшыся, убег у хату і стаў падганяць Рыгора спяшыць, бо ўжо яго чакаюць. З гутаркі выявілася, што запозненасць у скліканні сходу атрымалася адтаго, што доўга не ўдавалася адшукаць падыходзячай хаты. Перш назначана было ў Хаіма Калеса, пасля перанеслі да Іцкі Хрома.
— Ну, а Сёмку паклічаш? — упэўніўся Рыгор, калі яны выйшлі на вуліцу.
— Я ўжо яму паведаміў...
— Калі?
— Нашоў час, не клапаціся.
Яны выйшлі на Жукаву вуліцу, каб абагнуць рынак і вакольным шляхам спусціцца на Лог. Якраз быў час адыходу суботы, і вуліца кішэла людзьмі. Вярнуўшыся з лесу, моладзь аддавала звычайную павіннасць рабочай біржы.
— Тут павінны быць і некаторыя з нашых, — заўважыў Пятрусь.
Аднак яны прайшлі ўсю вуліцу і нікога патрэбнага ім не напаткалі. Было ясна, што ўсе апаведамлёныя знаходзіліся на месцы. Гэта заставіла іх скараціць шлях, павярнуўшы наўскасяк праз школішча.
Калі яны апынуліся на ўзгорку, за спускам з якога, прытуліўшыся да плота, стаяла некалькі старэнькіх хатак, то Пятрусь паказаў на адну з іх і прамовіў:
— Здаецца, нікога не відаць... Давай абыдам справа і зайдам з другога канца.
З-за белых занавесак у вокнах нікога не заўважалася, але толькі яны ўвайшлі ў сенцы, як пачулі ажыўленую гутарку. У хаце, у бакавым маленькім пакоіку, яны засталі па пятнаццаці чалавек хлопцаў і дзяўчат. Быў ужо з імі і Сёмка.
— Позніцеся. Ужо Іцкаў бацька адчыняе курсы, — сустрэў іх Сёмка.
— Нічога, мы бацьку не паперашкодзім, — запэўніў Іцка.
Тым не меней было рашано пачаць сход. Старшынство адназгодна перадалі Петрусю, які, не адкладаючы, прачытаў намечаную раней павестку сходу.
У павестцы значыліся наступныя пытанні: становішча ў Сілцоўскай арганізацыі с.-д., перадстаячая забастоўка гарбароў, інфармацыя т. Нязвычнага і бягучыя справы. Па першаму пытанню ўзяў слова Пятрусь. Ён у сціслых формах асвяціў палажэнне ў арганізацыі, стан яе працы і перспектывы на бліжэйшы час. Петрусёвы вывады не выклікалі аспрэчвання і, пасля некаторых дробных заўваг і дадаткаў, былі прыняты поўнасцю. Яшчэ менш заўваг прыйшлося зрабіць па другому пытанню, каторае на гэты раз выносілася ўтройчы. Згодна характарыстыцы Іцкі — справа з падгатоўкай да забастоўкі развівалася нармальна і спрыяльна для гарбароў. Толькі адзначаліся рэдкія перабоі ва ўзносе паасобнымі таварышамі адлічэнняў у забастовачны фонд...
«Трэба сказаць, — пахваліўся Іцка, — што гаспадары насур’ёз занепакоіліся нашаю рашучасцю змагацца. І ходзяць чуткі, нават і досыць упартыя, што Евель Шмуклер намераны не дапусціць у сябе абвяшчэння забастоўкі. Гэта нас абавязвае яшчэ з большай настойнасцю дамагацца сваіх патрабаванняў. Патрэбна правясці паўторны сход рабочых, каб не даць аслабіцца ўвазе да шчыльнай арганізаванасці ў падыходзячай класавай бойцы».
Паведамленне Іцкі падняло настрой сабраных, і калі Рыгор пачаў рабіць інфармацыю, яго слухалі з напружанай увагай. «Рыга, таварышы, — казаў ён, — з’яўляецца вялікім рабочым асяродкам і буйным рэвалюцыйным цэнтрам. І тыя здарэнні, што наспяваюць у гушчы рыжскіх рабочых, мецьмуць агромністае, усерасійскае значэнне. А гэтыя здарэнні не звычайныя, тым болей, што яны адчыняюць новую паласу ў развіцці рэвалюцыйнага руху. Пасля некаторага перапынку, звязанага з развоем рэакцыі, рабочы клас вяртаецца да новых боек, каторыя будуць рашаючымі. Я выязджаў з Рыгі, калі ішла спешная падгатоўка да забастоўкі на машынабудаўнічым заводзе... Рад буйных пякарняў ужо баставалі... Адбывалася бурнае хваляванне грузчыкаў... І майце на ўвазе, таварышы, адно цікавейшае з’явішча, што ўсімі памянёнымі выступленнямі кіруюць сацыял-дэмакраты. Нанесеныя правіцельствам раны ўжо зажываюцца, і рэвалюцыйна-сацыялістычны рух у Рызе набывае новага развою. Можаце судзіць аб яго росце хоць бы па аднаму таму, што наш завод налічае ў сацыял-дэмакратычнай арганізацыі да сотні чалавек... Так што будзьце ўпэўнены, наперадзе ў вас знаходзіцца магутны атрад перадавых рабочых... Часы рэакцыі мінаюць, і над краінаю збіраецца новая рэвалюцыйная граза... Вось чаму і ў вашых умовах трэба напружыць усе сілы да арганізацыі як местачковых рабочых, гэтак і сялянства... Горад чакае падмогі ад вёскі, рабочыя — ад сялян. Няхай жыве рэвалюцыя!»
Рыгоравы словы сход правёў ціхімі, але баявымі воплескамі. Гэта маніфестацыя рэвалюцыйнага пачуцця напалохала Іцкавых бацькоў, якія разам апынуліся пры дзвярах і пагражальна застукалі кулакамі.
Іцка выбег з пакоя і вярнуўся з угаворам сядзець цішэй, бо ўжо бацька заняты з вучнямі. Дзеці настарожліва слухаюць, што робіцца за сценкаю, і адцягаюцца ад вучэння.
У пакоі заўважна пацішэла, і запытанні да Рыгора пераказваліся паўшэптам. Як і трэба было чакаць, яго інфармацыя гостра зацікавіла сабраных на сход, і Рыгору многа прыйшлося гаварыць, каб задаволіць зацікаўленых рыжскімі падзеямі з рабочага жыцця. Рыга вырасла ў выабражэнні маладых сілцоўцаў у завіднае і прывабнае месца, куды паляцелі іх жаданні і думкі. Усе не маглі захаваць у сябе вырасшай завіды Рыгору, які дайшоў да таго, каб стаць прадстаўніком вялікага рабочага калектыву, каб зрабіцца трубкаю магутнае машыны... Ведаўшыя яго да паездкі ў Рыгу, як Пятрусь, Сёмка ды іншыя, дзівіліся таму росту Рыгоравай палітычнай свядомасці, што яму надаў горад. Скрозь роздумаў над ідучымі падзеямі не адзін з прысутных кранаў планаў перабрання з Сілцоў у той ці іншы прамысловы цэнтр. Многія прасілі Рыгора парадзіць ім у гэтым.
Уражанні ад пачутага з Рыгоравай інфармацыі занялі шмат часу, і бягучыя пытанні захапіла адзінаццатая гадзіна. Але позні час не палохаў ніводнага ўдзельніка сходу. Іх цікавасць не аслабла да канца абгавору пастаўленых на павестку пытанняў. Бадай, іх выплыла б і яшчэ, каб можна было бескантрольна распараджацца памяшканнем. Ды гэтаму памяшалі Іцкавы бацькі, якія папрасілі сына выправіць гасцей.
Сход разышоўся не разам, а парамі і тройкамі, Рыгор пакінуў Калесаву хату разам з Сёмкам ды Петрусём.
Праведзены сход пакінуў на ім выразны адбітак задавальнення. Ён не спадзяваўся, едучы ў Сілцы, што ў мястэчку захаваліся ажно дагэтуль падобныя напатканым рэвалюцыйныя работнікі. Часы чорнае рэакцыі, балюча адбітыя на становішчы даволі моцнай раней Сілцоўскае арганізацыі, усё ж канчаткова не зліквідавалі сацыялістычнага руху сярод сілцоўскай моладзі. І калі арганізацыйная сувязь цярпела ад недасканалай наладжанасці, то якасны ўзровень уцалеўшых работнікаў шчасліва абмінуў і паліцэйскія рэпрэсіі і ўплыў літаратурнага дэкадансу, страціўшы вялікую колькасць меней устойлівых сяброў арганізацыі. Паведамленне, зробленае Іцкам Калесам, пра надыходзячую забастоўку гарбароў асабліва моцна кранула Рыгора. Яму выразна прадставілася грандыёзная карціна шырокаразгорнутага наступу рабочых на ўмацаванні зусім не забяспечанага на вечнае панаванне самадзяржаўя. Наяўнасць сацыялістычнага руху і рабочых выступленняў у Сілцах і, чаго дзіўней, у вёсках, як выявілася на сходзе, была знамянацельнай. Мястэчка ў яго набывала іншых адносін, якія маглі затрымаць часта ўспыхваўшыя ў Рыгора жаданні як найхутчэй з ім растацца... Увогуле Рыгорам апанаваў бадзёры, ваяўнічы настрой, у якім патанулі нядаўна хваляваўшыя яго пытанні.
— Ну, як мая інфармацыя? — пацікавіўся Рыгор, калі яны прайшлі ў сваю вуліцу.
— Дужа цікавая... Ты наглядаў мо, з якой увагаю мы цябе слухалі?..
— Да шкоды, я не захапіў усіх матэрыялаў... Аднак... вы маеце, хлопцы, на вошта аперціся. Я не чакаў...
— Ды яшчэ чалавек з дваццаць добрых хлопцаў набярэцца... А сёе-тое і вёскі прыбавяць.
У далейшым абгаворы выплываўшых з праведзенага сходу пытанняў яны параўняліся з Сёмкавай хатай.
І толькі намерыліся вырашыць, як быць, ці разыходзіцца па хатах, ці яшчэ зрабіць праходку да Ліня, калі пачулі гучны стук ні то калком па дошцы, ні то каменем у дах.
— Што за цуды! — праказаў Сёмка.
— Прабяжы ўдасканалься!
— Давай удвух.
Пятрусь упікнуў таварыша ў маладушшы, і той умомант аддзяліўся ад іх і паскорана накіраваў у бок пачутага стуку. Але яны не паспелі перакінуцца сказамі, як Сёмка ўжо стаяў каля іх.
— Ну? — справіўся Рыгор.
— Твой супарат выйшаў ад Прыдатных.
— Бераг? — праверыў Пятрусь.
— А які ж чорт... Ды, пэўна, п’янаваты, бо пайшоў, уючы абаранкі... Прапала, браток, Зося... — пацвіліўся Сёмка з Рыгора і развёў жарт з разухабістым смехам.
— Што ж, памянем, калі так...
І, памаўчаўшы, дадаў:
— Тут справа не ў каханні, браткі, а ў ратунку Зосі як чалавека.
— Ведаем, — упэўніў Сёмка за дваіх. — Ды ўжо позна. Усілілі птушку як мае быць; згаварыліся на вяселлі, бачыце.
— Нават? — пацікавіўся Рыгор.
— А ці ж доўга ўмеючы!
— Астаюцца, значыць, памінкі...
Ужо над хвойнікам займаўся золак, калі яны, развітаўшыся, накіравалі ў тры бакі, кожны да свае хаты.
Вялікую долю віны за тое, што Прыдатны гасцінна і ласкава сустрэў сватоў, Рыгор гатоў быў ускласці на Зосю; самому сабе, дзяўчатам і таварышам — ён адкрыта наракаў на яе.
У гэтым, аднак, Рыгор перасаляў. Зося калі і была вінавата, то толькі ў сваёй бязмоцнасці паперашкодзіць замахам Берагоў. Западозрыць жа яе ў папушчэнні або ў спачуванні бацькаўскім намерам не магло быць і думкі. Зося сама мучылася, бачачы разведзеныя вакол сябе інтрыгі і не знаходзячы ў сабе магчымасцей іх перапыніць... Назаўтра, з самае раніцы, скора яе разбудзілі, Зося, мэрам непрытомная, з апутаным цяжкаю нудою целам, мо цэлую гадзіну то і рабіла, што толькі тупала з хаты ў сенцы, то з сянец у хату. Было ніякавата глядзець на яе: асавелыя, запаўшыя глыбока вочы, смуглы ўзрок, авяўшыя і збялеўшыя шчокі. Бралася за работу, а работа выпадала з рук, не рабілася. Нават гаварыць ёй было цяжка, і толькі на настойныя, па некалькі разоў пераказаныя запытанні бацькі ці мацеры, яна невыразна адказвала, а то ўсё маўчала. Бацькі бачылі гэта, толькі не хацелі прыставаць, дапэўняцца, што з ёю, і, прыпісваючы ўсё фанабэрыі, прапускалі паміж вушэй. Не гэткай цярплівай была Тэкля: чымсь упарцей Зося маўчала, тым наглей яна навярэджвалася гаманіць з ёю. Але Зося ні словам не абмаўлялася: спушчала нават сваёй сястрыцы поскубы яе за рукаў, пацвільванні і дзіцячыя надазойлівыя жарты.
У Зосінай галаве грудзіліся чорныя, густыя, як гразь, і клейкія, як гліна, думкі; распіралі сабою балючую голаў, разганялі па ўсёй істоце адваротны цёк нейкіх тупасці, бесцікаўнасці і аднакавасці ка ўсяму, што вакол яе. Калі бацькі пазвалі яе снедаць, яна наадрэз адказалася і нават не захацела ўвайсці ў хату. Зося не патурала і ўгаворам Тэклі. Як не хацелася нічога, так не хацелася і есці. Ёй было ўсё роўна.
Так мінула паўдня, і калі падышоў абед, яна звярнулася да мацеры:
— Дайце мне чаго з’есці.
Марта была не ў сабе і маўчліва падала ёй вынутай з печы цёплай стравы. Запахла смачным, прыемным пахам. Зося ляніва прысела за стол і пачала есці...
А ў гэты час Марта незмігутна сачыла за дачкою, нырпалючыся па запечку. Да яе напрошвалася пытанне, ці здарова хаця яе Зоська, і засявала пужлівыя гадкі. Але, помеж з гэтым, не тухла ў ёй і ўпартасць правучыць дачку. «Хай жа сабе пакапрызіцца, паўпіраецца троха... Няпраўда, здаволіцца, надаесць... А пасля... пасля такою мяккаю зробіцца, што пагнеш ва ўсе бакі... І чаго, бок, дурніца, ушалопала сабе ліха ведае што? Не, гэта, бач, адна ўпартасць тая нямерная... Вось, што значыць, калі чалавек мала адукацыі жыццёвай мае. А-яй-яй, як я падумаю сабе, які цяпер свет стаў цырымонны! Гэта ж... Не, нельга змірыцца!» — судзіла сама з сабою Марта, скоса пазіраючы на дачку.
Гэта самае Марта некалькі раз пераказвала і Міколу, седзячы за снеданнем; пераказвала і другой дачцэ, Тэклечцы, якая ішла ў яе... Пераказвала дзяўчынцы з вялікай ахвотай, бо бачыла, што тая пільна яе, маці, слухае.
Праз Тэклю Марта перадала Зосі вяленне ехаць зябліць папар. Але гэта не прынялося Зосяю за крыўду. Наадварот, выезд у поле даваў ёй магчымасць развеяць надазойлівыя думкі і цяжкае адчуванне.
Яна скончыла абед і выйшла ў двор. У дварэ, за плотам гарода, стаяў новы панарад, на якім ужо быў паложаны плуг. Зося адцягла панарад на сярэдзіну двара і пайшла за канём. Праз некалькі хвілін яна пакінула хату.
Зося на полі прабыла чуць не да самага цёмнага: не то, каб у яе было столькі работы (яна мела пазябліць двое-трое ганоў папару), але ёй захацелася правясці чымсь найболей часу адной. Работу яна скончыла ў тры-чатыры гадзіны, а ўвесь апошні час праляжала на паплаўку, выпрагшы каня з плуга і пусціўшы яго пасвіцца. Цёпленькі дробны дожджык ні каліва не мяшаў ёй ляжаць у тонкай картуновай кашульцы пад пакрытым дзяругаю нарадам. Зося ляжала і, паглядаючы на неба, цешылася прабегваючымі па ім хмаркамі, любавалася раптам выбліснуўшаю вясёлкаю.
Нежадана для самое сябе пракралася смелая думка: «А што б, каб гэта і напраўду ўзяць ды ўцячы ад бацькоў і паехаць з Рыгорам у горад?» — За гэтай думкай перад ёю паўстала здань невядомага ёй агромністага горада з вычварнымі вобразамі яго будынкаў, пляцоў, фабрычных каміноў. Забегалі тысячы нябачаных ніколі людзей, машын. Ад горада думка лёгка перакінулася да Рыгора: паняслася перш у хвойнік, к таму месцу, дзе яны былі з ім; адтуль памчалася ў яго хату; потым вярнулася ізноў на поле, к ёй, нічога не найшоўшы і нічога не сказаўшы, толькі пасеяўшы ў яе нутры гарачыя, нестрыманыя жаданні як-кольвек яшчэ раз угледзецца з ім і доўга-доўга гаманіць. Але толькі Зося абмалявала ў сваім уражанні ўсю прыемнасць стрэчы, як перад яе вачыма раптоўна вырасла ў нешта дзікае і адваротнае ўчарайшае здарэнне са сватамі. Васіль, Хлор, Янка. Сярдзіты і няўпрошаны бацька, радасная, неўгамонная маці і вясёлая бесклапотная Тэкля... Сваты, гарэлка, гутарка — торжышча перад яе вачыма за яе істоту, зусім няпрошаныя ёю жычэнні шчасця і долі... а далей... ой, далей — намаганні Хлора да пацалункаў, выгавар ёй і бацькам за адмаўленне ёю гэтага, надаедлівае прыставанне Васіля... Нарэшце, удары аб рукі, умаўленні на лад і намёкі пра згоду выпхнуць яе з хаты, звязаўшы яе долю з агіднымі Берагамі... Усё гэта, сплыўшыся ў адну пляму, зацягнула яе небасхіл ды пачало прыціскаць яе к зямлі. Зосі зрабілася млосна, нецярпліва. І Рыгор выяўляўся зусім інакшым ад таго, якім яна яго стрэціла анэгды. «Можа, ён і гаварыць ужо не захоча са мною, можа, і не гляне на мяне... Можа, і не паверыць, што я зусім невіноўна... О, траха што не павера!»
І Зося стуліла голаў, заплюшчыла вочы, заткнула вушы і доўга-доўга так ляжала. Толькі лёскат калёс праязджаючага па сценцы чалавека заставіў яе падняцца і агледзецца.
Ужо змяркала і пара было збірацца дахаты. Яна злавіла каня і спешна запрагла, але ехаць — ехала павольна, мяркуючы быць дома поцемкам.
«Сёння я на вуліцу не выйду», — рашыла яна дарогаю.
Так і зрабіла.
— А я скажу па праўдзе: з такімі людзьмі, як Прыдатныя, заўсёды можна ладзіць. Я ніколі не думаў, каб яны абое, як Мікалай, так і Марта, былі гэткімі простымі, адкрытымі і разумнымі людзьмі. А то ж яно так. Пацеха — і годзі! Толкам растлумачаць табе кожнае слова — растаеш перад імі. О, галубка, ах, Тадоська, маючы гэткіх сватоў, няма чаго казаць, што не па сваёй столцы мы папалі. Мне, дурному, здаецца, што Прыдатныя на ўсім мястэчку толькі нас адных і паважаюць, толькі і лічаць нас адных за людзей. Вось ведай, Тадося, і яны за ўсё ў нашых вачах павінны быць паважанымі. Такія ўжо ўмовы — фундамент да харошых спраў. А, Хлорка!.. а, Васілька! на цыпачках ходзяць перад табою. На што Янка чужы, а і да Янкі — пёрайкам. Я спярша, калі ішоў, думаў: а вось — неўспадзеўкі мы ўрынемся ў хату, а яны і не чакалі нас. Ажно зусім іначай...
Хлор сплюнуў і пагладзіў бараду.
— Паверыш, з самага ранку былі нагатове: усё было прыбрана, прыпасена. А прыйшлі — ага-а, сваточкі, ага-а, даражэ-энькія. А дзе ж вашы жаначкі-і.... А дзе ж Тадося, а дзе Алеся... — «Прыйдуць, кажам, пасля». І думаю я: а трэба было, надзіва, і вас пазваць.
— Ды няхай, убачым на гэты раз, — перабіла Тадося, стаючы перад Хлорам у ліслівай смірэннай позе.
— Не кажы, трэба было... Але хто ж тое мог ведаць ці думаць нават, што так выйдзе. Выйшла ж як лепш не трэба, і, галоўнае, зусім неспадзявана ўсё. — Табе, брат Васіль, — павярнуўся Хлор к нябогу, які сядзеў на ўслоне, між мацераю і дзядзькам, падапёршы спіною стол, — табе, кажу, Васілька, трэба паставіць Нязвычнаму Рыгору кварту гарэлкі. А ведаеш чаму?
— Чаму? — задаволена ўхмыльнуўся Васіль.
— А таму: каб ён не прыехаў у госці, дык ты б быў нядбайным і яшчэ не падумаў бы жаніцца... А тут, як лепш не трэба — ён цябе сам на гэту думку папхнуў. Вось цяпер толькі і ведай, што гатоўся да ладу ды да вяселля... Няпраўда мо?
— Праўда, праўда, — у адзін голас праказалі і Васіль і Тадося.
— То-та ж... А Міколе Прыдатнаму, я і ўперад думаў, што не трэба адказвацца. Так ён і зразумеў. Ой, ой! Ды хто ж не можа таго зразумець? У жыцці ўжо прыпасен такоўскі закон, па якому яно кіруе думкамі людскімі, а думка думку нойдзе.
Гэтак гутарыў Хлор, прыйшоўшы к сваёй братавай назаўтра пасля сватоў. Гутарыў ды задаволена пасміхаўся, пазіраючы то на Тадосю, то на Васіля, якія самі пад сабою ног не чулі ад гутаркі «ўдачнага» дзядзькі.
— Але, але, Хлорык дарагі, — казала Тадося, калі крыху прытаміўся Хлор і змоўчаў, каб выкурыць цыгарку, — я ж кажу, — як я рада, як я рада ўсяму гэтаму! Хоць яно і прыйшло зусім неўспадзеўкі, нягадана, нядумана, толькі, дзякуй табе, Хлорка, што так павярнулася. Ведаеш, даражэнькі, учора я не магла як дачакацца Васількі. А калі ён прыйшоў і расказаў, чым кончыліся сваты, мяне азіяла нейкая нябесная сіла, і я ўся нібы на дваццаць гадоў памаладзела: ад радасці не магла заснуць, а сённі, зірні на мяне, і спаць не хочу. А яй, ай! А і маладзец мой сынок, Васілька.
— Яшчэ, бок, не маладзец! — праказаў Васіль, крыху прысароміўшыся перад дзядзькам.
— А чаму ж? Чаму не? Вось цудны! Табе смешна з маіх слоў. Эх, эх, сынок, ты яшчэ не ведаеш таго пачуцця, якое ахоплівае мацеру ў той час, калі яна занята лёсам свайго дзіцяці. Не ведаеш — затым і смяешся, цудненькі.
— А ты? Ты ж таксама дзіўная кабета! Ці ж плакаць яму ад тваіх слоў! Па-мойму, Васіль добра і робіць, што смяецца; на тое ён вясёл і задаволен. Вось нам ужо з табою, Тадося, прыходзіцца меней смяяцца, бо мы ўжо ўвесь смех свой высмеялі. Праўда? А ён — ён толькі ў тых гадах, каб смяяцца. Яго чарка поўная віном, дык чаму ж не піць, чаму не п’яніцца ёю!
Хлор узняўся з лавы, перайшоў два разы хату, потым паглядзеў у акно ды зноў усеўся на сваім месцы.
— Ну, то ўсё добра, што добра. Адно адным, а цяпер давай пяройдзем да другога. Як бачыш, Тадоська, справа навертваецца — давай жа парадзіцца сённі аб пасагу; гэта такоўская рэч, што адкладаць не гадзіцца... Я, ведаеш, думаў і ўчора намякнуць, а далей, сабе думаю, не: трэба парадзіцца з Тадосяю. За ноч надумаўся і прыйшоў да вас. Ну, што ж вы скажаце мне на гэта?
Запытанне Хлора крыху мэрам смуціла як Тадосю, так і Васіля; апошні нават задумаўся і прайшоўся па хаце.
— А давайце, дзядзька, папрабуем Язвішча папрасіць, ды к гэтаму яшчэ з сотню грашмі. Не будзе многа, — праказаў Васіль, прыпыніўшыся тупаць па хаце.
— Што ты, што ты, Васіль! Дык гэта ж усё роўна, што нічога не прасіць. Што там Язвішча! Колькі яго? Гэць! Адно заікніся з гэтым — Мікола сам асмяе цябе, не то, што ўсе мяшчане. Мікола з гэткім пасагам гатоў аддаць Зосю за самага беднага хлопца. Ласне гэта пасаг? Кожны скажа: вось табе і Бераг. За жонкаю атрымаў пасагу ўсяго кусочак поля. Калі ў той самы час Саўка Швец за Гальяшоваю Васяю ўзяў цэлых пяць дзесяцін. А падумай, што ён варт. Хлеба аднаму яму не хапала з яго заработку. А цяпер глядзі — не падступішся к яму: гаспадар. Дык вось, калі гэткія бяруць такоўскі пасаг — то што казаць аб нас? Па-мойму — давай Мікола чвэрць пахатнае. Вось гэтым мы толькі і можам падтрымаць свой гонар. А Мікола згодзіцца — павінен згадзіцца. Папраўдзе, калі судзіць, то ён павінен даць табе цэлую траціну свае гаспадаркі, бо нашто ж яму. Траціна Зосі, траціна меншай дачцэ, а траціну можна да смерці за сабою аставіць. Усё ж роўна і яе давядзецца аддаць. А ўсяго поля ў Прыдатных, нябось, звыш дваццаці дзесяцін... Але ўжо няхай пяць дае пасагу. З другога ж боку — ці Міколу трэба вучыць, каб ён гонар свой падтрымаў? Калі рабіць вяселле — дык, каб усе ведалі, што вяселле. Нябось, захочам жа пазваць: і папа, і пісара, і старшыну. Гэ-э! Гзымс патрэбен... Не праўда мо, Тадося?
Тадося ўсё яшчэ стаяла на старым месцы ў той самай позе, толькі відаць, што ўжо ногі яе стаміліся, бо яна то напірала на адну, даўшы спачыць другой, то наадварот. Садзіцца ўжо яна сабралася даўно, толькі з-за гутаркі Хлора ўсё не магла сесці, баючыся ўпусціць хоць адно слаўцо. Калі ж Хлор абярнуўся к ёй з запытаннем, Тадося перш паспяшыла сесці, а потым загаманіла:
— Ты ведаеш, Хлорык, нічога ўжо сапраўдней не трэба выдумаць, як твае словы: здэцца, усё ты казаў, як здымаў з пісанага... Акуратна!.. Чаму ж, — згодна з такімі словамі, — чаму ж такі і не даць Міколу пяці дзесяцін зямлі ў пасаг? Вось калі. За першаю, ды гэткаю прыгожаю дачкою... Няйначай, калі збяромся на Пятра на ўладзіны — так і пастановім: пяць дзесяцін — або...
— Што ты, што ты, маці, — перабіў Васіль, — мо хочаце сказаць: «Або не трэба вяселля?..» Не, не, да гэтага не трэба даходзіць. А то мы гатовы папсаваць усёй справе. Нельга забываць, што Зосю сцеражэ гэты голік. І, ведаеце, збівае дзяўчыну з толку...
Хлор сурова паглядзеў на нябога і рассыпаўся ў разважанні:
— Да што-о ты, Васіль! Кінуў бы ўжо гаварыць дарэмшчыну... Рыг-ор-р! Што-о-о знача твой Рыгор? Няўжо-о-о ж, ты думаеш, што Рыгор табе раўня?.. Хто ж Рыгор з сябе? Лапатнік, балагол, галадранец. Ну, ушчапіў капялюх, дык ужо, думаеш, і паніч. Невялікая мацыя, невялікі хвэрт, нябось Мікола зразу раскусіў — калі і заікнуцца не дае аб ём... А Зося — ну, што ж Зося? Кахае? Плюнь, яе каханне, як туман: перад вачыма стаіць, а збоку зірні — пуста... Ты думаеш, што ніхто не ведае, што Рыгор там у горадзе робіць. Э, невялікая цаца! Увесь сэнс не ў тым, што ёсць цяпер, а як можна ўсё жыццё скарыстаць, перажыць. Вось у чым гвозд... Хто скажа, што Рыгор можа з табою зраўняцца? О-о-о!
Хлор скончыў і зірнуў на Тадосю; тая падмацавала яго рэч паважным матком галавы і гэткаю ж самаю, як і Хлорава, вясёлаю ўсмешкаю. А Васіль — Васіль да таго быў угамонены дзядзькам, што далей не ведаў, што больш і казаць.
«А такі дзядзька разумны чалавек! Ого-о-о!» — заключыў Васіль і маўчаў, маўчаў.
— Усё так, усё... — перабіла кароценькую ціш Тадося. — Твае словы, швагір, — чыстая праўда. Аб нас усё мястэчка кажа, што Берагі — то гордасць Сілцоў. Няўжо нам раўняцца з якім там Рыгорам?
— Во! во — разумна!
Васіль быў збіт з панталыку і мэрам замяўся, не ведаў, што казаць: потым раптам схамянуўся, шырэй адплюшчыў вочы і ўверана праказаў:
— А ведаеце што, дзядзька? Калі так, дык папрашу вас узяць на сябе турбацыю аб пасагу. Добра?
Хлор усцешліва засмяяўся.
— Вось калі, чаму не, я на ўсё гатоў, я нічога не баюся... І, ведайце, усё на сваём пастаўлю, — прыстукнуў ён па стале кулаком.
— Ах, каб цябе, ды бадай цябе, які ты, Хлор, занятны, — пахваліла швагра Тадося і залілася смехам. — Вось за гэна сядай ды паабедам за хэўраю, а то ўжо, бадай, хутка і вячэраць прыйдзецца.
— Э, не, не і не думайце! Абяцаў дадому прыйсці на абед, — папрабаваў адказацца Хлор, але Васіль з мацераю так прысталі да яго, што ён мусіў здацца і палез за стол.
Тадося пачала ўвіхацца ля яды.
У пятніцу, на шэрай гадзіне, Сёмка пакінуў нераспрэжанага каня і запыленым, замурзаным, у старой будзённай жакетцы, босым і нават з дубчыкам у руцэ, пабег да Рыгора. Ён дужа спяшыў, бо нават забыў зазірнуць і ў акно, што заўсёды не прамінаў, а зразу направіўся ў хату. Рыгор спакойна сядзеў за сталом і вячэраў; побач з міскаю ляжала кніжка. Ён быў у адной сарочцы, толькі ўстаўшы з пасцелі пасля спачынку.
— Сёмачка-а мой! Зірні толькі на яго! Вось дзіўны які! Гэта ж ён так не мае часу, што ў адну пору дзве справы хоча рабіць: і пад’есці і начытацца. Ды праз цэлы дзень ён блізка ўсё чытае... З хаты нікуды не выходзіў. Зранку выйшаў на часінку і хутчэй назад вярнуўся, — сустрэла Сёмкаў прыход Стэпа.
Сёмка выслухаў Стэпу, потым падышоў к сталу, зазірнуў з ліслівай ухмылкаю Рыгору ў вочы і жартоўна праказаў:
— Што ж ты, браце, так запрацаваўся? Прыехаў к нам спачываць, гасціць, а аддаешся працы з большым намаганнем, чым у горадзе. Кепска, Рыгор! Не пахвалю за сё! Хай то нам — то іншая рэч. Нам самы прыпар падыходзіць, сезон, як кажуць. З сонцам уздзірайся з пасцелі, а лажыся спаць блізка не ў поўнач, і то з работаю не ўправіцца. Вось зірні на мяне, як арыштант той: цёмны, чорны. А што маеш з гэтага? Ледзьве хапае да вясны. Каб не зарабіў сям-там урыўкамі — то ў хаце і капейкі не было б. Покуль збярэш — колькі мук вынесеш, колькі сэрца тваё перабаліць! Чакаеш і думаеш: а тут град, а то няўрод, — ой, як цяжка жыць нашаму брату! Вось і рыпаешся несціхана, як вол той, ярмо цягаеш... Ну, а ты? Робіш, а аб гаспадару ды яго набытку і не думаеш.
— Затое ж восенню вы — панамі глядзіце: зберыцё з поля, змалоціце, і бочкі, і хваскі паўнюсенькі... Можна і свінчо падкарміць, і каняку выгадаваць ды прадаць — вось грошы і ёсць. Што і казаць — усё-ткі гаспадарства — не наша дзела. Нам жа — толькі рукі адказвайце на ўсё: дастаў працы — маеш хлеб, не — дык здыхай з голаду. А час няровен: сёння чалавек здароў, а назаўтра — і не ўстаць, — выказала сваю думку Рыгорава маці.
— А ў іх? У іх таксама! — уставіў Рыгор.
— Эй, цётка, цётка, лёгка сказаць: гаспадарка-а-а! Можна завідаваць, чаму не. А прыгледзішся — як тое зданне: тут ёсць, а тут няма. Сухоты адны! Колькі таго поля, а падаткаў — сып асмінамі. Уся сям’я працуе цэлы год, а ў канцы — нічагусенькі ў адплату. Наша гаспадарка... Адно слова — гаспадарка. Яшчэ калі ўрадлівы год — то ні сё, ні то, а вось як леташні — пяць коп саломы нажалі замест жыта ды коп па дзесяць саломы замест аўса з ячменем... Каб не картоплі — выжыць нельга было б. Вядома, зусім іншая рэч, калі ўзяць гаспадарку гэткую, як, напрыклад, Прыдатных, Берагоў, Грыбаў, ці другіх, падобных ім. Вось там ужо ёсць на чым развярнуцца: рукі грэе яна добра. А мы — ні гаспадары, ні парабкі.
Сёмка схіліў голаў і нядбайна матнуў рукою. Стэпа пільна выслухала яго і праказала:
— Ды яно-то так, вядома.
— Але, на іх ліха, — падаў сваю думку Рыгор, адзначыўшы захілам ліста месца кніжкі, дзе спыніўся чытаць, і налажыўшы яе на лаве. — І обмарак ведае, як гэта ўжо ім так пашанцавала? Пане мой, нажылі цэлыя маёнткі, маюць тысячы грошы і нібы-то тыя: жывуць, цешацца ды толькі пасмейваюцца з другіх. Нічога ім не трэба, ні да чаго іх не цягне. Як жывёлка... Вядома, мне зусім незавідна, але гэты стан людзей мне дужа адвароцен... усяму мястэчку цяжка ад іх! За імі сонцу не праглянуць...
— А ты думаў што? Гэта — чортава насенне, гэта — атрута людская!.. Адваротныя людзі, смерць ненавіджу я іх з іхнімі фанабэрамі, з іх гонарам і знацтвам! Гэта павукі, трутні, п’яўкі...
— Эй, дзеткі мае, вы ўжо маўчыце! Маўчыце, небажаткі! Ліха іх бяры з іхнім багаццем: яны нам хлеба не даюць... Толькі б яны не прычэпліваліся к нам.
— Вось у гэным і сэнс. Прычэпліваюцца! — пачаў Сёмка, садзячыся поміж з Рыгорам.— Прычэпліваюцца, і знарок. Дагэтуль з Берагоў як бы ніхто і не прыкмячаў, што ў Прыдатных ёсць дачка Зося, а трэ было Рыгору загуляць з ёю, як уся банда Берагоў узварушылася: і тут жа сваты, і ўладзіны, і вяселле! А вы думаеце, цётка, што не назнарок тут ідзецца? Ого-о-о!
— Гэта-то праўду кажаш, Сёмачка, — праказала Стэпа, — ды ці ж варта гэтаму патураць. Каб толькі і бяды было, што гэта. Але тут справа іначай стаіць. Нябось памятаеш, як злавіў мяне пры калодзезі з галяйком?
Рыгор матнуў рукою і з лёгкай іроніяй праказаў:
— Так, каб большага клопату не было. Ну, другі раз няхай толькі паспрабуе даць волю рукам... тады...
— А што тады? Паедзеш і толькі цябе бачыў, а тут маці адна. Праўда, на нас ляжыць абавязак узяць старую пад абарону. І мы гэта зробім...
— Дзякуй табе, Сёмачка. Ты ж толькі і ёсць у мяне адна надзея.
— Нічога, цётка, не дамо вас у крыўду, будзьце пэўны... Ага, бок...
Сёмка абярнуўся да Рыгора:
— Я, між іншым, выпадкова сёння стрэўся з Зосяю.
— Ну-у-у?! — пацікавіўся Рыгор. — І як яна сябе адчувае?
— Або разбярэш!
— А дзе? як? і што? Нябось, абмяняўся словам-другім...
— Ды проста: мне якраз трапілася ехаць Папярочнаю сценкаю Выгану і між Прыдатнага палосы. Яшчэ здалёк я ўгледзеў, што хтось арэ папар, а параўняўшыся — бачу: Зося. Вось я і спыніў каня. Спыніў, а сам і думаю: гукну, калі не прыкмеціць. Доўга стаяць не трапілася: толькі павярнулася з плугам, як зразу мяне ўгледзела і пазвала: «Хай конь пастаіць, а ты ідзі хаця прывітайся. Чуеш, Сёмка?» — «Слухай, табе, лепш каня пакінуць», — адазваўся я. Яна, праўда, нічога не сказала болей і хутчэй падышла да мяне. Падышла, прывіталася. Мне неяк стала смешна, і я міжвольна ўсміхнуўся, а потым запытаў і аб сватах: «Ну, што ж, можна прывітаць?» Зося перш мэрам бы засаромелася, а далей-болей, патрошку разгаварылася і кажа: «Няўжо і ты, Сёмка, не давяраеш мне? Няўжо і цябе трэба саромецца? Паверыш — сама не ведаю, што мне рабіць і як быць! Мне вялікая крыўда, што Рыгору даводзіцца не верыць мне. Але ён добра не ведае тых умоў, у якіх я знаходжуся... Няхай не думае, што я хачу, таго, што робіцца са мною... Я прагуся ўсёй істотаю, б’юся як рыба аб лёд, а ўсё на адным месцы. Будзе, кажа, залежаць ад яго: захоча — дапаможа, не — што ж парадзіш»... Мне нечага было ёй казаць, хоць я і мала ўпэўнены ў яе жаданні што-кольвечы зрабіць для гэтага. Дзяўчына, разумееш, і не дурная, ды асяроддзе занадта ліпкае і гнускае... Але ты з ёю сустрэнься і пагутары... Кідацца зразу нельга.
Рыгор з цікавасцю выслухаў таварыша. І яму стала ўцешна, што Зося не пакідае пачуцця нездавалення і думак пратэсту. Пры наяўнасці гэтага можна было глядзець на яе зусім інакшымі вачыма. Сустрэцца самому з Зосяю — было б вельмі пажадана. І Рыгор не схаваў гэтага ад Сёмкі.
— Так, пацікаўся, пагавары. Напэўна, яна заўтра будзе ў Ліня. Я скажу Вольцы — тая прывядзе яе...
— Ды ўжо б, небажаты, не варта было б залазіць у гэтую кашу, — умяшалася Стэпа, пільна прыслухоўваючыся да хлопцавае гутаркі.
— А чаму?
— Або ты, Сёмка, не разумееш. Лішняя прычэпка ў Берагавых руках.
— Пляваць. На ўсякае чыханне не навітаешся.
— Го-а-а! Можа яно і так, усё ж, сынок, трэба ўлічваць кожную рэч.
— Ну, не Рыгору ж кланяцца кожнай ачамеры. Усякая дзедзіцкая сволач гэтага хацела б, толькі — трасцу, не дажджэцца... Зломіць голаў сабе і ўсяму свайму котлішчу. Не патурай, Рыгор. Заўтра вечарам...
— Заўтра?
— Заўтра!
— Я зноў успомніў, — вярнуўся Сёмка да папярэдняе тэмы. — Вы кажаце — гаспадарства!.. Ха-ха-ха. Гаспадарства. Толькі што завецца гаспадарствам, а сапраўды... Ды дзе ж дзенешся... Бацькі пажылыя, а ў мяне ў руках жаднага таленту. Чалавек, можа, кінуўся б у другі які бок, а што з таго выйдзе? Гэтак і карпееш на загончыках ды ашматках... Я разумею, каб гэта таго поля, ну, дзесяцін з дзесятак, валоку якую, а то э-э-эх!.. Ні богу свечка ні чорту качарэжка, як тая пагаворка кажа. Ты, Рыгор, шчасліў, па-мойму. Сяк-так, урыўкамі, пазнаёміўся з слясаркаю і цяпер, глядзі, ужо апынуўся ў майстрах. Молат, абцугі, напільнік узяў у кішэню і паехаў... Як птушка пяро... А калі і гэтых прыладаў не маеш, то не бяда: кожны завод табе іх нарыхтуе — бяры... Але ніякі чорт лысы цябе не прыкуе да аднаго месца. Не-э, дармо! А мне ўжо... ах, вось і зараз трэба бегчы дахаты... Зусім забыў — каб ты спрахла, каб ты! — што трэба было плуг падрапараваць... Ах!.. А то заўтра раніцаю... прыйдзецца прасіць у каго... Так, твая справа, Рыгор...
— Не кажы, Сёмка... Мала чым выйграў і Рыгор. Вось, глядзі, вандруй па свеце і развозь сілу. Як той прадавец, прынамсі... Што ж у яго, у Рыгора, бач, ёсць? толькі голыя рукі, якіх часта ніхто не хоча выкарыстаць. Так, так... Паглядзі на мяне... Добра, калі за лета месяцаў паўтара паходзіш у заработкі, а то... сядзіш. Дроў вязачку прынясеш, калі яшчэ падсілкуешся, а не... нічога ж свайго няма; кожнае каліўца купі — ад хлеба да запалак, ад...
— Пераменіцца, маці, нічога...
— Пераменіцца? Ды каб жа яно хутчэй... Але... прабавалі, вунь, у пятым годзе, і што выйшла? Бачыце, параспіхалі людзей нямаведама куды і што, а воз і цяпер тамака.
— Пераедзе на іншае месца...
Стэпа ўтулілася ў акно і з хвіліну разглядала панадворак.
— Хвароба іх ведае, бойся і сказаць што праўдзівае. Сабакі гэты, стражнікі, нябось, соўгаюцца па падвоканню. Вунь і надоечы, казалі, бачылі іх пераадзетымі на нашай вуліцы.
Хлопцы сабраліся выходзіць.
— Хіба ж і ты, Рыгор, ідзеш? — запытала Рыгорава маці.
— Правяду Сёмку...
— Няхай бы пасядзелі крыху ў нас.
— Трэба, цётка, ісці спаць. Заўтра, толькі пачне світаць...
Яны выйшлі на вуліцу і толькі павярнулі ў бок Сёмкавай хаты, як іх пераняў Пятрусь.
— Куды-ы?
— Я — дахаты.
— А я да цябе, — дадаў Рыгор.
— Сапраўды?
— Так, так.
Яны адышліся ўбок.
— У вёсцы Катлах, бачыце, таварышы, здарэнні...
Пятрусь аглядзеўся па баках.
Дарогаю праехала некалькі падвод балаголаў.
— Здарэнні, — з націскам паўтарыў Пятрусь. — Напэўна паліцыя ўжо там. З-за сервітуту выйшла. Камянецкі забараніў катлоўцам выганяць каровы ў лес, а яны, вазьмі, ды не толькі на сервітут, а яшчэ і на паплавы дахітрыліся... Незнарок... І калі аконам з парабкамі памкнуліся заняць у хлеў, дык яму так уляпілі хлопцы, што той ледзьве ўцёк... І гэта не без удзелу нашых... Костусь Варыёнчык, Саўка Піліпчук — то-а — зацятыя хлопцы.
Паведамленне, пачутае з вуснаў Петруся, ашаламіла Рыгора сваёю нечаканасцю. Ён раптам паддаўся ваяўнічаму настрою.
— Глядзеце вы! Я гэтага не спадзяваўся. Цікава! Бурліць!..
— А ты думаў, вёска заснула? Ці мы тут кінулі працу?
— Малайцы, хлопцы!
— Бачыш!
Пятрусь з Сёмкаю весела ўхмыльнуліся. Да іх данёсся ляскат вартаўнічае брашчоткі. Хлопцы сцішылі гутарку.
Хутка яны разышліся па хатах...
І Рыгор, лёгшы спаць, доўга не мог заснуць, захоплены бурлівым пачуццём радасці з прычыны катлоўскіх здарэнняў.
Назаўтра дзень выдаўся ясным, пагодным.
Рыгор а дзесятай гадзіне раніцы, з кніжкаю і палкаю ў руках пакінуў хату і пайшоў у лес. Маці запытала.
— Не астануся начаваць, — адказаў Рыгор.
— Та ты ж прагаладаешся, сынок.
— Не клапацецеся, маці; захачу есці — прыйду.
— А калі хлопцы цябе запытаюць, што ім адказаць? — ужо на дварэ дагнала Рыгора маці.
— Скажыце, што я ў хвойніку, — адказаў ён.
Як сказаў, так і зрабіў: у лесе Рыгор прабыў да вечара. І калі прыйшоў дамоў, то яму маці расказала наступную гісторыю.
А сёмай гадзіне, хто праходзіў Сівулінскаю вуліцаю, стрэціў вясёлую і п’яную кампанію, якую зложвалі сабою Васіль, Янка, Хлор і Мікола. Абняўшыся па двух, Мікола з Васілём, а Хлор з Янкам, яны распяяліся на ўсю вуліцу і гэтак ішлі з самага рынку. Ішлі — і то паспеўвалі, то ў покрык гутарылі. За імі цэлаю грамадою беглі дзеці, крычучы і жартуючы з п’янымі. З п’яных пацвільваліся і старыя жанкі ды мужчыны. Але гэта не смучала як Хлора і Міколу, так і хлопцаў, Янку і Васіля. Наадварот: ім здавалася пад п’яную руку, што яны сёння героі дня, лыцары; і чым далей адыходзілі ад рынку, тым гучней і нахабней гутарылі. «Што мне гэты бізунец, гэны галадранец? што мне ён за шышка. Нязвычны гэты?! Плюю я на яго! — драўся на ўсё горла Васіль: — Ён думаў мне падножку зрабіць, а сам пакаціўся... Ха-ха-ха! Вось шчанюк, і куды ён задумаў лезці. Гэ-э-э! Адзень, брат, перш порткі ды прышпілі добра, каб не з’ехалі. Тады будзеш часцей і пабольш купляць у старца нажабраванага хлеба... Ага! Ды дроў не забудзь купіць, каб другі раз маці не крала з маёй пасекі, тады можна будзе і рызыкаваць... А цяпер — ой, яшчэ зялёны зусім. Хі-хі-хі! І лезе, нябось, к Прыдатнаму. Пабачым яшчэ, пабачым... Не-е-э, брат! Не на таго нарваўся, не з тым маеш справу... Вось шчасце тваё, што мы з Янкам не падсцераглі цябе надовечы, а то б добры пачастунак справілі. Ой-о-о! Ды яшчэ пачакай — гэта табе дарам не пройдзе: я паспею адрыгнуцца».
Васіль злосна скрыгітаў зубамі і вымахваў рукою ў паветры. Хлор прытрымліваў нябогаву руку і адцягаў яе ўніз.
— На каго ён так гразіцца? — зацікавіўся адзін з мужчын, стоячы з суседам ля вешніц свайго двара.
— Не ведаю. Нешта, мусібыць, мае к некаму, — адказаў другі.
— Ды гэта ж на Нязвычнага Рыгора, — паведаміў зацікаўленых, ушчуўшы іх гутарку, пілявы хлапчук.
Мужчыны засмяяліся, адвярнуліся ўбок і прыняліся за сваю гутарку.
А Васіль не ўнімаўся:
— Ды не, не! Ты толькі, дзядзька, не лякайся — то ўсё будзе добра, — супакойваў ён Хлора.
— О, не, не, я троха смялей за цябе: я хутка запраўлю яго туды, дзе Макар козы пасе, — адказаў Хлор.
— А і варта, гада, варта. Н-не-э, братан, з намі табе не здабраваць, не!
— Што-о, што гэта... Хто там цябе, зяць, хоча крыўдзіць? — пытаў Мікола.
— Ды вунь з Рыгі прыехаў басяк нейкі... Стэпы Нязвычнай сын...
— А што там за ён? — і Мікола моцна топаў нагою. — Пакажыце хаця мне яго, што там за мацыя. Хто навязваецца мне ў зяці?.. Хэ-хэ-хэ! Няпрошаны зяць. Не, брат! Мая дачка намнога даражэй за гэткіх зяцёў. Не надзейся-а! Мая дачка з сягодняшняга дня не павінна і стрэцца з табою. Прры-ы-ка-а-жу! Не дапушчу-у!
— А і праўда, а і праўда, сваце, — пахвальваў Міколу Хлор. — І не след, каб твая дачка шаландалася з кім-небудзь... Люблю цябе за рашымасць, хвалю за адважнасць. Давай пацалую.
І Хлор перадлюдна абвешваўся на шыю Міколе і цалаваў яго ў поўную сытую шчоку. Мікола не аставаўся ў даўгу. Гэта сцэна смяшыла дзяцей, якія налпам крычалі:
— Во, во, дзядзькі, так! Гэтак!
З гэткім вяселлем падвялі Прыдатнага да самае хаты.
Мікола ўсіх пацяг да сябе і вунь — глядзі — бясёда стаіць на ўсю хату.
— Дык, вось, сынку, што ў нас робіцца. Яшчэ добра, што не памкнуліся з кулакамі да мяне. Ад гэтых паскуд можна ўсяго чакаць.
Рыгор, ахоплены вострым абурэннем, доўга моўчкі тупаў па хаце.
Месяц прамінуў, як дзень: азіраючыся назад, Рыгор падводзіў вынікі гэтаму часу свайго адпачынку. Ён памятаў, з якім узнятым настроем варочаўся з заводскае канторы на кватэру з адпускным пасведчаннем. Многа розных думак перабегла ў яго галаве, шмат невыразных чаканняў займала яго праз усю дарогу. Рыгор маляваў сабе мястэчка водлуг ранейшых сваіх уражанняў і перажыванняў. Здалёк, будучы ў горадзе ў зусім інакшых абставінах, ён заўважаў, як гэтыя абставіны выціскалі з яго ранейшыя настроі і сувязь з местачковымі ўмовамі жыцця, з яго вузкім колам інтарэсаў, з абмежаванымі магчымасцямі ў справе рэвалюцыйнай чыннасці. Рыга адчыніла перад ім шырокі агромністы небасхіл, увёўшы яго ў блізкае яму рабочае асяроддзе. Ён хутка асвоіўся з новымі абставінамі фабрычнага жыцця, прасякся агульнымі настроямі рабочых гушчаў, адчуў выразную цягу да цеснае злукі, да поўнага зліцця з працоўным калектывам. Грукат машын у заводзе, гудкі на працу і штодзённае наведванне з сотнямі таварышаў буйнога завода, астаўленне яго пасля працы, калі сталёвымі грамадамі рабочых укрываліся вуліцы гарадскіх аколіц — усё гэта ператварала з Рыгора найміта-падзёншчыка, звязанага з мястэчкам, у Рыгора індустрыяльнага рабочага, у адзінку цеснага шчыльнага калектыву працоўнай арміі. Лёгкая ўсвойнасць слясарскае работы таксама спрыяла гэтаму. У Рыгора лёгка адмерлі ўсякія жаданні вярнуцца жыць у мястэчка. Не, ён пра гэта не думаў і не дапускаў сабе гэтага. Але, едучы да мацеры, ён цікавіўся паглядзець, азнаёміцца з Сілцамі, у якіх прайшло яго дзяцяцтва і юнацтва, з якімі былі звязаны першыя афармленні яго поглядаў і дзе яшчэ аставаліся блізкія таварышы. Не пакідаў Рыгор думак і пра Зосю, якая першай дзяўчынай зараніла ў яго нутро пачуццё кахання. Праўда, выязджаючы з Сілцоў, ён адчуваў сваю цягу да Зосі куды вастрэй, як то было ў час намеру прыехаць на пабыўку. Але апошнія два гады жыцця ў Рызе пакуль не маглі спаражаваць яго любові да сілцоўскае мяшчанкі-дзедзічкі. Рыгор не хацеў раней аналізаваць прычыны свайго зацягнення Зосяю, не крытыкаваў сваіх да яе адносін. І толькі стрэўшы яе ў першы дзень прыезду ў Сілцы, пачуў, што справа кахання да Зосі не такая непахісная рэч, каб без яе не можна было абысціся. Свой погляд на Зосю ён грунтоўна пракрытыкаваў пасля гутаркі з ёю. І перад Рыгорам ужо Мікалаішка выглядала іншаю, як уперад. З пачуцця любові пачалі вытыркаць вышэйшыя моманты ацэнкі яе, як чалавека... таго чалавека, з якога можна б было атрымаць карысць для рэвалюцыйнага руху, для змагання за вызваленне працоўных. Той факт, што Зося доўгі час мела ў сабе цягу да таварышкавання з сілцоўскімі дэмакратамі, сведчыў за гэта. Рыгор не мог не верыць Зосінаму жаданню і намерам не паддавацца бацькавай волі, а змагацца з яго мяшчанска-дзедзіцкім уздзеяннем на яе. Ён бачыў Зосіны непрыхільныя адносіны да Берагоў, наглядаў патугі да супраціўлення замахам на яе. Гэтыя Зосіны ўласцівасці расцэньваліся Рыгорам, як магчымасць не папусціць дзяўчыну засмактацца местачковай багнай. Аднак час паказваў іншае. Берагавы сваты казалі за тое, што Зося не мае сілы парваць прыгатаваныя для яе сеткі. Не трэба было і завярэнняў Сёмкі пра Зосіну няўстойлівасць, лішнімі аставаліся і спробы Зосі выбачацца перад Рыгорам. Здарэнні не маглі нават падняць буры ў шклянцы вады. Тым не меней Рыгору хацелася да ад’езду ўбачыцца з Зосяю. Аставаліся лічаныя дні яго пабыўкі, а далей — хто мог запэўніць, што ён мецьме выпадак яшчэ раз наведаць Сілцы? А калі б такі выпадак і здарыўся, то што адбудзецца за гэты прамежак часу з кожным з яго знаёмых, у тым ліку і з Зосяй?
Ідучы ранкам у лес ці выходзячы ў палеткі, Рыгор не расставаўся з жаданнем напаткаць Зосю і пагутарыць з ёю начыстую. Але выпадкі не трапляліся. Яксьці адбывалася так, што Волька і Гэля даволі часта сустракаліся з ім, а Зося... Праўда, яе таварышкі паведамлялі Рыгора, што да Прыдатных амаль не штодня наведвае Васіль. Абы пачало змяркацца, як ён і паўзе з-за гары... І чамусьці Зося годзіцца з яго прыходам, не пакідаючы хаты. Са слоў Волькі можна было заключыць аб неадабрэнні Зосіных паводзін яе таварышкамі. Гэтыя апошнія папікалі яе ў кутнасці, у надмернай пакорлівасці бацькам, нават у абабленасці. Аднак справа ад гэтага не паляпшалася. Зося вачавідкі мянялася ў сваіх настроях.
Адным разам Рыгору трапілася адзін на адзін пагутарыць з Гэляй. Ён прагульваўся па жытніх палетках і знянацку стрэўся з ёю: Гэля хадзіла аглядаць пшаніцу і варочалася дамоў.
— Ты, я бачу, Рыгор, запасісся на ад’езд водырам красуючага жыта, — загаварыла яна першай.
— Так, дарога доўгая.
— І ўжо, напэўна, не гэтак хутка прыйдзецца ёю ехаць.
— Або я магу ведаць.
— Ну, ты ведаеш, што я б... так-такі і часта гэта рабіла.
— Табе так здаецца, Гэля.
— Магчыма... Яно, праўду кажучы, тут зусім невялікая мацыя. Іншая справа горад... Ты ведаеш, Рыгор, што я мару аб тым часе, калі я пакіну Сілцы...
— Так, як і Зося...
Рыгор сказаў гэта так сабе... бо адчуваў, што Гэля гаворыць даволі рашучым тонам. Наогул, Рыгор праканаўся ў пераважнасці Гэлінай цвёрдасці над цвёрдасцю Зосі. Гэля прадстаўляла з сябе зусім інакшы тып; гэта быў тып энергічнай, нягледзячы на жартаўлівасць і вясёласць, чужой мяшчанскай сантыментальнасці дзяўчыны. У яе характары адмячаліся мужчынскія рысы. І калі гэтым яна зараняла ў Рыгору пачуццё сімпатыі да сябе, то Пятрусь сваю сімпатыю да Гэлі яшчэ болей павялічваў. Рыгор некалькі разоў падмеціў Петрусю, што той «не памыляецца, маючы гэткія адносіны да Гэлі».
На гэты раз Гэля прадставілася Рыгору яшчэ ў больш выгадным відзе. Выказанае ёю жаданне пабываць у горадзе асабліва спадабалася яму.
— Я пастараюся цябе перабраць... Ды, напэўна, Пятрусь гэта зробіць хутчэй майго.
Гэля недаверліва махнула рукой.
— Вы ўсіх нас перабераце, — іранічна заўважыла яна.
— Не мы перабярэм, а вось — падобныя Берагам вас перабяруць...
— Кінь, Рыгор... Або Зося, думаеш, цалкам віноўна за гэту гісторыю?
— Хто яе вініць!
— Чаму... Ведама гэта...
— Я толькі не думаў, каб яна аказалася зусім бязвольнай... ці мо яна мне няпраўду казала, калі завярала, што будзе спрачацца бацькавым капрызам...
— Не вельмі паспрачаешся... Зразумела, кожны чалавек па сабе. На мой лад — а мо так мне здаецца — я бы знайшла ў сябе сілы не паддацца...
— І мне так здаецца. Вось чаму, па-мойму, я не сумляваюся, што твае мары аб горадзе могуць з часам стаць рэчаіснасцю...
Часта бывае так, што адзін выпадак адкрывае перад табою чалавека паўней, ніж доўгае з ім знаёмства. Так было і з Рыгорам. Гэля ў гэтай гутарцы выявіла сябе Рыгору зусім інакшай, ніж ён яе ведаў дагэтуль. І ў гэтым новым яму Гэліным я Рыгор бачыў тое, чаго не хапала ў Зосі.
Тым часам аставалася ўсяго некалькі дзён да ад’езду. Рыгоравы думкі пераносіліся ў Рыгу. Цікавасць да Сілцоў меншала, хоць ён заўсёды любіў, як найпаўней запамятаваць вобраз тых мясцін, з якімі расставаўся і з якімі не быў пэўным сустрэцца паўторна. Як здарэнні павернуць справу ў адносінах да Сілцоў, нельга было наперад угадаць. Рыгор не браўся заверыць сябе, што больш не ачуецца ў родным мястэчку, але разам з тым у яго не было ўпэўненасці ў тое, што хоць калі ды яшчэ раз яму ўдасца аглядаць яго жывапісныя мясцовасці. У кожным разе будучае мецьме свае настроі і свае адценні пачуццяў, а зараз... Рыгору хацелася выкарыстаць апошнія дні аглядам сілцоўскіх летніх ландшафтаў, любаваннем росквіту зялёнага лета. І ён не спыняў кожнадзённага наведвання хвойніку, прагулак па яго гушчарніку, асалодай яго парным пахучым паветрам. З хвойніку ён накіроўваў або ў бок жытніх палеткаў, або ў супроцьлежны бок, дзе галелі рудыя папары, стыкаючыся з гарыстымі сядзібнымі ўчасткамі сялянскіх гародаў.
Вакола Сілцоў за кожным палеткам, як вартавыя самадзяржаўнага ладу, ляжалі памешчыцкія маёнткі. Яны сціскалі сваімі агромнымі суцэльнымі прасторамі вузкія худыя ніўкі вёсак і ўпарта напіралі на Сілцы. Кожны дзень, у тым ці іншым канцы местачковых палёў адбываліся сутычкі між панскімі паслугачамі і мяшчанамі — земляробамі: там стражнік пераймаў дзяўчат з травою, там аб’ездчык напатківаў бедняка-сілцоўца з пяццю-шасцю арэшынкамі на кашэль ці з веццем на венік і складаў пратакол, там паплаўнічы лавіў выпадкам перабегшую ў лес карову і накладваў штраф за шкоду. Націск цяжкай варожай рукі п’явак-паноў адчуваўся даволі моцна. Ва ўгоне за сялянствам, у дробных да яго прыдзірках ляжала помста паноў за добрапамятлівы дзевяцьсот пяты і шосты гады. Напалоханыя ідучай расплатай за векавыя здзекі, паны ў гэтыя гады яскрава адчулі на сабе вачавідкую небяспеку. І калі самадзяржаўю ўдалося супыніць на нейкі час расхвалёванае мора рэвалюцыйнага шторму, пачулі ў сабе моц і паны. І парушаныя, перацятыя на час іх замахі на сялян аднавіліся з новаю сілаю, аснашчаныя зверствамі і здзекамі.
Рыгор чуў пра гэта амаль не кожны дзень. Разнастайныя факты роўна сведчылі за абвостранне класавых адносін між памешчыкамі і сялянствам. А падобныя катлоўскім здарэнні казалі за надыход часоў адплаты з боку сялян сваім прыгнятальнікам. Рыгор зацяжна марыў пра той момант, калі ўсе вунь тыя асяродкі панскіх умацаванняў, гнёзды эксплуататараў будуць разбураны паўстаўшымі працаўнікамі. Ён уражаў сабе, як грамады беднякоў з вёсак і з мястэчак пераможнымі калонамі накіруюць ва ўсе канцы і далучаць да супольнае ўласнасці гвалтам прыгорнутыя, аднятыя ад працоўных землі. Ён слаба памятаў 1905 год, але з яго памяці не згладзіліся прыгожыя карціны сельскіх дэманстрацый, якія канчаліся мітынгамі на дваровых дзядзінцах. Памятаў Рыгор і тыя моманты, калі цёмныя лістападаўскія ночы асвятляліся вогненнымі факеламі з панскіх двароў. Следам Сілцы наведалі паліцэйскія стражнікі. Пачаліся арышты, расправы, экзекуцыі. Але паліцэйскія ўжо былі не ў моцы знішчыць пачуцця класавай варожасці ў сялянскіх гушчах. Яны не маглі астудзіць палкай веры ў немінучасць прыходу новага рэвалюцыйнага ўздыму, які не пакіне пасля сябе каменя на камені з будыніны самадзяржаўна-панскага ладу. Зноў жа Рыгор браў за ілюстрацыю сваім прагнозам катлоўскія здарэнні.
Аднак, думаючы і мяркуючы аб наступных часах класавых боек у вёсцы, Рыгор памятаў адно і ў гэта адно, найважнейшае, верыў, — што вёска сама па сабе нічога не зробіць. Кіруючую ролю ў наступных, як і ў мінуўшых, рэвалюцыйных схватках, мецьме рабочы клас.
І ў выніку сваіх разваг ён напружана імкнуўся назад у Рыгу. Там, у рабочых кварталах, адбываецца бурны рост падгатоўкі да надыходзячых сражэнняў, там, пры свістах і вярчэнні машын гартуецца пралетарская ваяўнічасць.
...Над гэтым жытам, над зялёнай ярыною... залунаюць чырвоныя сцягі...
Кожны дзень, засуцэленым кругабегам, праносіліся перад Рыгорам бліскучыя вобразы створаных ім у думках падзей. Гэтыя падзеі набіралі выразныя формы, напаўняліся багатым зместам бадзёрых настрояў і справодзілі яго дамоў у абдыме яскравай урачыстасці.
Рыгора абудзіў рэзкі бразг металу; ён прыслухаўся — кляпалі касу. Знаёмы, прыемны напеў прыпарнае працы. Касьба? У полі пачынала красаваць жыта — Рыгор любаваўся перакатамі хваль, над якімі, як пырскі, шарым туманам паднімаўся красоўны пылок. На шырокім галу сточаных каласамі ніў бегалі палкія ўзрокі маладога рабочага. Але кляпанне касы?..
Калі Рыгор адзеўся і выйшаў на вуліцу, то пачуў, што бразг даходзіць з-пад Сёмкавай хаты. «Няўжо ён збіраецца так загадзя да касьбы?» — праказаў сабе Рыгор і накіраваўся да таварыша.
Праўда. Седзячы на акораным круглячку, Сёмка рытмічна ківаў рукою, выпускаючы бразглівыя стукі. Паўкруглая спіна свяціла на сонцы белаю кужальнаю сарочкаю. Галава згіналася над парогам, дзе была ўбітаю бабка. На дзеравяным гваздзе ў сцяне вісела доўгае белае кассё.
— Гатовішся да касьбы? — над Сёмкавым вухам праказаў Рыгор.
Сёмка кінуў стукаць і азірнуўся.
— Трэба, таварыш!
— Скора касіць?
— Ды ўжо ж...
Абое прыселі на парозе.
— Не баўся, сынок, — даняслося з хаты.
Следам выйшла Сёмкава маці.
— Дзень добры, суседзе. Вучышся косы кляпаць? Забыўся ў горадзе.
— Забыўся, хоць молатам б’ю не горай ад Сёмкі.
— Так, бач, молатам... А думала, можа пяром, часамі?
— Ёсць тыя, што і пяром, а мы молатам.
— Ды ўжо ж, радзіліся для працы: каму пры зямлі з сахою, каму з молатам пры кавадле. А каму — гатовае.
— Выб’ем з рук, няпраўда...
— Не баўся, сынок, — тым жа тонам, што і першы раз, праказала Сёмкава маці і схавалася за дзвярыма.
— Трэба паехаць пазябліць ганкі-другія ды ўкасіць разам з тым бярэмейка травы... Ну, што ж, збіраешся, Рыгор?
— Пара. Даволі гуляць — молат з напільнікам чакаюць.
— Або не пачакаюць яшчэ які тыдзень?
— Не магу без працы. Нябось сам і хвіліны не перадасі на гульню...
— Наша справа няроўня вашай... Так давай праедамся ў палетак.
— Чаго?
— Сустрэнем Зосю.
— Дзе?
— У Лужках. Нядаўна паехала, таксама зябліць...
— Можа б пазней?
— Маці гоніць...
— Зараз не магу... Прызнацца, яшчэ не снедаў нават. Пасля.
— Прыходзь — табе ж аднака прагульвацца, ці ў хвойнік, ці ў Лужкі.
— А што думаеш...
— Сапраўды.
— Перайду да хаты.
Рыгор павярнуўся і выйшаў з двара. За ім панесліся адноўленыя ўдары малатка. Але ён не дайшоў да свайго двара, як бразг сціх. На вуліцы заўважна паспакайнела.
У дварэ ўвіхалася з вязкай дроў маці.
— Вы зноў з дрывамі?
Маці азірнулася. Запацелы твар выказваў балючую ўтому. На хударлявых скронях чарнелі сляды слёзных рагаў. Асавелыя вочы тупа глядзелі на Рыгора.
— Трэба, сынку. Каня не маю, на чым прывезці. А вазок дроў каштуе пяць рублёў.
— Ну, насіць жа на плячах болей вярсты...
— Гм, цудны які? Усё жыццё носім. А хто ж мне прынясе. Вольны час — трэба выкарыстаць, а пачнуцца заработкі — шкада... Ты ж мо яшчэ нашча зусім?
— А яшчэ-такі і не еў...
— Надзіва мне...
Стэпа, як стаяла, так кінула ашматкі патрапанай аборкі і жмах вышмуляных ануч з пляча і панеслася ў хату.
Сухія ломкія ламачыны паваленым плотам ляжалі на камяністым грудку каля парога.
Рыгор памкнуўся даць ім лад, але пачуў з хаты:
— Не чапай, сынок, я сама ўладую. Ідзі пасілкуйся. Гэта не твая справа... Гуляй, бо зараз...
Яна недасказала, і, калі Рыгор увайшоў у хату, то ўгледзеў, што маці выцірала слёзы.
— Ты мо гаварыў з Сёмкам наконт падводы?
— Згаваруся яшчэ, маці... Ды што гаварыць загадзя — паедзе, вядома.
Стэпа злажыла на грудзях рукі і доўга стаяла на адным месцы, пільна гледзячы на сына.
— Падумаю, сынок, — паківала яна галавою, — і, здаецца, што б то было, каб ды ты астаўся дома. Якое было бы шчасце мне... Але, ведаю, што гэтага нельга зрабіць. Суджана, каб мы дажывалі па адным...
— Нічога, маці, сустрэнемся. Гара з гарою не сходзіцца, а чалавек з чалавекам заўсёды.
Ён паглядзеў на гадзіннік, які паказваў першую гадзіну пасля палудня.
«Лужкі-ы? Так, болей двух вёрст».
Яго думкі вярцеліся каля Зосі. Сёння найлепшы выпадак угледзецца з ёю на ад’ездзе.
— Ты будзеш дома, Рыгор?
— Чаму?
— Я думаю яшчэ раз прайсці за дрывамі.
— Кіньце, маці, што вы сабе ўзялі ў голаў.
— Няўжо ж у хаце сядзець! Усе людзі працуюць, як мурашкі бегаюць, стараюцца, а мне сядзець — не, сынок, брыдка... Калі яшчэ магу сяк-так, то трэба цягнуць, а сцісне — тады... Ты пачытай, я доўга не забаўлюся...
— Я маю справу...
Яны разам выйшлі з хаты і адночас разышліся ў два канцы вуліцы.
Каб, падняўшыся на ўзвышша, за якім пачынаўся хвойнік, Стэпа азірнулася направа, у бок Сівулінскае дарогі, яна б угледзела, як Рыгор мернаю ступою адмяраў мяжою роўныя крокі напрамкам да Лужкоў. Яму ў палетку сустракаліся рэдкія адзінкі сілцоўцаў, або аглядаўшых свае палоскі, падбіраючы каменні, або спяшыўшых у пасеку... Над зялёнаю рунню насіліся вясёлыя жаўранкі, клубкамі падаючы зверху ўніз. Праляталі вароны ў бок лесу ды ў шызай вышыні луналі буслы. Наперадзе тырчаў лысы курган, за якім пачынаўся папар. Там, дзесьці, насупраць вунь тае дзічкі-грушкі, павінна быць Зося.
Налева ад Рыгора цягнулася паласа Прыдатных. Густы, ядраны ячмень выдзяляў яе з памежных вузенькіх ніў, засееных свірэпістым аўсом. Гэтая ж паласа прадаўжалася і ў папарным палетку, але наварочвала яшчэ болей улева.
Ужо ад кургана Рыгораў узрок дасягаў таго месца, дзе за сівым канём мігалася белая хусцінка. Наводдалёк, управа, бачыўся другі араты, але Зося была бліжэй.
Яна вярталася назад, ідучы настрэчу Рыгору, калі Гнедка натапырыў вушы і чмыхнуў, угледзеўшы зблізку сябе незнаёмага чалавека. Зося хвасянула каня бярозавым дубчыкам, не пацікавіўшыся з прычыны яго настарожлівасці.
Але Рыгор не хацеў паказацца Зосі знянацку. Ён аддалёк кінуў у дрэўца камень, ажно гулка зашапацелі спакойлівыя лісці, адцягнуўшы на сябе ўвагу аратага.
Ад грушкі Зосіны вочы перанесліся на Рыгора: знянацкасць не абмінула яе. Зося ажно збянтэжылася, угледзеўшы яго перад сабою.
«Якім цудам і чаго ён?» — прамігнула вострая думка ў Зосінай галаве, але не было часу для роздуму: Рыгор махаў ёй шапкаю, аддаючы ветлае вітанне.
— Адкуль ты ўзяўся?
Плуг выкаўзнуў з рук і пахіленым убок зрабіў доўгі агрэх. Гняды спыніўся.
— Чаго ты сюды?
— Я праходжваўся яравым палеткам, пасля...
— Не хлусі, Рыгор, табе хтосьці сказаў, што я сёння ў Лужках.
Зося пытальна глядзела Рыгору ў вочы. Рыгор гатовіўся прызнацца.
— Іначай табе не ўспала б у думкі.
— Ты думаеш?
Ён узяў яе за поўную патрэсканую руку і пачуў, што ў ёй заложана сталёвая моц аратага.
— Чакай, Рыгор, я адвяду на паплавіну каня і прыпну яго на момант.
— Давай я правяду баразну.
Зося ўсцешліва засмяялася.
— Папрабуй!
Гняды павярнуў да іх настарожлівыя ўзрокі, паставіў вушы і ўгледзеў, як Зося падвяла Рыгора да плуга, прачытала кароценькую інструкцыю і гукнула:
— Нно-а, Гняды.
Пруткія Рыгоравы рукі здрыгануліся ад штуршка, але ён не выпусціў лемяша з зямлі, а роўнаю струною накіраваў побач суседняе баразны. Размякчаны суглей бярэстаю вывіваўся з-пад плуга, бліскаючы глянцам на адрэзаным месцы. З свежае разоры нясло тленам зямлі і пахла сокамі закалупленай цаліны.
Прайшоўшы з паўганоў, яны бачылі, як дападкія вароны старанна рэвізавалі праложаную баразну.
— Утаміўся? — паіранізавала Зося.
— Сумею прайсці і назад.
Але з паваротам Гнедага Рыгор не ўправіўся, і Зося сама зрабіла гэту аперацыю.
Рыгор цешыўся, гледзячы на спрыт і паваротлівасць дзяўчыны, з якімі яна ўвіхалася на яго вачах. Плуг лёгка падаваўся Зосінаму кіраўніцтву, і на яе твары блыскала ўхмылка, пакуль Рыгор не пераняў плуга з яе рук.
— Тут цвярдзей, — паскардзіўся ён.
— Не ў гэтым справа.
Зося заўважыла, што Рыгор пачырванеў, і яго белае, чыстае ад загару ліцо абвільжылася тонкім наслоем поту.
— А ты думаеш, я ўтаміўся?
— Крыху падобна да гэтага.
Рыгор, аднак, не здаўся, пакуль не параўняўся з месцам, з якога пачаў баразну.
— На-а!
Зося выпрагла Гнедага з плуга і прыпяла на паплавінцы.
— Падыдзі. Дык табе ніхто не паведаміў, а ты сам мяне знайшоў? — праверыла яна паўторна.
— Або не ўсё роўна?..
Праз хвіліну яны ляжалі на разасланай дзярузе пры возе.
— Ты не чакала?
— Прызнаюся, што не.
— Паперашкодзіў працаваць?
— Хопіць часу.
Яе рука лягла на Рыгоравых плячах. Ён чуў яе ўзмоцненае дыханне і пачашчаны пульс.
— Але ж ты зарабілася сёння... Бацькі...
— Не ўспамінай. Ці толькі сёння...
— Калі ж ты даарэш?.. Ты памятаеш хвойнік?
— Рыгор... я ведаю, што ты глядзіш на мяне іначай ад ранейшага. Я заслужыла: імкнуся ды не выстарчае сілы. Нутром я твая, ну нада мною бацькава воля, скавала мяне... Усё ж, дарагі мой...
Наступны момант аддаўся сузіранню нез’яснёнага хараства запаленай іх выабражэннем прыроды, бяздоннаму шчасцю неперажываных хвілін, апойнасці заварожванага пачуцця...
Разгойданае цюканне сэрца, ненасытная прага салодкага эфірнага паветра, подыхі лёгкага ветрыку...
І прарэзлівы, нахабны, дзікі покат рогату:
— Ххі-ыхха! А-а-а-ххэ-эк!
Узнятыя ад нізу і пахіленыя налева ўзрокі праводзілі па сцежцы траскацеўшыя драбіны вазніцы. Белая дробная каняка рыссю мчалася між шэрага фону папарнага палетку. Водгукі сухога лёскату калёс працягалі інтанацыю людскога смеху.
— Хто б то быў?
— Ды не ўсё роўна, хто!
— Ён бачыў? Ой, бачыў, бачыў!..
Зося хапілася рукамі за голаў і заплюшчыла вочы.
— Няўжо-а ты, Зося-а-а, нагэтулькі маладушна?
— Маўчы-і...
Яна адышлася ад яго і нейкі час задуменна глядзела ў густую карону грушы.
Рыгор зрабіў некалькі крокаў ад яе.
— Чакай, вярніся. Праедзем са мною да выгану?
Зося ўвішна хапілася запрагаць каня.
Хутка Гнеды стаяў у аглоблях, пад жоўтаю кантоваю дугою.
— Садзіся...
Конь павярнуў насустрач асядаўшаму за лес чырвонаму агромнаму сонцу. Па свежай раллі цягнуліся доўгія, вычварныя цені.
— Ты скора ад нас едзеш? — справілася Зося.
— Скора.
— Так. Калі мы сустрэнемся, Рыгор, яшчэ раз? І пры якіх умовах?
— Будучае пакажа.
— Ну, я цябе не...
— Ты думаеш?
Зося замаўчала, але ў яе вачах Рыгор прачытаў цвёрдае запэўненне сказаным словам.
На зямлю спускаўся адвячорак.... Чыстае лазурковае неба разгорнутым парасонам абнімала шырокія прасторы. Зямля дыхала маладымі, жыццетворчымі сокамі. Лёгкім парам цягнуліся ўгару яе вясновыя ўздыхі.
Над Сілцамі насіўся прыглушаны шум.
Каля выгану Рыгор злез з воза, развітаўся з Зосяю і ўверанай хадою накіраваў у мястэчка.
Падыходзячы к свайму двару, ён спаткаў Іцку Хрома.
— Нарэшце!.. Маці затужылася.
— Але ты з якое прычыны ад мяне? Нешта ў лесе здохла.
— Няхай бы здыхала, толькі не тое, на вошта ты намякаеш. У нас і ў мястэчку звяр’я хапае.
— Ты праў, Іцка.
— Я кажу пра нашых гаспадароў...
— ?
Яны вярнуліся ў хату.
Стэпа дбайліва ўвіхалася ў мыцельніку. Каб Рыгор пацікавіўся, то бачыў бы, як маці гатавалася да яго ад’езду. Яна старанна пакавала купленыя сыр і каўбасу, абвязваючы іх у белыя завільжаныя анучкі. На лаўцы каля прыпеку ляжала акуратна згорнутая, чыста памытая і пакачаная бялізна. З-пад полу выглядаў адкрыты чамадан, на дне якога ляжалі першыя рэчы. Ацягнуты сумам мацерын твар сведчыў пра жалобу, якую моцна перажывала старая. Яна не абмінула, каб не выказаць Іцку сваіх расхваляваных думак і горкіх скаргаў пра адзіночнае жыццё. Іцка разуважаў Стэпу, як мог, і таму яна радчэй і цішэй уздыхала. Але старой цяжка было стрымаць напіраўшую горнасць.
— Будзем вячэраць?
— Не мяшае.
Стэпа ўвішна падала Рыгору ўсё, што магла згатаваць. Рыгор еў і слухаў Іцку, які падрабязна расказаў яму пра развіццё канфлікту ў гарбарскай прамысловасці Сілцоў. З часу сходу ў яго на кватэры адбылося шмат змен у развіцці перагавораў паміж рабочымі і гаспадарамі. Адзнакі ўступчывасці з боку гаспадароў, пра якія можна было казаць раней, зараз абярнуліся ў вострую апазіцыю заяўленым патрабаванням з боку рабочых. Мякчэй стаяла справа толькі ў адной майстэрні, але стварылася небяспека, што і яе гаспадар паддасца агульнаму прадпрыемскаму настрою. Гаспадарская непрымірымасць сустрэла ў рабочых падвойную рашучасць да забастоўкі. Многія адзнакі сведчаць за магчымую перамогу рабочых. Зробленыя заказы на вялікі нарад выцяжак не церпяць адкладу. Гэта штурхае гаспадароў на паскоранае вырашэнне канфлікту, але забастоўка немінуча. І Іцка прыйшоў угаварыцца з Рыгорам, каб ён прыняў удзел у сходзе рабочых.
— А на калі намечаны сход?
— Праз дзён тры... Я ўжо ведаю, што ты не магчымеш прыняць удзелу — маці казала.
— Шкада, ведаеш, а хацелася б.
— Нічога не зробіш.
— Пажадаю вам паспяховай перамогі.
— Думаем не паддацца. Настрой гарбароў баявы. Хлопцы ўжо праводзяць другую забастоўку.
— Наогул, гарбары перадавы атрад.
— Чаму, Сілцы, трэба аддаць справядлівасць, не спяць. Пра Катлы, зразумела, чуў?
— Падобнае днямі адбылося і ў Асінаўшчыне.
— Што ты кажаш?
— Перадаюць.
Іцка прайшоўся па хаце і перавёў гутарку на іншую тэму.
— Як бы ты думаў, Рыгор, наконт таго, каб мне паспрабаваць пераехаць у горад?
— Адабраю думку.
— Сапраўды, цягне. Калі б можна было з Рыгі паведаміць.
— Пастараюся...
— Ты ведаеш, мястэчка засосвае. Не адчуваецца пралетарскага асяроддзя. Здаецца, каб гэта ў фабрыку з тысячу рабочых... Армія...
Іцка завісліва паглядзеў на Рыгора і абярнуўся да Стэпы:
— Гатовіце сыну ў дарогу?
Кабета раптам адвярнулася на хату і глыбока, зацяжна ўздыхнула:
— Доля, сынок, ужо такая. Людскія дзеці пры бацьках, а гэта...
— Не тужы, маці... — суцешыў Рыгор.
Выходзячы з хаты, Іцка падмацаваў яго ўцеху заспакойваючым сказам да Стэпы:
— Ён бліжэй з вамі нааддалёк, ніж тыя, хто з іншымі зблізку...
Рыгор правёў Іцку да вуліцы і вярнуўся.
Стэпа стрэла яго на парозе наступнымі словамі:
— Хоць пасядзі на расстанні з мацерай. Бо калі мы ўжо ўгледзімся — хто можа сказаць...
Яна разгорнілася і заплакала.
— Дай мне наглядзецца на цябе... Два ж даўжэрных гады не бачыліся, а гэта колькі дзён, як квадранец. То мяне няма ў хаце, то ты ідзеш гуляць і толькі на ляту, выпадкам прамігнеш... А тут — во — заўтра ўжо і зусім пакідаеш. Як і не наведваў, мэрам бы і не быў... Вясёлкаю, бляскам, іскраю....
Апушчаная ў паднятыя плечукі галава сіратліва нахілялася ўправа. На плоскіх, выгнутых грудзях складзеныя накрыж рукі супакойвалі раз’юшанае сэрца. Пад заўпалымі вачмі выдзяляліся смуглыя, зеленцаватыя дугі і па ссохлых губах бегалі нервовыя дрыжыкі.
— Паглядзі, сынок, гэта я нарыхтавала табе ў дарогу.
Абое падышлі да мыцельнікава акна і прарэвізавалі ўзрокамі невялічкі запас правізіі, што Стэпа прыгатавала Рыгору.
— Хоць на дарогу ды ў першыя дні па прыездзе.
— Не трэба было, маці, дармо растрачвацца. Хавалі б лішнюю капейку, а я...
Дзве хударлявыя рукі растапырыліся выпрастанымі далонямі перад Рыгоравым тварам. І палкія любоўю ўзрокі ўстраміліся ў яго спачувальны твар.
— Што магла — прыдбала, а большага не прасі.
— Кіньце выбачацца. Ласне я нічога не ведаю?
— Ну, як жа такі, без нічога адпусціць. Такі-та ж я маці, і так шчасліва была стрэцца з табою і... што ты кажаш, Рыгорка. Адна ноч і паміж намі зноў...
Замурзаны хвартух падняўся да заслежаных воч.
Рыгор выняў з-пад полу чамадан і палажыў у яго некалькі дробных пакункаў і пару кніжак.
— Хочацца гаварыць, а язык прыліпае. Горнасць сціскае грудзі. Хоць ужо пішы мне, сынок; а то я буду маўкліва паглядаць на твой гасцінец і сіратліва плакаць... Пішы, пішы! Каб я доўгімі гадзінамі не дарма ўглядалася ў вокны, чакаючы ўгледзець паштальёна. Каб ён не абмінаў хаты. Я калі слухаю твой ліст, та мне здаецца, што ты стаіш перада мною і бачу цябе, як зараз. А хай месяц не атрымоўваю твае весткі — нібы, як сопуха, і свет не мілы, ні каліва, Рыгорка, не мілы. Сэрца ные-ные, як бы хто яго чэмерам змачыў. Туга, туга, о цяжкая, кандальная туга... Ляжыш і дратуешся, ідзеш — нічога не міла. Сёмку, Петрусю, Іцку, дзяўчатам — не даю праходу: а мо той што ведае, а мо гэты чуў, а мо... І бачыш, як іншыя задаволена смяюцца, жартуюць, заўсёды на вачах — думаеш: а Рыгор дзе? А што з Рыгорам? Пішы...
— Кінь, маці, жалобіцца.
Ён умільна паглядзеў на Стэпу.
— Або я ўміраю? Або навекі расстаюся? Кожны раз я магу кінуць завод і прыехаць. Ніхто мяне не прывяжа да месца... Не ў адну Рыгу дарогі сходзяцца... Будзе цесна ў Рызе — ёсць Пецярбург, Масква ёсць... Буду пісаць і буду памагаць. А вы тут не звераджайце сябе праз меру. Колькі аднаму чалавеку трэба? Запасіць — навошта...
— Ну, а скажы ж, Рыгорку, ці намеран ты хоць праз год наведаць мяне?
— Буду намагацца. Але год — гэта многа часу. Ой, як многа! Магчыма, што я і вас страчацьму ў сябе, усё магчыма — год. А бывае і раней года...
Стэпа няўпэўнена, з лёгкім недаверам паківала галавою. Потым падышла да чамадана і праверыла паложанае ў яго.
— Заўтра булку спяку — пакінь мясцінку.
Яна прычыніла чамадан і заікнулася, каб пра нешта дапомніць Рыгору, як стукнулі дзверы.
Абое абярнуліся да мыцельніку і настаражыліся.
— Позна, скажаце?
То быў Сёмка.
— Добры вечар! Лажыцеся спаць?
— Не па-твоему.
— Ды ўжо відаць, відаць...
Ён акінуў узрокам хату і, заўважыўшы чамадан пры печы, праказаў:
— Рыхтуешся?
— Каб што лепшае, Сёмачка, рыхтуецца, — адказала за Рыгора маці. — Ці даўно мы яго страчалі, а гэта, во, зноў у дарогу. Як табе падабаецца, га?
— Трэба!
— Нікому так, як яму. Табе не трэба, Петрусю не трэба, а Рыгору...
— Няўжо-такі вы не ўтамуецеся, маці? — сухаватым голасам пераняў Рыгор.
Сёмка змякчыў яго.
— Але, паверце, што не ён мне завідуе, а я яму... Паверце...
— Ды ўжо ж, — няўверана адказала Стэпа.
— Каб гэта ды разам з ім — чаго б больш я хацеў... Сілцы, думаеце, мацыя?..
— Не ў Сілцах справа, суседзе.
— Так, маці ёсць, зразумела, і адна к таму... А думаеце, падобнага не бывае?..
Сёмка звярнуўся да Рыгора:
— Значыць а трэцяй?
— Лепей своечасова...
— Зразумела... Добра... Раніцаю праедуся на гуменні і...
— Чакай. Я папрашу зайсці да нас.
— Але, сынок, — дадала Стэпа.
— Будам бачыць... Бывайце...
Ён порстка выбег з хаты. Не паспела Стэпа засунуць дзверы, як Сёмкаў свіст пачуўся з-пад яго хаты.
У лямпе выгарвала газа.
— Бачыш?
— Лажэмся ўжо...
Стэпа справіла Рыгору пасцель і патушыла лямпу.
За маленькім сталом сядзела адзін пры другім чацвёра мужчын і двое жанок. То былі Рыгоравы таварышы, Сёмка і Пятрусь да Сёмкаў бацька — Хведар. З жанчын былі — Хведарыха і маці Рыгора. Яны сышліся правесці Рыгора, і Стэпа не абмінула, каб іх пачаставаць.
— Гэта, можа, вяселле, можа... можа, першая і апошняя бясёда з-за Рыгора, мае суседзі дарагія... — спавядалася Стэпа.
— Кінь! Кінь, суседка. Вось я ўжо гэтага не люблю... — разважаў Хведар. — Або твой сын навекі з табой расстаецца? Або ён адзін такі ў свеце? Хто ручыць, што мы заўтра вось гэтых малайцоў не будзем праводзіць?
Хведар накіраваў два пальцы на Петруся і Сёмку.
— Не журыся, Стэпа, дарма. Чым дрэнна, што Рыгор звязаўся з горадам? Ты пацешся ім, якавы ён у цябе. Людзям на завіду. Ты б хацела, каб хлопец, як чарвяк, у зямлі калупаўся? Або за балагола цягаўся? Цудная! Найшоў талент — няхай трымаецца... Добра... Каб у мяне не інакшае палажэнне — хто б Сёмку пры куце трымаў? Бяда, што я нядушлы ды нейкі шматок зямлі прыліпла да ног, а то б... Ды мала яшчэ што выйдзе з часам. Бывае так, што кінам-рынам зямлю і... Або вось, Пятрусь, думаеш, не жыве думкамі ў горадзе? Не прападзе — э, таксама. Затое многа выйграе, ніж будзе тут па падзёншчыне цягацца... Трэба цешыцца з сына, а не плакаць па ім.
Хведарыха дапаўняла мужа:
— Але, але... Стэпачка, я ж дык не здзіўлюся з Рыгора. Бярэ завісць, паглядзеўшы. Чысты, акуратны, белы, як пісар які. Паглядзі на яго і параўнай з нашым або з Петрусём... Куды-і — там. Мне смешна, калі гэты дзедзічы пачынаюць хваліць Берагоў. Каб на вас, думаю, прогліца, дурні вы, дурні, каналупы вы, куды вам раўняцца да...
Хлопцы не пярэчылі старым, час ад часу перакідаючыся між сабою адрыўнымі сказамі.
— Табато і то, што вы ў нас адны і ёсць прыяцелі. Ці за дарадай звярнуцца, ці папрасіць чаго — толькі да Пэўных... Рыгору ліст напісаць — Сёмка, прачытаць — ён жа... Каб не вы — хоць скрозь землю — вядома адна, як цвік, аднюшанька. Вось таму і баліць сэрца і рэжа ўнутры, што адна... Усякая погань цябе чапае бяскарна... Ідзе вуліцаю — лае, сустракае з дрыўмі — адбірае. Вядома ж, думаю... А пры Рыгору — зусім іншае.
— Не зачэпіць удвойчы, будзь пэўная...
Хведар грозна патрос кулаком над сталом.
— Кінь, — сутрымала яго жонка.
Хлопцы пахвалілі Сёмкавага бацьку за храбрасць.
Стэпа набралася бадзёршага настрою, і на яе твары заблішчалі просветы надзей і ўверанасці. Яна жывей зарухала пры стале, змяніла тон у голасе і на разважлівую гутарку Хведара адказвала крохкімі ўхмылкамі.
Але ўсё гэта зноў прапала, калі Рыгор паглядзеў на гадзіннік і папрасіў Сёмку:
— Можа б, пара было рыхтавацца?
— Якая гадзіна?
— Другая на сходзе...
— У мяне воз напагатове, але...
Сёмка пакінуў застолле і выйшаў з хаты. Усе, хто астаўся, бачылі, як Стэпа ўверанымі вачмі праводзіла яго, ажно пакуль ён не схаваўся ў сваім дварэ.
Пасля яна праверыла сынаў чамадан, яшчэ штосьці ўпакавала ў яго і, упрошваючы Пэўных закусіць, чым ёсць, раз-поразу паглядала ў вокны. Кожная хвіліна ўлічвалася Стэпаю ў актыў супакою, але разам з тым забаўленасць Сёмкі расцягала Стэпіну напружанасць у чаканні.
І калі пачуўся першы стук калёс толькі кранутага воза, як яна змянілася ў твары і праследжана паглядзела на Рыгора.
Рыгор вылазіў з-за стала; на яго паваротах і ў яго ваччу выразна адмячалася развітальная спагада.
Ён абягаў узрокамі кожную хатнюю рэч, вешалку і траму, печ і кручкі ў сценках, выпуклае бервяно ў тыльнай сцяне і закураны комін, пахілены чатырохкутнік дзвярэй і сточанае шашалем абшаляванне вокан. Усё, здавалася, слала яму развітанне, канчаючыся ў пераплёце хатняй мазаічнасці.
Але ў асяродку стаяў чамадан, і Рыгор накіраваў проста.
Хутка шчаўкнулі замочкі, і ён стаў дзяржаннем угору.
Хведар працягнуў Рыгору руку, а другою абняў яго праз плячо.
Яны пацалаваліся, і Стэпа адазвалася на гэта галосным усхліпам.
— Годзе-э, маці! — разважыў яе Рыгор, і яго голас паглынуў стук дзвярэй, упусціўшых Сёмку за чамаданам.
Сёмкава маці сваімі развагамі Стэпы скрала выхад Сёмкі.
Аднак выхаду Рыгора з хаты нельга было ўнікнуць ад Стэпінага разжалобленага плачу.
На вуліцы Рыгор азірнуўся ў бок Загор’я і ўбачыў, як перад ім заматалася некалькі рук. Ён углядаўся, ды зацягнутыя жалем вочы не маглі распазнаць нікога.
Між тым махаўшыя рукамі Гэля і Волька паспелі нагнаць яго пры павароце на Сівулінскую дарогу.
Абедзве таварышкі пажадалі Рыгору шчаслівае дарогі і неадхільна сачылі, пакуль падвода з праважатымі не схавалася за заломам.
Гэля і зараз не забыла выказаць пажаданне ўбачыцца ў горадзе...
І як той раз атрымала ад Рыгора цвёрдае адабрэнне.
За мястэчкам, на Крыжавых дарогах, Сёмка спыніўся.
Рыгор аглянуўся на Сілцы і радасна ўхмыльнуўся: яны праводзілі яго зеленню сваіх садоў і водсветамі цёплага сонца ў вокнах хат, бесклапотнымі дзецкімі выгукамі і баявым нарастаннем гарбарскае забастоўкі.
З-пад хвойніку дзьмуў лёгкі ветрык, пасылаючы ўдагон водырны пах красуючага жыта і пахкае хваёвае смалы.
Рыгор апісаў у паветры шырокае паўдужжа і расцалаваўся перш з мацерай, пасля з Петрусём.
— Варочайся, маці, дахаты і чакай першага ліста. Дзякую шчыра за гасцінцы... А цябе, Пятрусь, чакаю ў госці да сябе... Бывай!
Рыгор узлез на воз і падаў Сёмку знак паганяць каня.
Затарашчалі калёсы. Завіўся густы слупок пылу і як хвіранкаю засланіў ад Стэпы падводу.
Рыгор чуў горнасныя сказы, але не мог разабраць іх сэнсу, хвалюючыся ўкладзенай у іх палкай мацерынай любоўю.
Запаўдзённае сонца смяялася золатам свайго прамення, а ў распараным паветры віўся рэзвы жаваранак, пасылаючы развітанне...
З недалёкага лесу беглі настрэчу кудравыя дубкі.
Аўторкам, у дзень Рыгоравага ад’езду, Зося прачнулася крыху пазней, чым прачыналася заўсёды.
Прачнуўшыся, яна чулася стомленай, разбітай, нявыспанай: нейкі цяжар душыў голаў, мярцвіў цела, кідаў на сударгі. У яе галаве блуталіся адрыўныя разнастайныя думкі. Ніяк нельга было ўлежаць; але, разам з гэтым, Зосі не хацелася і ўставаць з пасцелі — як бы хтосьці прыкаваў яе да ложка...
У гэткім стане Зося праляжала каля дзвёх гадзін.
Тым часам у сенцах павіднела: праз закратаванае акенца ўлілася вузкая палоска сонечных праменняў, якія блішчастаю залацістаю стужкаю працягнуліся ад сцяны ажно да ложка, апаўшы дробнымі лёгкімі іскаркамі на Зосін твар. Праз сітца праменняў мігаліся шустрыя мошкі, зрэдку калыхаліся камары і раз-поразу перарэзвалі яго суцэльнасць чорнымі ніткамі мухі. У сенцах было ціха-ціха. Гэта Зосю асвяжыла, прыдало бадзёрасці і жывасці, знайшлася ахвота падняцца, сысці з ложка і брацца за якую-небудзь працу... Але за якую працу? Зося задумалася, памаўчала з хвіліну і здаволена ўсміхнулася. Зусім не да будзённых інтарэсаў было ёй у гэту хвіліну.
Перад ёю занасіліся ружовыя надзеі, жаданні; паўсталі цікавыя ўражанні. Злітным, суцэльным шэрагам выраслі перад Зосяю жывыя адбіткі яе спаткання з Рыгорам. — Хвойнік, кусты, вавёрка, пацалункі... і словы, словы к Рыгору... (Лёгкі ўздрыг і непрыемнае пачуццё на хвіліну кранулі Зосіна сэрца... Але ў яе знайшлося сілы заглушыць усякія адзнакі сумавання, і яна вярнулася да светлых успамінаў). І перад ёю раптам усталі Лужкі, зялёная паплавінка, папар навакола, курган... Вось набліжаецца Рыгор, яна супыняе ворыва, чакае... Рыгор падыходзіць... яна хінецца да Рыгора, закіпае бурліваю прагаю неабмежнае ласкі, зліваецца з ім у адно суцэльнае... Вось, як цяпер, чуе яго цёплае дыханне, ловіць паспешны бой сэрца і... тане ў хвалях кіпучага шчасця...
Зося заплюшчыла вочы, замерла ў спакоі, каб паўней уваскрасіць нядаўнія часіны кахання, як раптам у яе вушы ўрываецца востры, калючы смех: «Хі-хі-хі! Хе-хе-ха-ха!» — паднімае яе з падушкі, неміласэрна трасе яе постаццю.
Зося ўстала на калені, хапілася рукамі за голаў, сціснула зубы і ўся ўскіпела ад невыказнай злосці. Стук дзвярэй вярнуў яе к рэчаіснасці: яна адвярнулася к дзвярам, паглядзела, — то ўвайшла Тэкля.
— А, ты ўжо ўстала, Зося? — запытала дзяўчынка, нібы ўнесеная ў сенцы святлом яскрава ранняга сонца. — А я ўжо іду будзіць цябе. Мама ў гародзе рве зелле ...
— Зачыняй дзверы, я ўстану, — адказала Зося.
Тэкля ўзялася за клямку і ціха павяла з сабою дзверы, любуючыся тым, як яны заграбалі за сабою ўпушчанае пры адчыненні святло, вымятаючы яго зноў на двор.
— Як адзенешся — пазаві нас, — сказала Тэкля, бразнуўшы дзвярыма.
У сенцах зноў стала цёмна. Зося саскочыла з ложка і выбегла на палойку прамення, якое ўлівалася праз аконца. Выбегла і стала, як статуя, выпрастаўшыся і ўстраміўшы ў аконца вочы. Пастаяла, паглядзела. Пасля адняла ўзрок і правяла ім па сваёй постаці. Пацешылася белізною рук, зірнула на грудзі, здаволена ўсміхнулася і хутка ўбегла ў хату.
Святло абдало Зосю і на момант асляпіла яе. Зося спынілася ў парозе, пастаяла крыху, пасля працёрла вочы і аглядзела хату. У хаце было ціха, чыста і прыемна. Усё было ўладавана на сваім месцы. Зосі кінулася ў вочы, што на кручку, які тырчаў у тыльнай сцяне, нічога не вісіць — гэта значыла, што бацькі няма ўдому. Яна падышла да мыцельнікавага акна, паглядзела направа ў канец двара, к паветцы — там воза не было: значыць, бацька паехаў на поле. Чаго і што — Зосі не цікавіла, абы яго не было ўдому, і некаму будзе раздражняць яе.
Як нібыта тая, спакойна і важна прайшлася яна некалькі разоў па хаце, пасля падышла к вулічнаму акну і паглядзела. Праз хат дзве ўгледзела Вольку, якая спяшыла кудысьці з мяшком на плячы. «Ці не па мяне ўжо яна ідзе? — падумала Зося ўголас. — Бадай, у траву сабралася. Якая руплівая гаспадыня!»
Не заўважыўшы Зосі, Волька прайшла ў двор і паглядзела ў акно.
— Заходзь, заходзь, не ўзірайся. Я дома, — пазвала Зося.
— А я думала, што цябе нямашака ў хаце, — адказала знадворку Волька.
— А дзе ж я буду?
— Мала дзе! Як быццам яна ўвесь час з хаты не вылазіць!
— Усё ж не гэтак, як ты. Ты вельмі ўжо зарупілася.
— Трэба, бачыш, нічога не парадзіш.
Волька ўсміхнулася.
— Дык яно так, але... усё ж, галубка, зайдзі ў хату.
Волька адышла ад акна і накіравалася да дзвярэй.
Зося падбегла к люстэрку і паглядзелася: на ёй усё было акуратна. Заплеценая каса спускалася ўздоўж плеч; пасамкі валос брыжастаю тасьмою аціналі яе белы, крыху стомлены твар; але наспех адзетая спадніца і кашулька сведчылі аб лёгкай на гэты раз нядбаласці Зосі. У агульных рысах яе фігуры, стройнай і цікавай, вызначалася свежая малажавасць і рэзвая лёгкасць, якія рабілі яе зусім непадобнай да стараннага аратага і жняца.
— Што ты ўглядаешся так пільна? Харошая ўжо, харошая, — пажартавала Волька, увайшоўшы ў хату.
Зося здаволена ўсміхнулася і адказала:
— Ведаеш, ужо з гадзіну, як устала, а неяк усё не было як і на сябе паглядзець.
— А бачыш, я дык паспела ўжо мяшок травы прынесці ды вось зноў сабралася ісці.
— Я ж кажу, ты ўжо завельмі рупная гаспадыня.
— Трэба, цудная ты! Вунь маці нешта залягла з учарашняга вечара, дык хто ж зробіць за яе?
Волька падышла к люстэрку і пацікавілася на сябе.
— Зосечка, што ж ты не кажаш? Я ж проста, як страшыдла якое! І ты ж падумай, у гэткім вось выглядзе, як цяпер... сустрэлася раніцой з Сёмкам... Х-ха-а-ха!
— З Сёмкам?! Няўжо? Каб цябе цяміла, як ты паспела! Ну, і спрыт жа ў цябе.
Зося ўголас засмяялася.
— Ты вось толькі і напраўду не падумай, што я знарок з ім наладжвала спатканне... Зусім нават не хацела гэтага. Нясу так, ведаеш, траву вулачкаю, а ён якраз тыц са сценкі: «Чакай, — крычыць, — Волька». Я ж мусіла спыніцца. І гэтак удваіх разам прыйшлі дамоў.
— Нябось, нагаварыліся па дарозе досыць?..
— Вось толькі не выдумляй, чаго не трэба, — перабіла Зосю Волька, адвярнулася ад люстэрка і падбегла к акну.
— Гаварыла-то гаварыла, — інакшым тонам сказала Волька, — толькі зусім не аб тым, аб чым ты можаш падумаць. Гаварылі мы, калі хочаш ведаць... аб Рыгору.
— Аб Рыгору?!
Зося раптам змяніла міну, вытарашчыла вочы на таварышку і настаражылася.
— Так, аб Рыгору, мая міленькая, — спакойліва пераказала Волька, — ты, пэўна, ведаеш, што ён сягоння выязджае. Вось якраз яго Сёмка адвозіць у Ліцк.
Зося хоць і ведала, што гэтымі днямі Рыгор выязджае, але тое, што яго ад’езд выпаў на сягоння, было для яе зусім раптоўным і неспадзяваным. І Вольчыны словы ўзварухнулі ўсю яе істоту.
— Няўжо-такі сягоння? — як бы не хочучы верыць гэтаму, яшчэ раз пераканалася Зося.
— Так, так... А ласне ён табе не сказаў пра гэта?
Зося смутным узрокам паглядзела ў акно.
— Я нават, прызнацца, і не пытала ў яго...
— Не пытала?
— Не, не пытала... і таму, Волечка, не пытала, што, ведаеш, няма ніякай карысці пытаць... няма карысці, бо ўжо між намі пастаўлена загарадзь... высокая, шчыльная загарадзь...
Зося зрабіла міну, на якой адбіваўся глыбокі жаль.
— Загарадзь вырасла, а сэрца зусім не хоча згадзіцца з гэтым. Не магу згадзіцца з думкай, што давядзецца з ім расстацца...
— Ды я добра ведаю, Зоська, што і казаць, але... прыходзіцца часамі з многім чым згаджацца...
— Вельмі, даражэнькая, цяжка...
Зося абняла Вольку аберуч, палажыла ёй на грудзі галаву і глыбока ўздыхнула. Волька спагадліва пагладзіла таварышку па галаве.
— І так сталася, што нават і пабачыць нельга на ад’ездзе: нельга па-людску развітацца, — жаласліва выказала Зося, стрымліваючы горнасць.
— А ласне, Зоська, ты яго не бачыла з таго разу, як была з ім у хвойніку? — запытала Волька.
Зося адразу не знайшлася, што адказаць. «Ці прызнацца мне ёй, ці схлусіць?» — падумала сабе і як бы сумелася ад свае думкі.
— Прызнацца табе, сястрыца, адзін раз сустракалася з ім, — нясмелым і няпэўным голасам адказала Зося, — толькі то ўжо мінула, адышло... і так хочацца, каб яшчэ сёння...
— Дык хадзем правядзем яго! Што там глядзець на розныя перасуды! Каго і што баяцца? Плюнь на ўсё, і хадзем. Га, Зося? — выспрабавала Волька таварышку.
— Ой, што ты кажаш! — здзівілася Зося. — Як жа мне ісці, аброчанай, закантрактованай... Гэта ж калі ўгледзіць маці ці бацька, дык жыццё атруцяць; спакою не будзе ні днём, ні ноччу... Дзе ты бачыла, Волечка...
Стук дзвярэй перабіў іх гутарку: Зося безнадзейна матнула рукою, нявесела ўсміхнулася і, адступіўшыся ад Волькі, хапіла рукамі за косы.
— Трэба косы паправіць, — ні к чаму выказала яна, — а то, глядзі, і я на пудзіла нейкае падобна.
— Так, завяжы лепш у куклу; хоць табе, па-мойму, куды лепш прыстае каса.
Расчыніўшы дзверы нарасхлест, клубком укацілася ў хату рэзвая, вяртлявая Тэкля.
— Дзень добры, Волечка! — пралепятала яна тоненькім пявучым галаском.
— Кінь патвораць, Тэкля, — пагразіла дзяўчынцы Марта, пераступаючы парог і здаволена смеючыся.
— Добры дзень табе, суседка! — з лёгкім жартам прывіталася яна з Волькаю.
Волька адказала засаб абедзвюм.
Марта нядбайна кінула ўзрокам на Вольку і нехаця засмяялася.
— Ты ўжо, я бачу, нарабілася, а наша Зося кагадзе з пасцелі. Бацька зранку паехаў у лес па ламачча, а я сабе думаю, няхай Зося гадзінку лішнюю паспіць.
— А цяпер вам крыўда, — папракнула Зося і адвярнулася к акну.
Марта, як бы хто яе штырхануў, падскочыла на месцы, замахала рукамі, зачырванелася ўся, як бурак, ды вокрыкам сказала:
— Бяда, Волечка, нам з ёю. Слова нельга сказаць: так і ўскіпіць, як смала на агні; ці робіш ёй лепш, ці стараешся для яе — хоць бы што; усё ёй нечага мала, усё ёй не дастае чагосьці... Чакай, галубка, — памахала Марта пальцам у бок Зосі, — пабачым, як будзе табе ў Берагаў; як Беражыха будзе табе дагаджаць. Ці дасць табе Васіль гэткую волю, якую ты маеш у бацькоў...
Марцін крык напалохаў Тэклю; дзяўчынка адышлася ад Волькі, села на лаўцы каля акна і штосьці ціхутка замарматала сабе пад нос...
— Так, вас ужо загадзя цешыць, што Берагі мяне сціснуць у кулак. Цешцеся!.. Мабыць, дзеля гэтай пацехі знарок і ўпіхаеце мяне ў тое пекла... Няма чаго казаць, добрыя бацькі... Слухай вось, сястрыца, — абярнулася Зося да Волькі, — пэўна і твае бацькі тое робяць?
Волька маўчала: ёй было ніякавата слухаць хатнюю сварку; яна ўстала з месца і выйшла на хату.
— Трэба ісці дамоў, а то там без мяне нічога не будзе, — і азірнулася на дзверы.
Тэкля саскочыла з лаўкі і пераняла Вольку, хапіўшы яе за руку.
— Пагуляй, Волечка.
— Ды пагуляй!.. Вельмі, падумаеш, ты патрэбна ў хаце. Так-то мацеркі без вас і не абыходзяцца ніколі, — суха вымавіла Марта.
— Дык, ведаеце, цётачка, не то, каб не абышліся, але нешта мама сёння нездарова; з самага ранку ляжыць.
— Ласне? Што ж гэткае з ёю? — спагадліва запытала Марта.
— А хто ж яго ведае; на колікі ў баку скардзіцца, — адказала Волька і выйшла з хаты.
Зося правяла Вольку ў сенцы, вярнулася ў хату і маўкліва ўгледзелася ў покуцьнае акно. Тэкля падбегла да стала, ухапіла кавалачак хлеба з-пад абруса і выбегла з хаты. Марта, нахмураная і злая, прымасцілася ў запечку крышыць зелле.
Хвілін дваццаць у хаце было ціха. Пасля Марта перарвала маўчанку, спакойліва запытаўшы Зосю:
— А ты ж хаця ела што-колечы?
Зося не адказала.
— Чуеш, Зося, я да цябе: ты ела што? — выказала Марта.
— Не, нічога, — чорства адказала Зося, не адварочваючыся ад акна.
— То бяры, во, еш; я дам, чуеш, Зося? Хадзі к сталу.
Зося перш думала яшчэ паўпірацца, каб гэтым, як найгорш, дадзець мацеры, але тут жа перадумала і нехаця, падкрэсліваючы незаўважлівасць да яды, падышла к сталу і моўчкі прысела. Марта адвярнулася ад зелля і падала Зосі снеданне.
— З’ясі гэта, то яшчэ дам, — сказала пры гэтым.
І, крыху памаўчаўшы, дадала:
— А перад вечарам, дачушка, пайдзі ў палеткі ды назбірай якое травы каню; бацька прасіў.
— Добра, — скрозь зубы адказала Зося, як бы не чуючы, аб чым яе маці просіць.
Але праз хвіліну яна раздумалася. «А і добра якраз; пайду ў траву не ў палеткі, а ў пасеку, да Ліцкага шляху: мо і прыпільную, як будзе ён ехаць. Хоць здалёк, ды яшчэ раз гляну».
Гэтая думка хутка цалкам завалодала Зосяю і захапіла ўсю яе ўвагу.
Ад снедання да моманту, калі Зося сабралася ісці ў траву, прайшло некалькі гадзін. На выхадзе з дому яна забегла ў гарод і запытала ў мацеры:
— А дзе мне ўзяць мяшок?
— Вазьмі там, у сенцах, на подзе... Ды не старайся ўжо, дачушка, каб поўны нарваць; колькі знойдзеш, абы было на раз падкінуць каню, — спакойліва выказала яна дачцэ.
Зося нічога не адказала: забрала мяшок і выйшла з двара.
На вуліцы было ціха: каля хат на прызбах і сярод вуліцы ў пяску забаўлялася некалькі дзетак. Сталага — не відаць было нікога.
Толькі апынуўшыся на канцы вуліцы, пры звароце да студні, Зося ўгледзела, як Волька чэрпала ваду. Асцярожна, тулячыся к платам, яна падкралася да Волькі ззаду і нечакана для той выгукнула:
— Дзень добры!
Волька сумелася і раптам адвярнулася да Зосі.
— Зоська, ці ж можна так! Зусім перапалохала ты мяне.
— Да мо не памрэш? — жартам адказала Зося.
Волька перамяніла голас.
— Так, можа і выхаю сяк-так, — і, каб перамяніць гутарку, запытала Зосю: — а ты ж куды гэта?
— А вось маці паслала па траву.
— Ага! бачыш і сама клапатлівай стала, а то бо ўпікала мяне...
— Мяняецца становішча: рана ты, а зараз я...
— Апроч гэтага, табе, як той казаў, трэба на сходзінах папрацаваць на бацькоў: як кажуць, адрабіць за пабыўку ў іх, — пажартавала ў адказ Волька.
Але Вольчыны словы прыняла Зося зусім не за жарты: яны востраю калючкаю прайшлі ў яе сэрца.
— Ай, Волечка, табе жарты, а мне плач, — адразу пасумнеўшы, прамовіла Зося, — сходзіны... Ты ведаеш, даражэнькая, што мне гэтыя сходзіны — у магілу сходзіны. Не ведаю, як я перажыву іх, як прыміруся з імі... Ведаеш, сястрыца, працівілася я, упіралася, але сілы не старчае: да таго бацькі настроіліся, што ніяк ты іх не пераканаеш; гаварыцца не даюць. «Мы,— кажуць абое, — дабра табе хочам, шчасця і славы шукаем, а ты яшчэ працівішся». Шчасце, слава, дабро! Ну і пераканай іх, калі хочаш... Прызнаюся табе, Волечка, — Зося сцішыла голас і агледзелася вакол: — доўга думала аб тым, як бы ўцячы; кінуць-рынуць усё — і хату, і бацькоў, і ўцячы ў горад, услед за Рыгорам. Але, падумай, галубка, што ж я зрабіла б там, каб чаго не добрага, ды Рыгор адхіліўся ад мяне? І я так мучуся, так пакутую ў заблытаных рашэннях і планах, што не ведаю, к чаму ўсё гэта прывядзе. Куды ісці і на вошта рашыцца?
Волька пільна выслухала Зосю, і толькі магла адказаць ёй невыразным: «Так, так, але, але. Вядома, што праўда». Яна шкадавала Зосю і стала горніцца на сваё бяссілле, на нязнанне, як і што парадзіць таварышцы на яе скаргу і крыўду. Ці кідаць Зосі бацькоў ды ўцякаць у горад да Рыгора, ці скарыцца ёй бацькавай волі і рахмана ісці насустрач свайму лёсу. О, каб гэта можна было як-колечы звязаць гэтыя дзве дарогі! А то — там каханне, і разам — беднасць, недахваты, праклёны бацькоў; а тут — дастатак, багацце і нялюбы чалавек, цёмная нез’яснёная будучыня. «Як тут угадаць, каб даць правіловую параду — няведама: скажаш адно, а выйдзе горай — тады ўся на табе адказнасць. Гэта ж не для сябе...» І Волька змаўчала, гледзячы Зосі ў вочы, у тыя вочы, якія прагна чакалі ад Волькі рашучага адказу.
— Ведаеш, Волечка, начамі не сплю, а ўсё думаю ды думаю, — не дачакаўшыся ад таварышкі ніякае супакойлівае парады, выказалася Зося. — Сённяшнюю ноч, дык паверыш, ледзьве перабыла; усю мяне агарнула страшэнная нудота, бяссонне, неспакой, цяжкае разувер’е. Вось так і ные ўсё цела, тузаюць сударгі, галава ажно разрываецца ад блытаных калючых думак; кідае ў пот, у жар, то ў холад, розныя страшныя зданні верцяцца перада мною... І цалюткую ноч...
— Зоська, — перабіла разжалабеная Волька, — а ты, сястрыца, і сапраўды неяк пагоршала за апошні час; змізарнела, апусцілася... Даражэнькая мая, я табе не раджу прымаць усё гэта да сэрца... Ды к гэтаму, хто яго ведае, а мо і лепш будзе так, як бацькі мяркуюць... Усё ж бацькі, няўжо б яны свядома аддавалі цябе на здзек? Падумай сама...
І Волька замаўчала, паглядзеўшы ў бок Берагавае хаты.
Зося павярнулася і пайшла.
Яна прабегла ўсю сценку, павярнула да скрыжаваных дарог, абагнула іх і пакіравала ў бок пасекі. Парупіла азірнуцца назад. Якраз адгэтуль відаць добрую палавіну Сілцоў. Зося акінула вокам шэрыя хаткі між зялёных купак садоў, спынілася на царкве і тут жа адвярнулася ўправа, на гасцінец, які цягнуўся шырокаю ламанаю стужкаю далёка, к Жмыгінскаму лесу.
Зося ішла мяжою, між зялёнага блізкага да каласавання ячменю. Яе абдавала густым салодкім водарам зялёных палёў; наганяла бадзёрасці і маладога дзявочага задзёру. Усё выглядала ў ружовай хварбе, прыемнай для вачэй і асвяжаючай нутро. Нельга было спыніцца вачыма на адным месцы, — яны разбягаліся ва ўсе бакі. Угары насіліся жаўранкі, ападаючы нізканізка к ярыне, а пасля строма варочаючыся назад, у чырвоны промень сонца. То сям, то там, па прадоўжных і папярэчных сценках праязджалі на фурманках ці праходзілі пехам у белых сарочках земляробы. Зося прыкмячала ўсё гэта як бы міжвольна, нехаця, мяльком, стараючыся не спусціць вачэй з гасцінца. Усцяж яго разгону, наколькі сягала вока, то ўперад, то ў бакі пралятаў яе ўзрок, нібы каго ловячы ці ганяючыся за кімсьці. Але Зося нічога не магла прыкмеціць на ім: шэрая шырокая стужка яго не выдзяляла на сябе ніякае чорнае плямінкі. Гэта пачало Зосю нерваваць, дрэнчыць. «Ці толькі не праехаў ён?» — задавала яна сабе пытанне. «Пакуль я стаяла там з Волькаю ды пакуль дабегла сюды, бадай што Рыгор прамінуў Масткі і апынуўся ў лесе... Ах, ліха надало мне спаткацца з Волькаю, ужо б даўно я была тутака і не прапусціла б Рыгора... А цяпер — прапала...»
Зося спынілася, не дабегшы да Масткоў, адняла ўзрок ад гасцінца, глыбока задумалася. Вочы самі сабою апусціліся кнізу, на зелень травы, на палавую мятліцу, якая выбівалася з гушчы травінак і цягнулася ўгору, на казачкі-венічкі, на жоўтыя гаршчочкі, на высокія цыбастыя кравянкі. Босыя запыленыя ногі абняліся мяккім пухам травяністых інталяжаў. І лёгкім лунем паднімаліся з гушчы поплаўнай травы, з прыкра-зялёнага яе мошасту нарысы суботніх абставін: зялёны подсціл лугавое прагалінкі, пасярод яе воз, а каля воза — яна з Рыгорам... Мігам пранясліся шчаслівыя хвіліны, швыдкія, як маланка, і ў той жа час — доўгія, зацяжныя... А следам трэск калёс і злы, калючы, востры смех: «Хі-хі-ха! Хе-ха-хі!»
Зося страсянулася ўсім целам; раптам адарвала ўзрок ад зямлі, саступіла з месца і паглядзела на гасцінец, акінуўшы яго ад Масткоў да цёмнага вытырку Жмыгінскага лесу. І якраз на граніцы лесу яе ўзрок затрымаўся. «Га-а! Так і ёсць! — уголас праказала яна, выцягнуўшыся ўсёй постаццю ў бок лесу. — Чула маё сэрца... Няхай бы я крышку раней! Што ж, прапала...» Зося павярнулася к лесу і зрабіла некалькі рашучых крокаў, але раптам спынілася, бо пачула цяжкую ўтому, якая сціснула яе нутро, звязала постаць і затушыла бліснуўшую энергію. «Прапусціла-а», — пашкадавала яна і безнадзейна развяла рукамі...
У адказ ёй блізка-блізка завёў сваю сухую жорсткую песню драч.
Прайшло многа часу.
Ужо змрок густою шэрасцю аплёў зямлю, хаваючы сваім полагам абшар прагалу і змяншаючы Зосін вокагляд. За гасцінцам, у дрыгвяніку жабы ўзнялі хор; ім заўтурыла труба, а следам і жалейка пастухоў; са збажыны загукала перапёлка; над дрыгвянікам паднялася кнігаўка; некалькі дзесяткаў варон праляцела над Зосяй, кіруючыся на Сілцы. Белы валь луні распасцёрся над зеленню поплаву, значна астудзіўшы паветра. Промень на захадзе з чырвона-палаючага рабіўся бурачным, а па краях пераходзіў у буланы колер.
Гэты вобраз прырода малявала як быццам бы для адной Зосі, якая задуменна, нерухома стаяла пасярод зялёнага поплаву, як русалка, як здань якая. Яна здавалася дамалёванай, як неабходная часціна цэльнасці вобраза, і без яе ўсё згубіла б сваю прыгожасць. Але Зося гэтага не заўважала: яна жыла сваім асобным, сабраным у яе істоце жыццём. Пакуль нямела сэрца ад цяжкага болю разлукі, яна стаяла на адным месцы, а толькі боль паціху прытупіўся, Зося кранула ўбок, паглядзела на лес і ў думках паслала: «Бывай здароў, Рыгор! Бывай здароў! Бывай здароў, мой мілы таварыш!»
Калі яна адвярнулася к Масткам, то ўгледзела Стэпу, Зося ступіла пару крокаў уперад, правяла яе вачыма і выказала спачуванне. «Што думае яна, бедная маці? Яе таксама асіраціў Рыгор. Пакінуў жа адну-адною... Бедная! Шкада мне цябе».
Успомніўшы, зачым прыйшла ў поле, яна старанна, не зважаючы на нічога, нарвала повен мяшок травы і хутка цвёрдаю ўпружыстаю паходкаю ішла ўздоўж мяжы к Сілцам.
На дварэ было цёпла, нават парна. З цёмна-машастовага неба глядзелі мільёны зорак. За Стэпінаю хатаю, у садку Лявона, чвырыкала начніца. З капуснікаў даносіўся жабін крэкт і перагук перапёлкі. Дзесьці на другой, ці то Здобінскай, ці то Тыльнай, вуліцы брахаў, завываючы, сабака; каля рынку ляскала бразджотка вартаўніка. Потым данесліся да Стэпы песні начлежнікаў. Паступова ва ўсіх хатах пагаслі агеньчыкі, толькі ў Прыдатных яшчэ не спалі.
Стэпа цішком сядзела, міжвольна прыслухоўваючыся да кожнага зыку. Паціху разбягаліся думкі, разбаўляючыся ў некую шэрую мешаніну. Усё больш і больш выплывала ўтома, няволіла яе, звязвала суставы цела і спыняла развой думак. Перш Стэпа працівілася гэтаму, бадзёрачыся і праз сілу паднімаючы плечы. Але скора абязмоцнела, сцяжэла дарэшты і прытуліла голаў да сцяны. Пачалі зліпацца вочы, і раз-поразу яна стала забывацца ў салодкай дрымоце; адзнанне працівілася — ёй не хацелася заснуць на прызбе: зусім ніякавата будзе, калі хто ўгледзіць. Але штосьці прыцягала яе да месца і не давала магчымасці падняцца ды пайсці ў хату. І Стэпа паціху, непрыкметна заснула, шчыльна прыліпшы к сцяне. Заснула, і, як бы ў працяг думак, раптам усталі прад ёю сны. Ні адтуль, ні адсюль яна апынулася ў нейкім вялікім горадзе, шумным і цесным. Высачэзныя муры туга сціснулі вузкія, крывыя, цёмныя ад пылу і дыму вуліцы. Тысячы раз’юшаных, нібы напалоханых людзей несупынна швэндаюць у абодва канцы, кожны самотна, кожны па адным, без усякае цікавасці да ўсіх. Шум, крык, як на кірмашы, глушыць і цісне на голаў, нервуе. Як угарэлыя, носяцца самакаты, тарашчаць рамізнікі, прабягаюць вагоны. Нехта ўкінуў яе ў гэты вадакрут людскі, вывеў на вуліцу і пусціў ісці. Яна рушыла з месца і, як трэсачка, падхопленая на бурныя хвалі, паплыла ўсцяж глыбокай разоры-вуліцы. Ідзе-нясецца, мінае бясконцы лік агромністых блішчастых вокан, шэрагі слупоў, сотні народу. Пачынае мігацець у ваччу, дурніць у галаве; ад цвёрдых каменняў з непрывычкі шчымяць ногі. Жалезнымі абручамі гняце задушлівы цяжар, перамагае яе і пачынае блытаць ногі; міжвольна сцішаецца хада. Стэпа чуе, што яна замінае другім, што людзі, якія натыкаюцца на яе, незнарок штырхаюць, лаюцца і зварочваюць у бакі. Але нічога не можа зрабіць — не хапае сілы, каб паспяваць разам з другімі і, нарэшце, падае на цвёрдыя каменні тратуара. Да яе падбягаюць людзі, шумяць, крычаць, пасылаюць хто за доктарам, хто за рамізнікам. І раптам у агульным шоламе галасоў яна чуе чыйсьці блізкі, знаёмы ёй голас-вокліч: «Стэпа-а! Стэ-па-а!» Следам працягнутая рука прабуе яе варушыць, катурхае. Стэпа хоча падняцца, устаць, але чуе сябе нібы прывязанай к месцу і ніяк не можа зрушыцца. А той, хто яе кліча, усё настойней валтузіць яе за руку і, нарэшце, голасна-зычна крычыць ёй на вуха: «Паднімайся, Стэпа!»
Крык, як рукою, знімае з яе ўвесь цяжар і дае мажлівасць расплюшчыць вочы: Стэпа прачынаецца і бачыць перад сабою мужчыну, якога нейкі час не можа распазнаць. А той спакойліва маўчыць, чакаючы, пакуль яна што скажа. Але ў Стэпы не варочаецца язык, каб што-колечы сказаць незнаёмаму ёй чалавеку, і яна ўпарта маўчыць ды прыглядаецца. Нарэшце чалавек першы загаворвае да яе.
— Што з табой, Стэпа? — пытае, — на вуліцы поўнач, а ты дрэмлеш на прызбе?
Па голасу Стэпа пазнае Сафрона Дратунца — вартаўніка і адразу супакойваецца.
— Гэта ты, Сафрон? А я думала — нямаведама хто.
Стэпа прыпомніла, якім чынам яна апынулася тут, але Сафрону не захацела расказаць, каб ён назаўтра не распусціў па мястэчку.
— Ах, Сафронка, гэта ж у мяне, нешта нейкае, схапіла балець галава, і я чаго-чаго ні рабіла — баліць, ды годзе. Тады я паднялася з пасцелі і думаю: выйду хіба я на вуліцу, а мо перастане. Выйшла, прысела гэтак каля вугла і прыкархнула. Вось дзякуй, браток, што хаця абудзіў ты мяне, а то да раніцы праспала б, — схлусіла Сафрону Стэпа.
Сафрон прысеў каля яе і закурыў люльку.
— А я іду так у абход, прыглядаюся паўз хат і бачу: як бы сядзіць нехта каля сцяны. Падыходжу, ажно чалавек; прыглядаюся — Стэпа. Давай, думаю, разбуджу. І прыняўся будзіць, аж бачу, ты не прачынаешся лёгка: спіш, як пасля вяселля якога. Тады я гукнуў мацней, і як гукнуў — ты і прачнулася, — весела казаў стары.
— А, нябось, і ўгледзеў жа ты мяне, вочы старыя, а яшчэ празрыстыя, — пажартавала Стэпа.
— Пара прывучыцца ў цемні разглядаць; вось ужо дзесяты год, як вартаўнічым служу.
— Ажно дзесяты год!.. — здзівілася Стэпа.
— А вядома што. Ад таго года, як памёр Пранук Гладыш. Вось ужо на Юр’я было дзевяць гадоў, як ён памёр. Памёр і пакінуў мне спадчыну.
— Як хутка, аднак, прамінуў час, — я і не агледзелася.
— Ды яно ўсё хутка прамінае. Толькі, здаецца, учора ты, я помню, замуж выходзіла, а цяпер — глядзі: і мужа паспела пахаваць, і сына красаўца выгадавала; выгадавала і на чалавека зрабіла. Паглядзі, ён пан у цябе, людскі, гарадскі чалавек. Ходзіць па мястэчку, і ўсе зайздросцяць.
Сафрон зацягнуўся люлькаю і ўслед зацяжна ўздыхнуў.
— Нябось, спіць ён у цябе соладка і не патурае, што маці сядзіць на вуліцы з хвораю галавою.
Стэпа глыбока ўздыхнула і ойкнула ўголас, ажно Сафрон настарожна павярнуўся да яе.
— Дзе ты, Сафронка, бачыў — спіць; ён у мяне не гэткі, каб спакойным быў, калі маці прыхварне ці занядужае. О, мой Рыгорка — залаты чалавек, шчыры сын мой, толькі... — надышоўшая к горлу горнасць не давала спакойна казаць, — толькі... толькі... майго родненькага няма ўжо ўдому... Учора ці сёння — як тут лічыць — я зноў правяла яго з дому.
— Значыць, ты зноў адна? — здзіўлена запытаў Сафрон.
— Адна, Сафронка, аднюсенька-адна.
— Так, так, — спагадліва заматаў галавою Сафрон, — таварышы мы з табою, Стэпа, па сваім адзіноцтве. Праўда, ты яшчэ хоць трошкі, але шчасліўшая за мяне, бо ўсё-ткі, хоць не дома, а маеш сына. Ну а я... — Сафрон махнуў рукою, — а я, вось пяты год ужо, як апошнюю дачку пахаваў. Пахаваў дачку, а з ёю і ўсё, што мяне яшчэ цікавіла ў жыцці. Цяпер адзін, як той саўлук, цягаюся начніцаю, бразджу-бразджу, як пахавальным звонам, праводжу сваё астатняе, валацужнае жыццё, не патрэбнае ні мне самому, ні другому каму. Вось, як гэтая ноч, гэткае яно ў мяне — цёмнае, бяспросвітнае, жорсткае і балючае. Ведаеш, Стэпка, кляну яго, заклінаю, напрошваюся смерці — бо абрыдла жывым гніць, канаць адарваным ад жыццёвага грунту... Але скаргаў маіх не чуе ніхто, і я вось рухаю, хаджу, сцерагу, бразджу. Бразджу, бо не хапае пакуль у мяне сілы налажыць на сябе рукі. Няма сілы — раз; а па-другое, можа і грэшна жывасілам звярэджваць жыццё. Велена лёсам так жыць — трэба жыць. І, бачыш, жыву... — Сафрон зарагатаў, і ў яго рогаце пачулася варожая знявага да ўсіх бядот уласнага жыцця, да яго пагарды над ім, Сафронам.
— Кепска жывеш ты і не лепш я жыву, — згадзілася Стэпа, — напэўна, думаю, і яшчэ ёсць гэткія, як мы... Затое, вось, другія — хоць бы Прыдатныя ці Берагі — за нас аджывуць. Бачыш, заняліся вяселлем, і колькі гаманы пайшло па мястэчку, якой цікавасці вакола!.. Збіраюцца, бегаюць, закупляюць, носяць, носяць з рынку. Цэлымі начамі агонь у хаце. Могуць і ўмеюць праводзіць свае ўрачыстасці... Не па-нашаму з табою...
— Вядома, каму ж не жыць, як не ім: зямлі процьма, хлеба — па горла, грошы — не пералічыш... Кумаўство з начальствам, з папом. Другія на іх падрабляюць. Чаму ж не жыць добра ў гэткіх варунках? Пакуль — жыццё іх свята.
Сафрона перабіў рэзкі свісток правяратага. Ён хутка ўсхапіўся з прызбы і заклекатаў бразджоткай на ўсю вуліцу.
— Правяраюць. І аднаго разу не прапусцяць, на іх ліха. Пайду, пакажуся, а то яшчэ аштрафуе, чаго добрага. Дабранач, Стэпа!
І Сафрон, старанна бразджучы, хуткім крокам пайшоў ад Стэпы, кірункам да рынку. Стэпа таксама ўстала з прызбы, паглядзела ўслед яму, паківала галавой і накіравалася к сабе ў хату.
Дзве істоты, якіх паставіла жыццё ў розныя варункі, кожная з сваімі асабістымі пазывамі і жаданнямі, якія дыктавала ім найвялікшая ў свеце сіла — любасць, адной — любасць кахання, другой — любасць мацеры, — дзве істоты, Стэпа — маці і Зося — каханая, адчувалі вялікую страту для сябе ў Рыгоравым ад’ездзе. Тая і другая сваімі думкамі праводзілі яго ў далёкую дарогу, сваімі ж сумненнямі выказвалі баязлівасць, каб гэтыя праводзіны былі не апошнімі, каб толькі жыццё не назаўсёды зарасціла паміж імі жаданых дарожак спаткання. І дробкамі свае істоты як Стэпа, так і Зося цесна вязалі сябе з Рыгорам, сціраючы ў сэрцы халодныя і цёмныя прагалы, што іх раз’яднала соткамі вёрст.
А Рыгор, глыбока-ўражлівы, чулы сэрцам, лавіў нутром цёплае пачуццё блізкіх і любых сабе людзей і адзываўся іх бурным хваляваннем аб утраце цёплае, зжытае еднасці. Кожная вярста, аддаляючы яго ад Сілцоў, мяняла настрой, і паціху сум пакідаў, надыходзіла бадзёрасць, тупілася вострасць перажытку на развітанні. Ужо ён сам, свядома, а не мімаволі, для цікавасці, варочаўся ў думках назад, прабягаючы ўсцяж мінулых перажыткаў. Сілцы, дзе ён рос, дзе пасвіў каровы, дзе служыў балаголам — бач, браў навуку для чарствога жорсткага жыцця, дзе загартоўваўся, — гэтыя Сілцы ўжо далёка адыходзілі ад яго, пакрываліся плеўкаю даўнасці. Часова, у пабыўку, крыху расплылася гэтая плевачка і выразней выявіла мінучасць, падкрасіўшы яе адноўленым пачуццём спаткання з таварышамі, з Зосяю... Так, гэта цешыла яго з асалодаю рэдкіх хвілін. Ну, а што датычыць маці, Рыгор адчуваў — яе любасць да сына, як і сынава любасць да яе — ніколі не ўбавіцца, не астыне. Ён магчыме прыязджаць дамоў, сустракаць яе, горача вітацца; а мо здарыцца магчымасць, і ён перавязе яе да сябе, у горад. З Зосяю — іначай: перажытыя хвіліны могуць не вярнуцца. І паколькі адчуванне неўзваротнасці шчаслівых хвілін кратала яго сэрца, Рыгор меў прыемнасць аглядацца на Сілцы і адчуваць утрату іх... Але і гэта пакрысе забывалася і траціла сваю вострасць у параўнанні з блізкім наступным: перад Рыгорам адчыняліся іншыя небасхілы; з-пад Ліцка, з-за Ліцка глядзелі на яго здані разнастайнага шумлівага жыцця горада, жыцця, якое таіла ў сабе многа нечаканага і таму цікавага для яго. А вось з яго віру выплывае раптоўна зусім нядуманае і нечаканае здарэнне і прынясе яму ў многа разоў глыбейшае сутрасенне. Зося, маці... Яе плач, яе трывога, яе жаль... Усё гэта нязначна і дробна перад мажлівасцямі наступнага!
Сёмка сядзеў побач таварыша, пашлёгваў пужкаю каня і не перашкаджаў яго думкам. Рухавая палавая кабылка, кругленькая, як яблычка, дагледжаная гаспадарным Сёмкам, несупынна трухала дробным няспорным бегам, раз-поразу звякаючы падковамі па каменнях. У двух каляінках, у мяккіх мясцінах — глыбокіх, а на цвёрдых — чуць выбітых, каціліся ўподскак добра ашыненыя калёсы, нямерна трасучы лёгкі возік. То пералескі, то пасекі, то выбітыя стадам выганы, то сенажаці-паплавы, то рознакалёрныя ніўкі мігаліся паабапал. Сёмка цікавіўся росквітам летняй расліннасці, пары разбухання жыцця, кіпення яго сокаў, і з гаспадарскай цікавасцю падмячаў больш старанную апрацоўку тае ці іншае нівы — скутак дбайнасці земляроба. Вынікала ўнутры чуць прыкметная незадаволенасць к таму, што ў яго бацькі так скупа зямлі, такое мізэрнае гаспадарства, што нельга развярнуцца для выявы іх земляробскіх здольнасцей... На міжвольнае выяўленне гэтага пачуцця Сёмка адказваў самапапрокам, чаму ён ніяк не можа канчаткова вызваліцца ад уласніцкіх нахілаў, і пужліва правяраў сваю ўстойнасць у сацыял-дэмакрацтве. Каб не выдаць свае таямніцы Рыгору, ён чуць-чуць паварочваў голаў направа і акідаў лёгкім позіркам твар таварыша. І бачачы, што Рыгор сядзіць у роздуме ды зусім бесцікаўна прапускае між сябе ўсё тое, што яго, Сёмку, цікавіць, дзівіўся і думаў. Пасля мяняў пагляд і разважаў так:
«То зразумела; Рыгор не гаспадар поля, не земляроб... Машыны, молат, абцугі — вось што прызначана яму. Аднаму — адно, другому — другое. Рыгор едзе ў горад і думае пра сваю машыну, пра фабрыку, пра напільнік, а я яго вязу і аглядаю палеткі, збожжа. У гэтым мы пайшлі па розных дарогах. Я прывязан да зямлі, а яго носіць жыццё з канца ў канец. Адрывае ад дому і гоніць дзесьці за сотні вёрст у горад. Напэўна, трывожыць яго разлука і з маткай і з Зосяю; я ведаю Рыгора. Такі людны, такі зжыўны чалавек: на ім адбіваецца найменшае здарэнне, найменшы выпадак з самотнага жыцця кладзе на ім вельмі выразную адметку. Шкода яму і Сілцоў, шкода і мацеры, таварышоў, шкода і Зосі. Але іначай нічога нельга зрабіць, і Рыгор мусіць ехаць».
У сваіх разважаннях аб таварышавым жыцці Сёмка даходзіў да спагады к Рыгору і пачынаў шкадаваць яго. Але гэткі напрамак сваіх думак ён хутка перайначваў і, прымаючы іх за сваю слабасць, мяняў свой узрок на Рыгора. «Не, — выводзіў Сёмка, — дарэмна я кажу, што Рыгору цяжка расставацца з Сілцамі, ён не такі чалавек. Ён створаны не для Сілцоў, — жыццё адчыніла перад ім шырокую дарогу. Сілцы — то ж яны нам, прывязаным да загонаў, да сахі, а Рыгору — на ўсе чатыры бакі».
І Сёмку цешыла тое, што ён мае гэткага таварыша, як Рыгор, што ён такі блізкі к яму чалавек, так зжыты з ім на працягу доўгіх гадоў шчырага таварышкавання. Цешыўся і гардзіўся. І чым мацней разгаралася гэта пачуццё ў яго нутры, тым выразней прабівалася жаллівая спагада наконт яго ад’езду з Сілцоў. Сёмку напрашваліся пытанні — ці ўдасца, сапраўды, яшчэ калі-небудзь спаткацца ім, ці мо зложацца ўжо так умовы, што іх сённяшняе расстанне будзе астатнім і пахавае сабою ўсе багатыя ўспаміны аб разам пражытым мінулым.
«Усё можа здарыцца. Дык хоць цяпер успомніць перажытае, абгаварыць сёе-тое адзін на адзін».
І Сёмка рашыў перабіць Рыгоравы думкі.
— Ты ўсё, мабыць, Рыгор, знаходзішся дагэтуль пад уражаннем перажытага расстання?
Рыгор крыху памаўчаў, пасля цвёрда загаварыў:
— Не вельмі, ведаеш, каб гэта так глыбока. Ты сам разумееш, што ў Сілцах мне няма месца. Няма — ужо так прыйшлося. І я ні на што за гэта не сярдую. Але вось тут другая закавыка — гэта пытанне з мацераю. Адна, старая, бязмоцная. Ды...
— Яно, праўду кажучы, ты патрэбен для Сілцоў і паміма таго, што гэта цікава мацеры. Ты патрэбен нам для нашай арганізацыі. Паглядзі, у нас, бадай, няма гэткага чалавека, які б мог добра пакіраваць справаю. Ты пабыў у горадзе, пацёрся ў адпаведных колах і сумеў дасканала пазнаць, як і што ладзіць падобную працу. Бо што ж мы — Пятрусь ці я: таўкомся ўвесь час у гэтых Сілцах і ні з месца. Куды ж нам размахнуцца! З плугам, з касою — то і мы мэты, а ўжо да гаворкі, чаго ад нас пытаць. Гэтыя ж Якавы ды Сролі таксама недалёка ад нас адышлі... А ты — зусім інакшае. Паглядзі, пабыў у нас нейкі час, а колькі сілы нам уліў, колькі пасобіў у арганізацыйнай працы! А паедзеш, у нас зноў пацішае... Праўда, я ведаю, што там, у горадзе, табе больш размаху, і працы таксама больш, ды, пэўна, і працаваць сярод рабочых куды цікавей, як з нашым мяшчанствам, але... і ў нас патрэбна праца мо яшчэ больш, як дзе... Скажы, браток, ці ты не задумоўваўся часамі аб гэтым?
— Чаму не задумоўваўся. Думаў, і многа думаў — толькі я ж кажу, за вошта мне ўчапіцца дома? Пасвіць каровы? Ці да Бэркі за балагола? Ці да Загуцкага ў двор за парабка? А ў горадзе я адчуваю сябе інакш. За год паспеў падвучыцца за слесара, пазнаўся і звыкся з умовамі заводскага жыцця... І цяпер як-ніяк, нягледзячы на маю ранейшую прывязчывасць да Сілцоў, цягне мяне ў горад хаценне, як найглыбей пазнацца з яго жыццём, дастаць тыя веды, без якіх мы толькі напалавіну людзі, а напалавіну пакорлівыя нявольнікі... Не толькі жыць, а і змагацца, браток, трэба ўмець. А гэтаму трэба вучыцца. Вучыцца ж толькі і можна ў горадзе. Кніжка, лекцыя, тэатр, курсы — усё там ёсць і абы ахвота — вучыся і вучыся. Ужо вось, пабыўшы каля двух гадоў у горадзе, я чую сябе зусім не тым Рыгорам, што спакойна выслухоўваў Бэркавы сваркі, што прыслухоўваўся да Глякоўскіх перасудаў. Я цяпер, дружышча, выпатрашыў з сэрца малейшыя адзнакі пакоры перад моцнымі, да каплі знішчыў веру ў мірнае паляпшэнне нашага жыцця і стаў заядлым, неўтамімым змаганнікам. Горад уліў у мяне гарт, сілу, а завод засталіў маё нутро... Мне нямерна падабаецца гарадскі шум, рух, натоўп раз’юшаных грамад...
— А нашых Сілцоў як і не было ўжо для цябе? Наведаўся раз, і больш — бывайце здаровы назаўсёды? — запытаў Сёмка.
— О, не! Я еду ў горад, каб вучыцца ў ім не для аднаго сябе.
Сёмка з увагаю выслухаў Рыгора; яму цікавым было кожнае слова таварыша. Яго ўдумная, грунтоўная гутарка выяўляла перад Сёмкам незвычайнага чалавека, якому патрэбна вучыць, а не вучыцца. Сёмка ясна адчуваў, наколькі Рыгор вышэй яго ў ведах. І гэта яшчэ больш наварочвала яго сімпатыю да Рыгора. Тая спагада, што пракрадалася ў яго сэрца да таварыша, уступіла месца пачуццю радасці таму, што Рыгор выязджае з Сілцоў. «Сапраўды, — рашаў Сёмка, — што там зямля, лішні кавалачак яе! Што з таго, калі я маю нейкую гаспадарку: хату, палоску поля, каня, пару кароў? Неадгінна верцішся ў гразі, у пыле, рыешся, як крот, кладзеш сілы на працу, а ні прасветласці тае, а ні прыемнага скутку. Толькі адцягае цябе ад змагання, прывязвае да ўласнасці і атупляе пачуццё пратэсту, чыстату пазываў. З Сілцоў — нікуды. А гэтыя Сілцы так і ацягаюць цябе ўніз, так і засосваюць цвілою будзёншчынаю. А Рыгор! Што яму? Свет адчынен ва ўсе бакі — мерай, лятай. І ён добра робіць, што настойна дамагаецца, каб больш свету пабачыць, каб чым больш навучыцца і стаць свядомым чалавекам. Шаслівы, што мае рашучасць. Мне пакуль гэтага не стае».
— Ну, а скажы, Рыгор, — запытаў Сёмка таварыша, — ты там, у горадзе, ужо і блізкіх людзей маеш і дружбу вядзеш з імі, забываючы нас?
Рыгор усміхнуўся.
— Чаму не! Таварышаў лёгка ўсюды знайсці, тым болей у тых абставінах, якія адналькова ўплываюць на людзей. Вось хоць бы завод узяць: тут ужо ўсе працаўнікі адной долі, аднаго багацця, адных умоў жыцця. Кожны жыве стукам молата, вёртам машыны, скрыгаценнем напільніка. Я, другі, дзесяты... Амаль роўныя заработкі ва ўсіх. Роўна, таксама, кожнаму свеціць праз мурзатыя вокны сонца, роўна дурманіць чад, роўна пыл і жалеза раз’ядаюць лёгкія. І трэба тры-чатыры дні, ну найбольш тыдзень, каб сысціся новаму чалавеку, каб пазнацца і стаць не толькі знаёмым, а таварышам ці сябрам. З розных канцоў людзі, якія мо і не думалі аб тым, што доля прывядзе іх спаткацца і стаць сябрамі... Цікава, браток. Я неяк хутчэй за другіх зжыўся з большасцю рабочых свайго завода. А да гэтага яшчэ партыйная справа, — і яшчэ больш новых людзей...
— Ты, вядома, таксама нясеш адпаведную працу ў арганізацыі? Цікава, ці многа ў вас людзей зарганізавана?
— Я ж табе казаў ужо, скора прыехаў: некалькі сот будзе. Ды, брат, хлопцы — адзін у другога. Я ўпаўнаважаным ад завода...
Слухаючы Рыгоравы апавяданні пра горад, Сёмка адчуў у нутры казлытнае жаданне — што, каб і яму пабываць у горадзе? Каб пачуць, як на гэта паглядзіць Рыгор, Сёмка запытаў:
— Слухай, Рыгор, а як бы ты паглядзеў, каб у адзін дзень, зусім нечакана для цябе, нібы прымха якая, шусь я к табе на кватэру і: «Добры дзень, Рыгор!»?..
— Што рабіў бы? — засмяяўся Рыгор: — хутчэй бы самавар на стол, збегаў бы за паўбутэлькаю і закускаю і: «Сядай, Сёмка, нечаканы і неспадзяваны, але пажаданы мой госць».
— Так. Нечаканы і неспадзяваны. Вось у гэтым і ўвесь сэнс, што неспадзяваны. Скажы па праўдзе, Рыгор, ты, мабыць, зусім не спадзяешся, каб гэта магло стацца са мною, га?
— Што ты! Што ты гаворыш! Чым жа я лепшы ад цябе? Як і я, можаш ты кінуць усё, сесці на чыгунку і праз дзень у Рызе ці дзе ў іншым горадзе. Нават табе гэта яшчэ лягчэй зрабіць, бо да чыгункі можаш на сваім кані даехаць.
— Ну, ты, Рыгор, не жартуй: я ўсур’ёз-такі думаю аб гэтым, — штосьці падзадорыла Сёмку.
— Ніякіх жартаў. Будзь ласкаў. Я таксама ўсур’ёз кажу. І больш таго, нават раджу табе гэта зрабіць: нічога не згубіў бы, павер. Вярнуцца да зямлі, да тваёй гаспадаркі — у кожны раз можна — не ўцячэ нікуды.
— Дык, па-твойму, мне пабываць у горадзе? — яшчэ раз запэўніўся ў шчырасці таварышавай парады Сёмка.
— Раджу, як свайму сябру.
Сёмка хапіўся за сотні ўз’юшаных думак і пытанняў і адказаў:
— Ну, дык і быць па сяму, чакай, гатуй стрэчу, запасайся гарэлкай, купляй самавар... З бацькам сваім я скора паладжу: ён у мяне чалавек уступны і разумее дзела. Абы якое пабочнае прыгоды не здарылася... Прыеду і табе ліст прывязу ад мацеры... а другі ад Зосі.
Рыгор сур’ёзна паглядзеў на Сёмку, нібы правяраючы яго словы. Яго ўзрок заставіў Сёмку аслабіць катэгарычнасць сваіх завярэнняў, і ён дадаў:
— Яно бы, па-мойму, — не толькі мне, а і многа каму з сілкаўскіх хлопцаў не шкодзіла б праветрыцца крыху за межамі свайго мястэчка. І калі, па-твойму, ад мяне аднаго была б карысць, то ад пяцёх ці дзесяцёх яе было б у некалькі разоў болей. Не праўда, мо?
Рыгор, было відаць, не спыніўся думкамі на Зосі ці ўмела затоіў іх у сваім нутры, бо з тым жа настроем адказаў Сёмку:
— Чаму не праўда! Вядома, што так. А думаеш, Петрусю або Саўку не варта было б паехаць?
— Трэба, трэба. Добра разумею гэта.
Гутарку яны расцягнулі да цёмнага, і ўжо была ноч, калі яны ўехалі ў вёску Міжканаўе.
— Што за вёска мае быць? — запытаў Рыгор.
— Міжканаўе, пэўна. Знача, дванаццаць вёрст будзе, — няўверана адказаў Сёмка. — Трэ папытацца, вунь, здаецца, нейкія падводы ля студні стаяць.
Якраз пачуўся скрып вочапу і стук каванкі аб зруб студні. Следам заржаў конь. Рыгор паправіўся на сядзенні, якое растраслося і ссунулася наперад, і паглядзеў на гадзіннік. За цемнатою цяжка было разгледзець, колькі зараз часу. Рыгору паказалася, нібы гадзіннік стаіць на адзінаццатай гадзіне ці крыху болей. Але ён не ўдасканальваўся: яму было ўсё роўна, раней ці пазней на гадзіну будуць яны ў Ліцку. Машына адыходзіць на Вільню а чацвертай гадзіне раніцы, — значыць, яны паспеюць. А спаць на возе ніяк не прымосцішся. Ды, папраўдзе, Рыгору і не хацелася спаць. Свежыя ўражанні расстання, ціхая цёплая ноч, цікавая сяброўская гутарка з Сёмкам — адганялі ўсякі сон. Да гэтага, Рыгор быў прывычан начамі ў дарозе не спаць. Бывала, служачы балаголам, кожны тыдзень ён дзве-тры ночы праводзіў у дарозе, часта вейкаю не маргнуўшы. А заўсёды быў навярэджан, складаючы і накладаючы паклажу. Доўгія халодныя асеннія ночы, ночы зімнія — снег, завея — трэба было праз усю дарогу або сядзець на возе або ісці за возам пехам. А цяпер? Што і казаць — куды там да сну!
Рыгор разглядаў у змроку аднакія прыземістыя, абсаджаныя садкамі хаткі, студні траха не ля кожнае з іх. А калі Сёмка прыпыніў каня пры той самай студні, ля якой падводчыкі паілі коней, ён злез з воза і першым пачаў гутарку з падводчыкамі.
— Вы адкуль будзеце? — запытаў Рыгор аднаго з іх.
— Мы круглявецкія; на кірмашы былі ў Сталеве.
— Вялікі кірмаш быў?
— Добры кірмаш.
Падводчыкі запыталі ў Рыгора, каторая гадзіна, і, калі ён сказаў наўдагад, што ўжо за адзінаццаць перайшло, яны перагаварыліся між сабой і спешна ўселіся на вазы.
— Як дарога на Сілцы? — пагнаўшы коні, запыталі падводчыкі.
— Добрая, — адказаў Сёмка, — а ўперадзе як?
— Нічога, можна ехаць: падсохла. Дабранач!
— Дабранач!
Адна за адной трое хурманак загрукацелі ўсцяж вёскі.
— Вось хто жыве, — абярнуўся Сёмка да Рыгора, поячы каня, — галёкаюць па свеце і абманваюць людзей.
— Так, перакупства — самы непаважны занятак: займаздароў людзі трацяць час, абманваючы даверных.
— Але, згадзіся, Рыгор, што і на гэта трэба мець здольнасць. Гэта пракідкія хлопцы...
— Вядома: трэба набіць рукі і навярцець розум. Ёсць многа розных марнатраўцаў, якіх нам трэба карміць сваёю працаю: і тых, што намі кіруюць, і тых, хто нас абманвае, і тых, якія за нашу працу для іх нават людзьмі нас не лічаць. Шмат трэба перабудовы. Як ты думаеш, калі мы з гэтым управімся? Я думаю, што не так скора. Га?
Рыгор усміхнуўся.
— Вядома, што не так скора; трэба многа патуг, сілы і змагання палажыць.
— Ну, а як доўга яшчэ, па-твойму, працягнецца гэтак?
— Гэта цяжка сказаць, браток. Хочацца верыць, што не вельмі доўга.
— Не радуеш ты мяне, Рыгор. Значыць, праз усё наша жыцце так і будзем мы, як тыя валы, хадзіць у ярме: я па нікчэмнай палосцы зямлі, а ты ў чатырох мураваных сценах завода?
— Трэба, брат, настойней змагацца. Кожнаму — колькі сілы хопіць — варушыцца, бунтаваць...
Сёмка паматаў галавою і зацяжна прапяяў:
— О-о-хох-хо! Доўгая і сіберная песня!
Рыгор незадаволена адказаў:
— Точаць цябе чэрві нявер’я. Дрэнна, Сёмка!
— Садзіся, паедзем, — перабіў яго Сёмка, павярнуўшы каня ад студні і прагукаўшы:
— Но-о, малая! Яшчэ вёрст трынаццаць асталося!
Некалькі часу хлопцы маўчалі, нібы прыслухоўваючыся да конскага тупату і стуку калёс. Пры гасцінцы, у прарытай канаўцы крумкалі жабы, а зверху кідаўся рэдкі плакучы піск кані. Наўскасяк, управа, блішчаў агеньчык начлежнікаў.
— Значыць, яшчэ гадзін тры, і мы расстанемся з табою? — раптам выказаў Сёмка.
— Але. Што ж, нічога не парадзіш, прыходзіцца...
— Ты ўжо толькі, Рыгор... — Но-о-о! Падбяжы-ы, на цябе ліха-а!.. — Ты ўжо толькі, Рыгор, не забывай пісаць нам. Не шкадуй на гэта часу. Усё апішы: што стрэнеш прыехаўшы: як жыцьмеш, як будзе паводзіцца табе. Ты ж ведаеш, як дорага нам усё гэта. А мы ўжо адсюль будзем дасылаць табе карэспандэнцыі. Патрэбна цесная сувязь... — Вось Слынскі ўзгорак — яшчэ дзве вярсты ззаду асталіся...
— Няйначай, буду пісаць, аба ўсім буду пісаць... А ты вось, браток Сёмка, не адкажы ўжо маёй мацеры, калі яна будзе прасіць цябе, каб ты пісаў ёй пісьмы... Хто ж, акром цябе, ёй гэта зробіць?
— Ай, ды навошта казаць: я пісаў тваёй мацеры дагэтуль і надалей буду пісаць. Гэта рэч не цяжкая; шкада адно, што больш важнейшай дапамогі не магу ёй зрабіць... ды то, прыйдзецца, пасоблю і большым чым. Тут жа недалёк — кожны дзень бачымся. Так што, браток, аб гэтым не клапаціся.
— Вельмі дзякую табе.
Яны праехалі яшчэ з гадзіну часу; да Ліцка аставалася зусім нямнога; яго блізасць выразна напамінала аб сабе. Спускаючыся з узгорка, на крутым павароце гасцінца, да іх данёсся рэзкі зацяжны свіст цягніка. За свістам пачуўся глухі лопат выпускаўшага пар паравоза. А калі гасцінец звярнуў улева, адразу паказаўся бляск пабляднеўшых ліхтароў; падымалася ўгору высокая цёмная вадакачка, нібы стараючыся падглядзець усход сонца.
Рыгор кінуў думаць, прыпадняўся на месцы і ўперыўся вачыма ў бок станцыі.
— Вось і прыязджаем, — з лёгкім хваляваннем выказаў ён.
— Сяк-так дабраліся: усяго чатыры вярсты асталося.
— Скора прыехалі.
— А чаго ж там! Каб паганялі каня, то прыехалі б яшчэ хутчэй.
— Няма чаго спяшацца; і так прыйдзецца яшчэ чакаць цягніка.
— Ну, сапачынеш крыху; усё ж стаміўся як-ніяк за дарогу; гадзін з сем папатрасліся, нябось.
— Дзе там супакой той! Прыехаўшы ўжо супачыну... Ну, а ты, Сёмка, зараз жа і назад?
— Вядома, чаго ж бавіцца! Да гадзіны другой вярнуся, дык яшчэ ў мяне добры кусок дня ў запасе.
— Так... Пэўна... Дык, вось, Сёмачка, — Рыгор патрапаў таварыша па плячы, — як толькі прыедзеш дадому, не забудзь забегчы да мае мацеры і сказаць, што мы заехалі добра... І суцеш яе там, хай не вельмі гаруе...
— Добра, добра... Усё выпаўню...
Яны параўняліся з карчмою, што стаяла недалёка ад Ліцка.
— Можа, хочаш перакусіць чаго ці выпіць шклянку гарбаты? — запытаў Сёмка Рыгора.
— Не, неахвота; можа, ты б хацеў?
Сёмка паціснуў плячыма.
— Хто яго ведае, як тут быць.
— Дык давай заскочым; папытаем, калі пэўна ідзе машына, і як толькі ёсць у нашым распараджэнні якіх мінут пятнаццаць — дык і вып’ем гарбаты ды перакусім.
Сёмка прыпыніў каня і ўзбег на ганак старога, з уціснутымі ўнутро сценамі будынка, і пастукаў у дзверы.
Дзверы былі запёртымі.
— Спяць, мабыць, — сказаў Сёмка.
— Пастукай мацней: агонь жа свеціцца.
— Па звычаі агонь... Што ж, паедзем на станцыю і там знойдзем гэткага дабра, як гарбата.
— Ды вядома што.
Сёмка збег з ганка, улез на воз і пагнаў каня.
Ад карчмы пачыналася брукаваная дарога. Каля станцыі іх нагнала некалькі хурманак, якія таксама спяшылі на машыну. З кашалямі на руках, пакрытымі бруднымі хусткамі, заспаныя, ішлі туды ж сельскія жанчыны з булкамі і піражкамі. Усё гэта прыдавала ажыўленне, паказвала клапатлівасць, рух і ўплывала на хлопцаў нейкаю асабістаю руплівасцю, нязнанай і чужой мястэчку. Рыгор адразу аднавіў перад сабою дух і пэнт гарадскога жыцця, ужо добра вядомага яму; Сёмку ж гэта было нова і цікава, як новае. Далей Ліцка ён яшчэ не трапляў, і Ліцк кожны раз, калі б ён ні прыязджаў у яго, выклікаў асабліва рэзвы і жывы настрой, нейкі ўздым і бадзёрасць.
— Ведаеш, люблю я гэткае ажыўленне, як тут, — абярнуўся Сёмка да Рыгора, — каб і хацеў памарудзіць, дык нельга.
— Не па-сілцоўскаму; тут ужо горадам крыху папахвае.
— Ну, там, пэўна, у некалькі разоў усё гэта шумней і цікавей?
— Вядома што; тут маленькая, не вузлавая станцыя, а і то, як бачыш, усё так і рупіць, і рухае.
Гутарачы, яны ачуліся каля станцыі. Забруджаны гноем і саломаю вялікі калястанцыйны пляц выглядаў рынкам, на якім вось-вось хутка адчыніцца кірмаш. З правага боку ад садку станцыйных служачых, пры рэльсавых парэнчах у шэраг стаяла некалькі дзесяткаў сельскіх падвод і рамізніцкіх каламашак. Ля некаторых з іх стаялі падводчыкі — другія ж былі пустымі, без нікога. Сёмка пад’ехаў к бакавой падводзе з левага боку і спыніў каня.
— Точка, — праказаў ён да Рыгора і злез з воза.
Рыгор падняўся, атрос салому і таксама саскочыў на зямлю.
Да іх падбег з-пад станцыі насільшчык і запрапанаваў:
— Прыкажаце рэчы на станцыю ўнясці?
Рыгор пераглянуўся з Сёмкам і адказаў:
— Няма чаго нясці: самі справімся.
Насільшчык ухмыльнуўся, пастаяў з хвіліну і моўчкі адышоў.
— Ну, Сёмка, правядзі мяне на станцыю. Каня пакінь.
— Ды я думаю, што можна каня аставіць аднаго. Стаяць жа другія падводы.
— Папрасі каго з падводчыкаў паглядзець за тваім возам — спакайней будзе.
Сёмка заручыўся згодаю аднаго рамізніка, а сам з Рыгорам пайшоў на станцыю.
Невялікае мураванае памяшканне станцыі мела звычайны станцыям выгляд: пасярэдзіне будынка праходзіў калідор, разразаўшы яго надвое; направа ад калідора мясцілася багажня, скарбніца і невялічкі першы клас, а налева — другі і трэці класы. Рыгор з Сёмкам пайшлі направа, у першы клас, куды ішлі амаль не ўсе пасажыры. У каморцы, досі чыстай, пры расстаўленых двух ці трох сталах, на крэслах і пры сценах на лаўках сядзела дзесяткаў са тры пасажыраў; некаторыя з іх спалі, умайстраваўшыся пры сваіх клунках, другія проста драмалі, апусціўшы галовы, трэція спешна падсілкоўваліся гарбатаю. За багата ўстаўленым буфетам увіхаўся сярэдніх гадоў мужчына-буфетчык, шустры і рэзвы гандляр, відаць, добра набіўшы руку на гэтым рамясле. Раздаючы праданае з лоўкасцю мастака свае справы, буфетчык сярдзіта пакрыкваў раз-поразу на сваю пасобніцу, тоўстую, чырванатварую, непаваротную дзяўчыну-сялянку, падперазаную паласатым хвартухом, без хусткі, з разбэрханымі косамі, якая даглядала за вялікім паплеснявелым мурзатым самаварам. Дзяўчына моўчкі, паслушна адгіналася і баязліва пазірала на гаспадара.
Клапатліва, як нашароханыя, бегалі то з класа, то ў клас кандуктары з цьмянымі ліхтарчыкамі, тэлеграфісты з паперамі, дзве-тры дзяўчыны з канторы. За сцяною буфета звінеў тэлефон, а пры ім чыйсьці голас несціхана выкрыкваў: «Что-о? Говори-ите-э? Слушаю, я слушаю...» І звон тэлефона і крык пры ім раз-поразу перабіваў рэзкі свісток паравоза, які прабягаў між вокны станцыі і голасна свістаў, адгукваючыся на свісцёлкі стрэлачніка то ў адным, то ў другім канцы станцыі.
Рыгор з Сёмкам прыкмецілі пры адным стале два парожных крэслы, падышлі і занялі іх.
— Ты пастой, Сёмка, а я куплю білет, — праказаў Рыгор і пабег да касы.
— Добра.
Сёмка не агледзеўся, як Рыгор вярнуўся назад.
— Цяпер можна перакусіць сяго-таго. Чаго б ты хацеў?
— Усё роўна: вазьмі гарбаты і каўбасы з хлебам.
Рыгор падышоў к буфету і прынёс усё тое, што Сёмка загадаў. Абое хутка справіліся з гарбатай, і Рыгор прынёс яшчэ па шклянцы. Закусваючы, хлопцы маўчалі: Рыгор над нечым пільна раздумоўваў, угледзеўшыся ў шклянку, а Сёмка з востай цікавасцю сачыў за станцыйным рухам. Ці ўваходзіў пасажыр, ці прабягаў чыгуначнік, ці раздаваўся смех, вокрык які, Сёмка адварочваўся, лавіў яго і адказваў настарожанасцю. І калі ён час ад часу ўспамінаў, што яму вось-вось прыйдзецца развітацца з Рыгорам і варочацца назад у Сілцы, яго ахоплівала непрыемнае пачуццё, вялікая неахвота варочацца аднаму. Сёмку прыкоўвала да сябе ўсё тое, што ён бачыў перад сабой на станцыі і што выглядала ў яго ваччу новым і прыемным. Вось узяць бы тых дваіх — кабету і мужчыну, — што прытуліліся адно да другога, седзячы на лаўцы, і соладка, апойна храпуць. Сёмка не разумеў іх нядбайнасці ды бесцікаўнасці да ўсяго і думаў аб сабе, што давядзіся б яму прабыць на станцыі хоць трое ночаў, ён і не ўздрамнуў бы нават: сядзеў бы і пільна сачыў за кожным рухам станцыйнага жыцця. А каб гэта яшчэ яму давялося паехаць куды чыгункаю! Як бы цікава было бачыць жыццё буйных вузлавых станцый, дзе, па словах Рыгора, людзі кішаць, як мурашкі ў мурашніку! І тая думка, што ўжо раз уставала перад ім у дарозе, калі ён прыглядаўся на пасажыраў, якія пакідалі свае месцы, як і Рыгор, і кудысьці з надворку спакойліва ад’язджалі,— думка паехаць у горад да Рыгора зноў выбілася наповерх, падгастрылася руплівасцю і засвідравала ўнутры. Ехаць... ды не то, што пачакаўшы, пры добрым выпадку, а ехаць як найхутчэй, зараз, вось, хоць бы разам з Рыгорам і з усімі гэтымі пасажырамі... ехаць — цягнула Сёмкаву істоту. Хоць бы некалькі часу пасапці новым паветрам, падзівіцца іншымі вобразамі, перамяніць елкія многагадовыя клопаты, шэрую аднакавасць земляробскай працы. Хоць бы некалькі часу, хоць бы на месяц, на другі адлучыцца, а то — глядзіш — праз якіх гадзін сем ізноў перад табою бедныя, прылепленыя да зямлі хаткі Сілцоў, пыльныя, загноеныя вуліцы, прагледжаныя наскрозь Хлоры, Прыдатныя, Крумкі, Гладышы ды іншыя пастаянцы мястэчка... «Не, цяпер я нядоўга ўтрымаюся дома, хай што хочуць робяць бацькі»,— заключыў Сёмка.
А ў дзверы класа ўсё надыходзілі новыя і новыя пасажыры, мігаючыся між Сёмку. Вось прайшоў здаровы, паўнатвары, вусаты, у бразантовым халаце з каўпаком на адкідзе, багаты фальварковец-шляхціч, ці мо нябуйны памешчык; у руках ён трымаў добры фібравы, шэрай хварбы куфэрак; увайшоў, агледзеў пахмурным суровым узрокам клас і прыпыніўся каля акна... Вось ускочыла, як напуджаная якая, тонкая, вяртлявая, затуленая густым тулем, з перавязанай праз плечы тоўстаю хусткаю, а ў руках з некалькімі сакваяжыкамі і парасонам ні то мяшчанка, ні то фальваркоўка. Вось важна перашагнуў парог нейкі казначэйскі чыноўнік у шырокай палярыне, з гостра паднятымі ўверх вусікамі важнага чыну, з гонарам, ведаючы сабе вартасць чалавек. За ім прайшла купаю сям’я — мужчына-гаспадар у палапленай крамнай жакетцы, у аблезлай шапцы, з дзіцём на руках і кабета-жонка, таксама бедна адзетая, з клункам старых манаткаў і з двума невялічкімі дзеткамі. Увайшлі, баязліва азірнуліся, як бы папаўшы не туды, куды б следавала ім, і бяспомачна спыніліся каля дзвярэй. Куды яны едуць? Чаму з дзяцьмі? Такія бедныя з выгляду, што жаль рэжа сэрца. Ці на новае месца, ужо знойдзенае, ці мо шукаць яшчэ куска хлеба, папярэдне пераехаўшы ў другое месца? Цікава. Сёмка ажно падняўся з месца, каб пільней разглядзець твары гэтых людзей. Але яму гэта паказалася няёмка, і ён зноў прысеў... Прысеў і рашыў паказаць іх Рыгору; але толькі павярнуўся да яго, каб прагаварыць слова, як тут жа, збоку, угледзеў маладую пекную белакурую дзяўчыну, апранутую ў цёмнае да стану паліто, з таннаю пастэркаю на галаве. Яна сядзела бокам к сталу, трымаючы кашэлік на прыполе, і украдкаю, наўскасяк пазірала на Рыгора. Сёмка ўпарта паглядзеў на дзяўчыну і ўлавіў у нарысе яе твару вялікае падабенства з Зосяю; тыя ж сінія валошкавыя вочы, сярэдні роўны лоб, прадаўгаваты нос, адпавядаючы гэткаму ж твару, чыстыя, з лёгкім ружам, шчокі, поўныя чырвоныя губы пекна выразанага нешырокага рота над прадоўжным падбародкам; той жа, заўсёды мілы, жывы, нестухаючы пераліў чуць прыкметнае, але палкае, цягучае, вабячае ўхмылкі. Уся постаць яе, як вымалеваная мастаком, выглядала лёгкай, паветранай; ад дзяўчыны нясло здароўем, жыццерадасцю. Сёмка міжвольна заглядаўся на яе, адцягваючыся думкамі ад усяго іншага, што хвілю назад цікавіла яго. Ён не мог адвярнуцца, не зважаючы на няёмкасць, якую, відаць было, адчувала незнаёмка, прыкмеціўшы ўпарты Сёмкаў узрок. І толькі, калі дзяўчына адвярнулася ў другі бок, Сёмка апусціў вочы.
Брудная будзённая адзежа, у якой ён быў адзеты, запылены твар, вясковая прастата і непаваротнасць, якія выступілі перад ім, засаромілі Сёмку: ці не падмеціла толькі гэтага дзяўчына і, гледзячы на яго, ці не смяецца толькі ў нутры сваім?
Сёмка паглядзеў на Рыгора і чапіў яго за руку.
Той адвярнуўся на Сёмку.
— Зірні толькі, Рыгор, налева, — сказаў Сёмка на вуха таварышу, — вунь сядзіць Зося, точ у точ.
Рыгор крута павярнуў голаў і стрэўся з узрокам суседкі.
Яе падабенства на Зосю міжвольна кінулася яму ў вочы.
— А што? Мо няпраўда? — запытаў Сёмка.
— Праўда, настаяшчы дубальт, але, здаецца, куды прыгажэйшы, — адказаў Рыгор. — Цікава, куды яна едзе? Вось, ды каб у мой бок!
— Запытай, — парадзіў Сёмка.
— Трэба, — згадзіўся Рыгор і павярнуўся да дзяўчыны.
Сёмка настаражыўся, і ўвесь — адна цікавасць — чакаў, як пойдзе гутарка між Рыгорам і незнаёмаю дзяўчынаю.
— Выбачайце, вы далёка едзеце? — далікатна, ціхім голасам запытаў Рыгор.
Дзяўчына здаволена ўсміхнулася і ахвотна, смела адказала:
— Да Рыгі. А вы куды?
Яна павярнулася к Рыгору.
— Я таксама туды, — паспяшыў паведаць Рыгор.
— Вы хлусіце, мабыць? — не паверыла дзяўчына.
— Чаму вы так думаеце? Я сур’ёзна кажу. Вельмі рад, што разам паедзем.
— Вы ўжо будзеце маім праважатым, — дасціпна запрапанавала дзяўчына.
— З вялікаю ахвотаю. Каб вы ехалі не ў Рыгу, дык і то я паехаў з вамі, — шчыра, не ўмеючы стаіць узнятага ў сабе пачуцця, сказаў Рыгор.
— Няўжо?
Сёмка тайком ухмыляўся, чуючы іх гутарку, і стрымоўваў гострае жаданне і самому ўставіць словадругое. Але кожны момант, толькі парываўся расчыніць рот і выгаварыць што-кольвек, як нешта хапала яго за язык і ён змаўкаў.
Рыгор жа слова за словам развёў з дзяўчынаю гутарку. Ён забыў нават, што каля яго сядзіць Сёмка, занядбаў блізкай разлукай з ім і выпусціў з думак усё тое, што меўся напомніць яму пры расстанні. Павярнуўшыся да суседкі, Рыгор незмігутна глядзеў ёй у твар, цешыўся яго мілавіднасцю і, як воск ад агню, раставаў пад яе сапраўды пекным узрокам.
— Рыгор! — у кароткі перарыў між чарговым запытаннем дзяўчыны і Рыгоравым адказам пазваў Сёмка таварыша.
— Што? — не адварочваючыся, запытаў Рыгор.
— Я, браток, думаю ехаць. Ужо прайшло колькі часу. На дварэ зусім развіднелася. Ну, бывай здароў!
Рыгор штосьці прамовіў да незнаёмкі, падняўся з месца і пацалаваўся з Сёмкам.
— Не забывай, браце, пішы часцей, — яшчэ раз папрасіў Сёмка Рыгора і павярнуўся да дзвярэй.
— Гэта мой найлепшы таварыш, — паведаміў Рыгор незнаёмку, — выбачайце, я правяду яго на двор; мне трэба папрасіць ад яго адной рэчы.
Рыгор нагнаў Сёмку і выйшаў з ім з класа.
— Вітай ад мяне ўсіх: Зосю, Гэлю, Петруся, тваіх бацькоў... І не забудзь зайсці да мае маткі...
— Добра, добра, усё выпаўню... А ты, у свой чарод, не забудзь прыпісаць мне ў першым жа лісце, як і што ў цябе выйдзе з гэтаю дзяўчынаю. Красуня, на яе ліха. Ты ўжо не пакінеш, пэўна, яе праз усю дарогу? Толькі глядзі-ы, каб...
Сёмка не дасказаў, насмешліва пакачаўшы галавой.
— Я бачу, ты вельмі скора ўліп у яе...
Рыгор здаволена ўсміхнуўся і нічога не адказаў.
— Ну, бывай здароў! Шчаслівай дарогі! — пажадаў Сёмка, яшчэ раз пацалаваўшыся з Рыгорам.
Той памахаў яму ўслед капелюшом, пастаяў з хвіліну і вярнуўся ў клас.
І толькі ён паспеў падысці к дзяўчыне, як сярод пасажыраў падняўся рух і бегатня. Усе ўзняліся з сваіх месцаў, хапіліся за клумкі і куфэркі і кінуліся к выйсцю на перон.
Пачуўся званок, абвяшчаючы падыход поезда.
Рыгор са сваёю спадарожнай, не спяшаючы, выйшлі з класа, абгледзелі вагоны і накіраваліся ў другі ад заду. У вагоне было свабодна, і яны занялі ў першым ад выхаду аддзяленні два месцы пры акне. Рэчы свае і дзяўчыны Рыгор гаспадарна ўладаваў на верхняй лаўцы, а сярэднія дзве прыназначыў пад спанне, павесіўшы на кручку з аднаго боку сваю жакетку, а на працілежным — дзяўчыніна паліто.
— Вось цяпер спакойна можам ехаць аж да самай Рыгі, — пацешыў ён новазнаёмую,— хочаце, пойдзем на перон на хвіліну-другую?
— Каб не спазніцца... Во, другі званок...
Яны ўсё ж падышлі к дзвярам вагона і агледзелі перон. На платформе кішэла народу: адны пёрліся са станцыі, спяшаючыся ў вагоны, другія на момант выскаквалі з вагонаў і мерыліся збегаць на станцыю ў буфет; трэція няслі ў руках розныя рэчы, купленыя ў буфеце. Папарна праходзілі сюды-туды ўсцяж будынка станцыі праважатыя і проста цікуны, што прыходзілі, нягледзячы на гэткую рань, да кожнага поезда на станцыю пагуляць і паглядзець на пасажыраў. Каля дзвярэй пры сцяне выдзялялася некалькі хвігур рамізнікаў, якія пільна сачылі за прыехаўшымі ў Ліцк. Як угарэлыя, бегалі ўзад ды ўперад насільшчыкі, парожныя і з паклажай у руках: некаторыя з воклічамі правозілі к багажнаму вагону пошту і варочаліся з тачкамі к багажнаму аддзяленню.
— Нічога цікаўнага; звычайна, як на станцыі, — вымавіла дзяўчына да Рыгора.
— Так, пойдзем на месца.
Пакуль яны стаялі ў дзвярах вагона, к ім падсела чатыры пасажыры: старая сялянка, сярэдніх гадоў мужчына, маладзіца — яго жонка і пажылая кабета.
Усе з іх пазаймалі вольныя месцы, не пакушаючыся на тыя, што былі заняты Рыгорам са сваёю падарожнай.
— На нашы месцы ніхто не пасягаў? — запытаў Рыгор у старое сялянкі.
Тая пільным узрокам агледзела як Рыгора, так і яго новазнаёмую дзяўчыну, і ўверана адказала:
— Каб хто і пасягаў, то мы не дапусцілі б; раз месцы заняты, ужо не закон іх перахопліваць. Тут двое кабецін намерваліся сесці, але мы сказалі ім, што месцы заняты.
— Дзякуем вам, — падзякаваў Рыгор і следам прагаварыў да дзяўчыны:
— Вы мо спаць хочаце?
— Не, на станцыі, прызнацца, троха і хацелася, а цяпер зусім не.
— А калі хочаце, то будзьце ласкавы, — я вас з прыемнасцю павартую.
Прапануючы сваёй падарожніцы спаць, Рыгор зусім не хацеў, каб яна забралася на полку і спала, пакінуўшы яго аднаго сядзець; яму жадалася, каб дзяўчына сядзела перад ім, а ён глядзеў бы на яе. Рыгор і сам адчуваў цяжар дарогі і бяссоннай ночы, але крапіўся, змагаўся з утомай і млявасцю, адганяў дрымоту і казаўся вясёлым і бадзёрым...
Праз нейкі час яму захацелася праведаць імя дзяўчыны, каб ямчэй было з ёю абыходзіцца.
— Вось ужо колькі часу, як мы знаёмы, а яшчэ не ведаем нават, як кожны з нас завецца... Вы, мабыць, не маеце імя, прыгожая незнаёмка?
Лёгкі смех пакрыў яго дабротны твар. Дзяўчына таксама какетліва ўсміхнулася.
— Я-то з імем, ну, а вы, напэўна, без яго...
— Якое ж яно ў вас, цікава?
— А вам канечна хочацца ведаць?
— Хочацца... як вам сказаць; яно б і не шкодзіла.
— Калі так, то скажу: натапырвайце вушы, — дзяўчына ўголас засмяялася. — Ганнаю завуся я, падабаецца ці не?
— Гэтага я вам не скажу; за паведамленне ж дзякую... А маё імя — Рыгор. Рыцарскае троха?
— Вядома, не траха, а многа, — пажартавала Ганна.
— Ну, цяпер мы, думаю, трохі больш знаёмы: хоць можна па-людску звярнуцца адно да другога. Мо няпраўда... Ганна?
Апошнія словы Рыгор правёў ветлівым узрокам на Ганну. Тая адказала не менш мілым, нават прагавітым возіркам на Рыгора; яму паказалася, што сінія, пякучыя вочы яго знаёмай не дарылі яго дасюль гэткаю ласкавасцю, як на гэты раз. Але, прыгледзеўшыся на Ганну, Рыгор заключыў, што яе мастацка-правільны, як намаляваны, мяккі твар, падкрашаны маладым, свежым ружам, пастаяннай бегатнёй рэзвых зайчыкаў непагрэшнае жывое ўхмылкі, што яе стройная, як вылітая, постаць, поўная жыцця і руху, не могуць не выкрываць салодкага кіпення яго палкага пачуцця. Рыгору не хацелася ўспамінаць — што толькі-толькі, як ён развітаўся з Сёмкам і прасіў яго кланяцца ўсім і, асабліва, наведаць яго мацеру. Ён ужо быў заварожаны Ганнаю, якое ніколі дагэтуль не бачыў, якая выпадкова вынікла перад ім. Сядзеў і глядзеў ёй у твар, ёю зачарованы. Не чуў, ці стаіць цягнік, ці едзе; не бачыў, ці сядзіць хто каля іх, ці яны адны аднымі, не цікавіўся, што за акном вагона. Сядзеў і не мяняў позы, быццам вылепленая мастаком фігура.
Гэтая сабранасць усёй Рыгоравай істоты ў адным фокусе і жалезная сіла цвёрдасці, якую вылучаў ён на Ганну, прымушалі яе, маладую, чулую дзяўчыну, ахвотна карыцца Рыгору, нерухома, урачыста сядзець і пераліваць унутры, як рэчка хвалі, узбуранае пачуццё. Ганна, як бы ў аддзяку Рыгору — дар за дар, упарта ўзіралася ў яго белы твар, у шэрыя праназаватыя вочы, на высокі лоб, і, падобна Рыгору, абураная разгойданым пачуццём і навеянымі марамі, забывала, куды едзе, адкуль едзе, дзе была і што рабіла... Ні настаўнік Герасім, з якім яна два тыдні бегала па бярозавым гайку, госцячы ў цёткі, ні Андрэй — паштавік у Рызе, з якім яна не адзін раз правяла шчаслівыя хвіліны — ніхто і нішто не ішло на думкі: Рыгор засланіў сабою ўсё.
Старэнькая бабулька, што сядзела поруч з Рыгорам, суцешна паглядала на іх, адобрана ківала галавою і сама сабе ўмілялася. Не пакідалі без увагі Рыгора з Ганнаю і занятыя пільнай дзелавой гутаркай між сабою пасажыр — мужчына са сваёй кабетаю: час ад часу, не кідаючы гутаркі, адварочваліся яны к акну, азіралі з ног да галавы і Рыгора, і Ганну, вымаўлялі па іх адрасу пару слоў і пераходзілі да свае гутаркі. Цікавіліся імі і астатнія двое пасажыраў з іх аддзялення. Толькі бачыўшы за сваю службу на чыгунцы шмат чаго цікавага, заклапочаны кандуктар, параўняўшыся з іх аддзяленнем, бесцырымонна, не лічачыся ні з чым, прагукаў:
— Вашы білецікі!
— Дзе мы ўжо будзем? — запытала Ганна і паглядзела ў акно вагона.
— Зараз праведаем, — адказаў Рыгор, таксама выглянуўшы ў акно.
— Хутка Малажава, дзеткі, — умяшалася бабулька.
Рыгор з Ганнаю адхіліліся ад акна і зноў паселі на сваіх месцах.
— Малажава, кажаце? — перапытаў Рыгор.
— Але... А вам, дзеткі, куды трэба? Не ў Вільню часамі? — зацікавілася бабулька, задаволеная тым, што нарэшце знайшлася магчымасць адчыніць рот.
— О, не, цётачка, мы едзем далей... але па дарозе на Вільню.
— Далей! Яшчэ нават далей ад Вільні! О-ё-ёй! Ды мае ж вы дзеткі! Ды навошта ж вам так далёка забірацца ад дому? І ці вас бацькі спакойна адпусцілі ў гэтую даль?
Ганна ўкрадчыва пасмейвалася, гледзячы на бабульку. Рыгор спагадліва пазіраў на яе, гатовы і далей гутарыць з ёю.
— Ды што казаць аб дзецях, вось вы старая і таксама едзеце кудысьці, — уставіў ён.
— Так, можа і так, — задаволеная тым, што з ёю ахвотна Рыгор гаворыць, казала яна далей, — жыццё гэткая рэч, што вымушае часта рабіць тое, чаго б і не хацеў. Ты кажаш, дзеткі, што я старая, а еду; мушу, родненькі, ехаць: забралі вось два гады таму назад сына ў салдаты і з таго часу не бачыла, не пускаюць чамусьці на пабыўку; а паглядзець хочацца, як і што ён там маецца. Ды мне не вельмі далёка: маё месца вось зараз за Малажаваю, а з Ліцка я еду выпадкова — была там у гасцях у брата. Гадоў з дваццаць не бачыліся, дык як прыехаў надоечы — рады няма: прыстаў, каб я наведала яго. Вось я мусіла паехаць і прагасціць тыдзень; а зараз еду ад яго і проста, не злазячы, да сына. Вось брат даў крыху сала, каўбасак са тры, і я вязу. Мацерына сэрца, дзеткі, — як не наведаць роднага дзіцяці. Ён сын у нас вельмі паслушны і добры; заплакаліся, калі бралі ў салдаты. Але... хаця б вайны не было, а паслужыць-то, хай сабе паслужыць. Год за годам і пройдуць гэты гадкоў тры. А чаго добрага, узбурыцца вайна, тады ўжо, хто ведае, як яно выдзецца, ці давядзецца яму вярнуцца дамоў! А дома, бач, мы ўжо і дзяўчыну нагледзелі яму; прыгожая, як лялечка, Несцера Капыла дачка — вам ён невядомы, пэўна? Вось гэткая ружачка, як ты, мая котка...
Гутарачы, бабулька ўвесь час рухала на месцы, размахвала рукамі, палажыўшы пры сабе клунак, і старалася не спусціць вачэй ні з Рыгора, ні з Ганны. Завязаная пад бараду старая шаліновая хустка паціху з’ехала ў старае з галавы і агаліла сівыя рэдкія косы; бурнос яна расшпіліла сама, бо ў вагоне было душнавата. Відаць было па той шчырасці, якою бабулька справодзіла гутарку, што гаварыць для яе — вялікае здавальненне і што за сваё жыццё ёй нямала прыйшлося пашчабятаць.
Ганна з цікавасцю, з цёплым уміленнем сачыла за іх гутаркай.
Яе карціла жаданне як найхутчэй кончыць дарогу, выйсці з цеснага душнага вагона і ачуцца на вуліцы Рыгі, а там — або ў парку, або за горадам, на беразе шырокай Дзвіны, на ўзмор’і. Уставалі вобразы перажытых хвілін, калі яна часта з паштавіком Андрэем адпраўлялася на гулянкі на ўзмор’е ці на ўздзвінне. Музыка, месячныя ночы, лёгкія туманы, неагляднасць вадзяных прастораў затокі. Андрэй, вясёлы, рэзвы, услужны, безумоўна закаханы ў яе. Гэта месяц таму назад... А цяпер? Не, цяпер яна не хацела б жыць з Андрэем. Рыгор зацьміў яго сабою. І Ганна ў самых дробязях пачала маляваць перад сабою вобразы надуманае стрэчы з Рыгорам у Рызе, стала выяўляць тое пачуццё, якое безумоўна, захопіць яе, і тыя словы, якія павінны будуць казацца.
Чым глыбей удавалася яна ў думкі, тым з большай прагаю жадалася хутчэй ёй даехаць да месца. Пагнала б цягнік, каб магла, выскачыла б ды паляцела, каб не баялася. Што можа стацца за дарогу? А мо Рыгор толькі з першага ўзроку падараваў ёй столькі ўвагі, а надалей астыне, зачарсцвее, адумаецца? У свеце так многа выпадковага! Мала з кім прыходзіцца ў дарозе стрэцца ды пагаварыць! Але што ж з гэтага? Выйшаў з вагона — выпусціў з памяці. «Ці ж не можа таго стацца між мною і Рыгорам? Хто знае, што крыецца ўнутры гэтага чалавека? Ён гаворыць са мною, уважліў да мяне, як уважліў да гэтае бабулькі. Пад’едзем к Вільні — бабулька злезе і ніякага следу не пакіне па сабе. На яе месца сядзе другая, трэцяя, а мо і... дзяўчына. Скажа да Рыгора слова, кране яго за сэрца ласкавай ухмылкаю — а гаражанкі ўмеюць гэта, — і ён заварожыцца, пакінуўшы мяне. Гой, не было б толькі таго!»
Быў позні вечар, калі яны прыехалі ў Рыгу. Вакзал тануў у празрыстых агнях электрыкі. Сотні разубранай публікі швэндалася па прасторным пероне ўзад ды ўперад. Сапло гарадской нервовасцю, рухам і заклапочанасцю.
Толькі Рыгор з Ганнаю выйшлі з вагона, як іх зразу абдаў цяжкі, злітны ў адзін тон, прыгнятаючы гуд. Панясло спёртаю духатою і нейкім удушлівым смуродам. Рыгор паспрабаваў загаварыць к Ганне, але выказанае ім слова раптам заглухла. Яны маўкліва ў гушчы пасажыраў выйшлі праз вакзал на вуліцу, адышлі к боку і прыпыніліся: трэ было абмяняцца планамі, як і што ехаць на кватэру і калі ды дзе стрэцца. Але толькі яны сталі, як тут жа падбеглі да іх двое чалавек — рамізнік і пасыльны з гатэлю — і пачалі набівацца з прапазіцыямі.
— Я адвязу, куды трэба, — некалькі разоў засаб пераказаў рамізнік.
— Можа нумарок панам трэба? У нас чысценькая, ціхая гасцініца. Зусім нядорага.
— Не, не, мы нікуды не паедзем, — адказваўся Рыгор, і, калі яго не слухалі, ён кінуў аднеквацца.
— Табе куды ехаць? — абярнуўся Рыгор да Ганны на ты і сумеўся. Але Ганна прыняла яго фамільярнасць за звычайнасць і не звярнула на яе жаднае ўвагі, сама перайшоўшы на абыходжанне ў першай асобе.
— Тройкаю, — адказала Ганна, — а ты як паедзеш?
— Я направа... Вось табе мой адрас.
Рыгор падаў Ганне картульку, хочучы яшчэ штосьці сказаць ёй, але раптам з-за вугла паштовага будынка паказаўся трамвай.
— Ну, вось, садзіся ды паедзеш.
Ганна падалася наперад. Грамада людзей, што чакала трамвая, зарухала, замітусілася і напёрла к рэйкам; Рыгор трымаўся Ганны, супыняючы натоўп.
— Дык заўтра вечарам?
— Непрыменна! — кінула Ганна.
— Я цябе чакаю.
— Толькі не схлусі, а то...
— Ну, што ты, сапраўды, сумняваешся... Ці мо назнарок?
Ганна не паспела адказаць: падаспеўшы трамвай перабіў яе намер. Замітусіўшыся, яна, як стаяла ўперадзе, так разам кінулася на заднюю падножку пярэдняга вагона; Рыгор пасобіў ёй падняцца і хутка быў адціснуты натоўпам назад. Тады ён падышоў убок і паглядзеў у акно, але Ганна яго не прыкмеціла. Перад ім замігалі аўтамабілі, несканчоным шэрагам зашнуравалі пешаходы, загрукаталі цяжкія вазы рамізнікаў; зараз прайшло некалькі вагонаў трамвая пятага і шостага нумароў; вакола бегалі газетчыкі і выкрыквалі назвы газет, таўхаліся хлапчукі з папяросамі ў скрыначках; крадучыся і саромеючыся, нясмела падышла старэнькая бабулька і папрасіла ахвяры.
Увесь пляц варушыўся і мігацеў, прымаючы нейкі цудоўны выгляд пад белым святлом электрычных ліхтароў. У ценях Верманаўскага парку раздаваўся смех і згушчаны тупат гуляўшых. Здалёк, з Задзвіння ды з іншых канцоў горада, даносіліся разназычныя гудкі.
У іх аркестры Рыгор падлавіў знаёмы яму гудок з свайго завода. Адметны ад другіх, басісты, хрыплаваты, ён пралез у Рыгорава нутро і разліў у ім джаролца дбайнай будзёншчыны. Побач з гэтым, узняліся ў яго галаве рупныя думкі аб заўтрашнім ранні, калі гэты самы гудок праб’ецца праз акно яго каморкі, падніме з пасцелі і пагоніць на завод. Перад ад‘ездам на пабыўку думалася: мала што можа трапіцца за столькі часу! І завод пакідаўся безуважна, як быццам гінуў з яго вачэй. Але час, праведзены за межамі завода, прамігнуў, як маланка, нічога не змяніўшы ў Рыгоравым жыцці. Цяпер жа ён зноў вярнуўся назад, у той жа горад, да таго ж завода. І толькі адна ноч аддзяляе ад духаты і пылу, ад разгойданага гудзення і гострага вока майстра. Але ўжо праз колькі хвілін яго ахапілі зусім іншыя раздумы, іншае хаценне; гостра закарцела, каб хутчэй паказаўся яго трамвай, каб раней папасці дадому, запёрціся ў сваёй каморцы і аднаму ў ёй грунтоўна пераглядзець перажытыя за час пабыўкі ўражанні. Трэба ж абмеркаваць усё, перадумаць, перацаніць і ведаць, як і што пакіравацца далей. Ад нецярплівасці Рыгор не мог спакойліва стаяць на адным месцы.
Нарэшце паказаўся яго нумар трамвая. Рыгор спрытна схапіў рэчы і ўзлез на заднюю пляцоўку задняга вагона, прытуліўся да сценкі і задаволена ўздыхнуў.
Праз гадзіну Рыгор быў дома, у сваёй каморцы, якая сустрэла яго гэткай жа, ні на каліва нязменнай, якой ён яе аставіў. Стаялі ні на крок не перастаўленымі тры крэслы: адно — каля невялічкага століка ў правым кутку, адно — каля надворнае сцяны, трэцяе — каля тыльнае; стары паўаблезлы ложак, засланы паношанаю коўдраю, з невялічкаю падушкаю на ёй — выглядаў прыросшым; вісела некалькі фотатыпных і літаграфскіх малюнкаў, адцісненых з вобразаў мастака Айвазоўскага, запыленых і аблезлых ад сонца. Тулілася ў правым кутку ад уваходу невялічкая шафа, а супроць яе, у другім кутку, умывальнік. На століку ляжалі ў тым жа парадку, у якім іх пакінуў Рыгор, два невысокіх стосікі кніжак і між іх некалькі сшыткаў паперы.
Спёртае, душнае паветра абдало Рыгора, і ён паспяшыў адчыніць акно; сеў і заглядзеўся на двор. З-за сцен будынкаў бурліваю хваляю даносіўся да яго заціхаючы гарадскі шолам; праменне ліхтароў асвятляла цёмнае неба і перакідалася на двор. Цёплая пагода, напаліўшы днём каменні бруку і сцены муроў, зараз павявала душным паветрам, якое ні каліва не астуджвала Рыгора.
Адпачыўшы крыху, Рыгор падняўся з крэсла і пачаў тупаць па пакоі. Міжвольна паўсталі думкі — ціша і адзінокасць патваралі ім, — і Рыгор аддаўся раздумам. Выразна, як у кінематографе, адзін за другім, пачалі прамігаць нядаўна перажытыя ім моманты. Вось Сілцы, хатка, маці, таварышы, цёплая стрэча з імі, інфармаванне аб прыватным жыцці, гулянкі. А далей — спатканне з Зосяю, хвойнік, зелень і, нарэшце, перад ад’ездам, спатканне пры сценцы, за ворывам, дзе ён пачуў ад Зосі пякучыя словы: «Бяры ад мяне — што ты хочаш...» На гэтым моманце Рыгор панатужыўся перапыніць успамінкі. Яму пасобіла работніца гаспадыні кватэры, Вільгельміна, якая раптам прачыніла да яго дзверы і запытала:
— Можа вам гарбаты падагрэць, Рыгор?
— Калі вам не трудна, — згадзіўся ён.
Вільгельміна дабрадушна ўсміхнулася і выйшла з пакоя. Рыгор падышоў к акну і паглядзеў на двор. І нібы знарок хтось накіраваў яго думкі да Ганны. «Што яна робіць цяпер? Цікавая, аднак, дзяўчына! І трэба ж было мне з ёю спаткацца».
Зося, нядаўна паўстаўшы ў яго выабражэнні, раптам сышла з памяці, затуліўшыся вобразам Ганны. Рыгор пачаў перабіраць усе падрабязгі стрэчы і знаёмства з ёю, а далей перайшоў да абдумоўвання наступнага спаткання. Але якім чынам? Рыгор тут жа памкнуўся ўспомніць перш вуліцу, на якой Ганна жыве, а пасля дом; паглядзеў на гадзіннік, раздумаў і, нарэшце, астаўся пры рашэнні пачакаць да заўтрага, не пакідаючы хацець ды спадзявацца, а мо надасць ёй прыйсці яшчэ і сягоння.
Раздумоўваючы, Рыгор стаяў непарушна і сачыў у адно месца, як заварожаны. Яго крануў рэзкі выгук песні і адначасна музыкі на фартэп’яне, раптоўна вылецеўшы з прачынятага акна суседняе кватэры. Малады зычны альт выводзіў пявучыя мелодыі арыі Антэка з оперы «Галька». Рыгору стала прыемна слухаць мілагучныя ноты ў голасе маладое жанчыны; яны праходзілі ў яго нутро, хапалі за самыя каразлівыя мясціны і настройвалі на рэзвыя вясёлыя перажыванні, на новыя ўспаміны. Нез’яснёная сіла, заложаная ў зыках музыкі Манюшкі, да таго была прыемнай для яго, да таго завабнай, што ён літаральна ўбіраў у сябе кожны перабой, кожны адценак яе вібрацый. Яму хацелася б слухаць і слухаць бясконца і так жа бясконца хвалявацца, дрыжаць, калаціцца на хвалях салодкіх перажыванняў.
Аддаўшыся гукам музыкі, Рыгор як быццам бы патануў у іх. Для яго было зусім неспадзяваным асцярожнае ўвойсце ў каморку Вільгельміны з прыгатаванай гарбатаю.
— Дазвольце? — запытала яна, падыходзячы к сталу.
Рыгор машынальна сарваўся з месца, зрабіў некалькі крокаў ад акна і здзіўлена спыніўся перад Вільгельмінаю.
— Уваходзьце! — смяшліва праказаў ён.
— Прачакаліся, пэўна? Ведаеце, пакуль увіхнешся з іх вячэраю, дык гатова адурэць: кожную рэч трэба запытаць, аб усім парадзіцца; гэта ж такія паны, што не дай ты рады... А скупікі — дык наўздзіў...
Вільгельміна асцярожна паставіла гарбату на стале; паправіла абрус і прымайстравала крэсла.
— Піце, пакуль гарачая, — запрапанавала яна.
— Дзякую, — праказаў Рыгор і прыняўся за гарбату.
Аб Вільгельміне ён тут жа забыў, хапіўшыся перарваных ёю думак. Але работніца не ўважала на гэта і, абапёршыся на спінку ложка, пачала сачыць за Рыгорам: ёй хацелася пагутарыць з ім, аб сім, аб тым распытаць.
— А тая ўсё грае, на яе цураха, — пачала гаворку Вільгельміна.
Рыгор паспешна адвярнуўся ад стала і паглядзеў на служанку здзіўленым узрокам, нібы сказаўшы: «А ты яшчэ тут?»
Вільгельміна на момант замаўчала, пасля перамяніла стаянку, паправілася на нагах і ўжо смялей павяла гутарку далей.
— І не надаесць кожны вечар трумкаць! Проста ў вушшу звініць ад гэтага фартэп’яна. Праз цэлы месяц адно і тое. Ліха іх ведае, пэўна няма чаго людзям рабіць. Вось граюць, пяюць, нараджаюцца — і толькі... А ты працуй на іх век, прасветлае мінуты не бачачы; бегаеш, таўчэшся за якіх-небудзь няшчасных восем рублёў у месяц, і яшчэ колькі ўшчункаў ды папрокаў атрымаеш.
Вільгельміна колькі мінут памаўчала.
— А можа я вам перашкаджаю?
— Не, нічога, калі ласка, — суха адказаў Рыгор.
Работніца павярнулася і пайшла з пакоя, але ў дзвярах, прачыніўшы іх, спынілася і запытала:
— А вы заўтра пойдзеце на завод?
— Абавязкова, Вільгельміна, пайду.
— Дык я вас абуджу, калі хочаце?
— Вельмі прашу, буду дзякаваць.
У калідоры пачуўся званок.
— Хто ж бы там быў? — здзівілася Вільгельміна і, не зачыніўшы дзвярэй, выбегла з Рыгоравага пакоя.
Рыгор зачыніў за ёю дзверы, матнуў галавою па адрасу работніцы і паглядзеў на гадзіннік. «Ужо другая гадзіна», — ні то здзівіўся, ні то проста праказаў ён.
На дварэ ўжо было ціха, толькі рэдкія глухія гукі даходзілі дзесь з-пад вакзала, роўна заміраючы ў сценах двара: у суседніх вокнах патухлі агні. Рыгор крыху пастаяў каля акна, пасля прычыніў яго, занавесіў фіранку і пачаў збірацца спаць.
Пасля ўсяго перажытага і перадуманага ў звязку з дарогаю, Рыгор спаў, нібы апоены макам. Толькі лёг, як праз момант заснуў, не паспеўшы нават перавярнуцца на другі бок, як то ў яго было звычайна, і на адным баку праспаў да раніцы. Праспаў бы, напэўна, без просыпу да гадзіны дванаццатай дня, каб акуратная Вільгельміна роўна а палове сёмай не пастукала ў дзверы. Рыгор ад стуку прачнуўся, падняў голаў і паглядзеў у акно; але спрасонку, не прыгледзеўшыся, яму паказалася занадта рана, першае развідненне, і ён зноў прылёг, нацягнуўшы на галаву коўдру. Несвядома прамігнула гарачае прыемнае пачуццё, якое яму шапнула: «Пачакай, паспееш яшчэ напрацавацца», — і следам безадгукнае парашэнне, — не ісці на работу да заўтрага. Заспакоены, ён хутка заснуў, глыбока і смачна.
У кватэры было ціха, нішто не перашкаджала спаць, і ён беспаварухна праспаў ажно да дванаццатае гадзіны дня. Гэтага было досыць, каб уволю выспацца, каб супачыць. І Рыгор прачнуўся бадзёрым, свежым. Падняўся з пасцелі і ў адной бялізне прайшоў па пакоі. Пакой выглядаў нейкім нарадным і вясёлым, як ні разу да гэтага. Жывымі здаваліся карцінкі на сценах, учора смутныя, запыленыя, выглядала пачышчанаю мэбля. Ён падышоў да акна, адшмаргнуў фіранку, прачыніў яго і глыбокімі дыхамі пацягнуў надворнага паветра і сонечнага святла. Стала яшчэ бадзёрай, як бы хто ўпусціў у яго цела жыццедаўчы элексір. Рыгор сціснуў кулакі, прарабіў гімнастычныя махі і раптоўна, адбегшыся ад акна, прыняўся адзявацца. Аб заводзе не хацелася і думаць; наогул, ён цяпер жыў пачуццём, а не думкамі: цягнула да сну — ён спаў, захацелася адзявацца, пасля ўмывацца — ён прыняўся за гэта. Толькі тады, калі ўжо адзеўся і разоў з дзесятак прайшоўся па пакоі, завярцелася думка і паднялася свядомасць, якая падказала яму намаляваць цэлы план сённяшняга дня. З гатовым планам Рыгор і выйшаў а першай гадзіне на вуліцу.
На вуліцы было душна: сонца паліла, не шкадуючы, і да таго нагрэла брук, цэглу дамоў і асфальт тратуараў, што ад іх нясло, як з печы. Цяжка было сапці і не хапала паветра, каб задаволіць прасмагшыя грудзі. Рыгор перайшоў на ценявы бок вуліцы і памаленьку прайшоў да знаёмае кавярні, дзе ён заўсёды снедаў. У кавярні, куды ён завярнуў, было шмат халадней і прыемней. Але чамусьці ў ёй было зусім нямнога людзей. За адным столікам, каля буфета, сядзеў нейкі сярэдніх гадоў мужчына за бутэлькаю сельтарскае вады, а насупроціў, у кутку — двое дзяўчат, значна падбеленых пудраю, у памятых капотах. Яны паглядзелі на Рыгора пры ўваходзе ў кавярню і раз-поразу кідалі на яго бессаромныя ўзрокі. За буфетам сядзела знаёмая яму буфетчыца, сімпатычная дзяўчына, трымаючы ў руках кніжку. Рыгор папрасіў сабе шклянку гарбаты, французскую булку і чвэртку каўбасы, спакойліва, не спяшаючы паснедаў і, даўшы «бывайце здаровы» буфетчыцы, выйшаў.
Нягледзячы на духату, на вуліцы кішмя кіпела жыццё: шнурком беглі тратуарамі ў адзін і ў другі бок людзі, клапатлівыя, не маючы вольнае хвілінкі, з партфелямі, з палачкамі, з папкамі. Сярэдзінай, па бруку, шмыгалі самакаты, гуськом цягнуліся ламавікі, на перадках, запрэгшыся, як жывёла, плішчыліся ручныя перавозчыкі паклажы, спрытна вывіваліся сярод іх веласіпедысты. На рагах вуліц, пры ліхтарах, а то на падаконніках магазінных вокан стаялі і сядзелі чорныя забруджаныя грузіны, ваксоўшчыкі абутку, і ўперамежку чырвонагаловыя пасыльныя. Ім, пэўна, не было душна ад сонца, загартаваўшага іх загарэлыя твары і прагрэўшага да апошняе жылкі іх вытрывалыя постаці; таксама яны былі прывыклымі ўжо і да смуроднага пылу, які згушчаў сабой паветра і прасочваўся дыханнем у лёгкія. Характар работы прывучыў іх да вулічнага шуму, да нервовага гарадскога руху: хай сабе пячэ сонца, хай падымаюцца слупы пылу, а ім трэба стаяць на сваім месцы і чакаць, зазіраючы ў вочы прахожым, пакуль каторы з іх працягне чаравік або даручыць занясці пакет. Гэтакіх усё ж трапляецца нейкая лічба — і іх умела пазнаюць і пасыльныя, і ваксоўшчыкі абутку. Глядзіш — то адзін, то другі на вачах вядуць сваю справу. Таго ж чыну і таварышы іх — газетчыкі: на кожным рагу вуліцы сустрачалі яны Рыгора, прапануючы навязчыва сталічныя і мясцовыя газеты. Многія з прахожых з зайздросцю пазіралі ў вялікія, чыста выцертыя шыбы, магазіны, косячы вачыма або на хвілю-другую супыняючыся пры акне.
Прамінуўшы некалькі вуліц і перавулкаў, Рыгор, нарэшце, апынуўся на Узбярэжнай.
З Дзвіны нясло прыемным халадком і водгукам самавітага рэчнага жыцця. Нягледзячы на ціхую пагоду, Дзвіна паважна ганяла шэрагі невысокіх рэзвых хваль. У іх пералівах прыгожа гулялі празрыстыя пасмы прамення, зацяняючыся ў спадзе і асвятляючыся на спінках хібкоў. Дробныя пырскі вады блішчастым галёнам рассыпаліся над вадою, як бы хапаючы сонечнае святло і ўносячы яго ў халодныя глыбіні вады. Кожны сувой хваль вачавідкі вынікаў пасярэдзіне рэчкі, паціху раскалыхваўся і па раз намечанай дарозе накіроўваўся касяком к гранітным берагам. Дайшоўшы да берага, шлёпаўся ў яго і разбіваўся, уступаючы месца новаму валу. У тых месцах, дзе прарэзвалі Дзвіну параходзікі і параходы, уздымаўся скрутак вады, калыхаўся з напружанай сілай і ў выглядзе казачнага чудзішча нёсся за сваім радзімцам-параходам. На спатканне ім з розных канцоў спяшылі рэзвыя чаўнакі, гострымі лычамі ўзбіраючыся на высокія хібы і строма спадаючы з іх. З шырокіх памостаў, якія складаліся з процьмы плытоў, разносіліся над рэчкаю рэзвыя выгукі і смех плытнікаў.
Рыгор на нейкі час прыпыніўся на беразе, паглядзеў ва ўсе бакі Дзвіны і паціху рушыў налева, у бок завода, які агромністым зданнем высіўся над вадою рэчкі, паднімаючы свае коміны на ўзровень вострых шпіцаў высокіх кірхаў. Чорныя згусты атрутнага смуродлівага дыму камякамі вырываліся з шырокіх лёх каміноў і брудным шляхам прасціраліся над дахамі дамоў і над чыстаю вадою Дзвіны. Час ад часу Рыгор адрываўся і вачыма, і думкамі ад прастораў рэчкі і пераносіўся да заводскіх карпусоў. Перад ім выразна вымалёўваўся рэзкі кантраст між вольным размахам вадзяной стыхіі і абмяжованым сцісклым, прыдушаным тоўстымі сценамі, заводскім рухам.
Чым бліжай ён падыходзіў к заводу, тым паўней выдавалася яго жыццё, злітае ў магутныя стукі малатоў, у бразг жалеза, у свіст і траскатню паравікоў. Медны імпэт яго, прамагнічаны нейкай крэпкай сілаю прыцягнення, захопліваў Рыгора цалкам, як вір, укручваў яго сабою і ачула цягнуў у завод. Помеж з жалезнаю сілаю яму хутка пачалі чуцца ў яго стуку і бразгу прыемныя ноткі знаёмай музыкі, якія ўскаралі яго хаду, утуравалі цвёрдаму ступу ног і паважнаму цюканню сэрца. Думкі як быццам бы аддзяліліся ад кіраўнічага цэнтра і перадаваліся ва ўладу гэтай музыцы.
Рыгор падышоў да заводскага тыну з высокіх, падвостраных уверсе дошчак і, у дадатак, убранага калючым дротам, агледзеў яго ўсцяж і ўверх і накіраваў да брамы. Цяжкія жалезныя вароты, ухарошаныя рысункамі і дзвюма галавамі ільва з чыгуннага ліцця свайго вырабу, стаялі надзейным вартаўніком ад уваходу пастаронніх людзей; аднак, нягледзячы на гэта, на шуле брамы выглядаў выразаны з медзі надпіс:
«Пастароннім уваход забараняецца».
Рыгор адняў вочы ад жалезных варот і абярнуўся да бакавых варотцаў з маленькім акенцам, праз каторыя звычайна ўваходзілі ў завод рабочыя. З боку гэтых варотцаў, пры тыне, які ўгінаўся на гэтым месцы, стаяла невялічкая двухмясцовая лаўка. «Ці ісці, ці не?» — усумніўся Рыгор і нават адступіўся некалькі крокаў ад брамы, вырашаючы. Да гэтага моманту, праз усю дарогу, яму не давялося паставіць перад сабою гэта пытанне, і зараз для яго было яно нечаканым. Але, абдумаўшы і ўзважыўшы яго, ён рашыў пайсці ў кантору і заявіцца аб звароце з пабыўкі.
Падышоўшы к варотцам, Рыгор крануў за ручку і забразгаў. Мігам з акенца пачуўся голас:
— Хто там? Чаго трэба?..
Рыгор паглядзеў у акенца варотцаў і ўгледзеў у ім маршчыністы, худы, абросшы рэдкаю бародкаю твар стоража завода — старога латыша Караля.
— А, гэта ты, Нязвычны? Ужо вярнуўся з пабыўкі?
— Як бачыш.
Караль за доўгую службу на заводзе паспеў налаўчыцца добра памятаваць у твар, а то і па прозвішчы, амаль не кожнага рабочага. Трэба было яму раз-другі ўгледзець любога навічка, пачуць яго імя ці прозвішча, як ужо Караль памятаў. З некаторымі рабочымі ён блізка знаёміўся, суседкаваў і кожны раз пры стрэчы з імі кідаўся ў гутарку, стараўся ладзіць у абыходжанні, услужваць, дзе і калі трэба. У ліку апошніх быў Рыгор. Караль хутка асвойтаўся з ім, палюбіў яго і адносіўся да яго з пашанаю. У выпадках, калі Рыгор пазніўся на работу, а дошка з нумарамі рабочых замыкалася, Караль прапускаў яго, браў сабе нумар і цішком падвешваў на дошку. Яму было вядома, калі Рыгор адбыў з завода ў пабыўку, на колькі яму гэта пабыўка дадзена і калі яна скончыцца. Пры ад’ездзе Караль шчыра развітаўся з Рыгорам і надзяліў яго багатымі пажаданнямі на дарогу.
Угледзеўшы Рыгора зараз, ён хутка адчыніў варотцы і выйшаў на вуліцу.
— Глядзі, як хутка прамінулася твая пабыўка, — з нейкаю спагадаю праказаў стораж.
— І не ўгледзеў нават, — адказаў Рыгор, — заўтра вось зноў на завод, зноў за напільнік ды молат.
— Ой, бяжыць, дзеткі, час, бяжыць з ім і наша жыццё, — заматаў галавой Караль, забыўшыся пра завод і непрычыненыя варотцы, — ці ў дабры жыве чалавек, ці паганае яго жыццё, з аднакавым рухам яно нясецца. Вось так і весь век прамігне — азірнуцца не паспееш, як апынішся на парозе магілы. Ці даўно я астаўся на гэты завод, а глядзі — хутка пятнаццаць год міне, як я на ім служу. А ўсё, што прыйшлося пабачыць і пачуць, як маланка бліснула — бліснула і згасла назаўсёды... Так, так, не перайначыць ужо людзям гэтага: як напісалася спакон веку, дык і ідзе адным, роўным простым шляхам, няўхільна, непаваротна... Што ж — няхай ідзе! Ці няпраўда?.. Давай, паведай хіба, як і што ты пражыў удому. Нябось, там у вас, пэўна, і край зусім інакшы, і людзі іншыя... У многіх месцах быў, а там не давялося быць ні разу... Радавалася, вядома, матка твайму прыезду, га? Два гады ці болей не быў удому, ды дзіва, што ўзрадуецца! Эх, дзеткі, яшчэ б не радавацца! Столькі турбацыі пакладаецца бацькамі пры вашым выгадаванні, столькі пакуты пераносіцца, пакуль вас у людзі вывесці, а выведзеш у людзі, паставіш, як той казаў, на ногі — дык і бывай здароў дом і бацькі. Я ведаю, сынок, гэта, добра ведаю; на сабе перажыў... Што ж зробіш з вамі, ветраноснымі! Толькі ўспадзе вам у голаў якая думка: на ўстрэм ваччу несяцёся вы з ёю ў туманную далечыню. Ці ж можна вас утрымаць! Так і вырываецеся з рук, як распуджаныя жарабяты, толькі боль паплыве па бацькаўскім сэрцы да горнасць сцісне асірацелую душу... Пэўна, думаю, маці твая не песні пяяла, калі праводзіла цябе назад у Рыгу, га? Раўчаком, нябось, ліліся слёзы з вачэй старое, цягнуліся рукі за табою, ды што ж, за фалды не ўчэпішся! Едзеш — едзь, яшчэ блаславенне паслала на дарогу... А сэрца на вугаль счарнела, а ўсе жылы на дрот згартаваліся. Ці няпраўду,мо, кажу, га?
Рыгору рупіла хутчэй заявіцца ў кантору, каб прапісацца ў пору, і ён адхіляўся ад гутаркі з Каралем, павяртаючыся ў варотцы. Караль жа ні на чога не шманаў, увайшоўшы ў гутарку, і пільна глядзеў Рыгору ў вочы, размахваючы рукамі і часта прытупваючы нагамі.
— Прамігнуў час маланкаю, — цягнуў далей гутарку Караль, — і глядзіш — ты зноў на заводзе. Пэўна, і дома быўшы, чуў яго шолам. Спаў і чуў. А я, вось, прывык. Сяджу і нібыто той: гадамі сяджу. Ні ў госці, ні на пабыўку не іду, бо няма куды і няма да каго. Няхай гудзіць, хутка загудзіць у магілу — тады будзе і спачынак, і пабыўка. Яшчэ год, яшчэ год — і бывайце здаровы завод і людзі, і ўвесь свет... Не шкадую, ведаеш, нізвання; бо куды ж, сапраўды кажучы, гэтае жыццё? Навошта яно годна! Гадамі сядзець ля парога, як той сабака, і пільнаваць чужое дабро... Чаму і што яно ўсё так склалася — не разбяруся, хоць і чую вялікую няпраўду і вялікі непарадак. Але ўжо неяк уцягнула цябе, прыбіла тваю сілу і супярэчнасць, і вось сядзіш пакорліва, падаешся ва ўсе бакі, куды цябе схіляюць... Не, брат Нязвычны, не раджу я табе быць такім, як я, рахманым і падатлівым: ні да чога не прывядзе гэта падатлівасць. Трэба быць цвёрдым, непадатным, упартым, тады шмат большага дасягнеш. Вы яшчэ маладыя і можаце загартавацца, выбраць правіловы шлях, пакуль не позна. Ваш брат, рабочы, ужо зразумеў, у чым крыецца непарадак жыцця, і прабуе павярнуць яго на інакшую сцяжынку. Вось, паглядзі, хоць бы перапёкі: забаставалі і трымаюцца цвёрда і ўпарта...
Рыгор паглядзеў Каралю ў вочы.
— Ласне перапёкі ўжо забаставалі?
— Бастуюць, ужо колькі часу, амаль не тыдзень. Кажуць, арыштоўваюць іх, ловяць па горадзе і за горадам на сабраннях, а яны стойка трымаюцца на сваім, ані кроку назад. І малайцы, скажу я, малайцы. Я дарую ім тое, што праз іх забастоўку падаражэў хлеб — няхай сабе; менш чвэрткаю ў дзень з’ем, але затое ведаю, што гэтым памагаю людзям дамагчыся палягчэння свайго становішча. Трэба ж супольна вясці змаганне з гаспадарскім уціскам. Годзе паддавацца панскаму гвалту: перамаглі ў пятым годзе, дык думаюць, гэта працягнецца на сотні гадоў. Дарма! У пятнаццатым ці ў дваццатым шчасце можа адвярнуцца... А я табе скажу, Нязвычны, што ўсё залежыць ад вашае, рабочых, злучнасці: вось бастуюць перапёкі, муляры, а да іх патрэбна прылучыцца ўсім заводам і фабрыкам. Каб нідзе ні дымку, каб нідзе ні стуку: і так горад за горадам. Нябось, нядоўга спрачаліся б! Па адным ці невялічкімі грамадкамі могуць перамагчы, а будзь усе з’яднанымі ды дружна наступам паведзены — тады зусім інакшыя песні пойдуць. Мо няпраўду, думаеш, кажу?
— Вядома, што так, гэтак і павінна быць, гэтак і будзе. Вось пачакайце крыху — толькі момант падыдзе. Нам, рабочым, нечага губіць, апроч сваёй няволі, — падмацаваў Рыгор.
— Братка Нязвычны, — прыцішаным голасам вымавіў Караль і пільна агледзеўся вакола сябе, прыслухаўся ў бок брамы, — ужо фабрыканты запалоханы: — пэўна, ведаюць і чуюць, чым гэта можа скончыцца для іх. Шэпчуцца вось і нашы дырэктары ўвесь час, а ў горадзе — дык багацеі адкрыта гавораць, што магчыма другая рэвалюцыя. Я пільна прыслухоўваюся і чую...
Караль зрабіў маленькую маўчанку.
— А думаеш, на нашым заводзе ўсё ціха? Не патурай; вось надоечы я чуў, як Артур Цвібель з Міхасём Камаром размаўлялі: наспяе, браток, нешта цікавае, наспяе...
Караль мнагазначна паківаў галавой і зрабіў крок назад.
— А ласне Міхась Камар не выехаў на пабыўку? — пацікавіўся Рыгор.
— Не. Толечкі вось ён прайшоў на завод. Нават пра цябе запытаў, ці не вярнуўся...
Караль раптоўна абарваў гутарку: за варотцамі пачуліся чыесьці шагі. Скалануўшыся ўсёю старэчаю постаццю, як перапуджаная авечка, ён паспешна кінуўся ў двор завода. Рыгор пайшоў услед за ім. Ля варотцаў яны абодва спаткаліся з двума суб’ектамі, ні то канторшчыкамі, ні то дырэктарамі, якія, раскурваючы гаванскія цыгары, аб нечым пільна гутарылі. Стораж пакорліва з-за вушака паціснуў леваю рукою варотцы, а сам падаўся ўсім целам назад, каб даць начальству прасторна выйсці на вуліцу.
Рыгор, адмеціўшы гэта, злосна скрывіў твар і хутчэй адышоў убок, павярнуўшы к канторы. Каб прайсці ў яе, трэба было перарэзаць наўскасяк увесь двор: кантора знаходзілася ў заднім корпусе заводскага будынка, хаваючыся ад двара за высокую тыльную сцяну.
Рыгор, не азіраючыся, перасек двор і хутка апынуўся перад ганкам канторы. Паднімаючыся к уваходу, ён нечакана пачуў ззаду сябе ціхі вокліч і абярнуўся назад: з-за сцяны завода, таксама ў кірунку да канторы, ішоў Міхась Камар — яго добры знаёмы, таварыш па цэху і настаўнік па практычных ведах палітычнага руху.
Рыгор спыніўся на пятай ступеньцы ганка.
— Га, здароў, сябар! — уголас прагукаў Міхась да Рыгора, працягнуўшы яму руку і зрабіўшы шырокую цёплую ўхмылку на твары.
У адзнаку свае павагі да Міхася, Рыгор саступіў на дзве ступенькі ніжэй, ухіліўся перад ім і горача паціснуў яго руку.
— А вы, ласне, не ездзілі на пабыўку? — пацікавіўся Рыгор.
— Куды там мне на пабыўку, — весела адказаў Міхась і тут жа сцішаным голасам дадаў, — у нас хутка можа разыграцца гэткая рэч, што ўсе зараз адправімся на пабыўку, ды на доўгую...
Рыгор настаражыўся і са здзіўленнем запытаў у Міхася:
— А ў чым справа?
— Пачакай, я табе раскажу ўсё: давай паперш справім дзела ў канторы... А пакуль скажу, што ты вельмі добра зрабіў, што пад’ехаў к часу: цяпер кожны чалавек павінен быць на ўлічэнні. Тут завязваецца такі вузел, што — ой, ой, ой!..
Рыгор цалкам захапіўся Міхасёвым паведамленнем і ўжо забыў нават, зачым ідзе ў кантору. Усе планы і настроі раптам вылецелі з галавы, і распаленая ўвага завярцелася каля пачутага ад Міхася. Нейкая бадзёрая трывожнасць ахапіла ўсю яго істоту і рэзкім свярбячым казлытаннем забегала па целе.
Міхась аперадзіў яго на некалькі ступенек і першым падбег да дзвярэй канторы, азірнуўшыся на Рыгора.
— Што ж, прыняў блізка да сэрца тое, што я сказаў?
— Наадварот, я зарадаваўся вашай вестцы.
У дзверы абое ўвайшлі моўчкі, а ў калідоры Рыгор запытаў Міхася:
— А вы чаго ў кантору?
— Ды, вось, трэба атрымаць за звыштэрміновую работу.
— А сёння вы не на рабоце?
— Да палудня працаваў, а з палудня гуляю: трэба было скончыць некаторыя дамашнія справункі; распачаў калі ўжо і цягнуліся дагэтуль... Ну, а ты як прагуляў пабыўку?
— Эт, ні то ні сё... а ўсё ж такі крыху спачыў...
— А чаму так — нявесела?
Рыгор не паспеў адказаць: яны ўвайшлі ў пакой, разгароджаны на некалькі каморак стройнаю драцяною загарадкаю, з невялічкімі акенцамі, як то бывае на пошце ці ў банку. За загарадкаю на свабодна расстаўленых сталах, працавала шмат канторшчыкаў і рахавальнікаў. Бразджэлі лічыльнікі і чуліся ціхія перашэпты. Аднак, апошняе не перашкаджала шпарка і дакладна здавальняць наведнікаў-рабочых, якіх перад кожным акенцам стаяла па некалькі чалавек. Сярод рабочых было многа знаёмых Рыгору і Міхасю.
— Ну, я зайду сюды, — сказаў Міхась, — і калі спраўлюся хутчэй цябе, то пачакаю пры дзвярах.
Рыгор павярнуў у другі бок, заламаўшы направа. Якраз яму пашанцавала: канторшчык, да якога ён меў справу, за хвілю перад ім адпусціў апошняга чалавека і тут жа справіў Рыгораву прапіску. На гэту цырымонію пайшло не больш пяці хвілін, і калі Рыгор падышоў к дзвярам, то яму самому прыйшлося пачакаць Міхася каля чвэрткі гадзіны.
— Бачыце, я скарэй вас; вы нешта доўга разважалі, — праказаў Рыгор падышоўшаму да яго Міхасю.
— Грашовая справа не так лёгка робіцца, — адказаў той. — Ну, а цяпер ты куды? — запытаў ад сябе Міхась.
— Пэўна, дадому, а па дарозе паабедаю. А вы?
— А мне трэба спяшыць дадому. Давай, правядзі мяне да перавозу.
— Добра, якраз я сам меўся тудэю ісці.
Яны выйшлі на заводскі двор, перасеклі яго ў кірунку да Каралевай будкі і прыпыніліся. Караль не даў сябе доўга чакаць: хутка выбегшы з будкі, ён машынальна ўзяў пад казырок і адчыніў ім дзверцы.
— Заўтра, нябось, абое прыйдзеце на работу? — запытаў іх і жартліва дадаў: — няма чаго траціць часу.
— Ото ж і ёсць, — разам адказалі Рыгор з Міхасём.
Але стук дзверцаў, якія тут жа зачыніў за імі Караль, скралі іх словы, і стары моўчкі шмыгнуў назад у сваю будку.
Рыгор з Міхасём азірнуліся і павярнулі ў той бок, з якога Рыгор ішоў на завод.
Ім аставалася прайсці да прыстані каля вярсты. Рыгор не хацеў траціць часу, і толькі яны адышліся крокаў з дзесятак ад заводскае брамы, як ён хутчэй паспяшыў завесці гутарку.
— Дык вы паўней паведаміце мяне аба ўсім?
— Абавязкова... — Міхась навакол азірнуўся. — Вось што, брат, надоечы папярэдні дэлегацкі сход ад фабрык і заводаў вырашыў баставаць. Нельга, бачыш, прапусціць гэткага выдатнага моманту, які склаўся цяпер. Абурэнне ў рабочых гушчах паднялося высока. Усе, як адзін, з жалезнаю рашучасцю настроены пратэставаць супроць суду над балтыцкімі і кранштадскімі матросамі. Вось на днях павінен адбыцца паўторны станоўчы сход дэлегатаў, каб намеціць дзень абвяшчэння забастоўкі. Трэба не ўпускаць часу і не распыляць сіл. Якраз можна будзе падтрымаць дух і булачнікаў таксама. Колькі часу яны бастуюць, а падмогі няма; нават больш таго: між самімі ідзе няўладзіца — частка бастуе, другая пайшла працаваць. Гэта сее нездаровы настрой... А вось і на заводзе кампаніі: які час бастуюць адны і не да лепшага, а глядзіш, фабрыканты перамогуць і пойдуць у наступ. Ужо чуваць гутаркі аб лакауце. Патрэбна, каб нас не засталі раптам — лепей нам ударыць усім разам на ворага... Загэтым і паміж партыямі наладжана каардынацыя чыннасці...
— Так, так, так, — цалкам згаджаючыся з Міхасём, поўны натхнення адказаў Рыгор,— толькі тады выйграем, калі самі пойдзем у наступ... Настрой уздымны ўсюды... Вось у нас, дзе я быў, гатовілася забастоўка гарбароў... На вёсцы канфлікты сялян з памешчыкам...
— Вось бачыш...
Міхась хвіліну падумаў.
— Ты, пэўна, зусім не спадзяваўся, што так шырока разліюцца здарэнні. Тыя маленькія адзнакі, якія адмячаліся перад тройцаю, зусім не казалі на гэта... Яно, бачыш, заўсёды так бывае...
— Ведаеце, таварыш Міхась... — перабіў Рыгор. — Каб я ведаў, што ўсё яно прыме гэткія формы, я б і тыдня дома не прасядзеў... Дзе там адпачынак у час пажару! Мяне ўсяго ахапляе абурэнне, забірае прага... Пара ўжо, нарэшце, сказаць рашучае слова... Праўда, і дома я дарам не праседзеў...
— Шша-а!..
Міхась суняў Рыгора.
— Ты цішэй... Пара прыспела падаць голас — падавай. Напіраюць злучанымі сіламі капіталісты і ўрад. Пачулі нядобрае для сябе... А калі напіраюць, то не гнуцца ж самохаць!
— Пэўна, у трубу сагнуць... Падумаць толькі, да чаго дайшло. Хоць бы ўзяць вёску — выказаць нельга, што там чаўпецца! Ураднік, старшыня, стражнік, поп, нават дзесяцкія — усе агулам глумяцца з бедняка. Не адгукніся, не абзавіся, слова не вымаў — усё аглядайся, усё бойся. Маўчы, як нямы. Але, не маўчаць, а чакаюць, што горад скажа, што мы тут пастановім.
— Гэтага мала, патрэбна рашучая падмога з боку сялянства...
— Мне думаецца, што яна будзе. Я суджу па сваім месце. У нас большасць — бядняцкае малазямельнае сялянства; ёсць багатая спадчына народавольчаскай чыннасці: яскравая памяць аб 1905 годзе. Арганізацыя сацыял-дэмакратаў хоць і невялікая, а ўплыў мае вялікі. Між вёскамі маецца цесная сувязь — у кожнай ёсць некалькі нашых чалавек...
— Так, але ўсяго гэтага мала, вельмі...
Міхась не даказаў і змоўк. Рыгор не прымеціў нават; захоплены настроем моманту, ён сягаў і думкаю, і пачуццём у блізкай будучыні, якую абяцалі выкінуць наповерх хвалі раскалыханых здарэнняў. Выабражэнне яго не магло справіцца з тым вобразам, поўным сілы і магутнасці, руху тысячных грамад, які ў выразных рысах насіўся ў яго ваччу. Перад гэтым вобразам прыкметна нікла і гінула ўсё тое, што было не звязана з агульным жыццём, з ідэямі працоўных гушчаў. У Рыгоравым нутры ўвачавідкі нарастала прагнае жаданне як найхутчэй падцягнуць здарэнні, прыспяшыць іх развязку і, разам з гэтым, не абысці іх самому, не абмінуць, а абмыцца імі, кінуцца ў іх віраванне, уплыць сваёю чыннасцю на іх развіццё і пасобіць пакіраваць па сваім разуменні. О, ён даў бы ім кірунак, смелы і адважны!
Рыгор ажно скалануўся ўсёй постаццю ад надышоўшага пачуцця ўздыму. Паглядзеў на Міхася. Мімавольна падумаў: «Руху, змагання, помсты! Хай бы адчулі на сабе, якая сіла назбіралася ў нашых радах!..»
— Так... — ацвярозіў Рыгора Міхась. — На днях назначаны другі дэлегацкі сход... Ад нашай майстэрні, ведаеш, выбралі і цябе... Што ты скажаш?
— Як яно выйшла? Ці ж ведаюць, што я прыехаў? Або без мяне не знайшлося? — здзівіўся Рыгор, а сам палаў ад радасці... — Ці не вы, адно, Міхась, пастараліся?
— А калі я, дык ты нездаволены?
— Не тое, толькі думаў...
— Годзе думаць, пара сур’ёзна брацца за справу...
Рыгор памаўчаў, ён толькі і думаў аб сур’ёзным.
— А скажыце, Міхась, які настрой на нашым заводзе? — перайшоў ён на другое.
— Як і ўсюды: рвуцца на барыкады...
Рыгор падумаў, пакуль прайшлі які сажань, пасля зноў запытаў Міхася:
— Ну, а як, па-вашаму, можна спадзявацца на поспех?
— Па-мойму, адно: будзем маўчаць — то, напэўна, прайграем, а станем адбівацца, то хоць прайграем, але не столькі...
— А такі прайграем, ці так, ці гэтак? — сумеўся Рыгор. — Дакуль жа, нарэшце, мы будзем прайграваць, скажыце?
Міхась усміхнуўся. Паглядзеў па баках.
— Трэба вучыцца выйграваць на... прайграным.
— Балюча і немажліва гэта... Годзе! Трэба напружыць усе сілы і паўтарыць пяты год...
Міхась узяў Рыгора за руку.
— Астынь, астынь, браток. Занадта ты гарачы, як я пабачу. Лепш паціхеньку, вобмацкам, збіраючы сілы, вырахоўваючы, а не без азірку, нагалам. Пачакай — яшчэ год, яшчэ год...
— І колькі гадоў?
— Колькі выпадзе — тут не скажаш дакладна.
Рыгор сярдзіта матнуў рукою ў бок горада.
Міхась не ўтрымаўся і ўголас зарагатаў:
— Зялёныя!
У яго словах Рыгор адчуваў недачасную спакойлівасць, і падазрона падумаў: «Ці ж можна з гэткім настроем ісці ў бойку».
А Міхась, чалавек гадоў сарака пяці, нагледзеўшыся і начуўшыся, перажыўшы шмат забастовак і паўстанне пятага года, многа разоў губіўшы палкасць і захапленне з-за частых няўдач, пазіраў на Рыгора, як на вучня, упікаў за яго моладасць, шкадаваў сваіх ранейшых гадоў і тут жа сам сабе цешыўся, як бы ў адплату за іх, што яго сілы і турбацыя не загінулі, што з кожным часам новыя і новыя шэрагі ваяк выступаюць на арэну змагання за вялікія ідэі вызвалення працоўных. Багатая сокамі цаліна агромнай краіны расціла маладыя пасынкі. Што, сапраўды, усе тыя пакуты, якія давялося перанесці! Міхася, арыштаваўшы ў першамайскую маніфестацыю, марылі тры месяцы без работы — ці ж не дзеля таго гэта, каб дзень ада дня, на вачах, уверана ды ўпарта ўзрастала на гэтым новая хваля маладое бунтоўнае сілы, сілы, якая нясе ў сваім росце магутныя заданні новаму, вольнаму жыццю!
Вось Рыгор! Колькі іх ідзе па Міхасёвых слядах!
І далей, далей, туды за Дзвіну, туды, да заліва, адыходзілі чорныя цені мінуўшчыны, праясніліся паземы, і побач расла вера, маладое натхненне.
Міхась ступаў па напаленых каменнях тратуара і адчуваў, як прутка выпростваюцца ногі, як лёгка адмяраюцца рашучыя, цвёрдыя крокі. Ён ішоў праз гушчу варожага яму жыцця, якое сціскала яго звакол, давіла духатою атрутнага паветра, — а яго вера маланкаю разразала згусткі павісшай жыццёвай духаты.
Рыгор, ідучы побач, замоўкшы, задумаўшыся над тымі ж заданнямі, што і Міхась, цешыў апошняга сваім настроем і глыбокім пазнаннем падаспеўшых пытанняў моманту.
Міхась не сцярпеў, каб не выказаць Рыгору свайго пачуцця.
— Ведаеш, Рыгор, ты ўзбадзёрыў мяне сваім настроем. Я вельмі рад тваім словам; я рад, што ты ўбіраеш іх гэткім натхненнем.
Рыгор быў палішчаны.
— Я радуюся, таварыш Міхась, што папаў у гэтыя ўмовы жыцця; я шчаслівы, што не закалыхала мяне мястэчка сваёю будзёншчынаю. Я бласлаўляю той момант, у які я стаў на шлях змагання. Сіла яго збіралася ва мне гадамі, гартавалася, а зараз вось выбухае наповерх. І кажу я вам: майму жыццю няма і не будзе іншае дарогі, як дарога несупыннага, кіпучага, самазабыўнага класавага змагання за свабоду...
Рыгор слова за словам паднімаў голас. Захапляўся пачуццём, ківаў галавою і перабіраў пальцамі. Пешаходы, што наганялі іх ззаду і што ішлі насустрач, цікавіліся, павярталі ў іх бок галовы, некаторыя азіраліся, іншыя чуць-чуць усцішалі хаду; бывалі, што іранічна падсмейваліся. Нарваўся адзін такі, што бесцырымонна спыніўся, параўняўшыся з імі, і пільна пачаў прыглядацца. Рыгор не прыкмеціў, але Міхась, напрактыкаваны на людзях, заўважыў цікавага і тузануў Рыгора за рукаў: Рыгор сціх і паглядзеў на Міхася...
Зусім блізка была прыстань. Перад дашчанаю будачкаю ціснуўся натоўп людзей, якія чакалі парахода. Да іх надыходзілі ўсё новыя, гусцеючы і павялічваючы кожнаю асобаю людскую грамаду.
Рыгор з Міхасём сышлі з тратуара, перасеклі вуліцу і апынуліся ў гушчы натоўпу. Як і ўсе, паглядзелі на рэчку.
Дзвіна паважна гайдалася ў каменных берагах. Лёгкія скруткі спакойлівых, нібы прыўтомленых хваль, пярэстых ад пераліву святла з ценем, кудысьці задуменна вялі паход. Белымі, буйнымі птушкамі насіліся лёгкія паруснікі, як правадыры хваль; каля абодвух берагоў ціснуліся пукатыя, ужо засмоленыя і яшчэ жоўтыя баркі, заплыўшыя вадою плыты. Далей і бліжэй шныралі параходы і параходзікі.
— Якая магутная рака! — падзівіўся Рыгор.
Міхась нічога не адказаў: натоўп зарухаўся і падаўся да сходаў; іх абодвух збілі з месца — падыходзіў параход.
— Ідзі лепш, каб не натаўхалі, — параіў Міхась і схаваўся ў людзях.
— Да заўтрага, бывайце! — паслаў за ім Рыгор.
Расстаўшыся з Міхасём Камаром, Рыгор прайшоў у горад, дзе адну за другою паспешна справіў усе свае патрэбы. Па дарозе дамоў ён захіліў у парк і некалькі разоў засаб абышоў па дарожках аблюбаваны круг. Ім увесь час валодаў узвышаны, неастываючы настрой. Пра работу, якую мусіў заўтра ж з раніцы пачаць, ён і не патураў. Усе яго думкі неадлётна віліся вакол гутаркі з Міхасём. Яна адчыніла Рыгору новыя паземы, паказала заварожную таямніцу бурлівага перажывання, хлынула бляскам бясконцай, разліўной, як Дзвіна, урачыстасці. Шэраю палоскаю, мігаценнем імжэла невыразнае адзнанне аб павіннасці працаваць, аб закураных сценах заводаў, аб жалезнай браме, аб сторажу Каралю. І гэта не чапала яго, як не чапаў яго ўвесь парк са сваім жыццём: з вясёлымі дзеткамі, што ганяліся за апукамі і абручамі, з боннамі ў беленькіх пастэрачках і з кухаркамі — у гафтаваных хвартушках, з бяздомнымі валацужкамі, з шляхетнымі бабулькаміскарэдніцамі, з вясёлымі рэзвымі парачкамі, з сахармарознікам і прадаўцом рознакалёрных пухіркоў. Толькі б дапомніць яму хацелася гэтым людзям, што іх лёс у многім залежыць ад тых здарэнняў, якія хутка пранясуцца над горадам, над Дзвіною і над Верманаўскім паркам. Рыгор паглядзеў вакола сябе.
Ён ведаў, што яго думкі і планы, што яго перажыванні і настрой няведамы нікому. Яго пацягнула прысесці пад лахматым, капялюшыстым клёнам, з боку ўквечанай клумбы, наўскасяк ад сажалкі. Ён прайшоў наперад, паглядзеў на адну, на другую лаўку, вярнуўся назад, але ўсюды было заседжана, занята. Тады Рыгор выйшаў з парку на вуліцу і ўспомніў, што да яго можа прыйсці Ганна. «Авось ды надумае — пайду! Абяцаў жа быць. Трэба спаткацца!»
Ішоў і думаў аб Ганне. Пазіраў на сонца і лавіў яго чырвоныя праменні ў водблісках вокан, у праваллях між высокімі мурамі. Баяўся не спазніцца. Не азіраўся назад; ёмка віляў між пешаходаў, калі-нікалі саступаў на брук.
Нарэшце — дома. Рыгор каля брамы спыніўся і паглядзеў убакі, а мо Ганна ідзе яшчэ ці ўжо выйшла, вяртаецца дамоў і з астатняю надзеяй кідае праглівыя возіркі? Нічога не ўгледзеў і павярнуў у двор, на ўсходы, да кватэры.
Ніякага следу, ні знаку. Вільгельміна адчыніла дзверы і прасунула ў іх свой непрыгожы твар.
— Да мяне ніхто не прыходзіў? — даведаўся Рыгор.
— Не, ніхто. А ласне хто меўся зайсці? — пацікавілася Вільгельміна.
— Так сабе, мо каму і надумалася б, — схлусіў Рыгор.
— А вы ўжо з завода?
Рыгор усміхнуўся:
— Праспаў сёння.
— Няўжо? Я ж будзіла — роўна а сёмай гадзіне стукала ў дзверы.
— Я чуў, дзякуй; але не захацелася ўставаць.
— Вядома — пасля дарогі затаміліся... А я думала, што вы на заводзе, цэлы дзень не чуваць у хаце... Ды яшчэ паспееце нарабіцца...
— Пэўна, мы натое і жывем, каб рабіць.
І ён прайшоў у свой пакой. У пакоі было ціха і свежа; адчыненае праз увесь дзень акно ачысціла паветра, падсушыла. Глухім гудам уплываў гарадскі шум; Рыгор зачыніў акно і пастаяў каля яго хвілін з дзесяць. Пасля адышоўся на сярэдзіну пакоя, паглядзеў вакола і прылёг.
А ў гэты час, перажываючы хваляванні няпэўнасці, набліжалася к дому Ганна. Ціха, але ўверана, раззіраючы па баках і час ад часу паглядаючы на нумары дамоў, яна ішла да Рыгора з такім разлікам, каб прыйсці на кватэру на змроку, калі б, напэўна, ён быў дома. Яна не баялася зблудзіць, бо лічба дома і асабліва нумар кватэры — № 33 — добра запамяталіся ёй, нібы хтось выразаў скальпелем на сэрцы. Яна іх бачыла, нават адчувала з моманту, калі іх выказаў Рыгор. Расказвала мацеры, як і што гуляла ў гасцях, што там чула і бачыла, як жывуць дзядзькі і знаёмыя, — а думка ўвесь час вадзіла перад яе ваччу лічбу дома і лічбу кватэры — роўныя, вочастыя, стройныя тройкі. Хадзіла на рынак купляць харчы — і гэтыя лічбы нясла з сабою. Яны кідаліся Ганне ў вочы на кожным муры, дзе чырвоныя на цёмным полі, дзе белыя — на сінім, выразнейшыя, то цямнейшыя. У іх была патаемная сіла прыцягнення. Ганна не ведала, як скаратаць дзень, каб, нарэшце, падысці да гэтых троек і заглянуць за іх заслону. Рыгор!.. Між дваіх троек, жывы, рэзвы, як мастацка намалёваныя лічбы і — захоплены ёю, Ганнаю... Як хутчэй скаратаць дзень? Быў бы ён дома! Бралася за кніжку, калі маці адлучалася ў горад, вадзіла вачмі па радках літар, а з іх паяскоў вынікаў знаёмы твар, яго пекныя рысы. Губіўся сэнс, і галава павярталася да дзвярэй — дзе клямка з прадоўжнаю ручкаю таксама падобілася на тройку. Паглядала ў адно акно, то ў другое і, бачачы толькі кароценькія клінкі ценяў на спрэс залітых сонцам сценах і дахах дамоў, востра недаволілася, чаму гэтым днём, як назнарок, так доўга не заходзіць сонца. Нібы хтось прыбіў яго на адным месцы, і яно не можа крануцца кнізу! Гэта ж трэба! Некалькі разоў пачынала збірацца ісці — не магла чакаць, — але падыходзіла да дзвярэй і адразу паварочвала назад. Куды ж сярод дня! Рыгора, напэўна, няма ўдому... А шостай гадзіне Ганна выйшла на двор. Але яснасць дня, паднятае над мурамі сонца, зноў вярнулі яе ў хату.
— Забылася нечага? — запытала маці.
— Хустачкі.
— Ты не баўся, дачушка, — папрасіла маці, калі Ганна выйшла.
— Не, не.
А сама і не думала, што хлусіць мацеры. Толькі б застаць Рыгора, а там — як удасца... І ўжо захіліўшы за рог дома, забыла аб мацеры.
Свяціла сонца — крыху пачырванелае. «А калі крыху раней прыйду», — рашыла Ганна, адкідаючы сумненне.
Непрыкметна прайшла Ганна ўсю дарогу і зусім нечакана апынулася каля дома... Было відна — няхай сабе. Толькі кінула вокам паўзвыш брамы, праверыла лічбу і павярнула ў двор. Яе паварот адмеціўся лёгкім цюканнем сэрца, іначай звычайнага. Але не сумелася, перасекла двор, запоўнены дзецьмі, і ўзышла на ўсходы. Адзін, другі, трэці пралёт. А вось і дзве тройкі — хтось хацеў захаваць — палінялі; усё ж для яе выразныя.
«Званю!» — падбадзёрыла сама сябе і пазваніла, каб пэўней было.
За дзвярыма пачуўся гучны тупат, і зараз жа яна пачула запытанне:
— Вам каго?
— Рыгор Нязвычны дома?
Вільгельміна — яна адчыніла дзверы — адразу нічога не адказала, а падазрона аглядзела Ганну з ног да галавы, зрабіла чарствую міну на твары, пасля двухсэнсоўна запытала:
— Ры-го-ор? А на-во-ош-та-а ён?
— Мне ён патрэбен, ці дома? — з налётам нецярпення адказала Ганна.
— Патрэ-эбен?! — зацягнула Вільгельміна. — Ідзіце! — і прапусціла Ганну ў кватэру.
Ганна ўвайшла і спынілася ў цёмным калідоры.
— Вунь там, направа, — падказала Вільгельміна, засвяціўшы агонь, — апошнія дзверы, — дадала яна, — ён дома, пастукайце.
Ганна падышла да дзвярэй і нерашуча спынілася, але хутка сабралася і пастукала. З-за дзвярэй пачуўся голас:
— Хто там?
А за голасам пайшоў клапатлівы рух.
— Адчыніце, Нязвычны!
Рыгор адчыніў дзверы і, замест прывітання, перапрасіў Ганну:
— Выбачай, што я ў сонным выглядзе: натупаўся за дзень па справах і змардаваўся.
— З гэткай цікавасцю мяне чакаў? — падцяла Ганна.
— Што-о ты... пакінь.
— Садзіся... А я ўжо думаў, што ты... можа і не прыйдзеш?..
— Спаў і думаў?
— Перад сном...
Ганна прысела.
Рыгор доўга глядзеў на Ганну, стоячы побач: і ў профіль твару, абгорнутага русымі косамі, і на галаву, якая густа ўбіралася чыстымі ільняністымі палойкамі гэтых кос, сабраных на задзе галавы ў багатую, абаранкамі, куклу; збягаў яго ўзрок па белым снежным полі шырокіх роўных плеч да перацятае стужкаю паясніцы; змераў рукі, танклявыя, мармуравыя, за локці аголеныя; асмельваўся прыкмячаць белыя туфлі і нацельнага колеру панчохі. Рад быў, што ніхто, што сама Ганна, не перабіваюць яму любавацца маладою дзяўчынаю.
Рыгор не чакаў, а рука сама апусцілася Ганне на правае плячо. Тая здрыганулася.
— Чаго ты?
Маўкліва Ганна паднялася, прайшла некалькі разоў па пакоі, пасля прысела на ложку.
— Садзіся, — паказала рукою. — Якая ў цябе строгая гаспадыня! — калі Рыгор сеў — сказала Ганна. І паглядзела яму ў вочы мяккім, але праназаватым узрокам. Рыгор абняў яе, прыціснуў да сябе і пацалаваў.
— Гэта работніца, бач?
— Не ведаю, тоўстая гэтая, пляскататварая.
Рыгор засмяяўся.
— Праўда, праўда! Абараняе цябе.
— Малайчына.
— Добра жывіцё з ёю?
— А не сварымся.
— Ну, ну, скажы?
Ганна бязвольна апусціла голаў яму на грудзі.
— Я ўтамілася сёння не менш твайго.
— Якім чынам?
— Я прагавіта, запойна чакала вечара, каб хутчэй убачыцца з табою. Ты паверыш?.. Утамілася, хачу прылегчы... Папраў падушку...
Рыгор выпаўніў просьбу і ўстаў.
— Ты баішся, каб я цябе не прыспала? Садзіся... Бліжай, яшчэ бліжай... Кажы мне што; як ты правёў дзень? Ці чакаў мяне?.. На вуха, прыхіліся, я не чую...
Яна закінула руку яму на шыю, прыцягнула да сябе.
— Ты чакаў мяне? А спаў, нябось; нават выйсці адчыніць не схацеў... Даў мажлівасць вылаяць мяне, праэкзаменаваць... Чуеш! Я сама набіваюся табе, надазаляю... Кажы, каб...
Яе словы ціхлі водлуг таго, як Рыгор усё шчыльней прытуляўся да яе, пакорны, адданы яе раз'юшанаму жаданню, паслушны рухам яе рукі... Ганна спавядала яго, ён маўчаў, баяўся супярэчыць, шкадаваў — бо мілаваў яе зацяжны выказ плаўных сказаў, трапяткіх зыкаў, шаўкавістага тону ў голасе. Яшчэ не чуў ён да гэтага моманту падобных напеваў, не прабаваў гэткае асалоды ў ценькіх вібрацыях агрэгата густым подыхам шэпту. «Спачывай, спачывай, мая мілая», — білі думкі ў галаве.
Гарэла лямпачка пад столлю, і шэры змрок ліў у акно алавянае праменне. Туманнае святло аблівала каморку, скрадаючы ўбогасць яе абсталявання...
Каб хто заглянуў у пакой Рыгора праз гадзіну, то ўгледзеў бы, як двое маладых істот маўкліва стаялі ў акне і пільнымі, праглівымі вачмі паглядалі на белаватае, нібы затуманенае неба, якое скрадала зыркасць зор і пекнату лазурку, нізка ападаючы на шэрыя дахі муроў. Здалёку да іх даходзілі гукі свісткоў, прытоены, нібы падземны гул і пісклявыя зацяжныя ноты скрыпкі. У каморцы, за іх спінамі, было святлей, ніж на дварэ, але ніводнаму з іх не хацелася аглядацца, каб не абудніць настрою, які паціху ападаў, сыходзіў з апагея ўздымнасці. Зыкі скрыпкі справодзілі яго да роўнаважнасці, але помеж выклікалі перажытыя хвіліны, тым ці іншым звязаныя з іх спатканем і зараз далёка адышоўшыя, часткаю загістораныя ў іх жыцці.
Да Рыгора з’явіліся вобразы Сілцоў, ажылі постаці Сёмкі, мацеры, нават Зосі; цугам панясліся пацеркі ўспамінаў, перажыванняў. Нібы другім пластом сваіх думак, не падлеглых яму, ён паціху ды паважна перабіраў мінулае... Але цесна быў завязаны асяродкам свае істоты з Ганнаю. Ён адчуваў, што Ганна марыць ім, жыве спатканнем, п’е хвілі бягучага жыцця, як бы чытаў яе думкі, што ляцелі ў Ліцк, на станцыю, дзе з новым днём зараджалася іх знаёмасць. Неразрыўным сплётам — цягнік, гутарка ў вагоне, гулянне на станцыях. Пасля — Рыга, дзень чаканняў і нарэшце... каморка, вось-вось ён побач, жывы, неапісаны. Як многа перажыткаў! За гэткі малы кавалак часу! Чым так зачараваў яе Рыгор? Быў Герасім, якім яна жыла, з якім столькі часу гуляла, якога, думала, ні за што не заменіць, — нядаўна рассталася з Андрэем, а раптам — Рыгор!.. Ганна не стрымалася і бязвольна апала яму на плячо, ажно гайданулася.
— Што з табою, Ганна? — падхапіў яе Рыгор.
— Нічога. Я так шчасліва, я гэтак рада жыццю, мой Рыгор...
Ён адвёў Ганну ад акна і пасадзіў на крэсла, сам стаў перад ёю, умільна гледзячы ёй у вочы.
— Ты не сярдуеш, Ганна? — перасцярожна запытаў.
Яна скрала адказ. Толькі праз некалькі хвілін нясмела вымавіла:
— Ты не думаеш правесці мяне?
— Што ты! Зараз!
Яна рушыла да дзвярэй.
Перагарадзіўшы ёй дарогу, Рыгор сказаў:
— У Рызе неспакойна: ідуць забастоўкі, арышты рабочых. Кожную хвіліну я магу падзяліць лёс сваіх таварышаў.
Ганна жахнулася і пужліва паглядзела Рыгору ў вочы.
— Рыгорка, не мяшайся ты, не мяшайся...
Узяла яго за руку:
— Прыходзь да нас начаваць.
Рыгор усміхнуўся.
— Не мяшайся-а. Цудная ты! Я мушу не адставаць ад другіх, я мушу разам з маімі таварышамі змагацца за волю, за шчаслівае жыццё працоўнага люду... Я не магу сыходзіць убок, калі на мяне напіраюць... Разумееш, Ганна? Трэба абараняцца... Трэба на гвалт адказаць гвалтам...
— Усё ж, прашу цябе, — беражыся... Дзеля мяне, дзеля мае просьбы, шчырае, сястрынае просьбы.
Рыгору шкада стала Ганны, якой былі мэрам бы незразумелы яго словы, яго воклічы. Ён задумаўся.
— Не пайду, пакуль не дастану згоды.
У адказ Ганна атрымала пацалунак і ўверана рушыла з каморкі.
Вільгельміна праглянула з кухні і ціхім голасам папярэдзіла Рыгора:
— Я на ланцужок не вазьму — захапіце ключ.
Рыгор правёў Ганну да самага дома; вярнуўся гадзіны праз дзве. Каля дзвярэй успомніў, што ключа не захапіў: здаецца, браў, а памацаў у кішэнях — няма. Прыйшлося званіць. Вылаяўся на сябе за сваю забыўчывасць, але тут жа ўважыў — незвычайныя абставіны. Хапіўся за званок і пацягнуў засаб два разы — зазваніла, як над вухам, ажно праняло ўсяго. Занадта. Прыкусіў язык.
Сонная, раз’юшаная зараз жа каля дзвярэй апынулася Вільгельміна.
— Хто там? — пачуўся моцны шэпт.
— Я, Рыгор, адчыніце.
Адчыніліся дзверы. Вільгельміна ў сподняй спадніцы, у гарсаванай кашулі, сарамліва падалася ўбок.
— Не глядзеце, Рыгор.
— Выбачайце.
Рыгор прайшоў к сабе. У каморцы было светла: не трэба было агню. Рыгор раздзеўся і падышоў да ложка; абапёрся на яго спінку. І, як заўсёды, перакінуўся думкамі ў Сілцы — яны чапляліся за Рыгора! «Ці можа сабе дапусціць Сёмка ўсё тое, што прывёў яго неасцярожны паказ пальцам у Ліцку на станцыі? Ці паверыць ён, што я так хутка сумеў блізка сысціся з гэтай дзяўчынаю, падобнаю да Зосі? Напэўна, ён зусім ужо выпусціў Ганну з памяці, як большасць пасажыраў. Мужчына з дзіцём на руках і побач яго маладзіца з другім, што ехалі на новае месца, мо знанае, знойдзенае, а мо яшчэ невядомае зусім — гэта сям’я, пэўна, выразней усяго адаб’ецца ў яго выабражэнні. Каб ён ведаў, што я тут вытвараю! Смяяўся б покатам, цешыўся б».
У супрацьлежным акне патухла святло. Рыгор апусціў фіранку. Каморка правалілася ў шэрасць ночы. Ён паглядзеў на двор — было шэра і на дварэ. Цьмяны водсвет ліхтароў чуць-чуць мігаў над дахам бакавога муру.
«Сапраўды, — адвярнуўшыся на каморку і гледзячы ў яе шэрасць, задумаўся зноў Рыгор: — цікава ўсё ж са мною. Так заклапаціцца дробнымі справамі прыватнага жыцця! Якія ў іх прынцыпы ці законы, каб на іх будаваць тыя або іншыя планы? У параўнанні з агульным жыццём — то ж мізэрная нязначнасць. Усё залежыць ад агульных умоў: паправяцца — выйграю і я, пагоршаюць — пацярплю з іншымі. Значыць тады — патрэбна змаганне супольнымі сіламі за супольныя мэты».
Думаючы яшчэ з паўгадзіны, Рыгор папераменна пераходзіў з полюса да полюса ў двух разнастайнасцях сваіх думак. Рабіў параўнанні, выводзіў супольнасць між асобаю і масаю, даводзіў і разбіваў доказы пераважнасці самотных інтарэсаў над агульнымі.
Нарэшце, адчуў утому: пачалі блытацца думкі і перарывацца ўспаміны. Ацяжэла галава. Рыгор паглядзеў на гадзіннік — гадзіннік паказваў палову другое.
Непрыкметна прабег час. Успомніў, што заўтра на работу, і кінуўся ў пасцель...
Рыгор разумеў Сёмку, і калі судзіў аб ім, то судзіў ўпапад.
Расстаўшыся з таварышам, Сёмка не паспеў яшчэ выехаць з прывакзальнага пляца, як ужо выпусціў з думак не толькі Ганну, а і ўвесь вобраз вакзальнага руху. Усё злілося ў мінутным выбуху нейкай метусіны і адразу расплылося ў лёгкім тумане. Астаўся адзін Рыгор, з якім не разрываліся яго думкі, які загартаў сабою і вакзал, і яго рух. Услед цягніку несліся Сёмкавы думкі, а ў грудзях яго адчувалася прыкметная пустата. Не верылася, што прыйдзецца аднаму вярнуцца ў Сілцы. Вырасла ў яго галаве многа розных вялікіх планаў, якія ахоплівалі ўсё жыццё і вярцеліся вакол яго. Сёмка раз-поразу азіраўся ў бок вакзала, пакуль не выехаў за пасёлак.
Цёплая сонечная раніца чаравала поле. Зелень кушчастае густое ярыны ізумрудзілася полівам чырвоных праменняў сонца, сапла цёплым парным паветрам пасля мыцця халаднаватай расою. Цёмнымі лахматымі брыжамі абкідалі поле маладыя лясы-хвойнічкі. З кута роўнакутніка, які апісваў маладняк, каля пералеску нёсся гук трубы-беразоўкі і зычныя рэзвыя галасы пастушкоў. Крычалі вароны і перакідваліся з месца на месца сіваваронкі. Цыбаты бусел спацыраваў па граніцы лесу, адначасна сумяшчаючы службу палясоўшчыка і паплаўнічага. Паважна апускаў голаў, пасля паднімаў яе і глядзеў у бакі. Пэўна, цікавіўся заліўным траскатаннем некалькіх жаўранкаў над рунню. Косаю сцежкаю, што выходзіла з хвойнічку і накіроўвала ў левы ад Сёмкі бок, да вёскі Пралескі, паціху, чуць-чуць варушачыся, ехала на адгоне адна ад другой пара фурманак. На драбінах сядзела па адным чалавеку ў белых сарочках; яны выглядалі гіпсавымі фігуркамі, якія хтось акуратна паставіў на вазах і пусціў ціхім тупат коней, каб не разбіць іх ад трасяніны па калдабоінах выбітае сценкі. Хутка выйшла з рогу хвойнічку трое кабет ці дзяўчат з поўнымі мяшкамі травы на плячах. Здалёк паказвалася, што вось-вось цяжкая ношка прыгне іх да долу, ападзе сваёю вагою і прыдушыць або пераломіць аголеныя за калені ногі. У паветры было ціха; расліны стаялі заварожанымі.
Сёмка ўладзіўся сесці так, каб паглядаць абапал гасцінца, сочачы за пасевамі. Ён суздром захапіўся полем і любаваўся ім, як мастак сваім вобразам. Яно родна Сёмкаваму сэрцу, блізка яго разуменню. Змалку прывучыў яго бацька хадзіць каля зямлі, любіць яе і даглядаць. За якія восем гадоў Сёмкавы ногі пакінулі мільёны слядоў у мяккай глебе па вільготных разорах і на цёплым баранаванні; яго праца, што цеплатою і потам пералілася ў мяккі парашок чарназёму і суглінку, напаіла мільёны камялькоў аўса, жыта, грэчкі, ячменю; яго вочы, шустрыя і празрыстыя, афарбаваліся колерам валошкі, нажылі зоркасць птушкі. Сёмка пайшоў па бацьку, толькі ад натуры прыдалося яму больш ахвоты да працы пры зямлі. Злажыўшы яго з бацькавай сілу, стараннасць і ахвоту — яны б за пяцярых напрацавалі. Але шматок зямлі ў чатыры-пяць дзесяцін, які меў Сёмкаў бацька, не даваў мажлівасці разгарнуцца. Прыходзілася спыняць размах! Тым часам Сёмка бачыў, што ёсць многа людзей, якія маюць па пятнаццаць, па дваццаць, па сорак і па больш дзесяцін. Сёмка бачыў цэлыя маёнткі і ведаў, што ўласнікі іх самі не працуюць, а другім не даюць... Гэта заўважыў ён яшчэ юнаком, калі ўпершыню пачуў скаргу бацькі на розныя недастачы ў хаце. І з таго часу задумаўся глыбока над пытаннем, як зрабіць, каб лепей размеркаваць зямлю. З гэтымі думкамі ён умешваўся ў бацькаўскую гутарку, з імі ён падрастаў, аручы зямлю, праз іх дайшоў да сацыялістаў. Але Сёмка стаў сацыялістам асабовым — бунтаром і ў той час прыхільнікам «надзелу зямлі, колькі можна апрацаваць уласнымі рукамі».
Гэтага надзелу ён ні на момант не выпускаў з галавы; «надзел зямлі, колькі можна апрацаваць уласнымі рукамі» стаяў у асяродку праграмы ўсіх яго дамаганняў, каля яго вярцеліся мары аб сацыялізме.
Вяртаючыся з адвозу Рыгора, Сёмка пільна сачыў за нівамі паабапал дарогі, крывіўся на вузкія і зайздросціў шырэйшым. Тайком нарушылася вострае жаданне — мець бы сабе такую — гэтак дзесяцін у дзесяць гаспадарку. Усё-ткі было б на чым развярнуцца. Відаць — дзе шырэйшая палоска, там збожжа лепшае. А ў фальварках — дык проста яно паказвае на другі завод, на інакшы сорт. «Я апрацаваў бы з бацькам дзесяцін пятнаццаць — смела, — думаў ён: — чаму ж мне іх не дастае? Папы, паны, шляхта маюць тысячамі дзесяцін, а мужыку — тры, пяць, сем... Няпраўда, сацыялізуем!» — матаў Сёмка пугаўём у бок фальваркаў і пераходзіў да думак аб рэвалюцыйным руху, аб яго поспеху, аб прыходу сацыялізма. Тут жа перамігаліся ў памяці таварышы з Сілцоўскай арганізацыі, усё нейкія асаблівыя, непадобныя адзін да другога, і ўсе — на яго. «Зямля — мала каго цікавіць. Працоўны дзень, паляпшэнне ўмоў працы, павелічэнне пенсіі. А працаваць да цёмнага ў полі? Замурзанаму, босаму, забруджанаму ў гной? Найбольш гарбары, шаўцы, краўцы — вось яго таварышы. А сялян-земляробаў — два-тры; ён — Сёмка, Пятрусь і Саўка...»
Сёмкавы думкі краталіся Рыгора. «І Рыгора нават не клапоціць зямля — можа гэта і лепш. Узяў, вось, кінуў-рынуў Сілцы і паехаў — нічога пазадзе. Сілцы пры ім і без яго — тыя ж Сілцы; прыехаў у Рыгу — яго Рыга, пераедзе ў іншае месца — і там сваё. Рукі — вось яго статак. А каб гэта сказаў мне: Сёмка, едзь у Вільню ці ў Рыгу — кідай Сілцы, ці ж бы я паехаў? А бацькі? Ха-ха-ха! Рыгор мо і паверыў, што я ў адзін раз, раптоўна, вазьму і апынуся ў Рызе... Не-э-э, даражэнькі-ы сябру, мабыць, гэтага не будзе-э... Я так сабе, да слова, сказаў. Нялёгкая справа,— прыкаваўся за зямлі — тупай. Каб і хацеў — то не адарвешся адразу. Аднаму — сцены завода, другому — прастор нівы, лес, поплаў... Рыгор кажа, што «зямля любіць вучоных», то праўда. Шчырая праўда. Толькі тое бяда, што часта зямля не дае мажлівасці вучыцца. Ну, хоць бы ўзяць мяне: я цёмны нявольнік зямлі. Куды ж мне да горада!.. Я ведаю, што горад можа навучыць, як лепей і мацней змагацца за зямлю. Але мяне само жыццё загартавала на гэта».
Сёмка цалкам аддаваўся гэтым думкам, ажно забываў пра ўсё іншае. Конь паціху клыпаў, трасучы воз. Усё гарачэйшым рабілася сонца. Прыпякала, цяжыла яго, хіліла на сон. Але ён упарта адганяў дрымоту, папраўляўся на месцы і далей перабіраў думкамі. Ад тэмы аб зямлі — перайшоў асабіста да Рыгора, і адразу паўстаў яго вобраз у тым выразе, які адбіўся пры развітанні: як жывы, вось. Здавалася, што ён не пакінуў Рыгора ў Ліцку, а адвёз іншага чалавека. Вернецца ў Сілцы і стрэне яго ці на сценцы між палеткаў, ці каля хаты на прызбе. Сёмка пражыў і прадружыў з Рыгорам вясёлыя рэзвыя гады юнацтва: разам вучыліся ў дарэктара па хатах, разам рабілі саначкі і лыжы ды коўзаліся на іх; разам па чатыры гады пасвілі каровы. Дружылі і тады, калі падраслі і Сёмка стаў земляробам, а Рыгор астаўся служыць у балагольстве. Па адных зборнях хадзілі, браліся адзін за другога, калі хто хацеў аднаго з іх пакрыўдзіць. Самі ўдваіх дайшлі да дэмакрацтва, і адначасна Сідар Вузел упісаў іх у сацыял-дэмакрацкую арганізацыю. Як жа забыць ім адзін другога? Як пагадзіцца з думкамі, што Рыгора ўжо не будзе ў Сілцах, калі вернецца Сёмка. Каб то Рыгор не прыязджаў — мо яно іначай было б: усё-ткі час патроху бярэ сваё — памяць паддаецца новым абставінам. Але Рыгор вазьмі — і прыедзь; а далей — спатканне, гульня, гутаркі, успаміны аб мінулым, і мяжа перарэзалася, як бы Рыгор ніколі не выязджаў з Сілцоў. А гэта зноў — шась і знік, і не будзе яго... Няўжотакі не будзе?
Гэткі пераплёт жыццёвых з’явішчаў блутаў Сёмкавы думкі. Цікава ўсё робіцца на свеце!..
«Гэта ж прыеду ў Сілцы і мушу зайсці да яго мацеры, каб паведаміць, як і што мы даехалі. А пайду на зборню — Рыгора не знайду. Яго ўжо не будзе ў Сілцах, ён ужо будзе ў Рызе».
Сёмка азірнуўся навакола, мэрам хочучы праканацца, што ён адзін, без Рыгора. Узрок яго коўзаўся па гладзі руцяністай зелені і дзе губіўся ў сівай далі, а дзе перасякаўся сцяною лесу або шэрым узгоркам, — Сёмка Рыгора не бачыў. Ён ад злосці, ці з крыўды, хвасянуў займаздароў па кані і ўголас нокнуў: «Но-о-о, каб ты здохла! Падбяжы ж крыху!»
Конь рвануўся і мо з паўганоў прабег скорым трухам, а далей зноў умерыў хаду.
Белая шырокая дарога выхілястаю стужкаю бегла далёка да ўсходу, рэжучы зялёныя нівы.
Быў палудзень, калі Сёмка прыехаў дамоў. Якраз нікога не было ўдому — на зашчапцы дзвярэй вісеў замок. «Дзе ж бы яны былі ўсе?» — падумаў Сёмка, супыніўшы каня перад дзвярыма і пазіраючы на гарод. Пасля злез з воза, пастаяў з хвіліну ды пачаў распрагаць каня. Але не паспеў ён рассупоніць хамута, як пачуў з-за вешніц голас:
— Дзень добры, Сёмачка! Ці ж ужо вярнуўся, сынок?
То казала Стэпа, — Сёмка пазнаў па голасе.
— Ідзіце, цётка, сюды, — пазваў яе.
Стэпа прайшла ў двор, падблізілася да Сёмкі і некалькі хвілін памаўчала, сочачы за распраганнем. Калі ж Сёмка вывеў каня з аглабель, завёў у хлеў і стаў збіраць збрую, Стэпа ўлучыла момант і запытала:
— А як жа, сынку, заехалі?
— Добра, цётачка. Скора і добра. Пасадзіў яго на поезд...
— На поезд-і-ы?
Стэпа разгорнілася і ўцерла хвартухом вочы.
— Добра-а, кажаш? Мой сынок сеў на поезд ужо. Мае дзеткі, калі ж я яго ўгледжу ўжо... Гой, Сёмачка-а, дзе ўжо тое дабро. Вось ты прыехаў, а яго няма; вас дваіх у бацькоў ды абое дома, а гэта адзін-адзінёшанек, і таго не суджана бачыць. Адна мушу жыць, як манашка якая... І мне не добра, і ён, пэўна, не зусім спакойны.
Абое прыселі на прызбе.
— Нічога, цётка, не сумуйце-е так... Ехалі мы весела, праз усю дарогу гутарылі, смяяліся. А на станцыі ў Ліцку я яшчэ падшукаў яму на дарогу дзяўчыну, як ляльку. Разам паедуць... Вяргіня проста — куды там Прыдатчанка!
Перад Сёмкам выразна залунаў вобраз Ганны.
— Чаго тужыць, — далей казаў Сёмка, — вы думаеце, што толькі адзін Рыгор і паехаў? Тысячы людзей едуць: маладыя і старыя, адзінкамі і сем’ямі; пэўна, многія ад бацькоў у свет, іншыя да бацькоў, бацькі да дзяцей. З месца на месца, з горада ў горад, за шчасцем і праз няшчасце. А ўсе разам — ганяюцца за сваёю доляю, шукаюць чагось лепшага... Ці ж толькі вам адным нядобра? Гэта тут, у Сілцах седзячы, думаецца, што Рыгор адзін такі, а паглядзелі б, што чаўпецца ў Ліцку на станцыі — дзіва!
Стэпа здзіўлена ківала галавою, і, відаць было па яе міне, што сэрцу няма спакою ад Сёмкавых слоў. Мала дзе што ёсць — ёй балючы свае раны.
— Што ж, Сёмачка, — загаварыла яна, — і я б, мілы мой, ахвотна кінула б усё ды паехала з ім. Як падумаю, што мне адной давядзецца жыць — няма сілы цярпець.
— Пачакайце, вось: ажывецца трохі і перавязе вас да сябе. Ці ж тут вельмі трудная рэч?
— Ай, дзе там, сынок, везці старыя косці невядома куды, — не згадзілася Стэпа, — добра вам, калі вы маладыя, перад самым жыццём, а мне... Вось пацягаешся які гадок — ды на Пасечныя. Яно ж таму і цяжка гэтак, што на парозе смерці, можна сказаць, ды адной заставацца. Каб ранейшыя сілы да рухавасць — мо б іншымі вачыма глядзела б, а цяпер вось... Як у людзей — то ёсць блізкія, родныя або свая добрая стача, а гэта — як кол той — адна-аднэю... А быў бы дома Рыгорка — іншыя паперы: я чула б сябе, як за мураванаю сцяною; захварэла — было б каму даглядзець, памёрла б — было б каму пахаваць па-людску. А цяпер, схопіць хвароба, задушыць, дык дзён пяць паляжыш, пакуль даведаюцца людзі. Або, каму гэта трэба праведваць? Каму і дзеля чаго я карысна? Вось, мой Сёмачка, у чым захаваны ўвесь жах мае адзіноты... Паглядзіш на другіх — вясёласць з воч не сыходзіць: дзеці дома, поўна хата гоману, рэзвасць, вясёласць нейкая, а ты, колькі ні прызірайся — Рыгоркі не ўгледзіш.
Стэпа да таго разгорнілася, што не магла далей казаць. Яна ўнырыла тварам у хвартух і мо хвілін пяць выцірала заплаканыя вочы... Ад гэтага ніякавата рабілася і Сёмку: шчырая споведзь Стэпы праходзіла ў яго нутро і кратала за душу. Яго пачуцці зліваліся з пачуццямі кабеты-мацеры і адчынялі перад Сёмкам глыбокую пустэчу, якую нядаўна займаў Рыгор. Аднак, не хочучы паддавацца сумнаму настрою, Сёмка жадаў развеяць яго і ў Стэпы. Памаўчаўшы крыху, ён зноў пачаў разважаць старую:
— Дый чаго ўжо вам, цётка, занадта сумаваць! Няўжо-такі і сапраўды вы памрыцё, не дачакаўшыся Рыгора? Не трэба глядзець у вочы выключна нядобраму; трэба ведаць, што жыццё не без добрых выпадкаў. Вось пражывеце якога з паўгода адны, адаля Рыгор забярэ вас да сябе, ажэніцца там, возьме многа пасагу і ўсё паверне на новы шлях. Рыгор — чалавек не дурны; у яго ёсць і талент, і ахвота, і спрыт. Чулі б вы, колькі разоў ён мне дапамінаў, каб я, прыехаўшы, суцешыў вас, не даў сумаваць па ім.
Тон, з якім Сёмка выказаў гэтыя словы, яго бадзёры выгляд і адчуваная Стэпаю шчырасць ды спагада да сябе злёгку разагналі насядаўшы на яе цяжар, адчынілі ёй край цёмнага пазему і бліснулі крохкаю, нясмелаю надзеяй. Стэпа адчувалася крыху весялей, і месца смутку займала пачуццё невыказнай любасці да Рыгора.
— То ж то, каб жа так сталася...
— Або прыедзе сам па вас, — дадаў Сёмка, — забярэ і паедзе. Мо нечакана гэта выпадзе... Горад усё можа зрабіць — то не наша зямля, якая адно ведае — выцягнуць з цябе ўсе сокі, а пасля забраць у сябе.
— Ой, зробіць горад, — з напускным недавер’ем сказала Стэпа, — вось колькі часу ён пражыў у ім, а што добрае знайшоў? Толькі адно, што вытравіў хаценне жыць у доме, пры мацеры... Бачыш, сынок, ты тут цішком, паважна рыешся і рыешся ў зямлі, даглядаеш бацькоў і сябе, а Рыгор — носіцца са сваімі думкамі, плануе ды мяркуе, нямаведама аб чым. Думаеш, гэтае не мяшае яму? Вельмі ўжо шырокую натуру мае — каб усім добра зрабіць...
Сёмка не стрымаў ухмылкі на губах.
— Цётачка, ці ж гэта ганьба? Рыгор ведае, што толькі тады будзе добра і нам, як добра ўсім будзе. Ён ведае, што вам цяжка жыць таму, што занадта лёгка жыць другому. Або Рыгор паехаў бы ў горад, каб тут было добра?..
— Ай, дзеткі, дзеткі, што вы задумалі? Ці мала ў вас свайго клопату? Ласне вы можаце перайначыць тое, што вякамі стаіць?..
Стэпа не даказала, — голас Сёмкавага бацькі, Хведара, які непрыкметна для іх падышоў к возу, перабіў Стэпін сказ.
— Ужо і дома? — раптам прамовіў Хведар.
— Як бачыце. Ужо больш гадзіны вас чакаю: прыехаў, а хата замкнута...
— Дзень добры, Стэпа! — перабіў Сёмку бацька і прысеў помеж са Стэпаю.
Дзве касы, што прынёс з сабою, палажыў з правага боку.
— А дзе ж маці?
— Або я ведаю?
— Пэўна ў траву пайшла з хлопцам...
— Так, так, Саламея... пайшла ў траву, я бачыла.
— Гм! А трэба было ёй ісці. Прыспела. Паабедаўшы пайшла б... Нябось есці, Сёмка, хочаш?
— Ды нічога, пачакаю.
Хведар выцер рукавом пот на лобе, разгладзіў доўгую клінастую бародку, паправіў косы і пытальным узрокам паглядзеў на Стэпу.
— А ты ўжо прыйшла аб сыну праведаць што-колечы? Непакоішся, вядома.
— Дзе ты бачыў — спакой! Сэрца чарнее, работа не міла...
— Вось то-та ж і тое: на свежую памяць... Што ж ты з імі парадзіш: кінуў і паехаў, а ты тут, маці, як сабе хочаш — сумуй, біся, тужы... Гэткі ўжо свет.
— Навошта казаць — кінуў, — умяшаўся Сёмка, — а што б яму тут рабіць?
— Чаму, што рабіць? Касіць, служыць, а мацеру сцерагчы. Сцерагла ж яго, як быў малы, працавала. Нябось, згубіць мацеру — не знойдзе другое...
— Ды што ім бацькі!
— Або Бэрка не ўзяў бы да сябе?
Сёмка зарухаў на месцы.
— Кіньце ўжо гэтага Бэрку. Досі ўжо яму балагольства. Мала ён папацягаў цяжару ды папаблытаўся і ў Ліцк, і ў Вільню; увосень і ў мароз. Наеўся гэтага хлеба ўдосталь...
— Яно ж гэтак, сынок, не вельмі добра служыць балаголам, але як трэба — нічога не парадзіш. Робяць жа людзі і цяжкую работу. Вось, Бэрка, глядзі, як неміласэрна працуе... Ды, думаеш, там, на заводзе, лягчэй?
Хведар безнадзейна матнуў галавою.
— Ай, кінь ужо ты, Стэпа. Ласне іх угаворыш? Не ў нас яны, што і казаць. На іншы шлях пайшлі — няхай. Пабачым — выйграюць што ці не...
— То ж вядома... Ды яно б маўчалася, каб тое здароўе або крыху лепшыя ўмовы жыцця; але ўсяго бяды — жыць старому няма як; чакалася ўцехі, вясёласці, а тут вунь што.
— Я ж ведаю. Вельмі дрэнна.
Хведар падняўся з прызбы і пацікавіўся на вуліцу.
— Прапалі недзе. Скора каровы пагоняць, а іх няма.
Падышоў да прызбы і праказаў Сёмку:
— Давай самім шукаць чаго есці; дакуль жа яе будзем чакаць.
— Ды я ўжо так і думаў; хіба дайце каню.
Хведар адшчапіў замок і пайшоў у сенцы, а Сёмка, падняўшыся з прызбы, падышоў к возу, каб зняць з яго салому, посцілку і палукашак.
Стэпа некалькі часу пасядзела моўчкі, а пасля ўстала з прызбы і зрабіла два крокі да вешніц.
— Дык дзякуй табе, Сёмачка, — прамовіла яна, мэрам апамятаўшыся, — хоць крыху адвяла душу, а то цэлую ноч непакоілася. Што ж зрабіць, няхай здароў едзе — гэтак ужо трэба... Хаця, сынок мой, не адмовішся ліста напісаць. Мо ж хутка паведаміць ён аб сабе?
Яна пайшла з двара.
— Добра, цётка, добра, — паслаў ёй удагон Сёмка.
І тут жа адцягнуўся думкамі ад Стэпы і ад Рыгора, а пачаў меркаваць, як і што павясці бліжэйшую працу на гаспадарстве. Здавалася, што гэты час як быццам бы павінен быць крыху вальнейшым, а то-та ж цэлая процьма работы! Папар не зяблены, пасека не ачышчана, не загароджаны пастаўнік, засекі ў гумне не падрапараваны. Ці ўдасца, наогул, справіцца з усім гэтым да касьбы! І Сёмку задрэнчыла хутчэй спяшыць у Лужкі, каб заараць к вечару ганоў з чацвёра. Ён паглядзеў на сонца — паказвала на другую гадзіну пасля палудня.
— Хадзі есці, — пазваў яго бацька.
Сёмку не вельмі хацелася абедаць. Утома ад бяссоннай ночы давала аб сабе чуць: балела галава, вісеў нейкі цяжар на спіне, рабілася млосна. Добра было б легчы адпачыць.
— Не хочацца есці.
— Хоць малака кубак выпі.
На гэта Сёмка згадзіўся: выпіў малака і хутка завінуўся каля воза.
Праз нейкі час быў гатоў і выехаў у Лужкі на ворыва. Дарогаю ён зноў углубіўся ў думкі аб жыцці, аб яго разнастайных патрэбах і вымаганнях, аб настойным, упартым змаганні з ім. Дзівіўся, якім развоем здарэнняў патыхала ад яго, і адзначаў сам сабе паступовы поспех у сваім разуменні ўсё большага ліку жыццёвых з’явішчаў. І тут жа адчуваў, што чым глыбей адчыняюцца перад ім жыццёвыя тайны, тым веліч іх цікавейшая і ўражанне ад іх большае. Ажно не хацелася ўглыбляцца ў яго нетры, а цягнула адвярнуцца на лёгкія зялёныя пейзажы прыроды.
Управа роўнаю сцяною струніў хвойнік, калісь яднаўшыся з густым непраходным лесам Скадыбамі. За Скадыбамі пачынаўся Жмыгінскі лес, а гэты, у свой чарод, падыходзіў да суседніх лясоў. Гэткім чынам, на дзесяткі вёрст цягнулася шырокая палоса лясоў, якая абнімала вакола Сілцы, мэрам шалік чалавечую шыю. Сёмка ўваскрашаў перад сабою даўно забытыя моманты з часоў пастушыных, калі цэлымі днямі прыходзілася яму блудзіць са стадам па гушчарных нетрах ельніку, залазіць у балотныя багны, губіць гавяду і губіцца самому. Часта злучаўся з Рыгорам і, не паладзіўшы, разлучаўся: браў сваё стада і гнаў у іншы бок.
Ад хвойніку і пастушыных часоў Сёмкава думка пераносілася да недалёкай пары сёмага і восьмага гадоў, калі яму разам з Рыгорам упершыню цёмнай перадвялікоднай ноччу давялося раскідаць па дарогах пракламацыі. Вось па гэтай самай сцежцы, што зараз едзе, накладалі яны дзесяткі лістовак і кніжачак, якія заклікалі да нізрынуцця самадзяржаўя, да адабрання ад паноў зямлі, да заваёў устаноўчага збору.
А пад’ехаўшы да крыжавой дарогі, Сёмка пераносіўся ў яшчэ ранейшыя, юнацкія гады, калі верыў, што на скрыжаванні дарог водзіцца нячыстая сіла і штовечар палохае людзей. Колькі разоў ён напалохаўся тут! Помніцца яму — адзін раз нешта гналася за ім да самага мястэчка. Уцякаў, а калі прыгледзеўся — бегла Гладышова авечка...
А вось і грэбля! Тая самая, што летась бачыла дзікі вобраз здзекаў над ім паліцэйскага стражніка. Толькі падсохла зямля, як сагналі паўмястэчка на папраўку грэблі. Дзяўчаты, хлопцы, старыя, моладзь... Прыняліся за работу, а стражнікі ўсё падганяюць. Сёмку не сцярпелася, і ён агрызнуўся. А стражнік, нічога не кажучы, — раз, два, тры разы — нагайкаю. Ён паспрабаваў бараніцца, але куды там! Стражнік яшчэ больш раззлаваўся і даў не шкадуючы.
Па целе Сёмкі прайшоў сударажны ўздрыг, а ўнутры закіпела злосць.
Ён перакінуў узрок на захад, у бок панскага двара. Вузкая градка маладога бярэзніку адмяжоўвала панскую зямлю ад зямлі вяскоўцаў. Здаецца, нядаўна на тым месцы, дзе раскіданы хаты сялян, стаялі вялікія лясы, куды часта зганялі сілкоўцаў на аблаву на ваўкоў. Адну гэткую аблаву Сёмка добра запомніў. Пайшоў, адбіўся ад мяшчан, заблудзіў у лесе і да цёмнага швэндаўся па глыбокім снягу, пакуль выйшаў на дарогу. Папакалаціўся не мала! Цяпер тых лясоў ні следу... Бярэзнік вырас на вачах. О, гэты бярэзнік! Як любы ён Сёмку! У ім, гуляючы з Волькаю, Сёмка пачуў першыя пазывы любасці да яе. То была пара, калі маладыя бярозкі брынялі салодкім сокам. У шэрых мяккіх купінах тарчалі блакітныя вочкі пралесак. Рухавы заяц прабягаў некалькі разоў перад імі, абарочваючыся. То ён, то Волька ламалі пруткія ралкі голых бярозак і глядзелі, як з іх сачыўся сок. Як хацелася яго піць! Цяпер зялёныя лісці шатуюць маладыя галовы стройных дзярэўцаў. Пераліваецца залаты пыл сонца і п’ецца белымі камялькамі.
Дзе яна, Волька, цяпер? Арэ, сее ці мо ў бярэзніку?
— Но-о! малая, малая!
Пагнаў каня — бо нельга ж так захоплівацца ў той час, калі мусіш ехаць на працу, на капаніну ў зямлі! Але вачэй не закрыць — не спыніць узроку — так і цягне яго то сюды, то туды, з месца на месца. Пранёсся захадам ды поўначчу і рвецца на поўдзень-усход. Там сцелюцца між хвойніку паплавы сенакосу, упіраючыся ў маленькія засценкі і хутаркі. Зялёнае возера, сярод якога шэрыя выспачкі — будынкі. Куды можна заплысці па яго хвалях?
Сёмка пад’ехаў да месца, дзе трэба было зварочваць убок, на папярочную сценку. Конь ужо ведаў гэта і сам павярнуў направа. Сёмку пакарцела праверыць, ці ўсё ў парадку на возе, ці не забыўся чаго-колечы. Паглядзеў і супакоіўся — было ўсё пад рукамі: прытуплены зрэзаны плуг, аброчная торба з кормам каню, прыпон і жакетка. Тады ён злез з воза, падвязаў лейцы за біла і пайшоў следам. Ішоў і аглядаў папарныя галы. Сонца шмат знізілася, але яшчэ грэла добра. Пахла сухою зямлёю і гавяжым гноем. Па свежай раллі скакалі кучамі вераб’і; бегалі жаўранкі і тупалі вароны. Птаства да таго было смелым, што і не ўважала ні стуку калёс, ні фыркання каня, ні посвісту Сёмкавай пугі. То сям, то там, на шэрым галу бачыліся аратыя, якія прыдавалі свае манатонныя зыкі да рэзвага спеву жаўранкаў. Дзьмуў лёгкі ветрык, ласкаючы твар і зганяючы спякоту.
Праз некалькі хвілін Сёмка спыніўся каля свае палоскі, вузенькай, заросшай пырнікам і дробным дзятлікам. Праворна і ўвіхна распрог каня, залажыў яго зараз жа ў плуг, паправіў на возе торбу і жакетку і пагнаў. Лямеш глыбока нырнуў у зямлю, выварочваючы яе набок рассыпчатымі камякамі. Роўная істужка разоры ціха развіналася следам за Сёмкам, нідзе не адыходзячы ад мяжы на болей, чымся ставала ўлегчыся вывернутай плугам зямлі. Сёмка на вока адмяраў першыя гоны, якія хапалі ад сценкі да невялікага ўзгорку з тоўстым каменем пасярод палоскі.
Упусціўшы плуг у зямлю а гадзіне шостай, Сёмка не выняў яго на працягу некалькіх гадзін. Гоны за гонамі, ён узараў без адпачынку, засаб, трое ганоў, пакінуўшы недаворанымі толькі адны. Араў наўздзіў ахвотна, з нейкім асабістым захапленнем, з заядласцю ўпартага, неўгамоннага крата. Дзе дзеліся тыя ўтома, млявасць і санлівасць, якія апаноўвалі яго ўдому і справодзілі на ворыва. Адкуль надыходзіла тая ахвота, стараннасць; нават карцела скончыць і чацвертыя гоны, але, разлічыўшы, што можа захапіць змрок, Сёмка рашыў аставіць іх на другі раз. Ды нельга ж так мучыць каня, трэба адпачыць жывёле. Сёмка даў каню захвачаны авёс і, пакуль конь падпасваўся, прылёг каля воза.
Астыўшае паветра дыхнула вячэрнім заспакаеннем; адзін за другім сціхлі жаўранкі, сталі раз’язджацца аратыя. Пералётам да балот далі аб сабе знаць кані. Сёмка нічога не прапускаў, каб не ўсачыць, але, сцешыўшыся, усё ж не мог змагацца з надыходзячай санлівасцю. Пазіраў к небу, у яго глыбіню, і міжвольна плюшчыў вочы, мэрам бы нябесная сінь давіла на вейкі; аглядаўся на пачырванеўшае сонца, што села на лясныя верхавіны. Пасля апусціў голаў на скрыжаваныя рукі і паціху пачаў засынаць. Заснуў бы мо і надоўга, але раптоўны зык пастуховай трубы, даляцеўшы з-пад бярэзніку, абудзіў яго. Сёмка хутка падняў голаў і паглядзеў на каня: той стаяў на адным месцы, трымаючы на шыі пустую аброчку-торбу.
— Чакаеш ехаць! — выказаў Сёмка, падняўся і запрог. — Пакуль заеду, якраз змеркне,— і крануў.
Паганяць шкадаваў, а пусціў паволі — і так утаміўся конь. Сам прысеў на возе, бокам да каня, спусціўшы ногі між калёс, і бяздумна змоўк.
Моўчкі даехаў да шляху, не помніў і не прыкмеціў бы нават, што выехаў са сценкі, каб пры павароце не пачуў воклічу:
— У яму ўедзеш! Правей трымай!
Сёмка падняў голаў і абярнуўся ў бок воклічу. На грудку пры дарозе, аблёгшы на вялікі поўны мех травы, сядзела Зося.
— Адкуль ты вынікла, як русалка? Ці не ў канаве спала? — пажартаваў Сёмка.
— Гэта твой сон?
Зося паднялася.
— Ты думаеш, што я спаў?
— І думаць не трэба, калі бачыла; конь ліха ведае куды зайшоў, за канаву.
— Ці ліха? Няўжо-такі я драмаў?
— Сумняваешся?
— Яно-то і не дзіва — увабраў за гэту пору нямала. Ну, ідзі садзіся, ды па дарозе пагутарым.
Зося спрытным замахам рук ускінула на плячо мяшок з травою, ажно схавалася пад ім, і паднясла на воз. Сёмка памог зняць і ўзлажыць.
— Садзіся на траву, — запрапанаваў і пагнаў каня.
Яна ўскочыла і села тварам да Сёмкі.
— Чаму ж ты так позна варочаешся? — запытаў Сёмка, паглядзеўшы на Зосю.
— А чаму ты так позна з ворыва?
— Я?
— Так, ты...
— Бачыш, цэлая гісторыя са мною.
— Цікава.
Зося настаражылася.
У баку Жмыгінскага лесу пачуўся нястройны гук некалькіх пастуховых труб, яго дапоўніў плач жалейкі і трывожныя крыкі пастухоў. Да гэтых гукаў дадалі свой разнастайны рык каровы. Абое — Сёмка з Зосяю, забыўшы аб гутарцы, адвярнуліся к лесу. З яго гушчэчы, пацямнеўшай ад змроку, як з агромністай закуранай дымам і сажаю лёхі, роўным шэрагам, стройна, як птушкі на адлёце ў вырай, зашнуравала рознакалёрная, рознарослая гавяда. Матаючы галовамі і пачаргова рыкаючы, яна выводзіла сабою жывую нітку, якая пацеркамі раскідалася па зялёным гале выгану. Мэрам бы хтосьці раскідаў яе, як фокуснік стужкі, каб паказаць асаблівую стройнасць жывёльнага парада. Ужо пярэднія хаваліся ў платах гародаў, заходзілі за грудок і знікалі, а з лесу ўсё яшчэ не пакідалі паказвацца новыя і новыя. Хутка над іх шэрагамі завіўся камякамі белы лунь, выпушчаны пасекаю ды бярэзнікам, і акольны вобраз прыняў яшчэ больш дзіўны выгляд, дапамінаючы ўрачыстае вандраванне казачных пілігрымаў з ахвярнікамі ў руках. Забелены дол служыў ім абрусамі, а вячэрнія птушкі — вестунамі аб дасягненні блізкай мэты.
— Паглядзі адно, як цікава расцягнуўся цуг кароў! Вось колькі гавяды ў Сілцах!
Сёмка працягнуў пугаўё.
— А гэта ж не ўсё: гэта толькі з лясной пашы.
— Вось і згадзіся пастаронні, што Сілцы бедныя.
— А сапраўды яно і так — каб гэта зусім бедных, дык наўрад ці знойдзеш.
— Што ты, Зося! — пераняў Сёмка. — Плявузгаеш ліха ведама што. Як бы нічога не ведае... Колькі ёсць гэткіх, што малака ў вочы не бачаць; я не кажу таго, што ў большасці каровы — фундамент усяго: здохні карова — і няма чаго есці, і прападае гаспадарства. Гэткіх сотню можна налічыць... А Рыгорава маці?
Зося змаўчала; каб Сёмка паглядзеў на яе, то адразу падмеціў бы, што дапамінанне аб Рыгоравай мацеры адбілася смуткам на Зосіным твары. У нутры ж нельга бачыць — а там у Зосі так і захадзіла хадуном, так і разлілося нешта цяжкім атрутным жарам. Яна паправілася сядзеннем, каб хоць крыху астудзіць раптоўнасць у перамене настрою і думак... Стэпа — што, то, бач, Рыгор! Зранку кратаў ён Зосіных думак і пачуцця, а з паўдня да самага вечара і зараз вось, едучы і гутарачы з Сёмкам, яна выпадкова адцягнулася ад яго сваімі думкамі. І так было добра, лёгка і спакойна, нядбайна неяк! Не прыходзіла на памяць, што Сёмка ўчора адвозіў Рыгора, што сёння вярнуўся, што, адвозячы, пэўна, многа аба ўсім гутарыў з ім і... кратаў яе, Зосі. А гэта — на табе — нечакана!
— Што ж ты маўчыш? — паглядзеў ёй у вочы Сёмка.
А Зося ўжо цалкам была захоплена нахлынуўшымі на яе ўспамінамі аб нядаўніх днях, аб гульні з Рыгорам, аб выніках кахання і аб яго скутках. Жывасілам цягнула глядзець на дарогу ў бок Лужкоў, высочваць тую сценку, дзе яны развітваліся. Выпукла, як яблыка, паўстаў перад яе вачыма вобраз Рыгора ў хвілі развітання: вось ён стаіць, спагадліва прынагнуўшы голаў і ўстраміўшы ў яе твар пытальны ўзрок. Стаіць, а далей схінаецца да пацалунка: пара рук, важкіх, здаровых, выгінаецца ў дугу, адна настрэч другой, і змяёй агібаюць яе стан. Хвіліна, міг — і цёплыя губы кладуцца мяккім, сочным абрыкосам на яе прагныя вусны.
Зося парухала губамі, прыкусіла іх, мэрам бы хочучы праверыць, ці не пакінуў на іх Рыгор чаго-кольвечы. Тут жа захацелася ёй таксама, хоць бы ў сотай долі, адчуць тое самапачуццё, той настрой, тыя перажыванні-заміранні, якія прамігнулі пры тым пацалунку... Што б яна дала за гэта! Настойна выплывала з далёкіх глухіх куткоў яе нутра гаручая крыўда, — Зося не ведала, на каго гэту крыўду кіраваць, — чаму тады ў хвойніку ўсё так ціха, пуста абышлося? «То Рыгор вінават», — мігнула думка, як іскра з крэсіва, але Зося не пагналася за ёю, а барджэй дастала апраўданні Рыгору: «А чаму ж Рыгор ажно на Лужкі прыйшоў да мяне? А чаму яго вочы туманіліся слязьмі, калі ён глядзеў на мяне пры развітанні? А чаму ён мяне прытрымоўваў за руку, калі я намервалася ехаць? А праз вошта ён у горнасці вымаўляў словы? А чаму, калі разышліся, дык пакуль можна было бачыць, разпоразу спыняўся на мяжы, напружваў узрок праз шэрасць адвячорку і сачыў за мною? Напэўна, ён тады верыў моцна, што я не згублена для яго, што мы не разлучаліся ў той момант. Напэўна!»
Зосі здавалася, што так, — яна з кожным часам усё больш пераконваецца ў гэтым. А каб жа хто падмацаваў гэтыя яе дагадкі! Го, як бы яна была шчасліва! На што б яна тады рашылася! Якім бы моцным штырхачом было б гэта ёй адважыцца да рашучых, непаваротных крокаў. Акрыліла б яе, паставіла б на цвёрды грунт.
«Ці не адкрыўся толькі Рыгор Сёмку? — падумала нерашуча Зося і неўпрыкмет паглядзела на яго. — Няўжо ён утоіць? Няўжо не прагаворыцца? Няўжо астанецца ўсё ў тайне? »
Зосі задрэнчыла вызваць Сёмку на гутарку. Як найхутчэй, каб паспець хоць што-кольвек пачуць, пакуль даедуць да мястэчка. Яна заварушылася на сядзенні, некалькі разоў глыбока ўздыхнула, павярцела галавою і стала перад пытаннем — з чаго ж пачаць? Ласне раптам, столькі памаўчаўшы, ёмка зачапіць Рыгора! Што падумае Сёмка? Ці не ўгледзіць яе слабасць?
Каб гэта сам Сёмка зачапіў гэта пытанне! Яна прагна сачыла за ім, заглядала ўкрадкаю ў яго твар, чакала. Але ён маўчаў, мэрам назнарок таксама чакаючы, што скажа яна.
Так праехалі з паўганоў.
Зося, нарэшце, не сцярпела.
— Сёмка! — раптам аклікнула яна, — хоць бы ты расказаў...
І сумелася, не дасказаўшы.
— Аб чым? — запытаў Сёмка, дагадваючыся аб Зосіных думках.
— Ды аб тым, як вы ехалі з Рыгорам у Ліцк.
— А цябе гэта цікавіць?
— Пытаю — раскажы.
Сёмка ўсміхнуўся.
— Ехалі добра... Была цёплая ноч... Гэткая панавала ноч, што хацелася пяяць ды думаць... аб вас.
— Ты жартуеш, Сёмка! — не здаволілася Зося і працягла мятліцаю па яго твары.
— Я кажу праўду, я не люблю жартаваць... Рыгор праз усю дарогу гаварыў аб табе...
— Не жартуй, Сёмка! — перабіла Зося, а ў самое так і зацюкала радасцю сэрца. Невыказнае ўміленне разлілося па ўсёй істоце, і дзяўчыне стала добранька-добранька.
— Што ты ўшалопала.
— Я думаю, што калі ды ўспамінаў мяне Рыгор, то толькі ліхам.
— Каб мне такога ліха жадалі мае ворагі...
Гэты сказ паказаўся для Зосі сур’ёзным, і прыемнае пачуццё ўверанней завалодала ёю. Яна пачула, што вось-вось заплача ад шчасця. І яшчэ раз выспрабавала Сёмку:
— Ну ўсё ж, вельмі крыўдаваў на мяне Рыгор?
— Чаго табе хочацца? Ну, крыўдаваў... крыўдаваў за тое, што не мог паперашкодзіць бацькавай волі. Так, крыўдаваў, але на сябе. А на цябе — нізвання. За вошта мог ён крыўдаваць на цябе, калі ён так цябе шануе, шануе...
Зося абярнулася ў адно прагнае чуццё. Міжвольна падбліжылася да Сёмкі, ажно кранула яго шчакі сваёю, ды лісліва, завабна паглядала ў яго замрочаны твар. Толькі б ён казаў праўду! Толькі б не прыхарошваў ды не прыбаўляў! Толькі б не суцяшаў! Ёй не трэба абманчывых мар!
— Ну, што ж ён хаця казаў? Што ён думае...
— Рыгор у многае верыць і на многае спадзяецца... Між іншым, ён прасіў мяне перадаць табе ўклон.
— Ты не хлусіш?
— Што ты, Зося, ушалопала сабе!
Сёмка нокнуў і абярнуўся да Зосі, пачуў цеплату яе цела. Тут жа раптам прыпомніў Ганну. Вакзал у Ліцку, суматоха, бегатня, процьма людзей і між усімі — Ганна. Падобная на Зосю, як блізнец.
Ён прыгледзеўся Зосі ў вочы і падумаў: «Якое ўражанне яна зрабіла б цяпер на Рыгора? »
Перад Сёмкам вырас радасны твар Рыгора, калі той угледзеў Ганну. «Пэўна, ён ужо зусім іначай думае аб Зосі, — і Сёмка пашкадаваў суседкі, як брат шкадуе сястры: — Зося не ведае таго і не трэба, каб ведала».
— Ды што і за карысць, што ён думаў пра мяне. Усё роўна ад гэтага мала карысці, — уздыхнула Зося.
— Чаму?
— Ці ж ты не ведаеш? У мяне вызначаны шлях.
— Усё ў тваёй волі.
— Кінь-кінь, Сёмка. Мне тое самае казаў Рыгор. Я сама гэта ведаю, але я не ў сілах што-колечы зрабіць. Мне трэба падмога — трэба, бо я... тану. На мяне запала моцная варожая сіла, якая або задушыць мяне, або прывядзе да роспачы, да непрытомнасці, і тады толькі...
У Зосіных словах зычэла праўда: яна выкладалася Зосяю ў абголеным страшным выглядзе. Ці ж сароміцца таварыша? Але ўсю цяжкую непрыкрытасць гэтай праўды Сёмка сам ведаў і адчуваў. Болей таго: калі ён дапускаў мажлівае захапленне Рыгора Ганнаю, то глыбіня Зосінай трагедыі на многа павялічвалася.
Сёмка бачыў гэта так яскрава, як свайго каня, што клыпаў уперадзе, як зорку, што міргала над маладым бярэзнікам, — і шкадаваў Зосю. Шкадаваў уразіць яе самалюб’е хоць адным намёкам на крохкасць далейшых іх адносін з Рыгорам. Нават сам цярпеў ад таго павароту спраў, які пхаў Зосю ў Берагаў абдым. Сёмку па яго шчырасці верылася да апошняга часу, што тыя некалькі дзяўчат-мяшчанак, з якімі доўгі час яму з Рыгорам, з Петрусём даводзілася гуляць, а гуляючы ўплываць на іх свядомасць, — што гэтыя дзяўчаты выхаваюцца пад іх уплывам у іншыя, больш чыстыя ад наслояў мяшчанскае бросні натуры, злучаць сябе з імі і пакажуць прыклад новае сям’і, новых абставін у сямейных адносінах. Раней малявалася гэта Сёмку ў ружовых фарбах і чакалася моманту першай спробы ажыццявіць крылатыя планы. Колькі было сяброўскай гутаркі на гэту тэму! Якою ідыліяй патыхала!.. А то-та ж — вось як. Падыходзіць момант — і ўсё рушыцца... Сёмка бачыць гэта перад сабою, а пасобіць не можа, і толькі мае самаўцеху, што цяжкія абставіны. «Якая ўсё ж крыўда!» І ў Сёмкі не паднімаўся язык на гутарку — хацелася маўчаць і не раніць Зосінае душы рознымі абяцанкамі. «Пацешыў крыху — і будзе з яе. Хай памарыць аб шчаслівых хвілінах». Ён здаволіўся, што Зося сапраўды аддалася розным перадумам мінулага і маўчала. Вось, вось яны даедуць да мястэчка і зусім перарвуць гутарку, бескарысную, безгрунтоўную.
Ужо ім у вочы забліскалі рэдкія агоньчыкі з вокан хат, пачуўся ўжо клапатлівы скрып варот, пярэгукі па дварах, перадсонны рык гавяды. Ужо конь пачуў блізкасць адпачынку і зарагатаў прывітанне мястэчку.
Моўчкі даехалі да платоў вулачкі, кудэю Сёмка накіраваў каня, мінулі першае гумно.
Зося агледзелася і прамовіла:
— Чаму ты сюдэю едзеш?
— Ды вось, хачу каня напаіць.
— Чакай, я злезу.
— Чаму?
Зося не сказала. Але Сёмка дагадаўся, што яна не хацела, каб Васіль Бераг ці яго маці ўгледзелі, што яна з ім едзе.
«Чаму ж бы мне не аб’ехаць іх хаты», — папікнуў сябе Сёмка і спыніўся:
— А хай бы даехала да студні.
— Усё роўна, дайду. Ты яшчэ будзеш каня паіць ды што, а я проста пайду...
Яна зняла з воза мех, падкінула на плечы і, падзякаваўшы Сёмку, паспешна пайшла ўперад. Сёмка знарок некалькі хвілін пратрымаў каня спыненым, а пасля ціха рушыў следам за Зосяю. Ён бачыў, як яна, параўнаўшыся з Берагаваю хатаю, ускорыла хаду і за рэчкаю патанула ў цені. Даехаўшы да Берагоў, ён угледзеў вялікае святло ў іх хаце і пачуў рэзвую дзелавую гамонку. Стала ясна, чаму Зося не ехала з ім.
«Якая асцярожная ўсё ж», — праказаў Сёмка па яе адрасу і павярнуў каня ў бок студні.
Прычынаю таго, што ў Берагавай хаце жухацела святло ды ішла гучная гутарка, была невялічкая, зусім выпадковая суседская бяседа. Яе выклікаў сваёю асобаю старшыня Андрэй, які наведаў Берагоў па справе куплі імі пляца ў мяшчаніна Шэі Краўца, на які пазарыўся сусед Шэі і завёў гутарку аб тым, каб памяшаць Берагам. Старшыня прыйшоў папярэдзіць Тадосю, а якраз у хаце папаўся і Апанас Хрыпак, Берагаў памежнік. Гэта надаўміла Тадосю пачаставаць рэдкіх гасцей. У дадатак яны пазвалі Хлора і Дзям’яна Квіту.
Усадзіўшы ўсіх за стол, Васіль з мацераю, не ў меру раздобраныя, тупалі вакол стала і шчыра ўпрашвалі іх выбачаць іх ашчаднасці і закусіць.
— Чым хата багата! — пераказвала развясёленая Тадося. — Затое, даражэнькія, калі прыжджом Васілёвага вяселля, дык не гэтак загуляем!.. Закусвайце — вы ж у нас рэдкія госці. Як бачыце — сёе-тое прыдбана. Сяк-так перажылі цяжкую пару, калі мне адной даводзілася на ўсе бакі кідацца... Ведаеце, мае даражэнькія, як пакінуў мяне гаспадар, дык так прыпякло, так прыпякло, што я думала — не акрыяю ніколі, вядома, адна. Васіль яшчэ малы, а гаспадарства нелапое, — і што ж ты аднэй бабе зробіш. Дзякаваць, Хлор пасобіў, а то б... ну, а цяпер усё іначай. Цяпер я пані. Мой Васіль — усё мае...
— Няма чаго казаць, — патураў Тадосі старшыня, — ты маладзец, кабета; я ўжо сяджу і думаю сабе: добра выкруцілася Тадося, пахавала гаспадара, нацярпелася, а ўсё ж і з гаспадарствам справілася, і сына выхавала, як ляльку, ды жаніць прычакала. Відаць, што ты цяпер не пакрыўджана ў жыцці...
— Так, майго Васільку, каб не ўрачы, усе любяць за яго людскасць, самавітасць. Бацюшка ж — дык не нацешыцца, бо, прызнацца, апроч усяго ён у мяне і набожны. Жывём — а ніколі не сварымся, як то бывае ў іншых. Трэба мне — я ўступаю, прыходзіцца яму — ён падаецца; ніякіх супярэчак у хаце. Вось і цяпер, — парадзілася з Хлорам, каб жаніць — сказалі яму, і хоць бы слова — добра. Намякнулі на Прыдатчанку — добра.
Васіль маўкліва слухаў мацерыну атэстацыю і цішком толькі падліваў дзядзькам гарэлку ды падсоўваў закуску. Чуючы іншыя ліслівыя словы ад мацеры, ён адварочваўся ў акно і паглядаў у цемру надворку. І толькі тады, калі Тадося перайшла да вяселля, Васіль пачуў некаторую каразлівасць гутаркі і перасцярог мацеру:
— Ды будзе ўжо вам так расхвальваць мяне...
— Чаму? Ласне я ганьбую цябе? Можна ўсім ведаць аб тваіх дадатных баках, не пашкодзіць гэта... — не здаволілася Тадося.
— Так, так, так, — уставіў старшыня, — каб я меў гэткага сына, як ты, нічога не хацеў бы. Сваё званне з прыдачаю аддаў бы... Нават... — ён павесялеў і прыняў іншую, зухвальскую міну. — Каб ды ведаў, што будзе такі сын, прылажыў бы ўсе старанні мець яго...
Гэтыя словы рассмяшылі ўсіх; засмяяўся і старшыня.
— Ну, вядома, — дадаў ён, — абы-якіх то і радзіць не варта; я такога правіла трымаюся. А харошага сына мець — трэба быць шчаслівым.
— Жартаўнік наш старшыня! — выказаўся Апанас і пастукаў Андрэя па плячы.
Гэта фамільярнасць казала за смеласць, якую прыдала Апанасу гарэлка. Увайшлі ў вясёлы настрой Дзям’ян і Хлор. Апошні шчыра паціснуў руку старшыні за яго словы, а Дзям’ян нават памкнуўся падняцца, каб пацалаваць Андрэя, але раптам перадумаў і толькі непрыкметна дзеля другіх пашавяліў губамі. Старшыню ж імпанавала агульная ўвага прысутных, і ён не сароміўся прыняць адпаведныя свайму чыну тон, позу і настрой.
— А думаеце, мужчыны, невялікая заслуга ў выхаванні Васіля за Хлорам? Па-мойму, каб не Хлор, то Тадосі б вельмі цяжка было справіцца з гэтым. Яна праўду кажа, адзначаючы гэта. Ужо тое колькі варта, што Хлор сумеў пераняць Васіля ад розных непахвальных кампаній. Тут патрэбна цвёрдая мужчынская рука, хітры падыход, каб правясці між ямак і калдобін. Маці! Мала што маці! Кабета, пры гэтым занятая кабета — ці ж бы яна дагледзела за ім? І, будзьце пэўны, Васіль даўно круціўся б з гэтымі басякамі-дэмакратамі; а можа б к гэтаму часу і сядзеў бы дзе. Цяпер дужа неспакойны час, скрутны так, што вельмі цяжка абмінуць, каб не папасці ў яго вадакрут. Вы паглядзіце! — старшыня ўвайшоў у апломбу, — колькі вы налічыце ў Сілцах, ды нават ва ўсёй воласці, гэткіх людзей, як Васіль? Нават мужчыны — і тыя, на іх цураха, многа дзе забаламучаны дэмакрацтвам — не кажу ўжо аб моладзі... Вось чаму Тадося павінна дзякаваць свайму швагру.
Словы старшыні пападалі ў цэль: Хлор няскрытна лісліўся імі, і пакуль Андрэй казаў, умільна пазіраў то на старшыню, то на Васіля, то на Тадосю. І думаў пра сябе: «А разумны, аднак, чалавек Андрэй. Не здарма каторы раз яго воласць абірае за старшыню. Удаецца ў кожнага жыццё і ведае яго, як сваё».
— Я — дзядзька Васілёў, — замяніў старшыню Хлор, — мусіў ахоўваць свайго нябога. Бо, праўду кажа наш паважаны старшыня, каб не глядзелі за ім, магло б многае што стацца. Цяпер, калі я гляджу на Васіля, устае гонар ва мне — то ж мой выхаванец. Я не хвалюся, а дзяцей гадаваць умею добра. Вось у мяне двое малых, а загадзя магу сказаць, што выведу іх у парадачныя людзі.
Хлор адкінуўся на сцяну і выцер рукавом губы.
— Вядома, вядома, вядома... — не астаўся ў даўгу Апанас Хрыпак. — З дзяцьмі, як са шклечкам, трэба акуратна абыходзіцца: так і сачы за імі, каб не выпусціць з рук. У мяне, праўда, іх няма, але ўжо лепш не мець, як мець распусных ды звіхнутых з пуці. Ці ж добра бацьку, калі яго дзіця ўлада арыштоўвае ды саджае ў астрог або ссылае? А гэткіх цяпер процьма: па ўсім краі, ва ўсім свеце. Пішуць жа газеты аб гэтым. Ды навошта далёка шукаць — калі вось, пад бокам, колькі хоць такіх: Сёмка Хведараў, Янка Змітраў, Пятрусь Прахораў, процьма... Як паветра якое — гэта дэмакрацтва; па ўсіх кутках і шчылінках разыходзіцца. Вунь і ўчора, расказвалі, дык чалавек пяць стражнікі прывялі з вёскі Катлоў. І, думаеце, што яны чаўплі? Сабралі нядзелю сход мужыкоў і давай пад’южваць: «Глядзіце, зямлі ў вас — курыцы ступіць, а пад бокам тысячы дзесяцін у паноў Камянецкіх. Адкуль яны набралі, як не паадбіралі ад вашых дзядоў, ад працоўнага народу. А яны забралі — дык і ў іх трэба забраць... Таксама і з лесам; у вас хаты рушацца, а ў паноў Камянецкіх — сотні дзесяцін страявога лесу. Яны сякуць яго, прадаюць і складаюць грошы ў банках, а на вас вада цячэ. Ці ж так справядліва? Ці ж мы павінны моўчкі глядзець на гэта?» І іншага ўсяго набаялі мужыкам, а тыя вазьмі і паслухай. Назаўтрае ранюсенька сабраліся грамадою і гайда ў панскі лес. Пайшла павальная рубка. Іх прасіць, перасцерагаць — дзе там! Пакуль не вытрабавалі стражнікаў... Вось як... ці праўда, ці не? Андрэй ведае... А раней гэтага эканома збілі за пашу...
— Вядома, не хлусьба, — падмацаваў старшыня.
— Ай-яй-яй! Як распусціліся людзі! — падзівіўся Дзям’ян.
Пахаяў «бунтаўшчыкоў» і Хлор.
— Вось і бачыце! — заматала галавою Тадося. — І то, бадай, работа сілцоўскіх сацыялістаў? Пэўна так! З чаго ж яны жывуць? Хоць бы гэты Стэпінчык — ездзіць па свеце, як валацуга; мала чаго ён навучыцца! А прыедзе сюды — і давай пераймаць другіх.
Некалькі хвілін яна памаўчала, мэрам дапамінаючы аб нечым.
— А Сахрона Быка, думаеце, хто спаліў, як не Стэпінчык? — дадала яна.
— Можа стацца, вельмі проста! — падмацавалі ў адно слова Хлор з Апанасам,
— Тут, на добры лад, мусіць Андрэй сказаць сваё важкае слова! — вывеў Дзям’ян.
— У чым? — не зразумеў Хлор.
— А ў тым, каб троха павылавіць гэтае рыбкі з сілцоўскага возера.
Старшыня задаволена ўхмыльнуўся. Пасля пагладзіў развесістую бараду і патрос паважна галавою.
— Вылавім! А вы думаеце, мы дрэмлем? Я ручаю сваёю галавою, што вылавім...
— Закусвайце, дзядзькі, — перабіваў Васіль, захопліваючыся гутаркаю мужчын.
А старшыня завяраў, рухаючы тулавам, рукамі, нагамі, мэрам бы дзеля таго, каб прыдаць сваім словам непарушную аўтарытэтнасць:
— Як венікам, вымецем усю гэту нечысць. Ведаеце, усё неяк не хочацца займацца; думаеш — а будуць крыўдаваць, а пачнуць наракаць... А зараз я бачу, што ўсе на маім баку. Грамада са мною. Чаго ж больш трэба! Вось я і прылажу пячатку...
Старшыня стукнуў кулаком па стале, ажно пасуда забранчала.
Васіль зарагатаў ва ўсё горла і адышоў ад стала. Але тут жа скочыў на ранейшае месца і, скардзячыся, загаварыў:
— Дык ведаеце, дзядзечкі, на мяне і на Янку Грыба ўвесь час грозяцца. Нават па вуліцы прайсці боязна. Прыехаў, згуртаваў хэўру і пад’южвае...
Ад надышоўшай злосці Васіль не мог усяго выказаць і, замест слоў, некалькі хвілін адчаяна памахаў рукою.
— Думаеш, ніхто не ведае? — уставіла Тадося, — А з Прыдатчанкаю праз каго ўсё выйшла? Праз гэтага самага абармота. Падгаварыў-падгаварыў дзяўчыну, наплёў усяго на нашу сям’ю й збіў з панталыку... То была добраю, рахманаю дзяўчынаю, а гэта гаварыцца не дае аб Васілю...
Тадося паглядзела на сына.
— Праўда?
Васіль кіўнуў галавою.
— Вось бачыце... — Ну, яшчэ закусіце... — Каб не бацькі — зусім звіхтавалася б дзяўчына. Але добра, што Мікола ды Марта моцныя людзі — узялі дачку ў рукі... Ого, што і казаць! Гэта згубцы нейкія... Тут толькі ад Андрэя залежыць...
Старшыня ж з усіх гэтых гутарак выводзіў адно: на яго сілу і начальніцкую моц «пакладаюць надзею многія паважаныя сілцоўцы». Значыць, яму суджана зрабіць вялікую справу «ўміратварэння» воласці. Няхай ён падчыняецца земскаму ці прыставу, а без яго нельга падысці ўмела і дасціпна да вясковых умоў. Гэта — заданні старшыні. Часамі гэтага не ўважаюць па начальству, а, сапраўды, яно несумненна.
— Будзь спакоен, Васіль! — пацешыў старшыня. — Усё зробіцца. Твайго кшталту людзям будзе заўсёды лепш жыць. Вер! Усе гэтыя дэмакраты і сацыялісты нойдуць сабе належны прытулак... Начальства не спіць, — Андрэй паківаў пальцам, — яно ведае, дзе ракі зімуюць...
У гэтым напрамку гутарка працягнулася яшчэ з паўгадзіны: госці не шкадавалі ні слоў, ні праклёнаў, накіроўваючы іх на бунтаўшчыкоў-дэмакратаў; вынаходзілі розныя абвінавачванні іх, прыпісвалі ім віну ў сухавеях, у градабіцці, у няўродах і інш. А калі выказаліся ўволю, расходаваўшы цікавасць і запас слоў, — перайшлі да песень. З добрага пачатку старшыні прапяялі некалькі трапароў і перайшлі да свецкіх. У пяянні прынялі чынны ўдзел Васіль і Тадося. Да гэтага ўвіхаўшыся каля гасцей, цяпер яны прыселі да стала і шчыра, да адказу адчынілі вусны.
Пяянне забрала цэлых дзве гадзіны. Ажно здзівіліся ўсе, калі Хлор выпадкова паглядзеў на гадзіннік і праказаў:
— Ого, а ўжо гадзіна першая па поўначы!
Тады зарухалі на месцах, і тут жа пачалі вылазіць з застолля. Першым вылез на хату старшыня. Каб паказаць сваю далікатнасць, ён падышоў да Тадосі, працягнуў ёй руку і падзякаваў; тое самае зрабіў і з Васілём. Апанас і Дзям’ян абмежаваліся слоўнай аддзякай.
Тадося з прыемнасцю прыняла далікатнае абходжанне Андрэя і для выгляду запрасіла мужчын яшчэ крыху пасядзець.
— Чаго вам дрэнчыць? А калі ўдзень спачынеце? Расклапаціліся ўжо вельмі! Астанецца на ваш век працы! Частуйцеся!
У яе голасе і ў рухах адзначаўся павышаны настрой і рэдкая для яе раздобранасць. Падыходзіла то да аднаго, то да другога і таўхала іх у плечы, цягнула за рукі, намервалася цалавацца. А калі ўсё ж гэта не пасабіла і госці намерыліся ісці, яна зрабіла нездаволеную міну і спакойна прамовіла да ўсіх:
— Ну, калі ўжо згаварыліся не паслухаць — нічога не парадзіш. Сілаю ж мы вас не ўтрымаем...
Крыху памаўчала і іншым тонам дабавіла:
— То ўжо выбачайце хаця: чым хата багата.
Прыжджэм Васілёвага вяселля — іначай загуляем...
І, правёўшы гасцей з двара, на развітанні дапомніла ім:
— Вы ж помніце тое, што я мушу вас бачыць на Васілёвым вяселлі. Вы дзеля мяне найлепшыя сваякі... Андрэй, ці чуеш? Прыяцель ты наш харошы — не адлучайся нікуды!
— Не, не! Дзякую, Тадоська, дзякую.
— Тут не ў падзяцы рэч...
Іх гутарка, рэзкая і гуллівая, сярод ціхай ночы зычным водгукам разносілася ва ўсе бакі.
Адказам на яе з Сівулінскай вуліцы данёсся трывожны стук бразджоткі. Гэта паслужыла перасцярогаю, і госці змоўклі ды паціху разышліся.
Тадося з Васілём вярнуліся ў хату і патушылі агонь.
Вярнуўшыся з ворыва, Сёмка пры ўездзе ў двор прыкмеціў, што ў хаце сядзіць нехта чужы: запаленая лямпа сведчыла, што да іх зайшоў рэдкі госць — пры сваіх паліцца газнічка. «Хто б то быў і з якое прычыны, цікава?» — падумаў Сёмка, і як бы ў адказ думкам, пачуў:
— Дзе ты блытаўся гэтак доўга? Ты, брат, мы бачым, буржуем хочаш стаць: жарты, да поўначы сядзець на полі.
Сёмка пазнаў па голасу Сроля Доўгага, наезнага ў Сілцы гарбара, сябра сілцоўскай арганізацыі.
— А як жа, мушу гаспадарства даглядаць. Гэткія нашы ўмовы.
Злезшы з драбін і паглядзеўшы ў акно, заўважыў у хаце і Віктара Стаўбуна, які аб чымсьці вёў гутарку з Сёмкавым бацькам.
— Наша справа — не ваша: у нас няма абмежаванага рабочага дня: узышло сонца — выязджай, зайшло — канчай. А ў вас: перабыў свае дзесяць гадзін — і бывай здароў.
Загаварыўшыся, ён паціху пачаў распрагаць каня і ўладавацца з ім.
— Ды кінь ужо, я сам распрагу, — выйшаўшы ў двор, пераняў бацька, — хлопцы, вунь, чакаюць гадзін са тры. Ідзі да іх у хату... Пэўна, настаў, каб заараць усю палосу — так бавіцца...
— А такі чуць-чуць і не ўхадзіў ад сценкі да граніцы, — пахваліўся Сёмка.
— Я так і ведаў... Чуеш, маці? — крыкнуў Хведар праз акно. — Сёмка ўхадзіў каля чацвярых ганоў! Ха-ха-ха! Вось маладзец!
— Ды навошта табе было гэта?! — выказалася маці.
Сёмка пакінуў бацьку пры кані, а сам увайшоў у хату і павітаўся з таварышамі.
— Бачыце, як страшыдла якое! — паказаў ён на сваё адзенне. — Калі тое будзе, што магчыму я з поля прыехаць падобным на чалавека?
— Можа, і будзе, — выказаў Сроль, — тады, як і мы лепей выглядацьмем.
— Ды не, дзеткі, вам гэтага ўжо не прычакаць, — разуверыла іх Сёмкава маці, — хаця б так, як ёсць, было б заўсёды...
Сёмка прысеў на ўслоне, скінуў шапку і паведаміў таварышоў:
— Думаеце, чаму я так запазніўся? Ехаў да гасподы і напаткаў Мікалаішку Зосю; узяў падвезці, і як разгутарыліся, дык і заняўважылі, ці ідзе конь, ці стаіць. Так шагам і краталі болей гадзіны.
— Мы так і ведалі, што тут не без прычыны, — пакпіў Сроль.
— То-та ж: дзяўчына тым болей.
— Да ты за дзяўчатамі, бадай, шчырэй гонішся, як за зямлёю, — дадаў Віктар.
Маці за нечым выйшла ў сенцы.
— Ды тут, ведаеце, надзвычайны выпадак; трэба было з Зосяю перагаварыць сёе-тое. Рыгор перадаў паклон, а побач хацелася вызнаць яе настрой у звязку з сватамі, усё разам мела пэўную цікавасць...
— Дык Рыгор, знача, ужо кінуў нас, — з несхаванаю спагадаю вымавіў Віктар, — так, а шкода, ведаеце, яго. З ім іначай чулася. Каб жыў тут — можна было б шырока працу развярнуць — яго і вопыт багаты, і здольнасці немалыя... Бяда наша ў тым, што нічога добрага не застаецца ў нас; вынікне, пакажацца таленавіты хлопец — і зараз жа едзе ў горад. А тут — як была пустач, так і астаецца... Вось і паварушы людзей...
— Няма з намі, то ў горадзе сваё нагоніць, — суцешыў Сроль.
— У горадзе! — не згадзіўся Віктар. — Горад больш нашага мае... ды гораду не столькі людзей і трэба... Самы грунт у нас ды вось у гэтых вёсках. А Рыгор якраз і падходзіць да мясцовых умоў: селянін, і гэткі верны сацыялізму... Не здарма ж яго так ненавідзелі нашы багацеі. Чулі, чым пахла ад яго. Колькі старанняў палажылі, каб збавіцца як...
— Праўда, праўда, — падмацаваў Сёмка, — каб Рыгор пабыў яшчэ колькі часу, дык не здабраваць бы яму...
— Ну, з часам аддзякуем.
Сёмка засмяяўся і пачасаў патыліцу.
— Братка, Сроль! Хто яго ведае, ці хутка дачакаем мы таго часу... Бачыш, прыкмет мала. Дзевяцьсот пяты год адышоў далёка, а новага не відаць. Тым часам абцугі ўсё цясней сціскаюцца.
— Пэўна, яшчэ шмат трэба змагацца. Можа, і не прычакаць нам, ну а дзеля другіх не трэба?..
Сроль змоўк і паглядзеў на дзверы. Сёмкавы бацькі ўвіхаліся на дварэ, абгаворваючы хатнія пытанні. Брат Сёмкі, Ігнатка, што дагэтуль пільна прыслухоўваўся да іх гутаркі, знябыўся і прыкархнуў.
— Слухай, Сёмка, — ціха, на вуха Сёмку, прамовіў Сроль: — мы прыняслі да цябе схаваць літаратуру: толькі што атрымалася з Вільні. Трэба будзе распаўсюдзіць на Пётру, а ў нас няма як пакінуць. Ты дзе-колечы ў гумно ці ў хлеў запхні, і хай паляжыць.
Сёмка памаўчаў і прычыніў акно. Падумаў крыху і адказаў:
— Што ж зрабіць: няма дзе ў вас, захаваю я. Ці ж то першыня? Прыносьце.
Сроль засмяяўся.
— Ужо прынесена — вось.
Ён паказаў на нелапы пак паперы.
— Тут пяць тысяч — хопіць па ўсіх дарогах. На Пётру ў абед трэба будзе рассыпаць.
Сёмка ўзяў пак і хутка аднёс яго ў падпечак.
— Заўтра перахаваю...
У гэты момант у хату вярнулася маці. Не падазраючы нічога, яна адвярнулася ў мыцельнік і пачала ўвіхацца з пасудаю. Неўзабаве ўвайшоў і Хведар.
— Сёння ўжо хай конь пастаіць у хляве, — прамовіў ён да Сёмкі.
І прыняўся за люльку. Шчыра зацягнуўся некалькі разоў засаб і пусціў на хату густыя камякі дыму. Па хаце расплыўся цяжкі ўдушлівы імпэт атрутлівага самасею. Маці не ўцярпела і вылаялася:
— Прыпаў зноў, як муха да мёду. І не скучыць, ліха яму! Адну за другою, адну за другою. Гэта ж сталёвае сэрца трэба... Ды тое перапятрае... Можа, ужо і так усё нутро прасмаліў. То ж жартачкі, няма ўнімку, няма сціханку: смаліць ды смаліць... Вось жа і Сёмка мужчына, а і не падумае...
— Будзе, годзе, годзе ўжо! — пераняў Хведар. — Ты мяне не перайначыш...
Ён сеў каля печы і прадаўжаў спакойна курыць.
— Цьфу! — сплюнула маці і перайшла на ціхі голас.
Сёмка пераглянуўся з хлопцамі, і ўсе цішком засмяяліся. Але, каб не прыдаваць увагі бацькоўскім спрэчкам, яны перайшлі да новай гутаркі, якую ўзняў Сёмка.
— А вы ведаеце што? Нашым хлопцам усім трэ было б у горадзе пабываць. Апроч карысці — іншага нічога. А то мохам абрасцём у гэтым глухім кутку.
Віктар выйшаў на хату.
— Ды, прызнацца вам, — з настроем прамовіў ён, — я такі і рашыўся пусціцца за Рыгорам. Паеду, павандрую па свеце. Можа, не загіну... Працы найду — абы здароўе было. Няпраўда?
— А што ты думаеш? — падтрымаў яго Сроль. — Паедзеш і работы дастанеш, і свету пабачыш, і назад вернешся. Ды калі які час прыдзецца без працы пабыць — выручаць хлопцы... Я таксама быў у гэткім становішчы, як з Веліжу ў Сілцы дабіраўся: каля дзесяці местаў праехаў, пакуль натрапіў на работу; і хлопцы ўсюды выручалі — не галадаў. А з дому пусціўся з адным рублём... А калі, часамі, і давядзецца крыху пацярпець — што ж: на горы жыць вучацца.
— Ды яно ж так. Баішся воўка — у лес не ідзі. Думаю восенню проста на Слонім пусціцца.
— Хіба і мяне бяры з сабою? — напоўжартоўна ўставіў Сёмка. — Куды ж мне аднаму ў Сілцах заставацца. Хай яна залядзеецца, гэта зямля.
— А чаму ж не? — ухапіўся Віктар. — Сапраўды, давай разам. Збяры з поля, і паедзем.
Сёмкавы бацькі нашарохаліся: Рыгор быў яскравым прыкладам. Чаго добрага возьме і паедзе і Сёмка. Хведар заварушыўся на лаўцы і мнагазначна кашлянуў. Настаражылася ў мыцельніку маці; яна кінула важданіну з пасудаю і адвярнулася да хлопцаў, паглядзеўшы на іх сур’ёзным узрокам.
— Бацькі ж мо не будуць пярэчыць? — дапэўніўся Віктар і паглядзеў на мацеру.
Тая зрабіла крок уперад і замахала падкасанаю рукою.
— Вось ты толькі не пад’южвай Сёмкі, — з налётам злосці ў голасе праказала яна. — Збіраешся ехаць — то едзь сабе здароў... Добра табе, калі яшчэ твае бацькі маладыя ды здаровыя... А Сёмка на вошта нас пакіне? Жабраваць? Вунь глядзі, як Стэпе соладка без Рыгора... Едзем!.. — Едзь...
— Чакай, чакай, Саламея, — перасцярог жонку Хведар, падняўшыся з лаўкі і выйшаўшы на хату, — ты не крычы гэтак, можна і ціха пагаварыць...
Ён пагладзіў бараду і адкашляўся.
— Баба — па-бабскаму... Давайце цішэй пагутарым... Вось хоць бы ты, Віктар: кажаш — разам з Сёмкам ехаць у горад. Пачакай жа, ну, а ты ведаеш, што гэта цягне за сабою? Пэўна і не думаеш аб гэтым: сказаў — і ўсё. Ты ж рамеснік, а Сёмка? — хлебароб. Ты ў кожным месцы можаш дастаць работы — а Сёмка? За дворніка якога ці за вартаўніка ісці? Чым ён выйграе на гэтым? Абы ў горадзе быць... Браток, перад тым, як зрабіць, — трэба перш добра падумаць ды расшчытаць: а што ў скутку атрымаецца?
Хведар падступіўся яшчэ бліжэй.
— Вось у нас маецца мізэрнае гаспадарства — ведаеш сам: крыху тае зямлі, пара кароў, свінчо, каняка; мы паціху варушымся каля яго, уходжваемся і сяк-так назбіраем на год хлеба; а то прызаробім часамі — так і жывецца. Не важна, бедна, затое незалежна; як і што захацеў — тое зрабіў. Не так — сваё дзела, асабістае. А ў горадзе? — папіхачом быць. Вось што важна, браце.
— То-та ж і ёсць, — дадала маці.
— Ат, дзядзька, часамі і не гэтак! — не згадзіўся Віктар. — Вы кажаце — ніхто вас не чапае? А сапраўды — кожны дробны начальнік мае ўласць над вамі. Ураднік, старшыня, сотнік — каму не цяжка — кожны мае права паркануць вас. Гэта толькі лічыцца — вольны... А бывае ў горадзе — так добра нападзеш на работу, што можна махнуць рукой на ўсё іншае. Едуць жа без жаднага рамясла і жывуць... ды яшчэ як жывуць! Хоць бы ўзяць Рыгора: які ён вельмі быў рамеснік — а, бачце, так падвучыўся, што зараз лічыцца лепшым спецыялістам.
— Або ты ведаеш? — перабіла Саламея.
— Ды не, братка, Сёмку няма чаго зарыцца на горад. Я б і не перашкодзіў яму, нічога, але трэба праўду казаць...
Хведар махнуў рукою і вярнуўся на лаўку. Прынялася зноў за кінутую работу Саламея. Хлопцы пераглянуліся між сабою і нейкі час памаўчалі. Сроль паглядзеў у акно і паказаў на нешта Віктару. Перашапнуліся.
Пасля Сёмка знарушыў маўчанку.
— Ай, яно-та нам і ў горадзе кепска, дый тут не лепш. Каб ужо сапраўды тая гаспадарка, а то сорам сказаць. Часам падумаеш-падумаеш — і, здаецца, кінуў бы яе ды збег бы куды-небудзь. Слёзы — не жыццё. Каб не верыў у будучыню — не варта было б і жыць...
— Дый што ты, сынок, кажаш! Не грашы яшчэ за сваё жыццё. Вунь як жыў з мацераю, пакуль агораў гэту зямлю! Хлеба ў хаце не было, абадранымі хадзілі. А прыходзілася маўчаць, — каму ж паскардзіцца!
— Эх, дзядзька, — умяшаўся Сроль, — у тым уся бяда, што вы маўчалі. А мы ўжо не думаем маўчаць. І каб павясці іншае жыццё — дык ездзім па гарадах, вучымся, як адвыкнуць ад маўчанкі.
Хведар падняў вочы і некалькі хвілін пільна паглядзеў на Сроля. Пасля спагадліва выказаўся:
— Што ж, зычу поспеху. Ці ж я супроць гэтага што маю? Ніколі. Вучыцеся жыць іначай — можа што і выйдзе, але... ласне ўся навука ў горадзе? Адны няхай тут, а другія — там. Бо калі і перайначваць — то з адным горадам не патрапіць...
Саламея адышлася з мыцельніку да печы і завіхнулася ў качэргах.
— Выбачайце, — раптам перапрасіў Сроль, — мы да таго засядзеліся, што далей нельга; а тым часам Сёмка галодны сядзіць. Даруйце, што перашкодзілі вам цэлы вечар... Самі павячэралі, а людзям...
Яны накіравалі да дзвярэй.
— Ды нічога. Думаеце, мы вас сароміліся б, каб ужо вельмі хацелі есці? — супакоіў Сёмка.
— Усё ж нам пара ісці.
Хведар злез з месца і намерыўся прайсці за хлопцамі.
— Выбачайце, што горача пагутарылі з вамі. Усяк бывае...
— Ды што вы! — у адзін голас загаварылі Сроль з Віктарам. — Хто мог падумаць гэта? Ласне мы не ведаем цёткі ці дзядзькі? Вось калі! Наадварот — яшчэ нам трэба перапрасіць вас. Бывайце здаровы!
— Ідзеце здаровы, дзеткі.
Яны выйшлі з хаты. Хведар пайшоў за імі. А Сёмка адвярнуўся к акну і пачакаў, пакуль таварышы прайдуць міма.
— Ну, бывай! — кінуў Віктар.
— Прыходзьце нядзеляю!
— Яшчэ мо і да нядзелі разоў пяць наведаем.
Апошнія словы Сроль падаў з канца двара, пасля чаго хлопцы схаваліся за рогам. Сёмка паглядзеў услед ім, адале кінуў узрокам на неба.
— І цямнюткая ж ноч! — здзіўлена праказаў сам сабе. — А паветра — мэрам бы хто разліў луг. Проста, як удзень! Добрая ўстанавілася пагода. Каб толькі так пастаяла які тыдзень — то ўжо і касіць патрэбна.
— Ды будзе не будзе пагоды, а дзён праз дзесяць трэба збірацца на касавіцу, — рассудзіў Хведар.
Саламея падала вячэру на стол.
— Будзеце хлопца.
Хведар падышоў да ложка і пачаў катурхаць Ігнатку. Хлапец паварушыўся і штосьці замармытаў.
— Уставай! Зверадзіўся вельмі!
За вячэраю ўзнялася хатняя гутарка.
— А ў каго вы куплялі косы? Ці добрыя хаця будуць? — запытаў Сёмка бацькі.
— Хто іх ведае: выбіраць-то я, здаецца, выбіраў старанна. Можа з сотню перабраў. Звіняць добра... Ды ліха іх бяры, на касавіцу хопіць. Не ўлезеш жа ў сярэдзіну!
— Пэўна. Толькі і бяды...
— Толькі і бяды! Чаму ж ты гаворыш так? Цудны які? Гэта ж грошы каштуе! А дзе ты іх набярэшся, калі пачнеш выкідаць... — уставіла Саламея.
Хведара заўзяло:
— То хай бы сама пайшла і купіла! Ушчуваць можаш, нябось, а самой зрабіць — няздатна.
Сёмка заспакоіў бацькоў.
Пагутарыўшы яшчэ пра сенакос, як і што прыдабыць яго з боку дзесяціну-другую, сям’я скончыла вячэру і разышлася спаць. Было ўжо за поўнач.
Сілцоўцы пачалі касавіцу за чатыры дні да Пётры. Пагода якраз устаялася і абяцала працягнуцца надалей. Гэта спрыяла касавіцы і нельга было адкладаць. Тым болей у гэтым годзе швыдка паспявала жыта. За якіх тыдні паўтара пасля Пятра магло наскочыць жніво.
Ужо дзён за два перад выхадам на паплавы пачалася падгатоўка: сілцоўцы зарухалі каля гумен, каля кос, каля вазоў. Хто цягнуў з лесу жэрдзе для стаўбоў, хто ўвіхаўся з сухастоінаю-ялінаю, апрацоўваючы яе на рубель, хто строіў кассё, хто майстраваў да парога ці да калодкі бабку. А з палудня перад днём касавіцы пайшло агульнае, дружнае, як па згаворы, кляпанне кос. Перш рэдкія нясмелыя стукі паляцелі з аднаго двара, адгукваючыся праз вуліцу ў другім, а пасля часцей і часцей, пераскакваючы з двара на двор, з вуліцы на вуліцу, пакаціліся яны срэбным шротам усцяж вуліц, праз гароды і сады, па ўсім мястэчку. Зазвінелі тысячамі неразрыўных, перабойных удараў, зліліся ў густыя пацёкі з’еднанага пагоджанага пяяння. Мэрам бы па нечым вяленні іх стальны перапеў выліваў магутныя мелодыі працоўнае сімфоніі.
Час ад часу, папераменна, неабачнаю хваляю пералівалася ўдоўжкі і ўшыркі лёгкае ападанне гукаў траскатні, каб зараз жа аддацца новым уздымам. Праз гадзіну, калі стук увайшоў у раўнавагу, ён, здавалася, зліўся ў адну суцэльную крэпкую гаму, выглядам конуса, верхавіна якога сыходзіла ўверсе вострым шпіцам, а аснова шырокім веерам абдымала ўсе Сілцы. У віхры бразгу танулі ўсе іншыя зыкі. Ды іх, напэўна, не было ва ўсім мястэчку. Бо птушкі, што не паспелі вылецець у поле, гавяда, што асталася пры доме, дзеці і старыя, што не адлучыліся з мястэчка, — усе замоўклі і прыслухоўваліся да ўрачыстых зыкаў кляпання кос. Нават дзярэўцы ў садах настаражыліся і не трапяталі лісцем; нават ветрык, зранку павяваўшы, прыціх паміж платоў, за вуголлем, знізіўся да раслін. І атакованае на небе сінім, пабялеўшым ад жары, сонца не хацела доўга схадзіць кнізу. Толькі цёплае паветра, раскалыханае самым стукам, нервова трапяталася пад асвечанымі капяжамі хат, над зелянінаю гародаў, у шчылінах загарадзі. Мэрам бы ўцякала кудысь к лесу, за мястэчка, на прастор, дзе б не гудзелі гэтыя сталёвыя восы.
Кляпанне цягнулася да заходу сонца, да цёмнага, урэзалася ў нетры ночы, дасягнула поўначы і, праўда, зацішаным голасам, але падляцела на спатканне ўсходу сонца. І было яму вітаннем, і было разам маршам для касцоў, якія з расою, якая нібы вытварылася з гучных мільённых удараў малаткоў, пайшлі на свае палоскі.
Так, касцы амаль што не спалі. Чуць завязаўся ў небе золак, яны паўзнімаліся з пасцелі, зарухалі, забегалі... У белыя торбачкі ўлажылі прыгатаванае жонкамі і мацеркамі снеданне. У спалосканыя баклажкі нацадзілі халоднае, чыстае вады. Перакрыжаваліся, мэрам рыцары, зброяю, ядою і трункам. І, як тыя ж рыцары, у роўна-белым зрэбным палатне, з косамі, адбітымі да бляску, адточанымі да брытвы, уснашчанымі мянтушкамі, пашнуравалі сценкамі і дарожкамі, сцежкамі і межамі ў бок хвойніку. Шнуравалі, а святло ярчэла, золак разгараўся: у першых — серабрыліся на косах джалы, а ў чародных чырванелі. Першыя адзначалі кассямі косыя крыжы на ўзрошанай траве, а апошнія не падмочвалі і ног. Але к усходу, калі над хвойнікам спыхнуў крывяны пажар праменняў і вярхоўі стройных хвой абярнуліся голкамі ў бок выглядаючага сонца, і апошні касец змоўк, перабег прагон ад Сілцоў да паплавоў і стаў у новы шэраг, у шэраг на работу.
Тым жа з’яднаным гмахам, які выцінаў музыку кляпання, захапіліся касцы ў касьбе. Так плывуць рыбакі на доўгім, лёгкім чаўне, паднімаючы і апускаючы ў воду вёслы; так сякуцца ў атаках на вайне, размахваючы шаблямі, штыхамі. Касцы — былі першым шэрагам салдат, што ідуць у наступ, стыкаюцца з ворагам і пачынаюць секчыся. Толькі мігалі доўгія дугі пад лязамі блішчастых кос! Толькі свісталі смяртэльную песню стромныя замахі, кладучы свежую траву ў роўныя пакосы. Мэрам разгорненыя сувоі палатна, рассцілаліся роўныя пракосы зялёнага мяккага мошасту. Радкамі, на локаць адзін ад другога, між прагалін зялёнай пакошы. Пракос ад пракосу аддзяляўся густою бародкаю травы, якое не падцінаў насок касы...
Над зялёнымі паплавамі насіліся дробныя хвалькі густога паветра; качалі на сабе матылькоў, стрэлак, вос, блыталі лёгкія нітачкі-павуцінкі. Трапяталі незгамонныя жаўранкі, то ўзнімаючыся высока ўверх, то каменем падаючы ў траву. А трава, падцятая касою, выдыхала сваё зялёнае жыццё густым мядовым водыхам. Дзяцельнік выпускаў белы мёд, мяцёлка — крышталёвыя капелькі сіропу, малачайнік — ліпкую, белую смятанку, казачкі — цукроўку. Кожная травінка, кожная зялінка вылівала апошнія сокі, варочаючы іх паветру, касцам, каб пасля пераняла іх зямля дзеля новага ўзросту травы. І шырокімі, бурлівымі пацёкамі разліваўся пахучы водыр над поплаўным галам, паіў касцоў, бадзёрыў іх для несупыннай працы, жывільнаю сілаю пераліваўся па разгарачаных постацях, асвяжаў кроў, бунтаваў сэрца, роіў бадзёрыя жыццерадыя думкі і надзеі.
Глыбока дыхалі касцы! Узнімаліся падгарэлыя смуглыя грудзі, выстаўленыя з-пад кашулі на гарачае сонца, пілі мядовы сенны пах; трапаліся на галовах лахматыя палойкі нерасчэсаных валос, цвёрда пераступалі ногі. Тыя, што прыйшлі першымі, урэзаліся сваімі палоскамі глыбей ад другіх, ад прыйшоўшых пазней. Шэраг касцоў выглядаў паломаным, пабітым на ўступы, але калыхаўся раўнамерна, як па ўказцы. Толькі тры-чатыры чалавекі з агульнага ліку папераменна мянцілі косы. І шасталі мянтушкі скрыпячымі зыкамі, пераплятаючы імі посвіст кос, і аддавалася рэха дзесьці далёка-далёка за паплавамі, мэрам бы звала каго... Звала грабцоў.
Ужо з абеду пачалі яны прыбываць на пакос. Ішлі па адным, па два, грамадкамі; з паднятымі ўгору граблямі, з гаршчэчкамі і слоікамі, неслі абед для касцоў — вясёлыя, рухавыя: жанкі, дзяўчаты, хлапчукі, дзеці; жанкі і дзяўчаты ў белых хустачках, схаваўшы не толькі голаў, а і ўвесь твар, у лёгкіх кашульках, высока падаткнуўшыся. На зялёных межах выразна адзначаліся тоўстыя ікры ног, як белыя слупкі; над гладдзю жытніх палеткаў, паспяваючых ужо, калыхаліся пукатыя грудзі. Дзе ішла грамадка — чуліся песні: неразрыўным касніком слаліся ад Сілцоў да паплавоў.
Абед рабіў перабой разгойданай працы: касцы клалі на пракосах косы, утыкалі іх пры сабе і ўсаджваліся за яду. Пачыналася гутарка, але ненадоўга. Не можна марнаваць часу: толькі мігалі рукі над гаршкамі. У хвілі спраўляліся з страваю, запівалі падагрэтай у баклажцы вадою, уціралі рукавом пот і зноў браліся за косы. Мянцілі, пазіралі на сонца і на поплаў, адмяралі шагамі правіловасць мяжы.
Касілі.
А пабялеўшыя пракосы, накошаныя з рання, перакідаліся грабцамі на другі бок. Мігаліся граблі, і ў агульным выглядзе паяднаная работа касцоў і грабцоў выказвала сабою вясёлую, рэзвую ігру-гулянку ў русалкі, у карагод ці што іншае.
Яшчэ дзівавей стала к вечару, калі на паплавах пачалі ўзрастаць круглыя стройныя копы: яны выступалі, мэрам з зямлі, адбягаліся адна ад другой, гналіся за касцамі, ухіляліся ўбакі.
Вертунамі забягалі між іх шалаўлівыя дзеці. І асеўшае над лесам сонца разагнала іх доўгія цені. Пастухі прыгналі стады кароў: пакоша — каровіна вяселле. Замукалі, зарыкалі, уподбег кінуліся на поплаў. Захрумсталі зубы сочную, маладую травіцу.
На Пётру ў Сілцах фэст. Але людзей вабіць не гэта, а тое торжышча, якое з даўных-давён адбываецца ў Сілцах у дзень гэтага свята.
Штогод Сілцы старанна гатовяцца да яго. З далёкіх аколіц, з суседніх мястэчак, а то і з павятовага горада з’язджаюцца на гэты дзень тысячы народу, які напаўняе мястэчка данельга. Ад ранняга ранку да позняга вечара вядзецца бойкае, буйнае торжышча. Ідзе гандаль на жывёлу, на збожжа, на рэчы хатняга вырабу. А помеж з гандлем адбываюцца пачосткі па карчмах, запоіны, барыш. Тут не мала перападае і сілцоўцам. Кожны з іх мае знаёмага на вёсцы, які лічыць сваім абавязкам натрапіць да яго фэстам з цэлаю сям’ёю. А як жа з госцем не пачаставацца? Гэта не часта, а раз у год. І ідуць пачастункі, вядуцца сватанні, раскідаюцца запросіны. Пройдзеш па вуліцах Сілцоў, падзівішся на рынку — учуеш песні, угледзіш пацалункі...
У гэты год, дзякуючы добрай пагодзе, з’езд народу перавысіў папярэднія гады: ужо зранку на рынку мала было вольнага месца. А к палудню ўся плошча да таго была напікована падводамі і людзьмі, што новапрыязджаючыя мусілі спыняцца ў вуліцах, захопліваючы іх далёка ў бок ад рынку. У сілцоўцаў — дык проціў свята занялі ўсе двары... Шырока разняты кірмаш глушыў мястэчка. Злітным грамавым гудам вісела над Сілцамі кірмашовая тарабаршчына. Крыкі гандляроў, смех гуляючых, рагатанне коней, рык гавяды, піск свіней — усё злівалася ў адну шумную басовую ноту. Яе гудзенне агартала шырокую аколіцу, цягнучы ў свой вір старога і малога. Людзі плылі да рынку, як вада, і ў згушчаным натоўпе, паднімаючы пыл, пацеючы, брудзячыся, удыхаючы цяжкае, смуроднае паветра, мітусіліся, мэрам мурашкі ў разварушаным мурашніку. Між бакі вялікага квадратнага пляца цягнуліся праходы-дарогі, а па іх бесканечнаю чарадою тупалі тысячы людзей. Пярэсценькія галовы, растыканыя парасоны, падняты ўгору аглоблі! На рынак сышліся ў лепшых вопратках, з рознымі надзвычайнымі думкамі і намерамі, з паднятым настроем, і кожны даражыў торжышчам, баючыся, каб дождж не папсаваў пагоды і не перабіў разнятага плана. Раз у раз сотні ўзрокаў паднімаліся ўгору, ганяліся за бела-цёмнымі воблачкамі і судзілі аб пагодзе. Хэўрамі дзяўчаты і хлопцы, паркамі, па адным па некалькі разоў абходзілі двухвярстовае кола рынку, перакідаючыся дзе ўзрокамі, дзе смяшком, дзе словамі. Сярод гандлёвых гутарак і чыннасцей ішлі палюбоўныя прызнанні. Поруч з купляю-продажам, заўсёды абманным, зараджаліся знаёмствы, якія абяцалі шчаслівыя хвіліны доўгіх, часта шчырых любошчаў, кахання.
Пасля гутаркі з Сролем ды Віктарам наконт распаўсюджання пракламацый Сёмка ўсе дні перад Пётраю абдумоўваў, як і што лепш будзе зрабіць гэта. Некалькі разоў ён патыкаўся зайсці да Сроля і планава абгаварыць, намеціць хлопцаў і падзяліць дарогі; але пачын касавіцы не даў мажлівасці зрабіць гэта; самі ж Сроль з Віктарам таксама не надаўмілі сябе прыйсці да Сёмкі парадзіцца. Так міналі дні — так падаспеў Пятрок. Сёмка зранку, не ўстаючы з пасцелі, сам стаў абмяркоўваць гэта пытанне: «Ісці гутарыць з Сролем — няма рацыі. Трэба сказаць Петрусю, і ўдвух пойдзем на Ліцкі шлях, к Жмыгінскаму лесу і зробім справу. Будзе шыта-крыта. А то, чаго добрага, выбаўтне хто. А цяпер гэткі цяжкі час! Арышты ў Катлах і настойныя гутаркі аб тым, што будуць трасці па ўсіх Сілцах. Няхай камітэт сам думае».
З гэтым рашэннем Сёмка а дзесятай гадзіне сустрэў Петруся. Расказаў яму — той згадзіўся. Да Сроля рашылі не ісці, а лепш прайсціся па рынку — вызнаць што-колечы. Так і зрабілі. Выйшлі на рынак і абышлі некалькі разоў вакол плошчы, раззіраючыся ды прыслухоўваючыся. З паўгадзіны патупалі з дзяўчатамі. З другімі хлопцамі не хацелі сустракацца, каб не траціць часу. Але якраз на рынку напаткалі Сроля і ў кароткіх словах паведамілі яму пра свой план. Сроль адобрыў.
А дванаццатай гадзіне Сёмка з Петрусём былі ўжо дома. Пятрусь зайшоў да сябе, а ў гэты час Сёмка збегаў у гумно па пракламацыі, пералажыў іх на дзве часткі, для сябе і для Петруся, і захапіў на ўсякі выпадак рэвальвер, які пра запас ляжаў захаваным у страсе падпаветкі.
Пятрусь гародамі перайшоў да Сёмкі, узяў частку пракламацый і вярнуўся назад, каб выйсці за мястэчка паасобку. Але гэта не ўдалося — выйшлі і стыкнуліся ля Сёмкавай хаты. Пасмяяўшыся — пайшлі ўдваіх, ні на вошта не патураючы, — з гутаркаю, з смехам.
Каля хаты Прыдатных сцішылі хаду і кінулі ўзрокамі ў адчыненае акно. Прымецілі, што ў хаце ішла клапатлівая мітусіна, разбаўленая вясёлаю гутаркаю. З дзесятак дзетак вілося перад хатай і на дварэ, забягаючы нават у сені. Палілася ў печы.
— Прыдатныя гатуюцца.
— Так, збіраюцца выпіць за Зосіна здароўе.
— А, бачыш, Бераг узяў верх...
— Што ж парадзіш — не было настаяшчай супярэчкі...
— А добрая дзяўчына застанецца заразе...
— Вельмі шкода Зосі.
— Па праўдзе сказаць, Рыгор многаму віною...
Пятрусь пытальна паглядзеў на Сёмку.
— А што ж Рыгор? Сілаю не возьмеш. Наогул, у Зосі не хапіла рашучасці. А паглядзеў бы, як чужыя дзяўчаты. Вунь, на станцыі ў Ліцку я запрыкмеціў дзяўчыну, каля нас сядзела, паказаў Рыгору. Поўнае падабенства Зосі! Рыгор гэта, нічога не кажучы, — шморг, павярнуўся да яе, кіўнуў-маргнуў і пачаў гутарку. Мо, думаеш, пасаромілася, ці што? Адкуль тая рэзвасць знайшлася, смеласць — у адказ ды ў адказ... Тут жа пазнаёмілася з Рыгорам — адно я сяджу ды і дзіўлюся, як усё проста, звычайна. А каб, сказаў, дзяўчына абы-якая — лялечка: ні каліва не ўступіць Зосі. Пэўна, трэба думаць, што Рыгор і паехаў з ёю сумежкі... А каб гэта на нашых дзяўчат, дык ці сядзела б моўчкі, ці плакаць кінулася б...
Пятрусь зацікавіўся гутаркаю Сёмкі — зацікавіўся тэмаю апавядання.
— Гэта было на ад’ездзе? — запытаў.
— Так, вось-вось...
Пятрусь сказаў:
— Яно-то праўда, што Зося паддурыла. Чаго ёй было трусіць! Жыватугам не аддалі б. Пагрызлі б бацькі, пагрызлі б, а пасля і замаўчалі б.
Гутарачы, яны сышлі з горкі, мінулі рачулку. Каля Берагавай хаты прымоўклі і пільна паглядзелі ў вокны, ці не сядзіць хто і не бачыць. У вокнах ніводзін нікога не прыкмеціў, а Пятрусь угледзеў на дзвярах замок і штырхануў Сёмку, праказаўшы:
— На рынку недзе, хата на замку.
Тоўсты жоўты сабака, Ніц, расцягнуўшыся пірагом, чутліва ляжаў у кутку між плотам і брамаю. Расплюшчыў вочы і правёў хлопцаў.
Далей, між гумнамі, пэўней было ні з кім не спаткацца: нідзе нікога. На рэдкіх прыгуменнях пасвіліся прыпятыя коні, на невялікіх дзярэўцах чырыкалі вераб’і. Але — пакуль узышлі на грудок — хлопцы азіраліся назад. Азіраліся і лавілі вушамі прыліў рынкавага гоману, які саматугам адрываўся з зямлі ды нёсся ўпрочкі з мястэчка. Кірмаш кіпеў буйным жыццём, не патураючы на нічога, папераджаючы ўсю іншую справу кожнага сілкоўца і блізка Сілцам чалавека. Напэўна, каб і сказаў каму, што якіхсьці пара хлапцоў кінулі ўсякую ўрачыстасць у мястэчку і накіравалі за якімі там справамі ў поле, — ніхто не паверыў бы. Як, ласне, можна памяняць фэстаўскае свята Пётры на што-колечы іншае? Каму гэта ў голаву ўпадзе? Мо адной толькі паліцыі. Але то не дзіва, бо яна ніколі не спакойна. Усюды і ўсягды ёй бачыцца і сніцца, як людзі заняты справай змагання з існуючым ладам. Потайкам і яўна. Скрытна і адкрыта. Проста і хітрыкамі. Усе, усе, а найпаўней — моладзь. Арганізацыя — рамеснікі, краўцы, гарбарчукі.
Гэта мелі на ўвазе Сёмка з Петрусём, калі не верылі загуменнай сцішы і правяралі сябе частымі возіркамі. Не шкодзіць быць старожкім... Пакуль яшчэ можна абхітрыць у выпадку чаго.
Але гумны хутка апынуліся ўзадзе: перад імі разлягліся папарныя галы, на ганоў двое ад апошняга гумна. Загуменні калыхаліся румяным збожжам усіх выглядаў — ад жыта да канюшыны. Мэрам знарочыстая разасланая тканіна — зялёна-светла-зялёная з жоўтымі палоскамі разгарталася абапал сценкі збажына. Управа, на поўнач, з-за лёгкага ўзгорку віднелася страха бліжэйшых да Сілцоў хутароў, ад іх у бок — крыжаваў крылы вятрак. Вось выбег з-за мяжы, з-за жыта нечы сабака, плямісты, буйны, і пусціўся наўскасяк, праз папар, да млына. Пэўна, пачуў іхнюю прысутнасць, бо, адбегшыся, пачаў раз-поразу азірацца. Доўга не выходзіў з ваччу, а пасля знік за горкаю.
Хлопцы правялі яго ўзрокамі і адвярнуліся к лесу, які перапінаў папарны разгон. Над яго шэрым галам ляталі рэдкія жаўранкі, але чамусьці не хацелі шчабятаць. Накіроўвалі да паплавоў, што ганоў праз пяцёра, у лёгкай лагчыне, зялёнаю плямінаю пярэсцілі шэры гал.
На папярочцы-сценцы, што аддзяляла загуменні ад папару, хлопцы прыпыніліся парадзіцца, як ісці к лесу — ці праз папар, ці загнуць на пасеку, у бок Масткоў. Вымеркавалі час, далечыню, выгаднасць пустэчы папару і пастанавілі шнураваць нацянькі, усцяж палосак. Выбралі шырэйшую мяжу, і адзін за другім, гуськом, пайшлі.
Мястэчка аддалялася — апускаючыся за горку. Гоман рабіўся ціхім, глухім. Каркала варона ці квактала перапёлка, выпадкам пралятаўшыя над імі — заглушалі яго.
Каля поплаву хлопцы перайшлі на косую сцяжынку, што вытапталі каровы, а пасля даездзілі хурманкі. Сцяжынка меркавала тым жа кірункам, што і самы шлях, толькі на адгон, невялічкаю палогасцю, нібы баючыся выявіцца. Была выгадная дарога, але падбліжаўся лес і сурова пазіраў цёмнымі вачмі на бунтаўшчыкоў. Таіў у сваіх нетрах невядомае, неспадзяванае. Нейкаю скрытнаю сілаю закідаў на хлопцаў і заварожваў да сябе іх узрокі. Абодва з пачуццём няпэўнасці адчувалі яго блізасць — знаёмае пачуццё настарожлівасці перад важнаю справаю, а для другіх перад праступкам. Сёмка маўчаў — маўчаў і Пятрусь. Кожны ведаў пра другога настрой, навошта казаць. Нават не пераглядаліся, а, устраміўшы вочы ў цёмную сцяну, ішлі, не думаючы вяртацца, не азіраючыся.
Здалося даўгаватым, пакуль параўняліся з гранічкаю, але з гранічкі адразу, занядбаўшы ўсё — скокнулі ў кусты. Затрашчэла галлё — панёсся водгук. Толькі пташкі адклікнуліся! Лес жыў сваім жыццём: гулі шэршні ды авадні; доўб дзяцел сухастоіну-асіну; пархалі жаўтабрушкі, валовыя вочкі, сіваваронкі. Сам сабою абламваўся струхнеўшы сук і гопаў у мяккую траву; ад трапунковага ветру разам ускалыхваўся арэшнік і рабаціў у ваччу; смуглымі камякамі між густых ёлак ціснуўся змрок. Людскога жыцця — ані знаку.
Улева прасвечваўся гасцінец. Не аддаляючыся ад яго, хлопцы прайшлі ганоў двое лесам і спыніліся супроціў балот.
— Я думаю гэттака! — сказаў Сёмка.
— Давай.
Прыселі пад ельнікам. Дасталі з-за пазухі пукі пракламацый, дыхнуўшых свежаю хварбаю.
— Ты бяжы на той бок і адыдзіся ўперад, а я пачну згэтуль.
Пятрусь пакінуў Сёмку; выбег на шлях, паглядзеў у абодва бакі, матнуў рукою і схаваўся ў кустах. Сёмка пайшоў за ім, таксама абсачыў шлях — нікога, і пачаў раскладаць белыя паперынкі. Палажыў з дзесятак — пры хвоях — на ёлках, пры каменнях... Адагнуўся — і ўгледзеў Петруся. На момант сумеўся. Але тут жа адышоў і ўвішна, бегаючы завілінамі, далей клаў бунтоўныя думкі на зямлю, каб пасля перакінуць іх у нутры сялянства.
Хутка шлях ганоў на трое быў убраны пракламацыямі. Хлопцы цешыліся, гледзячы ды падсцілаючы гусцей.
Параўняліся з Юкаўскаю дарожкаю, якая выдзялялася з шляху і паварочвала ўлева. Прыпыніліся за ельнікам.
— Рэшту давай за канаўкаю рассеем.
— Па-мойму — на Юкаўскай дарозе...
Раптоўны стук калёс перабіў іх: хлопцы тут жа, як стаялі, пападалі — але не спалохаліся: падводаю паліцыя не паедзе — то з рынку. Прагарнулі раўкі і сталі сачыць прыслухоўваючыся. На нейкі час стук заціх, а данеслася невыразная гутарка; пасля зноў затарахцелі калёсы. І калі параўнялася з імі падвода, хлопцы ўгледзелі на ёй траіх мужчын, кожны з пракламацыяй у руках. Учуткі чыталі. Па тварах бегала радасная ўхмылка.
Сёмка штырхануў Петруся ў бок, той азірнуўся — і засмяяліся абое.
— Ці ж не прыемна гэта бачыць? — шэптам праказаў Сёмка.
— Я думаю.
Паціху хлопцы адышлі ў кусты і скасілі на Юкаўскую дарогу. Выйшлі па яе па крутым загіне, адкуль не відаць было шляху ні з аднаго, ні з другога боку на сажняў пяць.
— Давай тут раскідаем рэшту і пойдзем хутчэй; зараз пачнецца раз’езд.
Яны шпарчэй забегалі па дарозе, рассяючы рэшту пракламацый. Угусцілі дарогу, мэрам заслалі палатном; начаплялі на кусты.
— Хопіць многім. У добры час!
Абодвума валодаў уздымны настрой; не хацелася вяртацца дамоў — паглядзець бы, як сяляне пачнуць разбіраць агітацыйныя лісткі! Тут жа, пад бокам у паліцыі развінаецца вялікая справа агітацыі супроціў пануючага ладу! Якая рызыкоўнасць! Подзвіг! Хлопцы адчувалі сябе ўдзельнікамі аргомністага змагання за вызваленне працоўных з-пад цяжкага ярма. Гэта адзнанне ўлівала ў іх нутро смеласць і задзёр. Лічылі сябе шчаслівымі, што ачуліся ў гэткім становішчы і не хацелі ўспамінаць нядаўніх перажыванняў. З-пад кожнага куста глядзелі на іх не згусткі цемні, а светлыя пляміны. Елкі, арэшнік — смяяліся трэпаннем ралак і лісткоў. Дурманіў пах смалы.
Хлопцы пастаялі хвілін з дзесяць пры дарозе, палюбаваліся зробленым і заспакоенымі накіравалі дамоў. Яны не згаворваліся, кудою вяртацца, але кожны без гэтага ведаў, што лепей усяго ісці праз пасеку, а там жытнімі палеткамі, зусім іншым бокам, як ішлі к лесу. Моўчкі сышлі ў кусты і павярнулі нацянькі да палеткаў.
— Давай выйдзем на сценку, — запрапанаваў Сёмка, калі яны прайшлі з паўганоў кустамі.
— Давай!
Заламалі ўлева, прайшліся гушчарняком ганоў двое — не патрапілі і завярнулі направа.
Недалёка пачуўся пастушы гоман; зарыкала карова. Хлопцы на некалькі крокаў злевілі, але натрапілі на балота і мусілі трымаць правей.
— Заблудзілі, мабыць, — усумніўся Пятрусь.
— Нічога, давай больш не зварочваць.
— Я ўсе вочы павыпорваю...
Нарэшце, нечакана ачуліся на граніцы пасекі.
— Выйсці-то выйшлі, але з якога боку?
Пачалі адгадваць, меркаваць, пазіраць на сонца.
— Спанталыжыліся.
Улева ад іх прагукаў пастушок — «кся-а-го-го-а-го!»
— Давай направа.
Хлопцы прайшлі некалькі сажняў і ачуліся на роўненькай, заросшай мяккаю мураўкаю, палосцы. Яна паходзіла на мяжу, а не на праезджую дарожку. Лахматымі грыўкамі, мэрам палоскі дэсні, выступалі два каснічкі травы паабапал лёгкае лагчынкі, кудою калісьці ступалі коні. За каляінкамі для калёс — шырэйшыя стужачкі таго ж травянога ядвабу. З густога лесу жыта, спалавелага, вытыркалі ўперад сінія галоўкі цыбатае валошкі, падгалісты куколь. Між комлікаў — вілася і на таўсцейшым — то тут, то сям — гадзінаю абкручвалася бярозка. Маленькія вочкі — яе цвет — глядзелі на падсушаную зямлю і губілі ў яе шэрасці свой бледна-сіні, на чужых соках выхаваны колер. На сценцы бялелі цюцюпаны, абдуванчыкі, жоўты малачайнік. Па ўсёй гэтай маўклівай прыгожасці — толькі паўзком, мімалётна — каўзанулі хлопцавы ўзрокі і пасля краскі і зелень, і жыта — асталіся для сябе чакаць больш цікавых, больш уважлівых, больш цёплых вачэй і шчырых адносін. Можа трапіць часам да іх гарадская дзяўчына, якая гадамі не бачыла поля, убачыць і выкажа спагадлівыя словы: «Якая прыгожасць!» А яны — Сёмка ды Пятрусь хлебаробы, — што ні дзень, ужо праз колькі гадоў стыкаюцца з імі пры нараджэнні і пры ўміранні, пры зацвітанні і адцвітанні. Прывыклася: ім зараз вось патрэбна інакшае хараство — хараство высокіх пазываў, магутных калыханняў, несупыннага ўздыму.
Хутка выйшлі на ўзгорак, аперазаны долам — ганоў пяцёра ад пасекі і з вярсту ад Сілцоў. Прыпыніліся, як па згаворы. Агледзеліся навокал: ззаду шырокім дываном — далёка ўшыркі і карацей удаўжкі — рассцілалася пасека — пасбішчы; улева, паднімаючыся даверху, на другі ўзгорак, кацілася паважнымі хвалямі жыта. На ўзгорку стыкалася з небам, і здавалася, статкі авечка-хваль паднімаліся ўгору, каб упасці на яго сіняе гала. Уперадзе зноў жа ўзгрудак хаваў ад іх Сілцы. А ўправа — разгортвалася шырокая даліна: канчалася жыта — пачынаўся выган, а за выганам, аддзяляючы яго ад папару, віўся Ліцкі шлях. Ён увесь — на колькі ахапляла вока — быў запоўнены хурманкамі і пешаходамі — жыў, плыў рэчкаю бурліваю. Грукацеў, курыўся пылам. То раз’язджаўся кірмаш — ехалі да дому далячэйшыя госці.
Шлях прыкаваў хлопцаў да сябе: яны ўстраміліся ў яго пільнымі ўзрокамі і мералі ад лесу да ўзгорка. Прагліся пранізаць вачмі чорную сцяну дзярэў, дасягнуць да таго месца, дзе раскіданы пракламацыі, і глядзець, як іх будуць падбіраць. Супыняцьмуцца хурманкі, злазіцьмуць мужчыны ці хлопцы, падбірацьмуць па дзве, па тры штукі.
— Ведаеш, Сёмка, так і цягне вярнуцца ды паглядзець.
Пятрусь стаў на наскі і працягнуў голаў, як бы хочучы перакінуць узрокі праз лес.
— Нічога не будзе. Падбяруць. Давай ісці, — пацягнуў яго Сёмка за руку.
Яны пайшлі, апускаючыся ў лагчыну. Шлях карацеў, а пасля і зусім знік з вачэй — заступіла жыта з усіх бакоў, як сцяна. Прыпарвала. Хлопцы знялі шапкі. Хацелася абоім піць.
— К вечару, а гарачыня.
Калі зноў пачыналася ўзгор’е, пры заломе сценкі, улева, жытамі, сілцоўскія людзі пралажылі вузкую, беленькую сцяжынку, нацянькі, як аднаму прайсці.
— Заломім сюды і праз гароды.
— Не спрачаюся.
Ішлі працягнуўшы рукі — згіналі жыта — і гутарылі.
— Мала ўсё ж, на гэткую грамаду! Ці было ў нас з тысяча? — шкадаваў Пятрусь.
— Хопіць. Было тысяча. Хай толькі кожную прачытае адзін чалавек.
— Тысяча чалавек! А часта адну прачытае некалькі ды ад сябе перададуць. Калі яшчэ тое будзе, што аратар магчыме казаць прамову гэткай грамадзе сельскіх людзей. Падумай — тысяча! Няхай палова пяройме думку і то, што значыцьме!
Пятрусь памаўчаў.
— Добра-то добра... Але колькі патрабуецца часу, пакуль мы гэткім парадкам раскалышам вёску! Гукаем, швэндаемся ўкрадкаю па лесе ды па полі, а след дзе?
— Што ты так раптоўна заняпаў духам! Муха за палец укусіла!
— Не жарты! Сапраўды кажу.
— Кінь, браце. Захочам — і свет перавернем... раней ці пазней, а перавернем. Закружыцца, як калаўрот, і толькі пыл паляціць ад старога... Вунь — як на Ліцкім шляху...
— А ты, як бачу, загарачы... Каб вачэй не засыпала.
— Прывыклі да пяску — усё жыццё рыемся.
— Было б добра...
Гутарачы, глядзелі то на сцежку, пукатую, з бакоў абмытую вадой, то на мігаценне каласоў — і не заўважылі, як падняліся на ўзгрудак, дзе меншае жыта выкрыла іх. Ветрык, нагнаты з палудню, дзе згушчаліся хмары, трапаў іх косы і студзіў твары. Пачуўся выразны гул кірмашу, усё яшчэ зычны, цвёрды, мэрам бы ніхто і нішто яго не разрэдзіла к вечару... Мэрам бы яго была несчарпаная крыніца, што вылівала ва ўсе бакі па гасцінцах, а дапаўняла з-пад зямлі, каб трымаць адзін ровень...
Зноў Ліцкі шлях — той самы наплыў людзей... Як бы знарочыста наладжаная помпа выпампоўвала нязлічаны лік хурманак і вылівала іх з цесных вуліц на польныя галы. Ажно бурліла пры будынках, што былі апошнімі ад поля.
Хлопцы не спускалі вачэй, любуючыся людскім вірам, пакуль не зайшлі ў гароды, адкуль гумны засланілі шлях.
Панясло гноем і пылам — мястэчка. Праз вузкую вулачку яны прайшлі на Тыльную вуліцу. Было прыкметнае ажыўленне: многія з мяшчан толькі што варочаліся з рынку, іншыя ўжо сядзелі на прызбах і абгаварвалі перажыты дзень, дзяліліся чуткамі і навінамі, датыркалі наступнага жніва. З многіх двароў выязджалі гасціўшыя сяляне, развітваючыся з гаспадарамі.
Бегалі па вуліцы дзеці то з булкамі, то з цукеркамі. То сям, то там дзе стаялі каля хат, а дзе ішлі дамоў парачкі — хлапец з дзяўчынаю. На іх заглядалі, імі цешыліся кабеты.
Сёмка з Петрусём павярнулі ў бок рынку. Ішлі паціху, мэрам бы нічога не ведаючы. Сустракаліся са знаёмымі — віталіся, калі не бачыліся да таго, перакідаліся словамі, калі раней ужо сустракаліся. Але ніхто іх не пытаў, дзе і што былі — таксама нікому не было ўшманкі, што Сёмка з Петрусём больш паўдня правялі ў адсутнасці з мястэчка.
— Якаво выйшла ў Сроля з Віктарам?
— Ці хадзілі яны?
— Павінны.
— А хто іх ведае: сустрэць бы каторага з іх і распытаць.
З намерам угледзець каго-колечы з сваіх, лепш усяго Сроля, яны павярнулі ў Яўрэйскі перавулак, а адтуль на рынак.
Нягледзячы на хмары і на позні адвячорак, на рынку яшчэ было людна, куды шумней, як у звычайны нядзельны дзень: вакол крам і пры будынках стаяла шмат падвод распрэжаных, з паднятымі ўгору аглоблямі; швэндалася многа сельскіх людзей — адны за справамі з крамы ў краму, другія па піўных і корчмах, трэція ўсё яшчэ даспацыроўвалі; грамадкамі, як сходкі, убаку, пры ганках і дварах збіраліся мяшчане, ведучы бясконцую гутарку аб усім-усялякім.
Нясло вострым пахам гною і спірытусу.
Хлопцы прастаялі каля чвэрткі гадзіны, але нікога не ўгледзелі.
— Пройдзем, хіба, — параіў Пятрусь.
— Пройдзем.
Рушылі ўправа, дзе выглядала больш метусіны. Прайшлі між шэрагу гандляроў — лыкам, гаршкамі, палатном, рашотамі, між «рускіх» з кніжачкамі і карцінамі.
— Відаць, Сроля нам не сустрэць; мо дзе дома сядзіць?
— Пройдзем яшчэ раз вакола — і дахаты.
— А такі і гэтак.
Згадзіліся і павярнулі ўлева, але не паспелі ступіць, як ззаду пачулі вокліч:
— Хло-опцы-і, пачакайце-э!
Хлопцы азірнуліся і ўгледзелі дзяўчат — Вольку і Гэлю, якія іх наганялі.
— Хоць пад вечар ды злавілі! — пажартавала Волька, падаючы руку.
Гэля павіталася другою.
— Яны думалі, што мы не знойдзем іх! — дадала яна.
У хлопцаў не было настрою да смеху і жартаў, аднак яны не далі на гэта выгляду.
— Го-о! Хто ад вас вырвецца. Вы налаўчыліся лавіць хлопцаў, як кошкі мышэй, — адказаў дзяўчатам Сёмка.
— Спрытныя да мужчын, — уставіў ад сябе Пятрусь.
— Цьфу, Пятрусь! Ну што ты балхвіш! — пераняла Гэля.
Волька тузнула таварышку за рукаў капоты:
— Няхай брэшуць — не адрэжаш языкоў.
І тут жа перайшла на другое:
— Вось скажыце, дзе гэта вы цэлы дзень галёкалі?
— Вас шукалі.
— Кіньце дурыцца.
— Праўда, праўда.
— Ды годзі...
Пятрусь запытаў:
— Ці не бачылі вы часамі Віктара?
— Віктара? — у адзін голас перапыталі дзяўчаты.
Пасля пераглянуліся і здзіўлена, у адзін голас адказалі:
— Як, Віктара?!
— Ды так... Я насур’ёз, — патрэбен нам.
— Ну, ну, закідайце хітрыкі... Можа выпусцілі?
— Каго і адкуль?! — не зразумеў Пятрусь.
— Ды кінь прыкідацца... Віктара ж арыштавалі сёння і... хіба выпусцілі цяпер?
— Арыштавалі?!
Хлопцы пераглянуліся і зрабілі сур’ёзныя міны. Зацішылі хаду, а хутка і спыніліся зусім, як ашаломленыя ад нечаканасці.
— Што вы кажаце? — памаўчаўшы, здзівіўся Сёмка.
— Гм! А ласне вы не ведалі? Вось мы і бачым, што вас не відаць праз цэлы дзень.
Пятрусь крануў Вольку за руку, даючы знак, каб яна змаўчала.
— На дарозе ў Асаўкі злавілі стражнікі — пракламацыі раздаваў сялянам. Другі, што быў з Віктарам, уцёк, а яго злавілі.
— То быў Хаім Крупнік, — дадала Гэля.
Хлопцы далей нічога не пыталі — было ясна, што справа прыняла нядобры зварот. Кожны па сабе пачалі думаць і меркаваць, што і як цяпер быць, каб паліцыя не захапіла ўсяе арганізацыі і не дакапалася да іх.
Сёмка стараўся прыпомніць усе тыя месцы, кудою яны ішлі ў Жмыгінскі лес і кудою вярталіся назад, стараўся праверыць, ці не падглядаў хто за імі, ці не падпільноўваў. Да яго падкрадалася сумненне і ўставала небяспека арышту і тых скуткаў, якія арышт за сабою пацягне.
Пятрусь па-свойму перадумваў тое самае; ён таксама ўлічаў усе скуткі таго, што трапілася, хоць думаць аб сваім арышце — не думаў.
Да абодвух падышла нервовасць і западозранасць.
Дзяўчаты прыкмячалі гэта і пугліва пераглядаліся. Нарэшце Волька не ўтрымалася.
— То можа нічога. Можа пераначуе і выпусцяць. Ласне ўжо тут вельмі сур’ёзна?..
Словы празычэлі, а ніхто зразу не адказаў. Толькі Сёмка пусціў крохкую ўхмылку, якой засведчыў Вольчыну наіўнасць.
Вольцы стала ніякавата.
Гэля кранула яе за рукаў, намерыўшыся нешта сказаць. Пятрусь перабіў:
— А і надало ім ліха не ўсцерагчыся.
Аглянуліся і падышлі да войсця ў Сівулінскую вуліцу, патрошку пачалі пераходзіць да жартаў і непрыкметна некалькі згладзілі ўражанне ад арышту.
— Дахаты, дахаты! — парадзіла Гэля.
Моўчкі згадзіліся і пайшлі ў вуліцу. Дзяўчаты расшчабяталіся і павялі гутарку аб розных здарэннях, якія бачылі на працягу дня. Расказалі далей, як напаткалі Зосю, у якім яна была настроі.
Гутаркі хапіла на паўвуліцы, да Сёмкавай хаты, дзе кампанія прыпынілася, хвілін пяць пастаяла і разышлася.
— Ай ды Сёмка! Цалюсенькі дзянёк, гэткі доўгі дзень і не паказацца ў хату. Ад раніцы, як выйшаў, дык і ні абедаць, нічога. Галодны праз увесь дзень... Дзе ты быў, хаця, нябожа?
З гэткімі словамі стрэла маці Сёмку.
Сёмка састроіў фальшывую міну, ухмыльнуўся і схлусіў:
— Вас не было ў хаце, а я некалькі разоў прыходзіў. Два разы еў сёе-тое.
— Калі ты прыходзіў, то што ты еў? Я ж амаль не цэлы дзень сяджу дома, — і на рынак не выходзіла. Няўжо б не бачыла, каб ты прыходзіў?
Маці задумалася, прыпамінаючы.
— Не ведаю, дзе і што вы былі, толькі я вас не заставаў. Не было ні бацькі, ні хлопца.
— Ласне прыпомніш? Можа куды і адлучалася, — уткнуў бацька, які дагэтуль маўчаў, стаючы каля дваровага акна.
— Вось ты, хаця, Хведар, не плявузгай ліха ведае чаго. Што я, непрытомная, ці што? Не адлучалася, кажу, праз цэлы дзень; нават знарок яшчэ яго чакала.
Хведар адступіўся на хату, матнуў нездаволена рукою і прамовіў:
— Заўсяголаў ужо з тым, што было. Кіньце ды давайце вячэрацьмем... Абы прыйшоў цэлым — хоць бы і два дні не было.
— Чаму вы кажаце «цэлым»? — падхапіў Сёмка.
Хведар абярнуўся к сыну.
— А таму, што вось Віктара ўжо сцапалі.
— Адкуль вы ведаеце?
— Ведаю. А хто гэтага не ведае? Усе Сілцы як у бубен б’юць. Я нават бачыў, як яго вялі... Усіх вас пераводзяць. Жыві ды чакай — бо пусціліся ўжо на тое.
Ён падышоў к мыцельніку і памыў рукі.
— А малога яшчэ няма?
— Нідзе не дзенецца, — адказала старая, завінуўшыся з качэргамі. — Балхвіш ты ліха ведае што, — перамяніла яна гутарку, — чаму гэта ты вымеркаваў так, што непрыменна ўсіх пераарыштуюць? Адкуль ты гэта ўзяў? Што, напрыклад, Сёмка шкоднае зрабіў для паліцыі? Або, каму ён чым перашкаджае?
Хведар вышчарыўся на жонку.
— Калі нічога не ведаеш, дык сама маўчы... А Віктар што, па-твойму, шкоднае зрабіў? Украў у каго што ці падпаліў каго? Лісткоў нейкіх з дзесятак растыкаў сялянам — вось і ўсё. Можа сам знайшоў дзе. А глядзі — узялі і арыштавалі. Тое можа стацца і з другімі. Бачыш, гэта ж таварышы: і Сёмка, і Пятрусь, і Віктар, і Сроль. Па-нашаму — усе яны невінаваты, а начальству — бяльмо ў воку.
На дварэ занокаў хлапчук.
— Ігнатка прыехаў?!
Хведар кінуўся з хаты і пакуль вярнуўся з хлапчуком, на стале стаяла вячэра. Сёмка ўлазіў за стол, крыху пасуваючы яго ад лавы. На дварэ вечарэла. У хаце па кутках туліўся змрок; знадворку праз невялічкія акенцы глядзелася смуглае алавянае святло.
— Можа засвецім газніцу?
— Абыдземся. Павячэраем і спаць — навошта той агонь. Госці не прыйдуць.
— А табе вельмі спаць закарцела! — падкрэсліла зламысна Саламея. — Выспішся яшчэ — не надта запрацаваўся... Вунь чужыя мужчыны на прызбах сядзяць і не думаюць аб сне. А гэта ўжо вельмі...
Яе перабіў раптоўны бразг дзвярэй.
— Бачыш, людзі наведваюць, а ў нас у хаце, як у коміне — цемната. І агню засвяціць лянуецца...
Саламея адбеглася да прыпеку, знайшла сярнічкі і засвяціла агонь.
Якраз увайшла Стэпа.
— А я думала, што мо няма нікога ў хаце. Добры вечар у хату! — праказала яна.
— Добры вечар! — за ўсіх адказала Саламея.
Сёмка папрасіў Стэпу сесці.
— Сядай, сядай, сястрыца, — дадала ад сябе Саламея. — Гэта наш стары гэткі — прашу агонь запаліць, а ён і ні рыдае.
Стэпа прысела.
Мужчыны вылезлі з-за стала, а Саламея падліла сабе стравы і канчала вячэраць.
— Што ж, уладзіны глядзець пойдзеш? — абярнулася Стэпа да Сёмкі.
— Думаю,— адказаў той,— чаму ж не паглядзець? Таварышка выходзіць замуж... А ўсё гэта прыйдзецца Рыгору пісаць...
Стэпа як сядзела, так зразу пахмурнела і праслязілася.
— Ай, Сёмачка! — заківала галавою. — Шчаслівыя тыя бацькі, што з дзяцьмі не разлучаюцца: і гуляюць, і жэняцца, а бацькам пацеха.
Саламея кончыла вячэру і пачала прыбіраць са стала. Хведар прысеў каля прыпеку і закурыў люльку.
— Там Рыгорка, хто ведае, як маецца, а я тут усё плачу ды плачу па ім, вачэй не асушваю.
Не адгінаючы галавы, разуважыў Хведар:
— А ці паможа табе гэты плач? «Плачу, плачу»... Карысць вялікая ад плачу. Ведама, што цяжка аднэй...
Ён зрабіў перапынак.
— А з дзецьмі, думаеш, лепш? Вось Рыгор там жыве і нібыта той, а тут, глядзі, Віктара Саўкавага заграбасталі... Трудна яшчэ сказаць, як тутака лепш...
— Хведарка мой, завошта б майго Рыгорку арыштоўвалі б? Ён жа такі добры, што ніколі нікому ніякае шкоды не зрабіў...
— Ах! — Хведар паварушыўся на месцы і паматаў галавою. — Нічога вы, бабы, не разумееце, як я бачу... А Віктар зрабіў каму што? Таксама добры хлопец, а аднака... Таму, што добры, што людзям дабра хоча, таму і арыштавалі.
Сёмка паглядзеў на бацьку і здавальняюча ўхмыльнуўся. Спадабалася гэта і Саламеі, а Стэпу здзівіла: яна наставілася ў бок Хведара і прамовіла:
— Дык, калі так, калі за дабрату арыштоўваюць, хто ж можа ручаць, што майго Рыгоркі не арыштуюць там? Гэта ж гвалт...
— А і то ж ты што думала?
Стэпа ўстала з месца і зрабіла некалькі крокаў да Хведара.
— Чаго добрага, — спуджана загаварыла, — не здарма я мінулай ноччу страшнае гэткае сніла... Пачуйце адно, — абярнулася вакола, — здаецца, сяджу так адна светлай ноччу ў хаце, раздумоўваю аб Рыгору, успамінаю мінулае — сэрца як не разарвецца, млосна так, не вытрымаць. Я і кажу сама сабе ўголас: «Не, — кажу, — не дачакацца мне цябе, сынок мой даражэнькі». І давай плакаць, плакаць... А Рыгорка, здаецца, гэтак — шусь раптам у хату! «Добры вечар, маці!» — кажа. — І стаіць, пільна гледзячы мне ў твар. Я тады хутка ўзнялася — адкуль тае сілы старчыла — разняла рукі і да яго, каб гэта абняць ды расцалаваць, а ён тутака ж завярнуўся, рушыў ісці і на хаду: «Бывайце здаровы, матуля, я забег толькі паглядзець на вас і зараз ад’язджаю далёка-далёка, ды надоўга...» Я гэта ўголас ды за ім, а ён умомант і счэз... Вось бачыце, суседзікі даражэнькія... Ці ж, думаеце, на добрае гэта?
Мужчыны выслухалі і засмяяліся, а Саламея разуважыла Стэпу:
— Ай, цудная ты, мала што вярзецца ў сне; часамі наблытаецца ліха ведае чаго, дык усяму і верыць? Вось праўдзівей усяго — ліст атрымаеш.
— Я нават думаў, што вы ўжо прынеслі ліст прачытаць, — дадаў Сёмка.
Стэпа павесялела, адышлася к лаве ды прысела:
— Мой сынок, дзе ж ты бачыў! Я сама не ўрымшчуся дачакацца... Да цябе прыбегла запытаць, ці часамі не прыслаў ён табе якое весткі? Так задоўжылася ўжо, так зацягнулася...
— А чаго ж ён будзе Сёмку прысылаць наперад? Перш мацеры трэба, а тады ўжо таварышам, — разуважыў Хведар.
— Не, я не атрымаў... Але не сумуйце, цётка, прышле хутка. Няхай агледзіцца там ды асталюецца добра.
— Каб жа з ім толькі не сталася нічога дрэннага. Так ужо я прачакалася, што вытрымаць не магу. Дні і ночы непакоюся, трывожыць нешта мяне.
Стэпа кінулася ў горнасць і пачала плакаць, выціраючы вочы то кончыкам хусткі, то хвартухом.
— Напіша, напіша: ці ж вы думаеце, што ён ужо забыў пра вас? Помніцца яму ўсё: і маці, і Сілцы, і Зося.
Нязвычніха сутрымала горнасць і адвярнулася да Сёмкі.
— Ай, Сёмачка, што ўжо яму думаць аб Зосі! Яна і не прызначана была яму. Я не раз Рыгорку казала, як ён яшчэ быў дома: «Кінь, кажу, сынок, Мікалаішку — яна дзяўчына не дзеля цябе. Куды, кажу, табе набівацца да Прыдатных — гэта людзі не нам раўня, гаспадары, знатныя ды заможныя; з пагардаю глядзяць на гэткіх, як мы. Табе, сынок, кажу яму, заўсёды знойдзецца дзяўчына з роўных нам. Два — тры гадкі пачакаеш пакуль, а тады — абы хацеў: у Сілцах дзяўчат хопіць». Але ён, Рыгорка, чамусьці не слухаў мяне — ганяўся за Зосяю. Гаварыцца не даваў, ставіў яе вышэй усіх. А чаго вельмі там павабнага: ну, дзяўчына не дурная, больш-менш самавітая — ды ці ж яна адна гэткая? Толькі — у сэрца ж не ўлезеш, калі так ушалопаў... А цяпер вось якраз па-мойму сталася... Ты ўжо, Сёмачка, на выпадак чаго разуваж яго ў лісце, адгавары, каб ён не дужа шкадаваў Зосі — заўсяголаў яны, гэтыя Прыдатныя, без іх абыдземся. Няхай сабе цешацца, а Рыгорку майму знойдзецца іншая дзяўчына. Усё ж, хоць і бедныя мы, а за іншых людзей не горшыя. Не на Прыдатных сышоўся свет. — Стэпа нядбайліва матнула рукою. — Напішаш ты, Сёмка, — напішу і я ад сябе — хай махне рукой. Ці няпраўда, Хведар?
Той падняў кнот у газніцы, зняў лучынкаю нагар, скалыхнуўшы ценямі ў хаце, пастукаў некалькі разоў, каб не курэла, зацягнуўся і разважна адказаў:
— А чаму, Стэпа, няпраўда? Вядома, што праўда. Рыгору знойдзецца пара, чаго і казаць. Пане мой, такі хлопец, што ані рады. Дурноту спаганяў, што ўвіваўся за Зосяю. Мацыя вялікая, падумаеш!.. Яму яшчэ паспее вырасці...
Саламея адхілілася ад пасуды і дадала к мужавым словам:
— Як для твайго Рыгора, гэтак і дзеля майго Сёмкі знойдзецца колькі хоць дзяўчат. Абы хацелі жаніцца. Вось калі, вось калі! Няхай Прыдатныя свой гонар у торбе носяць, а мы і без яго абыдземся, абыдземся...
А Сёмка слухаў гутарку старых, пасмейваўся; час ад часу пазіраў на цёмную пляму акна, не давяраючы двароваму спакою. У вачах і ў думках стаяў Віктар, Хаім, Сроль; мігаліся пракламацыі, паўставалі лес і поле — а сэрца выбівала глухую трывогу, а цела дрыжала ў рухавай нервовасці. Не хацелася заседжвацца ў хаце — цягнула на вуліцу: хоць бы аднаму прайсціся, калі не ўдасца нікога напаткаць і пачуць свежую заспакойваючую думку, хоць бы разагнаць засеўшую ўнутры непрыемнасць ад арышту.
Якраз пачуліся песні, што зацягнулі на зборні дзяўчаты; заўтуравалі галасы і вясёлыя, бесклапотныя выкрыкі дзяцей — уладзіны іх прыцягвалі да сябе з усіх куткоў вуліцы.
Сёмка паспешна сабраўся пакінуць хату, але спыніўся пры дзвярах, аб нечым думаючы.
Стэпа паглядзела на яго і, каб не затрымаць, папярэдзіла:
— Ды ўжо ідзі-ідзі, Сёмачка, не глядзі на нас. Ідзі, дзякую табе, што крыху душу маю суцешыў, — а то гэтак нудна, гэтак горна, што дзецца няма дзе. Цяпер пайду, мо спакайлівей засну.
Яна зрабіла крок да дзвярэй, развіталася. Сёмка прачыніў дзверы і прапусціў яе наперад сябе, а сам пайшоў за ёю.
— Ты ж не загульвайся, сынок, а то заўтра зранку прыйдзецца ўстаць ды ісці дакасіць той шматок поплаву, а днём — будзе пагода — то звазіць.
Сёмка адказаў з-за дзвярэй:
— Я ведаю.
У хаце Прыдатных пачаліся ўладзіны яшчэ з завідна... Калі Сёмка выйшаў на вуліцу, было цёмна; у Прыдатных жукацела святло, акідаючы променем натоўп гледачоў, што грудзіліся каля хаты. Сёмка праціснуўся к двару і паглядзеў у покутнае акно; якраз у акне была Зося, якая перамаўлялася з некаю маладзіцаю. На бляску святла Сёмку ўдалося разабраць сумныя нарысы на Зосіным твары. Каб ніхто не падмеціў, што ён разглядае яе, Сёмка крута заламаў у цень і прайшоў да вугла тыльнае сцяны. Тут, крыху на адгоне ад прызбы, трымаючыся ў баку ад натоўпу, стаяла двое кабет, якія да таго разгарачыліся ў гутарцы, што не звярнулі ўвагі на Сёмку. Ён для цікавасці прыпыніўся кроках у двух ад іх і, даючы выгляд, нібыта сам глядзіць у акно, прыслухваўся да кабет.
— Яшчэ гэтага ніхто не ведае, мая галубка, — казала адна маладзіца другой.
— А ты б узяла ды сказала, навошта хаваць, — радзіла другая ўверана і наглавата.
— Дык Зосі чамусьці шкода, — не здавалася першая, — мала што трапілася — абы ніхто не ведае... Ды, па праўдзе сказаць, чаго там вельмі саромецца. А Рыгору губляць ад гэтага няма чаго. З кім таго не бывае. Заўсяголаў...
Спевы і гоман, якія чуліся ў хаце, перабівалі гутарку маладзіц, і Сёмка мусіў пільней прыслухоўвацца, скеміўшы, у чым справа.
— Дык кажаш, Марцэля, гэта ўсё твой Юзік бачыў? — смакавала другая.
— Вось калі — пэўна. Ехаў так з Паплавоў і чамусьці намеркаваў на Лужкі. Угледзеў воз — што ж? стаіць воз — няхай стаіць. Але пад’ехаў гэта, кажа, якраз, глянуў, аж пад возам на паплаўцы... Вось мой мудрагель як крыкнуў, як зарагатаў — ха-ха-ха! — дык і Рыгор, і Зося, як апараныя, паўзнімаліся і барджэй паадварочваліся ўбок... Цікава, кажа, што бессаромна і бяспечна, — вось жа каля сценкі... Да таго захапіліся, што не маглі стрымацца...
Апошні сказ, пэўна, засароміў слухальшчыцу, і тая суцішна супыніла суседку:
— Каб ты спрахла, каб ты, Марцэля; цішэй крыху.
Яны мінутку памаўчалі, а пасля другая са смакам выказала:
— А цікава было б, каб гэта парадаваць гэтым Васіля. Ён, пэўне, і не думае аб сім...
— Гэ, дачуецца к вяселлю, — уверана сказала Марцэля.
— Усё ж ты ўжо не так паўсюдзь гэта...
Сёмка далей не слухаў. Адышоўся ад кабет у натоўп і задумаўся. Успомніў настрой Рыгора ў дарозе, а Зосі, калі падвозіў яе з травою. Адгадаў, што абое цяжыліся нечым. Сёмка гостра зацікавіўся, як далей пойдуць здарэнні. Ён дапускаў, што Васіль дачуецца пра Зосін грэх і будзе мсціць ёй за гэта, датычна Рыгора — сумняваўся, каб яго адцягнула ад думак пра Зосю тая дзяўчына, што стрэлася ў Ліцку на станцыі. Раздумваючы так, Сёмка падышоў да Ермалаевай хаты, дзе ішла зборня. Хлопцы і дзяўчаты прывіталі яго хорам:
— Добры вечар, Сёмка.
А следам Пятрусь цішком дадаў:
— Ты яшчэ цэлы? А я думаў — у карты з Віктарам рэжашся.
— На варагі казана, — перабіла Волька.
Усе зарагаталі.
— Абарона Сёмку, — падаў хтось з гурту.
— Дзякую ёй, — знайшоўся Сёмка.
І запытаў Вольку:
— Ці ж ты, Волька, не ў сватах?
— Цікавішся? — праказала Гэля Сідорышка.
— Цябе чакала, — уставіла Аксеня Астапішка.
— Мяне?! Разам не пойдзем.
— Як бачыш...
Волька рашуча перабіла:
— Годзі ўжо, годзі. Залепяталі.
Зборня ўнялася і перайшла да звычайных разважанняў, жартаў, смеху і піскаў. Адны намерваліся пяяць, другія перабівалі, трэція перакідаліся словамі. Атрымоўваўся рыначны задзёрысты бясклопатны шолам, які зліваўся з гоманам натоўпу каля хаты Прыдатных, з песнямі і крыкамі сватоў у хаце. Дзякуючы ціхай ночы, гукі далёка разыходзіліся ва ўсе канцы мястэчка. Сёмка прытуліўся да Волькі і выказаў сумненне наконт свае бяспекі:
— Я ўсё-ткі баюся, Волька, каб да мяне ноччу не трапіла паліцыя.
— Няўжо ты думаеш? — жахнулася Волька.
Яе жах перадаўся Сёмку.
— Усё можа стацца.
Волька шчыльна прытулілася да Сёмкі, мэрам бы хочучы паказаць сваю рашучасць змагацца за яго да канца. І на вуха дрыжачым голасам шапнула:
— Перадай мне, калі маеш няможнага.
— Не, нічога няма.
— А ў Петруся?
— Таксама.
— Дык мо нічога?
Збоку іх зацягнулі песню: «Ды з-за хмары, хмары цёмнае». Песня заглушыла гоман у Прыдатных, і каля Прыдатных ды перакатным рэхам аддалася далёка за будынкамі, у капусніках. Да зборні пачалі збягацца хлапчукі, якія дасюль віліся па падвоканню ў Прыдатных. Абступілі суцэльным ланцужком дзяўчат і хлопцаў і запішчалі ў ноту сваімі рэзкімі, пісклівымі галаскамі.
Сёмка з Волькаю нейкі час маўчалі ні то слухаючы песню, ні то раздумоўваючы кожны па сабе.
Вольку брала нервовасць і таміў неспакой: яна спагадліва зазірала ў вочы Сёмку, раз-поразу падавала пытанні. Песні і жарты надаядалі — стала хацецца іх не чуць. Забылася суйздром пра сваты і пра тое, што абяцала Зосі зайсці да яе. Нешта міжвольна трымала яе каля Сёмкі, які здаваўся на гэты раз вельмі дарагім, вельмі каханым.
А Сёмка, не патураючы яе настрою, праз нейкі час нядбайна праказаў:
— Ну... што ж парадзіць: забяруць — забяруць. Пасяджу — не я першы, не я — апошні... Быць сацыялістам, трэба паспрабаваць усяго. Жыццё — змаганне...
Волька перабіла.
— Што ты! Не кажы, кінь... Да чаго табе кідацца ў няверу.
— Ты шкадуеш?
Волька адказала ціхім пацалункам.
— А ў выпадку чаго — не пакінеш мяне, як Зося Рыгора?
— Навошта ты пытаеш?
Сёмка змаўчаў. Пазяхнуў і падняў угору правую руку.
— Ну, ідзі да Зосі, а то прачакаецца.
— Яшчэ паспею.
Але наперакор словам паднялася з прызбы і зрабіла некалькі крокаў ад дзяўчат. Сёмка намерыўся прайсці за Волькаю.
Якраз перашкодзіў Сроль, падаспеўшы да зборні.
— Добры вечар! Ці няма тут Сёмкі? — запытаў ён да ўсіх.
Сёмка падкраўся і аблапіў яго за рукаў.
— Вечар добры!
Ужо цішэйшым голасам Сроль дадаў:
— Ты мне патрэбен на хвілю.
Яны адышліся, а Волька вярнулася к прызбе.
— Я прыйшоў сказаць, каб ты быў напагатове: Хаіма Крупніка таксама арыштавалі, а зараз трусяць Рувіма Кінда... Ты падхаваў усё?
Сёмка сумеўся, не могучы скрыць хвалявання.
— Сволачы! Насталі, бачыш... Трасцу, нічога не знойдуць, калі і прыйдуць.
— Перадай Петрусю.
— Ведае і ён.
Сроль не марудзіў, а зараз жа развітаўся і пайшоў, а Сёмка непрыкметна для іншых перадаў пачутае Петрусю.
Пасля, пачакаўшы хвілінку, удваіх з Волькаю пакінулі зборню і пайшлі ўздоўж вуліцы. Прайшлі за некалькі хат і прыселі цішком ля платоў аднаго саду. Сёмка перадаў і Вольцы тое, што пачуў ад Сроля, пераняўшы яе словамі:
— Нічога, абміну гэту напасць, будзеш бачыць.
Волька, аднак, не магла суцешыцца. Тады Сёмка рашуча перавёў гутарку на другую тэму.
— Слухай лепш гэтую новасць.
— Яшчэ якую?!
— Цікавейшая ад першай.
— Ну?
Волька скора заінтрыгавалася.
— Ты скажы, табе Зося нічога не казала?
— Калі?
— Хоць калі... Ну, на гэтым тыдні, ці крыху раней?
— Здаецца, нічога. Сапраўды?
Сёмка ўхмыльнуўся — развеяў нядаўнюю трывожнасць на Вольчыным твары.
— Кажы, кажы! — настойвала яна.
— З умоваю, што будзе шыта-крыта. Між намі? Згаджаешся?
— А то я калі што каму пераказвала? Папомні хоць адзін выпадак.
— Так, раней не было...
— А цяпер?.. Кінь, Сёмка, казаць ліха ведае што. Яшчэ я не дайшла да таго, каб выбрэхвацца. Будзь пэвен, што і далей нічога не зраблю... Кажы, а то я закрыўдую на цябе.
Волька апусціла голаў, а грудзі пачалі выдыхаць ціхія, чуць прыметныя гукі скаргі ды ўкоры.
— Ты ж не злуйся, Волька: я жартую, мала што.
Ён заглянуў ёй у вочы.
— Слухай.
Яна насцеражылася.
— Гэта я пачуў перад тым, калі падышоў да зборні. Зусім выпадкова пачуў. І ніколі, павер, не думаў, што трапіцца так. Дзве маладзіцы перагаворваліся...
— Дык што?
Волька злосна тузнула Сёмку за плячук.
— Ды яно, усё, бач, проста... Стаялі, кажу, кабеты і між сабою гутарылі... Аб Зосі, вядома. Я прыслухаўся. Вось адна і кажа другой: «Ехаў, кажа, мой сын праз Лужкі і бачыў, як Рыгор з Зосяю...» Ну, ты дагадаешся... Верыш, Волька?
Волька не знайшлася, што адказаць: стала тут жа ніякавата за Зосю і за сябе. Не саромелася дагэтуль Сёмкі, а тут гэта пачуццё зразу аднекуль выпаўзла і кранула яе за сэрца. Мігам праляцелі ў Вольчынай галаве адрыўныя колкія думкі: «Ці ж яно так? Калі гэта?» Брацца за Зосю — Волька не смела. Не хапала адвагі прызнаць таварышчын паступак за звычайнасць — таксама. Як тут лепш выйсці з палажэння? Сёмка прыяцель, а то-та ж гэтак застраміў, што няма як вывернуцца. А добра б і Зосю абараніць і самой астацца сухой. Гэткія справы менш усяго патрабуюць абгавору. «Навошта такі Сёмка так паставіў пытанне? Што ж за навіна, калі што і здарылася з Зосяю? Эх, мужчыны, а самі вінаваты амаль не заўжды».
Яна глыбока ўздыхнула і палажыла голаў на Сёмкавым плячы.
— Ну, што ж маўчыш? — пачула над вухам і выпрасталася зноў.
— Не, мне Зося не казала нічога... А ласне ты вінаваціш яе, калі дапусціць праўду?
— А па-твойму як?
— Па-мойму...
Волька заблуталася, а Сёмка злавіў у ёй сарамлівую нерашучасць і па-сяброўску падсмяяўся.
— Кажы, кажы, Сёмка, — адбілася яна.
— Я не віню яе, а я баюся за яе, шкадую яе... У баб доўгія языкі... Што ім каштуе хлусню разбрахаць па мястэчку, а тады...
Волька згадзілася з Сёмкам. Міжвольна яна адцягнула на сябе пуглівую думку-параўнанне — і спынілася перад голасцю праўды: магло б так стацца і з ёю, бо яна любіць Сёмку.
— Я не віню Зосі, — яна так шчыра кахала Рыгора, што магла пайсці на ўсё.
— І пайшла?
— Не ведаю, але каб і пайшла, то не грэх.
— Я люблю такіх шчырых, як ты.
Каб болей не гаварыць на гэту каразлівую тэму, Сёмка запытаў:
— Дык, можа, ты зойдзеш да Зосі?..
Маўкліва ўсталі і пайшлі.
Ужо было шмат за дванаццатую гадзіну ночы. Вуліца пусцела і цішэла. На ўсходзе завязваўся золак. Каля Прыдатных з вялікага натоўпу асталося некалькі невялічкіх гурткоў моладзі, якая ўсё яшчэ не пакідала наглядаць за ўладзінамі, як бы ахвяраваўшы дачакацца іх канца.
Сёмка падвёў Вольку, не даходзячы адной хаты, да Прыдатных, спыніўся на хвіліну і развітаўся.
— Прашу цябе — усё захавай, — парадзіла яна Сёмку.
І, адышоўшы на два — тры крокі, успомніла, што забыла запрапанаваць яшчэ адно.
— Сёмка! — ціха пазвала.
Той абярнуўся.
— А мо да нас пойдзеш начаваць? У прыгрэбіцы на вышках вельмі зацішна: я пасцялю табе хоць зараз. Га? Нават і бацькі ведаць не будуць.
— Не, не. Дзякуй! А мо ўсё абыдзецца добра.
— Калі хочаш? Падумай!
— Дзякуй.
Разышліся.
Было ўжо світанне, калі ў Прыдатных скончыліся ўладзіны. Мястэчка, асабліва яго земляробская часць, прачыналася да будзённага жыцця, да звычайнай працы. Па дварах чуўся гоман і пярэзвы. Пастухі выганялі ў поле гавяду. Трубілі ў бяроставыя трубы, гралі на жалейках, крычалі і нукалі. Гавяда рыкала, мэкала, чуючы спажыўную папаску. А ўсяму гэтаму галасу ўтарылі песні і танцы сватоў. Яны гамузам выйшлі на вуліцу, цягнучы за сабою бяседу. Берагава палавіна наладзілася дахаты, а Прыдатных — праводзіць. Як пачалі ў хаце — дык праз двор і на вуліцы не маглі кончыць пацалункаў. Выкладалі адны другім тысячы розных пажаданняў, зычэнняў, пахаценняў; не было канца падзякам. Нарэшце Хлор з Фядотам Грыбам вылузаліся з Марціных рук і пайшлі ў прысядку драпака — віліся, як немчыкі, прыгуквалі, пляскалі ў далоні, паднімалі ўверх шапкі. Сваёю зухаватасцю раздражнілі іншых — і хутка на вуліцы зрабіўся карагод. Папрачыналіся, хто яшчэ спаў, і праз вокны, а то выйшаўшы на двор, дзівіліся на раз’юшаных сватоў. Адны зайздросцілі, другія — злаваліся і клялі, трэція нядбайна паглядалі.
— А Зося дзе? Дзе Зося? Васіль, чаму не вядзеш з сабою Зосю? — гукаў старшыня Андрэй.
Абняўшыся, яны выбраліся наперад і сталі зваць сватоў дахаты. Туга, з неахвотаю — усё ж па адным пачалі разыходзіцца. Гурток з Тадосі, старшыні, Хлора з жонкаю і двух Берагавых раднякоў, азіраючыся на Прыдатнага хату, пайшлі напрамкам к Загор’ю. Ахрыпшыя галасы цягнулі разбітыя ноты невыразных песень, у адзнаку развітання маталіся хусткі і шапкі.
Гэтак, пакуль не зайшлі за гару, схаваўшыся за Цішкавай хатай.
За гарою, не даходзячы да хаты Берагаў, спыніліся на развітанне. Але, зрадніўшыся за ноч, цяжка было моўчкі разысціся. Тым болей, што ўладзіны паказалі поўную перамогу Васіля. Прыдатныя цалкам згадзіліся на ўсе ўмовы пасагу, якія даўно апрацаваў старанны Хлор, вельмі здавольніліся, што так пайшла справа, як хацелі Берагі. Пры гэтым гасціннасць Прыдатных таксама запісалася ў строчку: жарты — цалюткую ноч паілі ды трактавалі каля пятнаццаці чалавек! І як гасцінна ды далікатна абходзіліся! Ці ж мала гэтага для абгавору? Багатая тэма для гутаркі.
Хлор першы пачаў выліваць сваё пачуццё:
— Ну, сваткі, сённека наша свята! І свята — у гонар нашага дарагога Васількі. Чуеш, Тадося, ці не?
Хлор раскідаўся ў бакі і матаў рукамі, мэрам бы хочучы затрымаць у кучы, гуртком, усіх каля сябе.
— Чуеш, Тадося? Каб ты, як і мы — Андрэй, Хвядот, Пракоп, я, — каб ты не ўзяла сёння ў рукі ніякае прылады да працы. Наша свята, а тваё — большае. Тваё найурачысцейшае свята, Тадося. Учора быў Пятрок, а сёння... Васілёк... Хадзі, чуеш, нябожа?
Хлор аблапаў Васіля і пацалаваў.
— Учора святкавалі ўсе, а сёння будзем святкаваць мы, вось уся наша кампанія... Паглядзеце, родненькія, вось ён — наш князь, а яго багацце вуньдзека! — Хлор паказаў на хату. — Мой брат, Васілёў бацька, каб ведаў, як і што жывецца яго сыну і жонцы, заплакаў бы ў зямлі ад радасці. Паглядзеце, сапраўды, на Васіля...
Усе павыцягвалі голавы, ад свежага ранку пасвяжэўшыя, і працягнуліся ў бок Васіля, які трымаўся прутка і падтрымліваў ужо выходзіўшага з п’яні Хлора...
— Чым Васіль сягоння не рыцар? А маладую выбралі — як ляльку! Цукар — не дзяўчына, цукровае яблычка, ружачка пахучая... Атраслі і падабралі... Падабралі — ды ў кашэлік... Ці няпраўда?
Нястройны хор галасоў адазваўся:
— Праўда, праўда, Хлор!!
А Пракоп казаў:
— А той, бач, Мікола, што за гаспадар! Што за розум чалавек! Нюхам чуе, што за хвігуру мы прывялі да яго дачкі... Ні пярэчынкі, ні задорынкі-ы! Ды куды там пярэчыць, калі само жыццё так хоча? Тут не пасаг Бажан, а важна тое, што Зося для Васіля, а Васіль для Зосі — лёсам прыназначаны... Чалавек бачыць, адкуль сонца свеціць... Ці няпраўда, старшыня?
— Праўда, сусед, працягаю табе руку.
Пацалаваліся.
— Ты, старшыня, таксама шмат памог, адным чынам сваім памог, — палісціў Хлор Андрэю.
Старшыня задаволіўся. Паправіўся ў стойцы і перабіў Хлора:
— Ды я, я... на ўладзінах набіў руку... Бачыце, заікнулася Марта аб пасагу, а я кінуў — і ўсё добра. Няма спрэчкі — дык няма. Мы не на таргі прыйшлі.
— Ну, то простая звычайнасць; нельга ж абмінуць, каб не закінуць словам за сябе,— уставіў Хвядот.
— Так, маладзец, Андрэй! — завёў далей Хлор. — Яго ласка не забудзецца намі...
Ева, старшыніха, перабіла:
— Дык якая ўжо тут ласка. Наадварот — мы вельмі дзякуем вам... А там — што...
— Не, не... зусім не тое... Васіль! — на вяселлі наш старшыня павінен быць забяспечан месцам — на покуці. Мы з гэтага часу павінны наладзіць цесныя зносіны між сабою. Нашы бацькі заўсёды добра жылі...
— Дык мы ж вельмі рады, вельмі рады, што хаця яны прыйшлі да нас. Раднякоў так не люблю, як Андрэя з Еваю... Няхай даруюць мне Хвядот з Пракопам... — казала Тадося, паказваючы на стрэчных братоў.
— А нам ласне не пачот? Берагі — не хто-небудзь, а сям’я знатная, вядомая. Мой чын — не вечны, а ваша котлішча болей веку гудзе ў мястэчку. Ці трэба казаць... — падлісціў старшыня.
— Пэўна, што так...
Хвядот не даказаў, што меў на языку. Раптоўны крык, вырваўшыся, як з зямлі, перабіў яго.
Сваты засумяціліся і абярнуліся ў бок вуліцы. А праўцом на іх нёсся хлапчук, уцякаючы ад бацькі, які гнаўся за ім па пятах з пугаю і раз-поразу хвастаў малога па голых лытках. Хлапчук кінуўся да сватоў, просячы абараніць яго, і хапіўся за руку старшыні. Сваты абкружылі хлапчука і загарадзілі яго ад бацькі.
— Кінь палохаць малога.
— Завошта ты яго?
— Каб яго паралюш узяў! — крычаў раззлаваны бацька Аўсей Карчук. — Узяў ды дзве шыбы выбіў Міколе зранку, на яго немач, і ўжо ўчыніў бяду. У хаце ні капейкі, а гэта плаці цэлую пяцьдзесятку. Падумаць! Дзе іх браць, гэтыя грошы? Я яго на смерць захвашчу! Я яго, паршы-ыў-ца-а!
Але бацьку ўгаманілі, і ён прыціх. Толькі ўзяў хлапчука за руку ды пагразіў.
— Не бі ты ўжо яго, Аўсей, — парадзіў Хлор.
— Распуснік бо.
— Хвасянуў колькі разоў і хопіць...
— Шчасце яго — што вы абаранілі, а так бы дасталося яму на яблыкі!
Калі чалавек з хлопцам схаваўся за рагавою хатаю, сваты не вярнуліся да гутаркі, а развіталіся і пачалі разыходзіцца, кожны ў свой бок... Хлор з жонкаю пайшлі да Берагаў. У дварэ разгаварыліся:
— Ну, цяпер застаецца сыграць вяселле, а астатняе ўсё зроблена.
— Дзякуй табе, Хлорык. Хоць маё сэрца будзе спакойна. Як я шчасліва, што дачакалася гэтага! Перабудзем клопат з вяселлем, нічога.
— Ды перабудзем. Хопіць часу, каб прыгатавацца. Можна пачынаць хоць з заўтрашняга.
Яны ўвайшлі ў хату і расселіся ўкол стала.
— А ты ж хаця задаволен, Васілька? — абярнулася Тадося да сына.
Васіль памаўчаў.
— Мабыць нешта не да дыхту? Нешта было, га?
Хлор уперыўся ўзрокам на нябога. Той не мог стаіцца: паварушыўся, паглядзеў у акно, залітае чырвоным променем, і, як бы баючыся, сказаў:
— Нічога... Нешта Зося ўсё капырсціцца. Ты да яе па-людску, а яна адхіляецца, маўчыць, дзьмецца, думае ўсё.
Васіль падняўся і выйшаў на хату.
— Аж прыкра ўжо стала, — уваходзіў ён у злосць, — і не ведаю, што яна сабе думае да гэтага часу! Няўжо яшчэ бацькі не паспелі выбіць з галавы думкі аб тым валацузе? Напрыкрала проста! Усё, здаецца, ішло добра, а тут, як стромка ў здаровым целе... Вось гэта мяне злуе...
— Яна ж мо праводзіла цябе? — запытала цётка, Хлорава жонка.
— Вялела маці, дык і правяла, а сказаць — ні слова.
Хлор, ужо ацверазіўшыся, прыўстаў з месца і нядбайна матнуў рукою:
— Блаж, нябожа... Усё блаж... Да вяселля — усё выйдзе з галавы — будзь спакойліў. Няма чаго сумаваць: жэніцеся і пакахаеце адно другога. Хай сабе пакапырсціцца крыху, чаму ёй не дазволіць гэтага? Ну, а што датыча Нязвычнага — то шманкі: хай выкіне дурасць з галавы. Гэтаму разбойніку ўжо больш не бачыць Сілцоў.
Да слоў Хлора дадала Тадося ад сябе:
— Ды вядома, сынку, калі толькі гэта цябе трывожыць, дык толькі бяды. Маладая дзяўчына — блажы многа ў галаве. Ці ж варта гэта браць усур’ёз?
Яна адышлася ў мыцельнік, пакруцілася крыху і запрапанавала:
— Вось мо снеданне згатовіць? Хлор таксама астанецца...
— Не, не, не... Не турбуйся, Тадоська, — пераняла Хлорава жонка. — Дзе ж ты бачыла! Нам трэба ісці дадому ды таксама прымацца за работу. Гэткі дзень мае быць, аж люба, — зазірнула ў акно. — Ідзем, Хлорык, ідзем.
Тадося не хацела далей упрошваць. І калі тыя намерыліся ісці, яна прачыніла ім дзверы ды першая выйшла ў сені.
Хлор развітаўся з Тадосінымі сваякамі і яшчэ раз суцешыў Васіля:
— Ты ж забудзь аб гэтым. Пакінь! Мала што!
— Ды я мала буду дбаць.
— То-та ж.
Тадося з Васілём правялі Хлоравых да кладкі праз рэчку і вярнуліся дахаты.
Пятрок нечакана прынёс з сабою многа навін для сілцоўцаў: арышт Віктара Стаўбуна, Хаіма Крупніка, мнагалікія трухі па мястэчку, уладзіны ў Прыдатных з Берагамі, якія закончыліся поўным згаворам, і набліжэнне вяселля, рэдкага, знатнага, усё гэта дало не мала гутаркі. Назаўтра, прыступаючы да будніх клопатаў, сілцоўцы на ўсе лады абгаворвалі свежыя здарэнні, перашэптваліся, падкрашалі чутае сваімі выдумкамі, дадаткамі, дзівіліся аднаму, спагадалі другому. У гутарках адмячалася зацікаўленасць да кожнага факта, нягледзячы на тое ці іншае яго значэнне, не патураючы на яго дадатнасць ці адмоўнасць. Адчувалася вядомае ажыўленне, якое на нейкі час абяцала ўзняць прыкарэлую плеўку буднічнай заскарузласці ў клапатлівым жыцці Сілцоў. У аблытаных, як павуціннем, штодзёншчынай, у апушчаных у ліпкую бросню цяжкага жыцця, якое аднімала неміласэрна сілу ды здароўе, адцінала інтарэс і наганяла нямоту, — нават у гэткіх падняліся языкі да гутаркі.
Чыя ўцеха, а чый сум, каму першае, а каму другое, — а хоць маласцю чапала і адцягала на сябе ўвагу. Ужо даўно, як у Сілцах адбываліся арышты за палітыку, гадоў пяць назад і — раптам зноў! Чым жа не дзіва! А вяселле — калі так здаралася, каб яно завязвалася пад шумок, з рознымі гутаркамі, з цэлаю гісторыяй. Таксама гадоў тры, калі не цэлых пяць назад. Але з тае прычыны, што вяселле было шмат уперадзе, арышт гастрэй адбіваўся на гутарках сілцоўцаў. Кожны, каго цешыла «правучэнне басякоў» і хто шкадаваў «небаракаў-хлопцаў», аднакава цікавіла — што ж з імі зробяць? Ці выпусцяць іх, ці не? Ці на іх кончыцца, ці мо шырэй разыдзецца гэта насланае на Сілцы? Помнілася ўсім, што арышты мінуўшых часоў канчаліся амаль не дзеля ўсіх арыштаваных высылкаю; хто ж ручыць, што і на гэты раз іначай будзе? Бацькі, у якіх былі сталыя хлопцы-сыны, непакоіліся за іх лёс, а тыя, да каго Віктар прыходзіў гуляць і якія ведалі Хаіма Крупніка — а гэткіх было многа ў невялікім мястэчку, — тыя дрыжалі і разам спагадалі хлопцам, пасылаючы розныя добрыя пажаданні па іх адрасу. У адных апаска за арыштаваных, а ў іншых задаваленне ўзмацняліся тым больш, што халодную, дзе сядзелі дэмакраты, строга абаранялі паліцэйскія стражнікі і да іх не пускалі нікога. А ў гэткіх умовах трымаюць вялікіх праступнікаў! Што ж зрабілі хлопцы? Таксама цікавіла насельнасць, мястэчка. Цікавіла ды давала мажлівасць вынаходзіць розныя небывалыя праступкі. Адны складалі чуткі, нібы Віктар хадзіў за Сілцы рабіць падкоп на дарозе, кудэю павінен праязджаць спраўнік, другія перакорылі гэтым весткам, перадаючы свае, якія казалі аб намерах дэмакратаў напасці на казарму стражнікаў і перастраляць іх; ніхто не хацеў верыць, хоць і ведалі ўсе, што ўся справа ў пракламацыях. Кулакі-мяшчане карысталіся выпадкам і перадавалі сваю радасць у тым, што «не даждацца басякам падпальваць іх гумны». Многія, каму ішло гэта на карысць, не забывалі Рыгора, хвалячыся, нібы і ён будзе арыштаваны, бо ўжо «станавы адбіў тэлеграму ў Рыгу». У паветры пахла напружанасцю.
Дапускалі, што арыштаваныя пападуць на высылку. Некаторыя лічылі абавязкам папярэдзіць знаёмага хлопца, а больш таго, якога бачылі хоць калі разам з Віктарам ці Хаімам, каб ён быў асцярожан, каб прыціх на гэты час, каб кінуў дэмакрацтва. Уставалі ў памяці енкі і плач мацярок і бацькоў, іх пакута па дзецях, цяжкасць разлукі — так было ў 1906 годзе, калі адпраўлялі ў Сібір Смуцькавага Алёшу, Хрэнавага Фомку і Стасюка Язэпа. Іх везлі стражнікі з аголенымі палашамі, і многія казалі, што хлопцам не мінуць плахі. Што тады вычваралі іх бацькі! Пэўна, не іначай будзе і цяпер. Арыштанты — гэта афяры паліцыі! Цяпер яе воля зрабіць, што хоць.
Судзілі, хоць не ўсе, а многія, што хлопцы паплацяцца здорава. І таму, што адплата дасца ім начальствам за справядлівыя дамаганні дэмакратаў, за тое, што яны шукаюць праўды — каму тое не вядома! — то нельга сказаць, каб большасць сілцоўцаў справу арышту хвалілі. Не, нават многія-многія, зусім, здавалася, ціхія і няўдзельныя ў грамадскім жыцці, зусім адсталыя, а падавалі ў голасе варожыя паліцыі тоны. Мацюкаліся на паліцыю, пракліналі, пагражалі, абяцалі скорую кару.
Ішло так здаўна — глыбокая канава падзяляла прыстаўскі стан ад усяго мястэчка, за малым выключэннем. Колькі разоў станавы з ураднікам ды стражнікамі выцягалі кароў за падаткі! Колькі разоў выкідаліся падушкі праз вокны за пену, за нядоімку! Колькі разоў накладаліся штрафы за навабранцаў! А выган на панскія грэблі, а ўсім памятная бойка ўсяго мястэчка за сервітуты! Блішчастыя гузікі і цэшкі адбівалі сабою тыя іскры злосці, якія накопліваліся гадамі ў земляробскіх душах сілцоўцаў, якія дзень з дня, год з года пераходзілі ад бацькі к сыну і захоўваліся ў сэрцы, каб пасля разгарэцца ў магутнае полымя. Іскры гэтыя штораз набіраліся большай зыркасці і толькі пачынала асвяжацца паветра грамадскага жыцця, як яны выдзелілі пякучы прысак, які абліваў істоты сілцоўцаў. Адбыліся арышты — ці ж гэта не прыклад начальніцкага разбою?
Няма чаго казаць — арыштаваныя мелі за сабою хоць не выразную, але моцную маральную сілу. Можа, і мала было адзнакаў на мажлівасць яе канкрэтнага выяўлення, усё ж «бунт» колькі гадоў таму — страшнае зданне — к данаму моманту аддаваў інакшым, пажаданым і прыемным. 1905 год увёў яго ў сілцоўскі побыт, абрахманіў, і агромная большасць сілцоўцаў адчувала ў гэтым слове магнітную сілу, задзёр, адвод балючых думак. Хоць, здавалася, ляжала на іх пахудзелых спрацаваных тварах цяжкая пячатка суму, пакоры і прытоенага змоўку, гадамі ляжала яна, як налепленая, а ўсё ж пад ёю таіўся натуральны позыў да пратэсту, да помсты, да адплаты за векавую пакуту. Сілцоўцы не ведалі, калі прыйдзе час адплаты, але і думкі не дапускалі, што ён не прыйдзе. «Можа, нашы дзеці дачакаюцца лепшага жыцця», — казалі яны. У іх было шмат адзнакаў на гэта. Дзеці — мо не ўсе і не ўсіх, але большасць дзяцей — гатовіліся на вачах бацькоў да гэтага жыцця. Чаму ж пайшло дэмакрацтва, сацыялістычнасць? На бацькаўскіх вачах мяняліся ўмовы жыцця дзяцей: гінула п’янства і карты, гінуў разбой і лаянкі, і пайшлі кніжкі, газеты, гутаркі, тлумачэнні. Ці ж гэта дрэнна?.. Ні ў якім разе. А вось начальству не па сабе, начальству дрэнна. І начальства нападае на хлопцаў, арыштоўвае іх, высылае кудысьці ў Сібір. Канава рыецца глыбей ды глыбей, разладдзе большае, абвострываецца супярэчнасць інтарэсаў... Час ад часу пачынае віраваць класавае пачуццё.
Пётраўскія арышты — прыдатны час для гэткага віравання. Яны прыйшлі, каб узварушыць застаялы ровень сілцоўскага жыцця, — і Сілцы адбілі ў сабе расхвалёваны настрой... Уздым, няўрымнасць пераліваліся па хатах мястэчка... З кожным днём — мацней, інтэнсіўней. І з кожным днём цікавасць да пытання — калі ж адвязуць хлопцаў — усё павялічвалася. З’явілася сумненне, каб хаця іх не адправілі ноччу, цішком. Можа, паліцыя пабаіцца святла, людзей і скрые сваю расправу? Ішла дапытлівасць, разузнаванне, разведы. Вечарамі і ўночы назначалася добраахвотная варта — пэўна пад рознымі выглядамі, каб не даць западозрыць паліцыі. Наведвалі мацярок і бацькоў арыштаваных, ці не ведама ім. Але і тыя нічога не ведалі. Яны былі заняты арганізацыяй абароны сваіх дзяцей: бегалі заплаканымі ад аптэкара, ліберала і ўплывовага чалавека, да адваката, які любіў часта заступацца за пакрыўджаных. Крупнікі збіралі грошы на залог, тармашылі рабіна, каб той даў падпіску ад цэлага кагалу. Стаўбуны стукаліся да мяшчанскага старасты. Усе не кідалі надзеі выратаваць хлопцаў і не пусціць іх з мястэчка. Нават перад адпраўкаю разнясліся былі чуткі, што станавы перадумаў і згаджаецца аддаць арыштаваных на парукі. Чуткі ўлілі нейкую прасветласць у напружанае становішча ў мястэчку. Сёмка, Сроль, Пятрусь — паддаліся таксама на фальшывыя чуткі і кожны па сабе перабывалі ў бацькоў арыштаваных таварышаў.
Але праз дзень надзейныя думкі развеяліся — арыштаваных адпраўлялі ў павет. Бацькі дазналіся аб гэтым першымі і з плачам разнеслі вестку па мястэчку. «Ці ты чу-у-ў? Усё-ткі іх вывозяць!» — з вуснаў у вусны перадавалася агульнае здзіўленне, настарожваючы сілцоўцаў і завучы іх на рынак, да прыстаўскага стану.
Ужо а восьмай гадзіне раніцы на рынку таўклося каля дзвюх соцень народу. Стаялі рассеянымі грамадкамі па ўсім пляцы. Гутарылі, распытвалі адны другіх; пераходзілі з месца на месца, перадаючы несціхана нарастаючыя тут жа навіны. Не спускалі вачэй з прыстаўскага дома. Калі па двары праходзіў стражнік ці паварочваўся вартаўнічы пры браме, натоўп сілцоўцаў прытойваўся, мярцвеў на момант і сотнямі вачэй апалоскваў варожы стан. У кожным руху начальства западозрывалі ліхую думку, дзікі намер. Арыштаваныя ў гэты час знаходзіліся пад пільнаю аховаю, хоць не актыўнай, але моцнай, гранітнай сілы спагады ад сваіх суседзяў-сілцоўцаў. Яны гэта адчувалі і былі ў падвышаным настроі — так перадавалі іх бацькі, калі хто распытваў іх аб самапачуцці арыштаваных.
Аб гэтым ведалі Сёмка, Сроль, Пятрусь, якія самі пераймалі таварышаў настрой. Сустракаючыся на рынку, у людзях, яны мяняліся сваім пачуццём і здаволена разыходзіліся — нельга было кідацца ў вочы начальству.
Сёмка асабіста несціхана тупаў па пляцы, пераходзячы ад гуртка да гуртка і расслухоўваючы гутаркі мяшчан. Ён зранку выйшаў на рынак, прыехаўшы з поля, куды з досвітку выязджаў на ворыва, і бачыў, як рос натоўп на рынку, як паднімалася суматоха ў прыстаўскім двары. Якаясьці дзіцячая задзёрыстасць забірала Сёмку, у яго знайшлася адвага і нядбайнасць да сябе. Гутарылі вакол пра дэмакратаў, пра іх намеры, пра смеласць і геройства, з якімі яны вядуць змаганне з царскім парадкам, хвалілі іх — і гэта было тым грыбком, які кандэнсаваў у Сёмкавым нутры пачуццё здавальнення, самаўцеху. Гэты настрой кідаўся ў вочы кожнаму, і калі Сёмка сустрэўся ў натоўпе з Петрусём ды Волькаю, тыя адразу заўважылі ў ім перамену. Сёмка хваліўся Петрусю ды Вольцы:
— Мяне ўгаворвалі, каб я не прыходзіў з поля. А мне толькі смешна было з гэтага. Каб я не пайшоў правесці сваіх таварышаў! Каб я не прасачыў вось гэтага велічэзнага вобразу! Гэта ж паглядзець адно на нашых мяшчан ды паслухаць іх гутаркі — чаго варта! Вось бачыце, якой спагадаю мы карыстаемся.
— Ты толькі паціху, Сёмка, — заўважыла Волька.
Сёмка не паспеў нічога адказаць: грамада людзей раптам заварушылася, сціснулася ў адну густую суцэльную гушчу і падалася ў бок стану. Пачуўся злітны тупат соцень ног і рытмічны рух многіх рук. Сёмку скаланула ад надышоўшага абурэння, і ён, кінуўшыся ў натоўп, прагукнуў:
— Далоў самадзяржаўе!
Пятрусь з Волькаю ды дзесяткі суседзяў з вакол паглядзелі на яго, адны вясёлым узрокам, другія з лёгкім сполахам. Нехта збоку тузнуў яго за полу жакеткі. Сёмка азірнуўся.
— Стражнікі вунь! — пачуў ён, і тут жа людская сцяна таўханула яго назад. Праз галовы нашароханых ён угледзеў больш дзесятка коннікаў, якія злосна напіралі на грамаду, маталі бізунамі над людскімі галовамі і дзіка крычалі:
— Ассадзі-ы! Асадзі-ы назад!
Людская сцяна з натугам, паціху пасувалася на яго. Сёмку апанавала злосць, задрэнчыла выкінуць якую-кольвек штуку, і ён хапіўся думкамі за таварышаў. Дзе яны? Пагаварыць бы! Гэткі момант! З гушчы, па ўсім расцягу натоўпу, чуліся рэзкія галасы пратэсту і нездаволенне на стражнікаў. То там, то сям мужчыны і кабеты дражнілі іх гончымі, кумяльганамі, лаялі. Дзеці-хлапчукі галёкалі на іх, як на сабак:
— Га-ля-а! Г-а-а-г-а-а!
Гэта раздражняла паліцэйскіх, і тыя з большаю злосцю кідаліся на грамаду, рассякалі яе сцяну і ўразаліся ў сярэдзіну... Раптам з правага боку ад Сёмкі пачуўся балючы крык і ўзнялася суматоха — то стражнік хвасянуў бізуном кабету. Гэта вестка электрыкаю прабегла па гушчы сілцоўцаў, скаланула кожнага, як вецер дзерава. Адзін квадранец — і сілцоўцы маглі б перайсці ў рашучы наступ на паліцыю, але нешта супыніла іх. Абмежавалася грозным гулкім гоманам, які з пяць хвілін катаўся алавяным шротам па раззлаванай грамадзе... У яго раскатах выразна чулася вострая небяспека, і стражнікі, яе заўважыўшы, ад’ехалі к прыстаўскай браме. Калі грамада заціхла, Сёмка кінуўся шукаць таварышаў: прабег управа, вярнуўся назад, пралез уперад, пытаўся сяго-таго. Нарэшце ўгледзеў Петруся са Сролем, але без Волькі, наўскасяк ад сябе, ззаду, і падышоў да іх.
— Ну, як падабаецца настрой сілцоўцаў?
— Цікава!
— Адна хвіліна — і магло б выліцца ў пабоішча.
— Чакаў я гэтага, так і рупіла кінуць каменем у паганую хару...
— Добра, што так абышлося, а не то б... крыві не мінуць...
Падышлі Волька з Гэляю.
— Што вы робіце, хлопцы, — з нейкім жахам папракнула Гэля. — Ці не ты гэта крычаў: «Далоў самадзяржаўе! »
— Перапужалася?
— Гэта ж маглі б перастраляць людзей.
— А, нябось, напужаліся самі... І, чаго добрага, маглі б на капусту скрышыць...
— Малыя выпадкі, а да чаго могуць давесці.
— Добрая агітацыя.
— Глядзеце толькі, каб вы з ёю не пайшлі даганяць Віктара з таварышамі. Паагітуеце тады...
— Вас не пакінем...
Волька намерылася прыкрыць рукою Сёмкаў рот і ўжо замахнулася на гэта.
Але ўперадзе натоўпу, якраз прыцішанага, пачуўся плач і зацяжныя прычыты. Хлопцы падаліся галовамі ўперад — апынуліся вачыма на двары стану.
З халоднае — невялічкага старога будынку, ні то хаты, ні то свіронку, стражнікі вывелі арыштаваных і пад канвоем павялі іх к браме. У стражнікаў былі голыя шаблі, якія блішчалі ад сонца. Рэзвыя зайчыкі шмыганулі ў людскі натоўп і раптам зноў запалілі ў ім настрой. Дапамагалі прычыты бацькоў арыштаваных:
— Куды-ы вы павядзеце-э нашых дзяцей! Дзе-эткіы мае-э!
Грамада ўз’юшылася і раптоўным крокам падалася ізноў наперад. Прагудзеў варожы шэпт. Коннікі накіраваліся адціскаць. Ізноў пачуліся крыкі:
— Асадзі-ы назад!
Але людзі не слухалі — ухіляліся і напіралі. Раззлаваныя паліцыянты замахалі бізунамі, пагражаюча сталі насядаць на пярэдніх. Пад гэтую суматню арыштаваных усадзілі на падводы, прыгатаваныя для іх загадзя.
І а другой гадзіне паполудні рушылі па шляху ў павет, пад аховаю траіх узброеных стражнікаў. Сілцоўцы напружана сачылі ўслед ім, спагадліва ківаючы галовамі і матаючы шапкамі і зычным, медным голасам шлючы ў дагон:
— Скора вярнуцца!
Арыштаваныя адказвалі выгукам:
— Няхай жыве свабода!
— Ці адчувае гэта Рыгор? — ідучы дамоў, сказаў Сёмка Петрусю.
— Гэ, ён там жыве больш напружаным жыццём... — адказаў той.
Так, Рыгор жыў больш напружаным жыццём...
Нягледзячы на позні час, пасля бурліва перажытага дня, не патураючы на ўздымны настрой, які падняла ў ім стрэча з Ганнаю, Рыгор помніў, што а сёмай гадзіне раніцы ён мусіць уставаць і ісці ў завод. Нельга праспаць ні за што! Нельга прапусціць другі дзень.
Заснуўшы хутка ды крэпка, ён раз ад разу прачынаўся і глядзеў на гадзіннік. Прачнуўся а чацвёртай, а пятай, а палове шостай...
Летні дзень паднімаў ранні золак, празрысты, сіні. Святло абдавала пакой, але адзнанне, што яшчэ можна паспаць, перамагала ўсё. Рыгор кідаўся ў падушку і засынаў. Нарэшце стрэлка гадзінніка апынулася на лічбе сем — і далей спаць было нельга.
— Так, скора сем! як адзін момант. Ах, яшчэ б гадзінкі са дзве!
Аднак сустрымаўся ад гэтае спакусы і злез з ложка.
Адзеўся, падышоў к акну.
— Вечарам пасплю, калі не прыйдзе-э... Ганна...
Рыгор сілком прагнаў пяшчотныя думкі і прыслухаўся да стуку, які нёсся знадворку.
Праз пару хвілін ён быў на вуліцы.
Свежае, яшчэ не запыленае паветра астудзіла Рыгораў твар і прамыла галаву. Ён пачуў сябе развей, рухавей, знайшоўся адпаведны, рабочы настрой: перакінулася нейкая нітачка сувязі ад ранейшых дзён, перад пабыўкаю, да сённяшняга. Як быццам бы нічога асабістага не было: учора, заўчора, тыдзень таму і месяц будзіў яго гудок, і к васьмі гадзінам дня вымушан прыйсці на завод. Ласне і наўперад будзе гэткі лёс рабочага чалавека? Сотні, тысячы гэткіх, як ён; вось, праз усю вуліцу выцягнуліся, нібы цэлае войска... Рыгору заімпанавала ўдачлівае параўнанне, і ён азірнуўся назад, усцяж вуліцы. Сапраўды, яна скрозь была ўсыпана чорнымі ды сінімі фігурамі людзей, якія джаралом цяклі ў адзін і ў другі бакі. У розных канцах горада гудзелі сірэны трывожна-дысанансную мелодыю, як бы выігрывалі зору, і на яе напевы збіралі рабочых — армію. У іх руху, ва ўвераных кроках, у спакойлівых выразах твараў адчувалася магутная вялікасць творчай сілы. Кожны рабочы, шагаючы пліткамі тратуараў, нёс у сабе часцінку гэтае сілы; без яе не даставала б многага, а мажліва, і ўсяго таго, на чым вярцелася гарадское жыццё. Рыгор міжвольна адчуваў гэта,— можа таму, што сам быў рабочым, што ў глыбі душы захаваў гардлівасць гэтым званнем, што сам складаў часцінку агромнае арміі. Гардзіўся самім, а праз сябе і цэлаю грамадою.
Тут жа ён параўнаў адно з другім абачны рух і падзеі забастоўкі-дэманстрацыі. На моманце пратэсту злучацца ўсе гэтыя ядынкі-рабочыя, запаляцца агнём рашучасці і пададуць свой голас. Якава будзе яго сіла? Хто не здрыганецца ад яе? З гэтымі думкамі Рыгор выйшаў на ўзбярэжную Дзвіны.
Дзе мясціўся плывучы таржок — кіпела жыццё: гандляры і гандляркі, крыклівыя, ачамерныя, рухавыя, маталі рукамі, крычалі, лаяліся з пакупнікамі. Таржок гудзеў як парушаны вулей. Шнурком спяшылі на таржок работніцы, нянькі, боны: з кошыкамі, з пляцёнкамі, з гнутымі каробачкамі. Цэлы шнур ламавых падвозіў к таржку прыпасы: бульбу, цяпліковую гародніну, крупу, муку. Мурзатыя, запэцканыя з ног да галавы, шыракаплечыя, каржастыя ламавкі па парадку разгружалі кампаніяй пярэднія падводы, тут жа замяшчаючы іх чарговымі. У іх рабоце была асабістая наладжанасць, выпрацаваная доўгім часам. Цяжкія мяшкі падхапляліся крукамі і з надворнай лёгкасцю перакідаліся на плавучку.
Па Дзвіне шнуравала некалькі кацераў з людзьмі і з дзесятак паруснікаў. З левага боку плытнікі заварочвалі к берагу даўжэразны плыт. Яны голасна крычалі адзін другому, бегаючы ўзад ды ўперад па слізкіх бярвеннях плыта. Рыгор на ўсё зварочваў увагу, усё яго цікавіла, што мела рух, што вязалася з працоўнай чыннасцю, што складала каляско агромнай машыны горада. Працоўная часць гэтай машыны вярцелася ў віры творчасці, у натужным змаганні за кусок хлеба. А там, у цэнтры, у багатых кварталах, людзі яшчэ спачывалі пры адчыненых вокнах, у мяккіх пасцелях, абароненыя другімі ад назойлівых клапот жыцця. Іх не будзілі гудкі ды сірэны, не трывожылі вымаганні быцця. Ранак будзіў аколіцы, пачынаючы з іх працоўны дзень. Горад, як і ўся дзяржава, як усё чалавецтва, дзяліўся па стану людзей на дзве паловы — рэзкія, адмяжованыя адна ад другой. Між гэтымі паловамі ляжала глыбокая канава-раздзел. Жыццё несупынна паглыбляла яе, адначасова варужаючы абодва станы. Раз ад разу выбухалі ўздымы ўзаемнай варожасці, падганяючы блізкасць рашучае схваткі.
Забастоўка, якая наспявала ў горадзе, суліла падкрэсліць яе завостранасць.
Рыгор ізноў абярнуўся думкамі к ёй. Заздрочыла хаценне, хутчэй бы яна вынікла ды як найлепш прайшла. Ён перакінуў узрок на дымлівыя коміны фабрык і заводаў. У цёмных полагах сажы, у затуманеным небе як быццам бы ўжо калыхаліся чуць абачныя яе нарысы.
Ловячы іх, Рыгор ускорыў хаду і непрыметна для сябе прыйшоў к заводу. Вузкаю стрункаю, як каралі, укочваліся рабочыя ў цесную шчыліну варотцаў. Рыгор злажыў сабою новае звяно і пераступіў парог разам з другімі.
— А! Дзень добры, Нязвычны! — леваю рукою крануўшы казырка шапкі, прывітаў Рыгора стары Караль. — Я твой нумар ужо загадзя падвесіў на дошку. Во, глядзі і ўпэўніся! — ён ткнуў заскарузлым пальцам у драцяную пляцёнку супроць меднага кружка з лібчаю 1803.
— А Міхась Камар не праходзіў яшчэ? Не падмячалі? — запытаў Рыгор.
Некалькі рабочых абмінулі іх, вешаючы свае нумаркі і вітаючыся з Каралем.
— Не, не прыкмячаў; здаецца, яшчэ не праходзіў, — я бачыў бы, — адказаў Караль.
Рыгор пакіраваў к механічнаму корпусу.
Завод яшчэ стаяў, калі Рыгор увайшоў у майстэрні: не рухалі нядаўна спыненыя начною зменаю варштаты, не шыпелі разцы і зубілы, не ляскала электрычная тачылка, не кратаў цяжкі кран. Толькі ўпарожнюю вярцеўся трансфарматар са спушчаным пасам. У першым паверсе падагравалі печы, выпускаючы пару. Рабочыя, што ўвачавідкі напаўнялі цэхі, няспешна пераадзяваліся ў рабочую вопратку. То сям, то там каля станкоў раздаваўся бразг сталі,— то пачыналі даставаць струмант. Некалькі майстроў і падлічнікаў хронаметражаў прабеглі ўсцяж майстэрні, паглядзелі на варштаты і спусціліся ўніз. Рыгор акінуў узорам цёмна-шэрыя галы будынка, уздыхнуў і падышоў да станка, дзе працаваў перад водпускам. Усё стаяла на сваім месцы, як і пакінуў; толькі ззаду, пад комлем, хтось уткнуў новую скрынку з напільнікамі, малаткамі, разцамі, шаблонамі, рэхвамі і шрубамі. Ён карпануў рукою, як бы шукаючы чаго, і адышоў к шафе паглядзець свайго рабочага гарнітура. Кашулька ляжала на сваім месцы, зложанай, як трэба, прыпыленай. Рыгор узяў яе, абгледзеў і намерыўся надзяваць, шукаючы вачмі портак.
Гэтым часам завод рушыў: усё вакол зашыпела, закруцілася, заляскала, забранчэла. Непрыметна рабочыя разышліся па месцах і прыняліся хто наразаць, хто тачыць, хто шліфаваць, хто стругаць, хто вастрыць на наждаку разцы ды зубцы. Знізу хлынула пара, перамешаная з дымам, смуродным ды ўдушлівым. Зазвінелі ўдары малатоў па жалезу.
Рыгор вярнуўся к станку і перш хацеў прысесці ды пачакаць майстра, а пасля перарашыў і пайшоў усцяж майстэрні. Прывітаўся са знаёмымі таварышамі, пераказаўся з імі двума — трыма звычайнымі словамі.
У канцы праходу, другім ад сцяны, працаваў на стругальным станку Міхась Камар. Рыгор падышоў да яго, прывітаўся і запытаў:
— Ці не бачылі майстра часамі?
Міхась аглядзеўся вакола.
— Толькі што быў тут. Мо ўніз дзе пабег, у кантору... Навошта ён табе?
— А я не ведаю, завошта прымацца.
— Зараз прыйдзе наверх...
Памаўчаў і паглядзеў на суседзяў.
— Ну, заўтра сходка, не забудзь...
— Заўтра, ласне?
— А чаго адкладаць... Трэба карыстацца момантам.
— А дзе?
— У Артура Цвібеля, на Задзвінні... Яшчэ стрэнемся заўтра, а між іншым папераджаю...
— Так, добра... Ну, я пайду к станку.
Рыгор адвярнуўся і ўгледзеў майстра, які ішоў насустрач, правяраючы рабочых.
— А, Іван Пятровіч, а я вас чакаю... Што мне пачынаць?
Іван Пятровіч, здаравенны русак, з чорнымі паднятымі на рожкі вусамі, з каўнерыкам пад незамурзанай кашулькаю, выбрыты ды прычэсаны, дабрадушна прывітаўся з Рыгорам і адказаў:
— Нічога, дамо работу. Пастараемся знайсці цяжэйшую пасля гульні; нябось, набраліся сілы ўдому.
Па шырокім твары майстра прабегла цёплая ўхмылка, а вочы бліснулі патайным агеньчыкам хітрасці.
— Ну, як правялося ўрэмя? — запытаў ён.
— Нядрэнна.
— Ды я думаю, у бацькоў ды каб было дрэнна.
Рыгор змоўчаў, хапіўшыся думкамі за сходку. Толькі прайшоўшы некалькі крокаў, адказаў:
— У іншых лепей без бацькоў, чым з бацькамі.
— Чаму?
— А таму, што мая маці не вельмі мае з чым сына сустрэць.
Майстар перапусціў тую ж ухмылку, кіўнуў галавою і забег у канторку. Рыгор падышоў да станка і пачаў аглядаць яго з усіх бакоў. І не заўважыў, як падышоў да яго майстар з работаю.
— Вось, вытачыце дзесяткаў два гэтых шрубак, — праказаў ён і адышоў.
Рыгор паважна пастроіў станок, уставіў кавалак сталі і пусціў калясо. Прывычным настроем накіраваў разец і ўпусціў яго ў сталь. І тут жа засвісцела блісчастая доўгая стружка, гадзінаю папоўзшы яму на прыпол; за ёю другая, трэцяя... Ён не спускаў празрыстага ўзроку з адной кропкі, не зводзіў увагі ад станка. Яго шустрае вярценне і разьба сталі прыцягалі да сябе Рыгораву ўвагу і разам захаплялі яго працэсам творчага руху... Ён міжвольна зліваўся з бегам каляска, з міганнем высокага адшліфаванага ў зеркала валіка.
Рыгор не прыкмеціў, як прасядзеў пры станку да абеду, неадгінна, упіліўшыся нязмігутным узрокам у лёза разца. Гудок, апавясціўшы перарыў работы, растаў у завыўным посвісце станка і застаўся ім не заўважаным.
— Што так шчыра прыняўся за работу? — перабілі яго суседзі. — На абед пара.
— Ласне ўжо быў гудок?
Звычайны абедзенны рух па майстэрнях паказваў, што быў.
Рыгор спыніў станок і прыўстаў. Закалола ў плячах, задрыжалі ногі ад непрывычкі. Але ён не марудзіў і пакінуў майстэрню не астатнім.
На дварэ нагнаў некалькіх знаёмых таварышаў і разгаварыўся.
Гутарачы, яны зайшлі ў харчоўку. Цікаваць да настрою сярод рабочых іх завода і суседніх фабрык, якія дзесяткамі мясціліся ў гразкай непрытульнай харчоўцы, цягнула яго пабыць з імі. Заўтра яму будзе матэрыял у руках, каб адстойваць сваю думку, як найхутчэй пачаць забастоўку. Улічваючы важнасць гэтага пытання, Рыгор праз увесь час абеду падтрымоўваў гутарку з рабочымі за сваім і суседнімі сталамі. Вакол яго сышлося да двух дзесяткаў чалавек, якія пільна прыслухоўваліся да гутаркі і хвіліна ад хвіліны ўстаўлялі свае адабрэнні. Цэлаю грамадою правялі яны Рыгора ў завод.
Вечарам, пасля работы, Рыгор вярнуўся на кватэру. Быў настрой нікуды не выходзіць. Пільная, захапіўшая яго цалкам работа як-ніяк стаміла за дзень; ён адчуваў цяжар ва ўсім целе, і, калі зайшоў у пакой, — пацягнула адпачыць. Шчымела ў галаве: хацелася даць перадышку разгарачанаму мазгу.
Рыгор паспешна раздзеўся і прылёг. Яго адразу ахапіў здром; ён на нейкі момант знябыўся, некалькі хвілін прадрамаў. Але раптоўны званок у дзвярах яго разбудзіў. Рыгор схамянуўся і прыўстаў. «Ці не Ганна?» — стукнула ў голаў выразная думка. Ён прыслухаўся і, затаіўшы дыханне, пачакаў, пакуль адпёрлі дзверы і загутарылі на калідоры. Аднак па голасу ён пазнаў, што то прыйшлі не да яго, і супакоіўся; прылёг зноў. Заплюшчыў вочы і намерыўся заснуць. Але ўжо на гэты раз думкі мяшалі, ён не мог адагнаць ад сябе вобраза Ганны. Праз цэлы дзень і не думаў, — а тут раптам яна знайшлася: як бы чакала ўрочнага часу, каб цалкам запаланіць яго ўвагу і пачуццё. І якраз паспела, — ці ж ад яе ўхавацца?
Болей гадзіны ў думках і пачуцці Рыгор жыў з Ганнаю, не могучы заснуць. Нарэшце сон пачаў змагаць. Думкі хвіліна ад хвіліны станавіліся горш заблутанымі, разрываліся, губілі парадак... Тады ён прыпомніў стычку Ганны з Вільгельмінаю і ўсхапіўся з ложка.
На кожны выпадак трэба папярэдзіць Вільгельміну, каб яна ўпусціла, калі хто прыйдзе да яго.
І ён даў сігнал. Работніца пастукала ў дзверы.
— Прашу!
Адчыніла.
— Вось што, Вільгельміна, калі хто ісціме да мяне, — пусціце абавязкова.
— А то ж я не пускала калі?
Дзяўчына ўперылася здзіўленымі вачыма ў Рыгораў твар.
— Не, я таго не кажу; але вы мо падумаеце, што мяне няма дома, і неасцярожна адправіце — хто прыйдзе. Да мяне мусяць сёння прыйсці...
— Добра, — і Вільгельміна выйшла з пакоя, адчуваючы лёгкую крыўду.
— Вельмі прашу вас, — паслаў удагонкі Рыгор.
І калі шагі работніцы змоўклі, ён хутка заснуў.
Адчыненае акно, што прапускала надворнае паветра ў яго пакой, цішыня, што выпадкова на гэты раз панавала ў кватэры, — пасаблялі ўкрапіцца Рыгораваму сну. Ён ляжаў, як прывязаны, непарухна і пахропваў. Прынятая поза — на правым баку, злёгку падагнуўшы ногі — не мянялася ім праз некалькі гадзін. Толькі пярэдаднем, калі знадворку пацягнула рэзкаю свежасцю, ён паправіў на сабе капу, затуліўшыся ў яе з галавою.
Ноч прамігнула, як хвіліна: было без чвэрткі сем гадзін раніцы, калі Рыгор прахваціўся. Паглядзеў у акно і з першага моманту не разабраў, ці дзень, ці адвячорак, ці раніца. А разабраўшыся, здзівіўся і пашкадаваў, што столькі часу змарнавалася ў сне. Але тая лёгкасць і бадзёрасць, што ахапілі яго, выкупалі страту. Пасля ўчарашняга перажытку ўсё выглядала яму ў ружовых фарбах, усміхалася і прывабляла сваёю прыемнасцю ды хараством.
Гудок, знаёмы, басісты, з рэзкім хрыпам, вытаўхнуў Рыгора з кватэры. Як бы штурхнуў яго і, зрушыўшы з месца, пацягнуў гвалтоўна за сабою.
Зусім за кароткі час Рыгор дайшоў да завода, без учарашняй цікавасці павітаўся з Каралем, прабег двор і ачуўся каля свайго станка. Механічна пераапрануўся, механічна пусціў станок. Як і ўчора, стройна паляцелі з посвістам блішчастыя стружкі, загуло каляско, запляскаўся шнур; па-ўчарашняму прыгравала разбаўленае дымам праменне. Толькі лягчэй было прыгнутай спіне ды падкурчаным нагам — уцягаўся ў працу, прывыкаў. Бясконцы шолам і стукатня не глушылі думак-летуценняў.
Рыгор гадзіны са тры прасядзеў пры станку бяздумна, цалкам аддаўшыся працэсу працы, адлучаны ад усяго свету. Пасля якаясь прымха натаўхнула ўспомніць пра ўчарашні вечар, ці не прыходзіў толькі хто-кольвечы да яго? А мо часамі і Ганна? Зарупіла балюча, чаму не запытаў Вільгельміну і каб хутчэй запытаць. З гэтай прычыны прыпыніў станок і паглядзеў на гадзіннік, ці хутка міне дзень. Была субота. Падыходзіў абед — значыць, заставалася яшчэ дзве гадзіны. Як ён дачакаецца? Цэлых дзве гадзіны несупыннага вярцення станка, незмігутнай сочкі за лёзам разца!
Але не агледзеўся, як работа прыйшла к канцу.
— Кідай, чаго так прыліп да станка, — пачуў Рыгор над вухам і адняў разец ад сталі; азірнуўся і ўгледзеў Міхася Камара.
— Ды кідаю, кідаю! Зусім бы, здаецца, кінуў.
— Чаму так?
— Няма ахвоты.
І паджартаваў, хоць у душы не стаіў сур’ёзу:
— Забастоўка б тая хутчэй. Сапраўды, час ідзе, а мы нечага ждом.
Міхась палажыў яму на плячо руку.
— Сягоння вырашым. Абавязкова будзь а дзевятай гадзіне ў Цвібеля.
— Добра.
І калі Міхась адышоў, Рыгор некалькі хвілін пастаяў, як азадачаны. А пасля паспешна сабраўся, амаль не першым памыў рукі і выбег за вароты, каб пераняць таварыша.
— Мне хочацца пагутарыць з вамі, — ціха праказаў, нагнаўшы.
Яны аддзяліліся ад натоўпу, перайшлі на другі бок вуліцы і, разгаварыўшыся, пайшлі па ўзбярэжнай. Рыгор з зацікаўленасцю чапаў розныя пытанні ў звязку з сучасным момантам, выпытваў настрой камітэта арганізацыі, фракцыйныя спрэчкі, асцярожна выспрабоўваў, як Міхась глядзіць на тэрмін абвяшчэння забастоўкі, і пачаў выказваць свае думкі наконт гэтага.
— Мне думаецца, — казаў ён, — што зараз мы можам не толькі што абвясціць забастоўку, а і зрабіць спробу да варужнага выступлення. Гэткі ёмкі момант! Абурэнне сярод матросаў, шэраг буйных забастовак, уздым грамадскага нездавалення... Вось абгаварыць гэта як след, выпланаваць і зараз жа за справу. Рабочыя ў добрым настроі...
Міхась тузануў яго за рукаў і наставіцельна паківаў галавою.
— Адкуль у цябе гэткі запал? Беспардонны максімалізм! Які ты гарачы стаў! Адразу гатоў свет перавярнуць. Пачакай. Паберажы свайго імпэту надалей, а то — выпшыкаешся скора. Яшчэ не быў у пераробцы. Цябе латышскія сацыял-дэмакраты падбіваюць...
Для Рыгора Міхасёвы словы празычалі зусім не сур’ёзна, як быццам жартоўна, з прадугледжанымі кепікамі.
— Вы смеяцёся? Вас туманіць апартунізм...
— Як хочаш разумей.
Ён змяніў голас і нездаволена адказаў:
— Я не ведаю, чаму вас не кратае нічога. Няўжо вам не баліць усё тое, што робіцца наўкола. Дальбог, ну — я не ўтраплю сабе, як гэта людзям удаецца так ёмка астудзіць свае пачуцці... Разганяюць з фабрык рабочых, арыштоўваюць забастоўшчыкаў, судзяць на смерць людзей, а ім хоць бы што — ліквідатарства... Мэрам так і трэба. Тут, па-мойму, ніводнай хвіліны не трэба чакаць. Лепш памерці ў змаганні, чымсь жыць у няволі...
— Праўда, праўда...
Міхась азірнуўся вакола.
— Лепш памерці ў змаганні; лепш, чымсь жыць у няволі. Але, калі паміраць, то трэба адно мець у воку, ці ўсё ты купляеш сваім жыццём, ці мог бы ты яго прадаць за больш дарагую цану. Уміраць на полі бойкі трэба з расчотам... Умерці — невялікая штука...
Рыгор задумаўся. «Міхась, якога, як-ніяк, нельга западозрыць у мяшчанскім настроі, а размаўляе дзяляцкі, куртаты меншавізм заядае».
Хто з іх праўдзіў?
Няўжо Міхасёвым настроем будзе прасякнута ўся сходка? Няўжо яго, Рыгора, ніхто не падтрымае? Усё ж Рыгор будзе цвёрда стаяць на сваім, няхай лічаць гэта за ману, за непрадугледжанасць, за мары.
— Не ведаю, чаму вы так кажаце, — развітваючыся, праказаў Рыгор, — мне здаецца, што смерць не лічыцца з расчотам, а жыццё не мераецца розным коштам.
Адышоўшыся на сажні два, ён улавіў яшчэ адну думку гэткага сэнсу, але вярнуцца назад, каб яе выказаць, палічыў ніякаватым і, разбіраючы яе сам-сабою, пайшоў дамоў.
На кватэры Рыгор не бавіўся. Каб вярней папасці на сходку, ён завідна прагулачным шагам пайшоў на Задзвінне. Па дарозе некалькі разоў спыняўся і па хвілін колькі сядзеў — у Верманаўскім парку, на бульварах. Таксама прастаяў крыху каля Дзвіны. Усю дарогу размеркаваў на паўтары гадзіны і толькі апошнюю чвэртку не ўлічыў, як лепей выкарыстаць, каб не тупаць два разы па адным месцы. Але яму ніяк не ўдалося гэтага абмінуць: незнаёмая мясцовасць і надышоўшы змрок паперашкодзілі яму адразу падмеціць патрэбную лічбу дома. Прыглядацца ён не хацеў, бо недалёчка, на скрыжаванні вуліц, стаяў гарадавы і пільна ўзіраўся за кожным пешаходам; асабліва, паказалася так, паліцыянт прыглядаўся на яго. Каб не даць выгляду, што ён шукае каго ці чаго, Рыгор уверана пайшоў да канца квартала і павярнуў направа, каб абкруціцца вакола і тады проста ды ўверана ўвайсці ў вароты. Абход патрабаваў чвэртку гадзіны, і Рыгор удвойчы прайшоў адным месцам. Ці падмеціў гэта гарадавы, ці не, ён не цікавіўся, а хутчэй прайшоў у браму.
На дзядзінцы, агароджаным высокімі мурамі, гуляла куча дзетак. Пры ўходах, на нізенькіх ганачках, сядзелі кабеты і рэзва абгаворвалі здарэнні перажытага дня. Рыгор помніў, што трэба ісці налева, да куткавога ўваходу, і павярнуўся, бесцікаўны ля ўсіх, хто быў на дзядзінцы. Узышоў на ўсходы і вобмацкам, бо яшчэ не было электрыкі, знайшоў званок. Яму тут жа адчынілі, мігам закрыўшы дзверы.
У нелапым і, наколькі можна было падмеціць у змроку, чыста прыбраным пакоі знаходзілася ўжо некалькі чалавек: яны сядзелі ў радок на мяккай канапе за прыстаўленым да яе паўкруглым сталом. З двух канцоў стала ляжала па некалькі кніжак, у пераплёце і не пераплеценых; пасярэдзіне закрывалі прагал разгорнутыя ва ўсе шыркі газеты. Рыгора сустрэлі моўчкі, і ён сам перарваў цішу прывітаннем:
— Добры вечар!
За ўсіх адказаў гаспадар кватэры, які сядзеў ад акна.
— Вечар добры!
І запрапанаваў:
— Сядай, сябру Нязвычны...
Пасля прыўстаў і запытаў Рыгора:
— Знаёмы з усімі?
Той прыглядзеўся — людзі былі незнаёмыя.
Усім падаў руку: апошняй — дзяўчыне, якая сядзела з другога канца канапы.
Прывітаўшыся, Рыгор прысеў ля стала побач з дзяўчынай.
— Мала цікавага, — пераняў Артур, — ды якраз няма святла.
— Што ж так доўга не падаюць? — запытала дзяўчына і прыўстала з месца.
Якраз бліснула электрыка. Адзетая ў цьмяны ўзорны абажур, лямпачка дала досыць святла, так што людзі і рэчы выглянулі ў поўным акрэсленні.
— Вось прагаварылася.
Рыгор паглядзеў на дзяўчыну і захапіўся яе стройнасцю, здаровым целаскладам, прыгожай постаццю. Крыху прадоўглы смуглы твар з дасканала прымеркаваным роўным носам, цёмнымі вачамі пад густымі чорнымі брывамі, мерны лоб, абложаны чарнаватымі прыгладжанымі ў простую прычоску косамі. Яна была адзета ў простае паўшарсцянае плацце з перахопам у стане і з высокім каўняром, які шчыльна закрываў стройную шыю. Пастаяўшы колькі хвілін, дзяўчына села і, працягаючы нагу, кранула Рыгоравай нагі.
— Убачайце!
— Калі ласка.
— Якая я няўдалая, ці не праўда?
— Гэта можна вам дараваць.
— Не вучылася абыходжанню.
І яна засмяялася. Рыгор з нейкаю патайною думкаю паглядзеў на прысутных, каб праверыць, ці яго аднаго так цікавіць гэта дзяўчына-таварыш, ці захоплены ёю ўсе прысутныя. Пяцёрка чалавек, наўзапой курачы, былі напэўна заняты іншым: яны перакідаліся адрыўнымі сказамі, некаторыя заводзілі рэвалюцыйныя мелодыі, мянялі раз у раз позы ды пазіралі на гадзіннікі.
— Нам яшчэ многіх трэба прычакаць? — запытаў ва ўсіх адзін з прысутных, даўгакосы, з бародкаю клінком, у акулярах, тыпічнага інтэлігентнага выгляду мужчына, гадоў за трыццаць.
— Павінны падысці зараз, — адпавеў яму сусед, здаровы, белакуры, паўнатвары латыш, — вось яшчэ нават Міхася Камара... Нешта-нейкае з ім.
Ён павярнуўся да Артура:
— Ці толькі прыйдзе ён, наогул?
Рыгор адказаў:
— Я з ім бачыўся пасля работы; абяцаў прыйсці абавязкова.
— Не можа не прыйсці.
— Можа, што здарылася? — уставіла ад сябе дзяўчына.
— Нічога, пэўна, з ім не сталася, а ўжо ў нас гэткая прывычка — заўсёды на паўгадзіны пазніцца, — матнуў рукою інтэлігент.
— Не падабаецца мне гэта.
— А каму яно падабаецца...
Стук за дзвярыма, а следам званок перабілі гутарку. Артур кінуўся да дзвярэй і ўпусціў адразу траіх чалавек, Міхася сярод іх.
— Не думай, што разам ішлі, дагнаў іх на ўсходах, — замест прывітання праказаў ён да Артура.
— Я і не думаю.
Калі ўвайшлі ў пакой, Рыгор не даў вымавіць слова, накінуўшыся на Міхася.
— Ваша холаднасць і ў гэтым выявілася.
— А ты яшчэ не астыў? Ты — факел наш.
— Мо незнаёмы, — абярнуўся ён да ўсіх, — гэта з нашага завода, мой вучань, можна сказаць, і мая гордасць.
Усе паглядзелі на Рыгора, як бы хочучы пераканацца ў праўдзівасці Міхасёвых слоў. Пільней за ўсіх паглядзела на Рыгора дзяўчына: аўтарытэт Міхася казаў за многае.
Рыгор, нібы сумеўшыся ад Міхасёвых слоў, прыўстаў і злёгку пакланіўся ў бок таварышаў. Пасля, не думаючы, працягнуў дзяўчыне руку і шчыра, з запалам паціснуў:
— Рыгор Нязвычны!
Пэўна ён зрабіў бы тое самае і з мужчынамі, у кожным разе ён падаў намер, але Артур пераняў яго сказам:
— Я пазнаёміў ужо Нязвычнага з таварышамі.
Тады Рыгору асталося сесці, што ён і зрабіў. І пакуль тыя, што прыйшлі, перакідаліся словамі з інтэлігентам, ён выкарыстаў час для гэткай перамоўкі з дзяўчынаю:
— Убачайце!
— Калі ласка...
— Цікава, які настрой на вашым заводзе?
Рыгор паправіў сядзенне; быў рад, што яго запыталі.
— Як бы вам сказаць, я ўсяго два дні папрацаваў і не паспеў акурат разведаць, але наколькі мог прыслухацца да гутарак і сам пагутарыць — настрой баявы. Гэта мы мусім зараз падкрэсліць. Другія не цікавяцца, а я думаю — то будзе наша абмылка.
Ён памаўчаў.
— А вы, таварыш, на якім заводзе працуеце? І што кажуць у вас?
— Я з «Правадніка», — ахвотна адказала дзяўчына, а сама востра пранізвала яго сваімі цёмна-шэрымі вачмі.
— У нас рабочыя нядрэнна настроены... На кожны кліч да забастоўкі адгукнуцца рашучым выступленнем.
Яна з намерам унесла прапазіцыю:
— Давайце разам будзем праводзіць свае пытанні. Га? Я — максімалістка...
— Латва — я таксама супроць меншавіцкай драбласці...
Яны згоднай ухмылкай заключылі гутарку і момант памаўчалі, — таксама мэрам згаварыўшыся.
— А я, ведаеце, меў выпадак падсачыць настрой вёскі, — пахваліўся Рыгор.
— Так? Якім чынам?
— Выпрасіўся на пабыўку.
— Вы шчаслівы: я вам завідую. А я, каб і магла паехаць, дык няма куды... Я...
Артур перабіў іх гутарку прызывам да ўвагі.
— Пачнем, таварышы...
Усе змоўклі, паправіліся на сядзенні.
— Што ж, як водзіцца, давайце старшыню выберам.
— Міхась! Таварыш Камар!
— Так і бог вялеў, — падказала дзяўчына.
Міхась адказаў ухмылкаю і тут жа прамовіў:
— Пасяджэнне адчыняю... Наша сходка прадстаўнікоў ад заводаў і прадстаўнікоў ад мясцовых арганізацый павінна вырашыць пытанне, як і калі абвясціць агульную забастоўку ў Рызе. Гэта пытанне, думаю, зойме ў нас увесь вечар, і іншых дадатных пытанняў мы ставіць не будзем.
— Не, не! — падмацавалі некалькі галасоў.
— Тады даю слова таварышу Якаву Гісу.
Усе маўчалі, а ўстаў чорны інтэлігент. Крыху памаўчаў, злёгку пахіліўшы лахматую бакунінскую голаў, як бы выбіраючы словы для пачатку прамовы, кашлянуў, а пасля пачаў казаць цвёрдым, трошкі гаркавячы, тэнарком:
— Вы, таварышы, сышліся сённека на гэту сходку, каб вырашыць адпаведнейшае пытанне, ці ёсць сэнс і ці тэрмінова зараз абвяшчаць агульную забастоўку. Зараз мы перажываем вельмі і вельмі рашучы момант! Царскае правіцельства кідае пярчатку працоўнаму народу і ўсяму лепшаму грамадзянству, якое падае свой голас пратэсту супроціў пануючага гвалту... Хутка разыграецца крывавая камедыя-суд над балтыцкімі матросамі... Ім ужо царскія каты згатовілі свой люты прыгавор... Мы павінны адгукнуцца на гэты замах палачоў рашучым выступленнем — забастоўкаю... Мы гэта зможам зрабіць, бо адпаведны настрой у рабочых ёсць. Ён ужо прарываецца наповерх: як вам вядома, ужо доўга бастуюць перапёкі, спыніўся завод кампаній электрычнасці... Калі мы не сумеем узяць руху ў свае рукі, ён абміне нас і развінецца стыхійна сам сабою...
Прамоўца далей датыркнуўся ў сваёй рэчы дарагоўлі, што дало прычыну для дробных забастовак рамеснікаў, чапіў таго ўздыму, які ахапіў розныя куткі прамысловай Расіі; пасля перайшоў да заграніцы, даўшы агульны агляд рабочага руху і палітычнага жыцця другіх краін.
Казаў паўтары гадзіны без перапынку, складна, лагічна, без перабояў. Закончыў з маленькім хрыпком, выгукнуўшы да сходкі:
— Ад вас залежыць вынесці тое ці іншае рашэнне...
Ён абцёр лоб хустачкаю і адышоў на сваё месца.
Рыгор дзівіўся яго красамоўнасці ды ўменню падысці да слухачоў; і карыў сам сябе, — чаму ён не ў моцы гэта зрабіць. «А яшчэ мне хацелася стаць правадыром! Ці ж я сумею?» — сумняваўся ён. І карцела чымсь хутчэй узяць слова.
Але пакуль што пачаліся даклады дэлегатаў з завода. Адзін, другі і цэлы рад прамоўцаў расказвалі аб настроі рабочых і выкладалі свае думкі наконт закранутага пытання. Апошнім казаў Міхась. Расцяжным, спакойлівым тонам прызываў ён строга абгаварыць гэта пытанне, улічыць усе дробязі яго і не быць гарачымі не ў меру, як то «адмячаецца сярод некаторых таварышаў».
Рыгор праслухаў даклады з той жа ўвагай, як і прамову Якава; запамятаў характэрныя сказы і намёкі кожнага дакладчыка, але не думаў, што Міхась возьме слова наперад за яго, і сумеўся: «А можа, не прыйдзецца мне казаць?»
Аднак у сваім слове, нечакана для ўсіх і для самога сябе, ён знайшоў, як і што падысці да справы, сказаўшы:
— Я чуў тут прамову таварыша Якава і чуў словы іншых таварышаў. Заключыў мой паважаны настаўнік — Міхась. Нельга сказаць, каб пачалося дрэнна, але дрэнна скончылася: калі Якаў зваў да памяркоўнай рашучасці, то таварыш Міхась і яе пераняў сваёю асцярогаю. Да чаго яна вядзе, гэта асцярога? Першы дакладчык ужо адмеціў, што абурэнне рыжскіх рабочых выбіваецца наповерх, і падаў правідловую думку, што калі мы спознімся, абвясціць агульную забастоўку, то здарэнні абмінуць нас і развернуцца ў стыхійны ўздым. Знача, «трэба спяшыць узяць рух у свае рукі». Але ці гэта знача, што мы павінны абмежавацца невыразным прызывам да забастоўкі? Не. Мы павінны асадзіць яе ў рэвалюцыйныя рамкі рашучага выступлення. Рабочыя павінны ведаць, што яны не абараняюцца толькі, а ідуць у наступ... Раз кінулі пярчатку, трэба яе падняць...
Рыгор пачаў ціхім голасам і седзячы, пасля падвысіў тон і прыўстаў; далей абярнуўся ў натхнёнага прамоўцу, гутарачы з націскам, размахамі рукі. Кожнае слова выходзіла суцэльным, адлітым, дыхала сілаю і абдуманасцю. Вясковы, беларускі акцэнт не псаваў, а як бы скрашваў высечаныя з граніту сказы. Папярэдні прамоўца, інтэлігент Якаў, налоўчаны казаць, стушаваўся з сваёю, вельмі ўжо гладкаю, адшліфаванаю і ад гэтага халаднаватаю прамоваю. Яго журнальная форма ў пабудове сказаў, цягучыя калыханні ў выгавары пакінулі хоць і прыемнае, але зусім інакшае, ніж Рыгорава слова, уражанне. Рыгор выйграваў шчырасцю, як рабочы, здаваўся многім з прысутных чалавекам іншае ад Якава фармацыі. Нават Міхась мусіў прытаіць іранічную ўхмылку наконт «свайго вучня» і паківаць галавою ў адзнаку пахвалы яму.
Ну, а дзяўчына — тая цалкам захапілася Рыгоравымі словамі. Увесь час, калі вяліся спрэчкі, яна не спускала з яго вачэй, забыўшыся аб усім іншым. Пасля Рыгоравае прамовы яна лічыла бескарыснымі спрэчкі і праекты іншага зместу; чакала галасавання, каб падтрымаць яго.
Пастанова сходу абмежавалася абвяшчэннем забастоўкі. Рэдакцыя пастановы раззлавала дзяўчыну больш, як Рыгора. Яе гнеў крыху астудзіла даручэнне, якое нарада дала Рыгору: выступіць перад рабочымі завода з дакладам аб мэтах забастоўкі. «Рыгор сумее выкарыстаць гэта для сваіх вывадаў», — рашыла яна.
Пры гэтым ёй захацелася настроіць Рыгора зрабіць ўсё мажлівае для надання большай рэвалюцыйнасці пастанове.
З нарады пачалі разыходзіцца па адным каля першай гадзіны. Тыя, што чакалі чаргі, гутарылі аб дробных справах, інфармавалі адзін другога аб маленькіх эпізодах з забастоўкі перапёкаў ды электрыкаў.
А Рыгор, даючы выгляд, што слухае, перадумоўваў праявы бягучага моманту, што датыркалі яго самога. І перад ім паступова адно за другім, сплятаючыся ў суцэльны ланцуг, прамігала — вяртанне з дому, запрашэнне на нараду-сход, падбліжэнне забастоўкі, гарачая прамова на нарадзе і наступнае выступленне перад тысячнай грамадой рабочых. Рыгор раўняў гэта з уступам на высокую гару: усё вышэй ды вышэй паднімаешся ўверх, усё больш ды больш шырокі гал рассцілаецца ўнізе. Усё, што ўжыўна было пры першым кроку, разрастаецца ў нешта магутнае, неабдымнае, неасяжнае. Забываешся, губіш будзённыя клопаты, штодзённыя думкі, як губяць сваю меру ды ўзрост усе рэчы, чым вышэй ты ад іх. З той высі, куды ён ішоў, будзе яму відаць не толькі Сілцы, а цэлы свет. З тае высі яго голас пачуюць усюды ўсе, бо ад яго прамовы будзе залежаць кірунак здарэнняў.
У сваіх задзёрыстых сяганнях Рыгор прапусціў між вушэй шмат цікавых навін. Таварышы смяяліся, дзівіліся, строілі дагадкі і адгадкі, развітваліся, у пакоі цішэла, а ён марыў і лунаў па высях, у будучыні, горды, недасяжны, апалены прагнымі, яскравымі летуценнямі. Нават не заўважаў дзяўчыны, якая тут жа пры ім сядзела, умілялася і чакала.
Нарэшце ў кватэры застаўся адзін Артур, — трэ было ісці.
— Пойдзем разам? — абярнулася дзяўчына да Рыгора.
Той быў палішчаны яе прапазіцыяй і далікатна адказаў:
— Вельмі рад.
Яны развіталіся з Артурам і пакінулі яго кватэру.
— Вам далёка ісці, таварыш? — запытаў Рыгор дзяўчыну, выйшаўшы з брамы.
— На Мар... вуліцу, — адказала яна.
— Здорава. Мне ў той жа бок, хочаце, я правяду вас?
— Калі ласка; адной мне так нязручна.
Моўчкі прайшлі яны вуліцаю да Дзвіны, спяшаючы захапіць пераход ці пераезд. Па дарозе, настрэчу прайшло некалькі чалавек. Рэдкія ліхтары асвятлялі вуліцу. Стаяла цёплая, парная пагода. З горада даносіўся ціхі шум. Калыхаліся снапы проміну, здавалася, калышучы сабою неба. На вакзалах свісцелі паравікі. Каля кацернай прыстані стаяла некалькі запозненых пасажыраў; адны ў другіх перапытвалі, ці вернецца кацер.
Яны прыпыніліся і сталі чакаць. З заліву паказаўся агромністы марскі параход; дзесяткі агеньчыкаў прарэзвалі адбіткам бляску чорнае палатно Дзвіны. Зычны гудок хутка пранёсся над горадам, аддаўшыся дзесьці далёка-далёка, чуць не на моры. У тым жа баку, але шмат бліжэй, мэрам свечкі, гарэлі вокны заводаў; над імі, пад небам, гулялі пукі рэзвых іскраў. Туды глядзела некалькі пасажыраў, апісваючы прыгожасць абачнага вобраза.
Паміж тым параход падышоў к прыстані, якраз супроць іх, і пачаў разгружацца. Узбярэжная зашумела стукам калёс, выгукамі людзей, якія выяўна даляталі з другога берага Дзвіны. Нарэшце падышоў кацер, і яны праехалі ў горад.
— Можа, паедзем з рамізнікам? — запрапанаваў Рыгор.
Падарожніца крыху падумала.
— Не варт, — адказала.
— А можа, усё-ткі?
— Я б хацела пабыць з вамі нейкі час.
Яе словы былі нечаканы для Рыгора.
— Я рад гэтаму, — мог сказаць ён.
І замілаваным узрокам кінуў дзяўчыне ў твар.
Моўчкі яны прайшлі добры кавал узбярэжнае, звярнулі ў завулак, крывы, глухі і вузкі, прамінулі дзве ператочных вуліцы.
Нарэшце мімаходзь вырвалася ў Рыгора:
— Вы даўно працуеце на заводзе?
Ён прыкусіў язык, чакаючы адказу: «Да чаго ёй маё запытанне?»
Але дзяўчына толькі і чакала ад яго жывога зыку. Не паспеў замерці ён у Рыгоравых вуснах, як яна словаахотліва, гасцінна адказала:
— Не, не зусім. Я сама — швачка; працавала тры гады ў адной майстэрні — тут, у Рызе. А летась восеняй кінула... бач, не сама кінула, — прагнала гаспадыня за падгавор дзяўчат на стачку. Месяц гуляла без працы, а пасля, з дапамогаю свайго дзядзькі, папала ў «Праваднік»... Чорную работу маю, цяжкую... Але нічога не зробіш. Адна — пражыву як-кольвечы... Палацаў, пэўна, не нажыву.
Яна засмяялася...
Рыгор нічога не адказаў: яму захацелася ведаць імя дзяўчыны, і думаў, ці варт пытаць.
— Ну, а вы здаўна жывяцё ў Рызе?
Прыйшлося расказаць, як і што. І шчыра, без утайкі драбнейшага факта, расказаў ён, хто і што сам, адкуль прыехаў, як папаў на завод, як пазнаёміўся з Міхасём Камаром, як жыве цяпер...
Каля дзесяці хвілін прагаварыў, зацішыўшы хаду. І з нутра яшчэ ўсё набягалі словы, як нехта выпіраў іх сілаю, але ён сумысня прымоўк, каб запытаць яе.
— Даруйце, вы маё імя ведаеце, а самі — як тая незнакомка. Мне ніякава без гэтага. Вось ужо мы болей пяці гадзін знаёмы, а я... Няўжо нам не ўдасца больш стрэцца?
Яны падыходзілі да Верманаўскага парку; цёмнай сцяною паднімаліся старыя дрэвы, навісаючы над вуліцаю.
— Мне здаецца, што... вы з далікатнасці...
— Вы сараматніца вялікая, як я бачу. Не чакаў, прызнацца, у вашым палажэнні...
І ён узяў дзяўчыну пад руку.
— Мы перш усяго — таварышы. Праўда, таварыш?..
— Таварыш Наталя.
Яны ўвайшлі ў парк. Насустрач прайшло некалькі чалавек; у баках чуўся дзявочы смех. З галоўнай алеі павярнулі на бакавую. Каля лаўкі спыніліся.
— Вы любіце зелень? — запытаў Рыгор.
— Так: люблю поле, лес, кожны кусцік. Вельмі люблю; занудзіла па іх, і рвуся, рвуся... Ды бескарысна: няма куды і няма за вошта ехаць. Паверыце, я яшчэ не была гэтым летам на ўзмор’і.
— Я таксама быў усяго раз, хоць і мог бы... Са мною іншае — я не маю з кім.
— Вы праўду кажаце?
— Праўду, праўду... Хочаце, паедзем з вамі?
— Што ж, я з ахвотаю...
Абое замаўчалі, думаючы.
Раздумы аднялі некалькі доўгіх хвілін.
— Што вы маўчыцё? Над чым задумаліся, таварыш Нязвычны? Я памяшала якомусь вашаму плану? Вы хацелі ісці куды, зачым? — скарамоўна кінула чатыры пытанні Наталя.
І тон у яе голасе быў зусім не выбачны.
— Кіньце, кіньце, я пры вас — толькі аб вас думаю. Я рад, нарэшце, што напаткаў сабе добрага таварыша. А то больш часу я адзін ды адзін. Хоць падзяліцца будзе з кім сваімі перажываннямі... Бачыце, штодзень — іх болей ды болей надыходзіць. Стачка! Колькі навін яна прынясе!
— Вы думаеце пра забастоўку?
— Думаю... Я, прызнацца, цалкам захоплены ёю. Гэтыя дні, ад прыезду з дому, яна завалодала мною.
— Вы баіцёся яе?
— Я?!
Рыгор не даказаў. Абое падняліся з лаўкі і пайшлі з парку.
Прайшоўшы гонаў двое моўчкі, Наталя запытала:
— А як будзе ў нядзелю?
— Давайце спаткаемся а другой гадзіне ў Верманаўскім парку. Авось падыдуць якія-кольвечы навіны...
Занятыя нязначнай перарыўнай гутаркаю, падышлі яны да самага дома, дзе жыла Наталя. Прыпыніліся пры браме, яшчэ раз умовіліся аб нядзельным спатканні і развіталіся. Рыгор спакойнаю хадою пайшоў усцяж вуліцы, да Верманаўскага парку.
Кароткі тэрмін, які давялося яму прабыць з Наталяю, пакінуў па сабе глыбокі след у яго нутры. Зусім неспадзявана напаткаў, і вось... Выпадак за выпадкам, нязначныя, дробныя, пластуюцца яны і складаюць моцныя слаі жыцця. Заўсёды непрадбачныя, заўсёды цёмныя — яны нахальна ўрываюцца ў будзёншчыну, здавалася б, раз абаснаванага працэсу і перабіваюць яго стройнасць... А мо, дзякуючы гэтаму, працэс жыцця набывае сваю паўнату?
Ужо добра шарэла, калі Рыгор вярнуўся к сабе на кватэру. Дворнік пакінуў браму адпёртаю і пайшоў спачываць пасля бяссоннай ночы. Ліхтаршчык тушыў ліхтары. У двары, куды прыйшоў Рыгор, некалькі ранніх асоб таўкліся ля хлевушкоў. Ціха перагаворваліся адна з другою. Ён падняўся на ўсходы да свае кватэры і пазваніў. Ніхто не з’яўляўся адчыніць. Рыгору стала няёмка, што ў гэткую пару непакоіць гаспадароў кватэры. І ён мацней пазваніў. Праз хвіліну Рыгор пачуў:
— Хто там?
— Я, Рыгор.
Вільгельміна адпёрла дзверы і, не знайшоўшы сказаць нічога путнага, паведаміла:
— Учора прынесла вам нейкая дзяўчына пісульку; я палажыла яе вам на стале.
— Дзякую... Прабачайце, што патрывожыў у гэткі час.
— Нічога, мала што бывае.
Вільгельміна прайшла на кухню, а Рыгор — да сябе ў пакой. Зачыніўшы за сабою дзверы, ён кінуўся да стала, знайшоў пісульку і разгарнуў.
Пачаў чытаць:
«Дарагі Рыгору, я была ў цябе роўна а дзевятай гадзіне. Вельмі хацелася ўбачыцца з табою, каб пагаварыць. Столькі назбіралася розных думак, столькі вынікла планаў! Наша знаёмства далёка зайшло і паставіла мяне перад настойным пытаннем: як жа быць? Чаму ж бы табе не пачакаць мяне? Значыць — непатрэбна? Бывай!.. Калі ўгледзімся — не ведаю.
Ганна».
Рыгор прачытаў і схамянуўся; задумаўся; пасля яшчэ раз уважліва перачытаў і апусціў руку з лістком; прысеў на крэсле і ўпёрся думкамі ў два словы: Ганна — Наталя. У кароткі час — дзве новыя знаёмкі, дзве маладыя, слаўныя дзяўчыны. Ганна — натура сціслая, з адчыненаю душою, даверная, прыгожая мяшчанка. Наталя — пакуль нявыяўленая, але захопная па характару, па манерах загартованай работніцы — чалавек асабістых умоў, асабістага выхавання. Дзявочасць, сакавітая, ядраная — у Ганны і суровая з арыгінальнымі замерамі — у Наталі. Дзве — на дзвюх розных ступенях абставін: Ганна — калі бурліла пачуццё разлукі з Зосяю, калі душа змагалася супроціў пустаты, якая апанавала яе пасля развітання з Сілцамі, — тады з’явілася яму. Наталя надышла ў той момант, калі ён, Рыгор, уваходзіў у прачынетую перад ім створку да стану адпаведных абавязкаў рабочага, вешчуна адказных намераў у наступным змаганні працы з капіталам. Беспытальна, паміж яго волі — тая і другая. Няўжо ён зусім бязмоцны? Адкуль тая падатлівасць у яго нутры?
Тут жа, помеж з усім іншым, вырасталі звычайныя пытанні перад Рыгорам. І следам — далейшыя скуткі адмечаных знаёмстваў... Ганніна пісулька — на першым плане. Няўжо ён варты яе вострых папрокаў? Няўжо ён здацен да благіх дзей? Можа, сапраўды, але яны яму не відны. Тады, ці можна ручаць, што і ў адносінах да Зосі ён застаўся чыстым? А як пойдзе далей?
Паўсталі нядаўнія гутаркі з Наталяю. Выявілася, што ён звязаўся таксама і з ёю: умовіліся спаткацца ў нядзелю ў Верманаўскім парку. Ён не можа не пайсці, тым болей што надарваліся адносіны з Ганнаю. А ў Наталі — столькі завабнага х новага!
«Мала што можа быць! Урэшце, усё гэта асобныя моманты суцэльнага перажывання»,— падумаў ён.
Тым часам над горадам вітаў дзень. Чырвонае сонца залівала дахі будынкаў, ападала ў глыбокія выемкі-двары, адбівалася ў вокнах суседніх дамоў. Тоўсты пук яго праменняў уліваўся ў акно Рыгоравага пакоя.
Мацнеў ды мацнеў гарадскі шум.
Верманаўскі парк кішэў народам. Алеі прапускалі па сабе рэчку разадзетай святочнай публікі. Пляцоўкі былі ўсеяны дзецьмі з нянькамі, бонамі, гувернанткамі. Як бы хто шліфаваў каменні — шапацелі тысячы шагоў тых, што гулялі. Каб прыглядаўся, не знайшоў бы сумных твараў: амаль не ўсе выглядалі задаволенымі, часта — вясёлымі, многа — радаснымі. Пагодлівы дзень ухарошваў вобраз, пераліваючы золата сонца на руні лісця. Ачула асядала зверху дабрачынная цяплынь, ружуючы людское цела.
Рыгор у назначаны тэрмін з’явіўся ў парк. Разам з другімі прайшоў усцяж галоўнае алеі, раззіраючы па баках. Пасля завярнуў на бакавую дарожку, прайшоў некалькі заваротаў і спыніўся на ўмоўленым месцы, направа ад сажалкі. Якраз тут было не так багата людзей, і ён найшоў на адной лаўцы парожняе месца. Прысеў і ўстраміў вочы ў той бок, адкуль павінна была прыйсці Наталя. Ён не западозрываў нават, што яна не будзе ім прыкмечана, — абы толькі прыйшла. Вось ці прыйдзе? Таксама не хацеў думаць адмоўна. Чамусьці быў увераны, што Наталя не схлусіць. Але не прамінула і паўгадзіны, як Рыгор усумніўся: народ несціхана выліваў з вуліц і кіраваў у сад — парамі, па трое, адзінкамі. Найболей — маладыя мужчыны з дзяўчатамі, гімназісты, студэнты, рабочыя. Час ад часу мігалі між вачэй асобныя дзяўчаты ці хлопцы. А між іх не відаць было знаёмага твару Наталі. Ці ён нядобра разглядзеў яго? Не можа быць! Вобраз яе глыбока прайшоў у Рыгорава нутро. Палкія вочы, рымскі профіль, малыя поўныя губы, роўны, прыўзняты злёгку нос. Спрытная постаць з выхілястым станам і наўздзіў лёгкая хада. Ці ж ёй згубіцца ў людской гушчы? Вось толькі адно — ці не забылася яна, што была ўмова? Ён пачаў адварочвацца ў другі бок, раззіраць направа ды налева, назад ды перад сабою. Вырахоўваў час, ці хопіць яго на язду на ўзмор’е?..
Якраз выйшлі з-за павароту тры знаёмыя дзяўчыны з двума нейкімі мужчынамі: Рыгор нечакана павярнуўся і стрэўся з імі ўзрокамі. Знаёмыя міла ўхмыльнуліся. Адна пазвала:
— Ідзем разам на ўзмор’е! Каго вы чакаеце?
Усе зацішылі хаду і паглядзелі пільней на Рыгора.
— Не маю часу, — чакаю знаёмага.
— Хіба не хочаце з намі? — пажартавала другая.
— Што вы? Крыўдзіце мяне.
— Прыходзьце, чакаем.
І калі яны адышліся, Рыгору стала прыемна ад гэтай стрэчы. Дзяўчаты паказаліся яму, як ніколі, блізкімі і шчырымі сябрамі, якіх шкода не паслухаць. Чаму б не далучыцца да іх кампаніі? Рыгор намерыўся падняцца, каб дагнаць знаёмых, але тут жа аддумаў: так доўга прачакаў Наталю. Яшчэ хоць дзесяць хвілін пасядзець.
Рыгор на гэтым супакоіўся і пачаў палачкаю выводзіць на пяску розныя фігуркі, літары. Вывеў, між іншым, слова «Наталя». І вось касаваў патрошку, засыпаючы драбнюткімі каменьчыкамі апошнюю літару — я, калі збоку хутка зашамалі нейчыя шагі, блізка-блізка, што прымусілі яго хутка падняць голаў і азірнуцца.
Наталя дробным альтовым рогатам адказала Рыгору:
— Прачакаліся? Убачайце, — не магла раней. Вы тут заснулі чакаючы.
У белым гафтаваным маркізетавым плацці, у добра падабранай да фігуры пастэрцы, мякка-блакітнай, з шырокімі берагамі, у жоўтых мэштах — Наталя далёка не дапамінала работніцы з завода «Праваднік». Нельга было падмеціць у ёй і тых якасцей палітычнага работніка-падпольшчыка, з выразнай псіхалогіяй загаворшчыка-бунтаўшчыка, што ўжыўна ёй было на пасяджэнні дэлегатаў ад фабрык ды заводаў. Сур’ёзнасць перайшла ў лёгкую вясёласць адмысловай жартаўніцы-дзяўчыны, якой не чужы адпаведныя пачуцці, мары і жаданні...
І тое, што дзве адмечаныя якасці так пагоджана ўжываліся ў гэтай новай знаёмай, цалкам заняло Рыгора.
— Сядайце, — сказаў гасцінна. — Калі ласка, падайцеся крыху, — папрасіў ён справа суседку.
Пажылая жанчына скрыўленаю мінаю адказала на Рыгораву просьбу, прабарматала штосьці няўнятнае і адсунулася. Наталя села на вольнае месца.
— Убачайце!
— Нічога, не заціснеце.
Наталя засмяялася, і з яе ўхмылкі выбліснулі іскаркі прагавітага пачуцця ды цёплай ласкі. Рыгор паглядзеў ёй у вочы — яны таілі ў сабе многа агню.
— Дык паедзем?
— А вы перадумалі?
— Каб не было позна.
— Вы вінаваты, Наталя.
— Вінавата — не адказваюся. Усё роўна справы не паправіць.
— Дык едзем... А калі пазней вернемся?
— Гэта мяне не смуціць.
Рыгор прыўстаў. Наталя следам за ім.
Перад білетнымі касамі ціснулася процьма людзей: наплыў ахвотнікаў ехаць на ўзмор’е быў тысячны. Духата і пыл гарадскіх вуліц гналі людзей у поле, да мора, на чыстае паветра. Раз у тыдзень адпачынак. Хто разумеў яго каштоўнасць — стараўся выкарыстаць як найпаўней.
Яны бачылі больш усяго буржуазнай моладзі — гладкіх, чырванашчокіх гімназістак у рудых, у сініх, у чырвоных кароценькіх сукенках, з белымі каўнерыкамі, з косамі; стройных, жыццерадых гімназістаў, больш у спартсменскіх гарнітурах, з сетачкамі для гуляння ў лапту, з шкуранымі апукамі для футболу. Многія з гімназістаў адпраўляліся разам з бацькамі, поўнымі, брытымі, у манішках і капелюшах мужчынамі, у шаўковых блузах, з залатымі ланцужкамі па пояс, з браслетамі на выпешчаных руках мацеркамі... Зусім мала можна было бачыць прасцейшай, мяшчанскай або рабочай публікі. Але пападалася і яна.
Рыгор стаў у чаргу і хвілін праз дзесяць дастаў білеты. Разам з іншымі выйшлі на перон і захапілі яшчэ не перапоўнены цягнік.
— Я, прызнацца, рэдкі буду госць на ўзмор’і.
— Я таксама даўно-даўно як была там.
І калі крануўся цягнік, абое — Рыгор і Наталя — незмігутна сачылі ў акно. У гэткім стане не прымецілі, як апынуліся на месцы. Рыгор з Наталяю пратаўхаліся натоўпам, завярнулі направа, следам з іншымі. Хутка яны ачуліся на ўзбярэжжы Рыжскай затокі. Якое дзіўнае з’явішча! Што за прыгожасць! Міжвольна захапіла іх вадзяная шыр, лёгкае, п’янае паветра і гулкі, святочны настрой мнагасотнай публікі. Здавалася, у Рызе не было яе столькі. Ні мясціны вольнай. Нельга было згадзіцца, што ўся гэта публіка адпачывае ці адпачне.
Шолам, пыл, тупатня тамілі, нервавалі яе, выцягалі шмат энергіі. Але ў гэтых адмоўнасцях усё-ткі хаваўся адпачынак.
На шырокім прасторы цёмнай вады гайсалі паруснікі, схіляючыся набок, шныралі доўгія вузкія чаўнакі, з угону васьмі ці дзесяці крэпкіх спартсменскіх рук; закаханыя парачкі, усцешаныя сем’і або таварышы ці сябры заводзілі песні, ганяючы сінія, жоўтыя, чырвоныя лодачкі. А наводдаль, у баку ад публічнага гульбішча віднеліся купальні. На адведзеным для купальшчыкаў участку гулялі сотні юркіх цел — меншых, большых, цямнейшых, бялейшых. Як русалкі, як фауны, цешыліся вадою пад сонцам, на прасторы, зняўшы ўсе ўмоўныя і ачулыя путы-ланцугі, рэзвыя людзі. Яны здаваліся старадаўнімі дзікарамі-паганцамі, што ў сівую старыну спраўлялі святы магутным стыхіям. Рэзваю хваляю бурлілі вясёлыя галасы, рогат. Паднімаліся высока белыя пырскі вады.
Рыгор з Наталяю падпільнавалі вольнае месца на адной з лавак і прыселі. Абярнуліся к мору — тое настройвала іх маладыя, палкія душы на ўздымны, ваяўнічы настрой. Акрыляліся думкі, пламянела летуценне. Вадзяны прастор і яго стыхійнасць выклікалі ў іх рухавыя задумы, вострую цікавасць да адцягненых пытанняў пра стварэнне свету, пра яго вялікасць, пра векавечнасць. І тое, што чалавецтва сумела перамагчы, здавалася б, непераможныя сілы натуры, змерыць агромныя прасторы мораў і акіянаў, уздымала па чарзе то ў Рыгора, то ў Наталі пачуццё гордасці і сілы. Што яшчэ хаваецца ў людскім розуме? Якая сіла вынікне, калі надыдзе тэрмін агульнага вызвалення прыгнечанай часткі чалавецтва? Тут і яны павінны прылажыць свае сілы, сваю смякалку, свае здольнасці. Лёс паставіў іх абоіх на адпаведны ўступ вялікага змагання за светлую будучыню. Іх думка, іх ківок рукі, выгук таго ці іншага сказу варочацьмуць здарэннямі.
Усё вышэй і вышэй рос іх уздым. Акрыляліся надзеі, разгортваліся жаданні, выціналі новыя словы ды новыя песні, вырастала натхненне. Рыгор захапіўся, уголас замарыў:
— Ведаеце, Наталя: нам трэба ўсе натугі скарыстаць на тое, каб перабудаваць свет. Ёсць многа прыгожасці ў жыцці, ды не дадзена нашаму брату карыстацца ёю. Бушуе мора або ціха адпачывае, буяе зелень, шуміць дуброва, палошчацца сонца на морскіх хвалях... грае музыка, снуюць самакаты — няхай будзе гэта для рабочага класа. Чаму для адных толькі дасяжна, а для другіх — недаступна? Рабочы — паўнапраўны гаспадар зямлі, вольны Ікар, волат, цэлы свет. Праўда?
Наталя захапілася яго словамі, як і на сходзе. Яна адкрыла ім сваё нутро, падалася насустрач. І ў адзнаку згоды рашучым рухам працягнула руку да яго рукі ды моцна сціснула.
— Праўда! Праўда! Праўда!.. Мы выявім сябе ў наступнай забастоўцы.
На нейкі час абое адцягнуліся ўзрокамі ад мора, ад сіняга неба, ад усяго, што ваколіла іх, і перанесліся да забастоўкі.
— Як вы думаеце, Наталя, сумеем мы зрабіць наша выступленне магутным, арганізаваным?
— Мне думаецца — ёсць адпаведны настрой.
— Мяне смуцяць нашы таварышы сваёю асцярогаю. Мала ў іх рашучасці.
— Набяруцца. Здарэнні прыдадуць яе ім.
— Ці чуюць вось гэтыя людзі набліжэнне часу, калі мы выступім?
Наталя засмяялася.
— Што ім да таго: яны жывуць сягонняшнім днём — момантам.
— Захапіць бы іх раптам.
Рыгор адчуваў у сабе невыказную энергію, агромністую сілу. Вось яна скалыхнецца і затрасе морам, здыме сонца. Ды сама стыхія здавалася яму ўмоўнай па сваёй моцы і па сваім размаху. Праўда, гэта не перашкодзіла Рыгору прасякацца яе вялікасцю і набірацца далейшага настрою.
Чырвоны промень, што заліў сабою захад неба, і круглае крывяністае сонца ў асяродку гэтага променю сапраўды былі чароўны. Сваёю дзіўнасцю гэты вобраз міжвольна прыцягаў да сябе ўвагу публікі. Быццам гарэла мора, адбіваючы полымя ў небе, і з далёкага-далёку ў пераменчывым па хварбе і па сіле цяпла набліжаўся агонь ажно да месца гулянкі. Далёка заплыўшы, паруснікі, здавалася, пападалі ў промень і гарэлі нестухаючымі факеламі.
Рыгор параўнаў чырвань променю з чырванню крыві, што «лілася ракою» ў вогненна-празрыстай Марсельезе, натхніўся веліччу вобраза і ціха завёў на вуха Наталі:
— «І ўзы-ыд-дзе-э за крыва-ваю ра-ко-о-ю сонца-а праўды і-і братняй любві-і».
Наталя ў асалодзе здрыганулася:
— Во-во-во! Як удачліва вы давялі! — пахваліла яна.
— Сапраўды?
Ён нахіліўся да яе і кінуў у вочы дзяўчыне замілаваным узрокам. Надыходзіў адвячорак. Стала адчувацца вільгаць. Публікі меншала; але паўнелі курзал, рундучкі.
Рыгор з Наталяю завярнулі ў бліжэйшы рэстаранчык.
Прыйшоўшы на кватэру, Рыгор даведаўся, што ў яго ўвесь дзень не было нікога. Не наведвала і Ганна. Для яе было б занадта нявытрыманым прыйсці да Рыгора так хутка, пасля пакінутай яму цыдулькі. Не са спакойнаю ж душою пісала яе дзяўчына! Ганне трэба было перадумаць, вымеркаваць, разлічыць усе ўмовы і скуткі, каб рашыцца на яе. Пэўна, пасля гэтага яна не пасмела б пісаць папроку Рыгору, каб раптоўная злосць, абурыўшы яе пры словах Вільгельміны — «Рыгора няма ўдому», не вымусіла на гэта.
Ганна доўга абдумоўвала перажытае ёю пры спатканні з Рыгорам. Падыходзіла яна да гэтага з розных матываў: лічыла злачыннем з боку Рыгора і празывала слабасцю з свайго боку. Абедзве дагадкі прыгняталі яе, нервавалі. Тады яна настойна шукала тых прычын, якія б апраўдвалі тое, што яна зрабіла; з гэтай мэтаю Ганна старанна імкнулася прайсці ў Рыгораву душу і адгадаць яго тайны. Перабірала, седзячы ў пакоі адною, кожную падрабязнасць пры спатканні з ім, дапамінала тэмы гутарак праз усю дарогу, асобныя сказы; аднаўляла дзесяткі разоў вобраз Рыгора, выгляд яго вачэй, міну твару, ухмылку на губах. Усюды было чыста, незаплямена. Нельга было прычапіцца да хлопца. Няўжо так? Хацела не паверыць, але не хапала смеласці прышчапіць да сэрца фальшывае пачуццё. Аставалася вінаваціць самую сябе; Рыгорава істота пайграла на яе душы?! Не без таго. «Рыгор падкупіў мяне сваёю натураю. Гэты бялявы твар, як з мармуру, глыбокі ўзрок вачэй, высокі лоб пад капяжом густых кос. Гэта цёплая, ласкавая ўхмылка з характэрнымі рыскамі на шчаках. Узмахі рукі, пружыністыя, кароткія, мяккі тэмбр голасу, статнасць фігуры, дабрата...» А мо злая сіла затуманіла яе выабражэнне, і ўсё тое — не больш, як адна здань, мыльныя бульбаткі? Можа, настрой моманту адыграў тут балючую ролю? Наляцела пачуццё, асляпіла як свядомасць і папхнула на гэты крок? Нельга было, колькі ні судзіла Ганна, знайсці канцы тае прычыны, якая заставіла па сабе гэткі глыбокі след. І таму, што прычына ўцякала ад яе, дзяўчыне рабілася цяжэй і неспакойлівей.
Ганна намерылася была назаўтра пасля спаткання ісці да Рыгора, пагутарыць з ім аб многім-многім, абнадзеіцца, вырашыць наступнае. Некалькі разоў яна выходзіла з кватэры, вярталася назад; меркавала, траціла ахвоту, набіралася эгаізму і адкладала назаўтра. На змроку ўжо, здавалася, канчаткова сабралася пайсці, — пераняла маці: прыхварэла і ўпрасіла Ганну астацца. Сэрца не дазволіла адказацца.
Але ў суботу, дачакаўшыся вечару, яна не мела іншых думак, ні сумнення. Выгартавала стальную рашучасць і а сёмай гадзіне выйшла з дому, уверанымі крокамі пакіраваўшы да Рыгора. Хто мог бы яе супыніць, пераняць? З чым бы яна палічылася? Ішла, як ідзе цягнік, згубіўшы машыніста, як ляціць распуджаны конь, вырваўшы лейцы з рук хурмана. Перад ёю яскравым малюнкам лунаў Рыгораў вобраз, чаруючы яе, вабячы, цягнучы непераможнаю сілаю. Яна гналася за ім, хочучы схапіць рукамі, абняць, прытуліць шчыльна да сябе і выказаць наспелыя думкі, рашэнні: як далей?
Ганна непрыметна прайшла горадам, мінула Верманаўскі парк, параўнялася з домам, дзе жыў Рыгор. Прайшла дзядзінец, усходы, ачулася пад дзвярыма кватэры. Ні пахожае думкі, якія былі пры першым наведванні. Смела, рашуча пазваніла — гэтак званіла ў сябе на кватэры. Павяліцельна. Але некалькі хвілін патрывожылася: ці дома Рыгор?
Адчыніла Вільгельміна і запытала:
— Вам каго?
— Мне Нязвычнага, — і адвярнулася.
Адзін тон работніцы раўняўся ўдару молата па галаве.
— Нязвычнага няма дома.
Работніца думала зачыніць дзверы — Ганна пераняла:
— Альбо пачакайце тут, альбо я пайду ў яго пакой і...
У першую хвіліну не ведала, дзеля чаго гэта, і змаўчала, ні то думаючы, ні то шукаючы слоў...
— Чаго чакаць?
— Я яму напішу запіску.
І тут жа хапілася шукаць паперы: абмацала ў кішэні, перавярнула ўсё ў рыдыкюльчыку, знайшла запісную кніжачку з алоўкам і прылажыла яе да зачыненай паловы дзвярэй.
— Я буду чакаць?!
— Хутка, некалькі слоў.
Сышоўшыся ўсёю істотаю ў думкі, Ганна паспешна напісала той змест, які пасля Вільгельміна падала Рыгору. Нават не прачытала, ці ёмка, ці тое, што трэба, напісана. Падала, а сама, абураная злосцю, разнерваваная, з набегшымі ў вочы слязьмі, кінулася ўніз па сходах. Упоцемку вярнулася на кватэру і, мэрам бы пратэстуючы супроціў Рыгора, запытала мацеру:
— Ці не прыходзіў Андрэй?
У голасе не было шчырасці, нават сэрца не думала пра яго.
— Не прыходзіў. Цікава, дзе ён, што ўжо колькі дзён, а яго не відаць?
Так, яго не відаць! Ганна настаражылася. Сапраўды, — дзе ж Андрэй? Ганне трэба было мець козыр у руках, трэба было мець пры сабе чым засыпаць адзначаную расколіну ў адносінах з Рыгорам. Андрэй — то мост пры мажлівым адыходзе. Го! І яна хапілася за гэта імя, як за выратоўны маяк, за падкінутую дапамогу. У яе ёсьцека Андрэй, чалавек, з якім доўга знаёма, з якім блізка сышоўшыся... Як-то яна магла гэтыя дні не думаць пра Андрэя?
Ганна прыпомніла, праверыла, ці магла чым навясці яго на падазронасць да сябе. Ці, часамі, ён прыходзіў наведваць, ды не застаў на кватэры. Можа, некалькі разоў упадрад і пасля махнуў рукою, зазлаваўшы на яе? Можа, можа... І помеж таго, як уставалі пытанні, падагрэтыя раскалыханым пачуццём, устрывожанае выабражэнне малявала вобразы Андрэевай змены, вобразы свае адзіноты, закінутасці, беспрытульнасці. Хто віною гэтаму? — «Сама! Сама віною. Няхай бы, вярнуўшыся з гасцей, пайшла да яго, наведала, як і што ён жыве. Пагутарылі б, прагулялі б весела час. Дык не — надало занядбаць Андрэя. Як быццам бы Рыгор ведаў пра гэта. Што я гэтым выйграла? »
— Няўжо Андрэй так і не прыходзіў? — ні то сама ў сябе, ні то ў мацеры запытала Ганна. — Дзіва!
— А я думала, мо вы бачыліся з ім.
Бачыліся. «Маці не ведае нічога». Ганна на хвіліну дапусціла, што маці дазнаецца пра ўсё, і ёй адначасова стала і горка і страшна. Яна паглядзела ў спакойны мацерын твар і не магла вытрымаць.
— Мо ён заўтра прыйдзе: заўтра нядзеля, і будзе вольны час.
— Пэўна, заўтра!
Яна перанеслася думкамі на заўтра. Пачала маляваць планы, як і што давядзецца правесці час з Андрэем, аб чым гутарыць з ім. Меркавала, калі ён прыйдзе, то з якім настроем. Ачула цягнула яе да старога прыяцеля, ён рабіўся ў яе растрывожаным уяўленні куды бліжэйшым за Рыгора, шчырэйшым. Яна часова забыла пра яго, заўтра паправіць сваю абмылку. Ці ж не бывае з чалавекам?
І, лёгшы пазней звычайнага, Ганна, пакуль не заснула, думала пра адно — пра заўтрашні дзень, пра спатканне з Андрэем. Падганяла час, каб хутчэй мінула ноч. «Хоць бы была пагода добрая!.. А што, як ён прыйдзе зрання, калі я буду спаць?»
Заснула заспакоенаю, суцешнаю. І паднялася назаўтра радаснай. Злезла з ложка — І ў акно... Сонца прыемным святлом сустракала Ганніну вясёласць. Смяяліся ў акно цёплыя праменні. Нядзельны настрой лунаў над дваром, над будынкамі горада. Даносіўся перазвон і ўрачысцей гудзелі гудкі. Няўжо не едзе ўжо да яе Андрэй? Разлічала час: на хаду, на пераезд Дзвіны, на пераход ад прыстані да кватэры. Вылічыла, што праз некалькі хвілін пакажацца ў браме. Хоць бы не захапіў яе неадзетаю.
Лёгкім скокам Ганна ачулася пры глухой сцяне пакоя, пры вешалцы з адзежаю. Увішна пададзелася, абулася; пасля ўважліва вымылася, прычасалася. Маці падала снедаць, а сама пайшла ў горад. Так усё ёмка складалася для спаткання! Прыйдзе, а яна адна-адною ў хаце, сядзіць пры акне і чытае...
Ганна адчыніла другую створку акна і перагнулася паглядзець на двор. Пасля прылатвіла крэсла і, узяўшы з свае невялічкае бібліятэкі томік Шэлера-Міхайлава ў прылажэнні да «Нівы», пачала чытаць. Безуважна: два радкі прачытае і паглядзіць у акно, два радкі прачытае і паднімецца. Усё — спакойліва і ўверана, не лічачы часу, не шкадуючы яго прабегу.
Нарэшце, раптоўна перадумала план: «Чаму ж, каб ён прыйшоў? А калі я пайду да Андрэя?» Не думаючы, ці варта гэта рабіць. Ганна паспешна сабралася і хутка ўжо была на дварэ.
Лёгкі ветрык студзіў яе твар, настрой публікі паднімаў яе настрой. Усё выглядала ў яе ваччу пагоджанай, гармоннай складнасцю. Як побач гуляюць людзі, стаяць дзярэўцы, бегае трамвай, у дадзены час, на дадзеным месцы — гэтак яна сустрэнецца з Андрэем ці па дарозе да яго, ці на прыстані, ці пры выйсці з двара. Мог жа ён толькі цяпер сабрацца да яе — мала што ёй хацелася бачыць раней!
Праз паўгадзіны Ганна стаяла ў дзвярах беднага двухкватэрнага доміка і глядзела здзіўленымі вачмі на прывешаны тоўсты паржавелы замок. Каля яго тарчаў гузічак з маленькім кавалачкам памурзанай паперкі — астатак ад быўшай візіткі.
— Дзе ж бы ён?
Не магла дадумацца, хоць можна было дагадвацца розна, ці перабраўся на іншую кватэру, ці паехаў у водпуск. Але Ганна была ашаломленай ад нечаканасці. Замок на дзвярах спаралюшыў яе пачуццё і думкі, і яна стаяла ў нейкай отарапі, не ведаючы, чаго і што... І толькі праз доўгі кавалак часу адвярнулася ад дзвярэй і рашыла праведаць аб Андрэі ў суседзяў. Нельга ж без нічога варочацца — замучыць сумленне.
Яна падышла да дзвярэй кватэры нумар першы і пазваніла. Выйшла сівенькая поўная бабулька.
— Выбачайце, ці не ведаеце, куды выехаў Андрэй Калок?
Бабуля агледзела Ганну падазроным узрокам, памаўчала з хвілінку і нехаця адказала: «У Лібаву», — ды зачыніла дзверы.
Ганна міжвольна здрыганулася ўсёй постаццю, паглядзела на яго кватэру і павярнула з двара задуманаю, раззлаванаю.
«Няўжо праўда таму? — думала яна ідучы. — Паехаў і не сказаў, не паведаміў нават. Паехаў, як упрочкі, тайком...»
Яна паглядзела ўсцяж вуліцы і прадставіла сабе, як мог Андрэй ехаць вось гэтым самым месцам, кудою яна ідзе, і, едучы, мог думаць або не думаць пра яе. Абярнулася — авось здарыцца цуд, і Андрэй следам за ёю ідзе ў горад.
Ішлі іншыя людзі: якісь дзяцюк ухмыльнуўся ёй і зрабіў двухсэнсоўны намёк. Ганне стала брыдка і агідна, яна ўскорыла хаду, кінула думаць пра Андрэя і захапілася клопатам, як хутчэй вярнуцца дадому, дзе б спакойна, наадзін усё абдумаць.
Неўзабаве Ганна ачулася ў сваёй вуліцы. Знаёмыя будынкі, знаёмыя дзярэўцы, нават, вось, некалькі знаёмых чалавек. Раскланялася з імі ветліва і прайшла ў двор. У дзвярах кватэры стрэлася з мацераю, якая выходзіла на двор, і не магла, каб не паведаміць ёй навіны пра Андрэя.
— Андрэй выехаў у Лібаву, ці чулі гэта?
— Няўжо? — здзівілася маці, пільным узрокам кінуўшы Ганне ў твар. — А я, здаецца, зусім нядаўна бачыла яго. Хадзіла на рынак і сустрэла — бег вуліцаю. Некалькі дзён да твайго прыезду... А хто табе казаў?
— Я іду ад яго: замок на дзвярах, а суседка паведаміла, што паехаў у Лібаву.
— Чаму ж не напісаў, ці?.. — маці ўкорна паківала галавою. — І людзі ж, аднакава!
— Э, ліха яго бяры! — вылаялася Ганна і матнула рукой. — Есці ёсць што-кольвечы?
Маці расказала дачцэ, дзе і што знайсці, папярэдзіла, што выйдзе крыху на вуліцу, і адышлася, ківаючы галавою і мармычучы штосьці сабе пад нос. Ганна спрытна павярнулася і прыйшла на кватэру.
І вось... Толькі пераступіла парог, як ёю аўладала пачуццё некай нядбайнасці: усе думкі, як бы хто іх выгнаў з галавы, замерлі, прыціхлі. Яна знайшла яду, усмак паела і падышла да ложка, каб крыху супачыць. Лягла і толькі прыплюшчыла вочы, супакоілася, як раптам наляцелі ўспаміны пра спатканне з Рыгорам, пра вечар, праведзены з ім у яго на кватэры, пра сваю запіску яму. Ёй стала душна і млосна, не хацелася ляжаць, ні адпачываць...
Паднялася з ложка, злезла і кінулася тупаць па пакоіку, не гледзячы ні на што, прыплюшчыўшы вочы.
Тупала і сама сабе цвярдзіла:
— Рыгор! Рыгор! Я вінавата перад табою. Я дапусціла сабе думку, што ты мне здрадзіў... Няўжо таму праўда?
І, спыніўшыся на момант, прыстукнула нагою:
— Я цябе выпрабую... Заўтра. Не, у аўторак... у чацвер... у суботу... за тыдзень у нядзелю я да цябе прыйду, нечакана для цябе... незнарок, раптам... Чакай мяне, чакай!
Стукнулі дзверы — Ганна настаражылася.
У панядзелак пасля спаткання з Наталяю Рыгор з самага ранку задумаўся над тым, як і што яму прыйдзецца выступаць перад рабочымі. Тое, што для сходу не вызначаны дзень і час, больш усяго непакоіла яго. «А што, калі Міхасю прыйдзе ў голаў зрабіць сёння? Або самі рабочыя запатрабуюць гэтага — тады што? Я ж і каліва не падгатаваўся. Не падумаў, як і што спланаваць прамову, чаго ў ёй чапіць, што абмінуць, якія кінуць лозунгі. У суботу так ні на чым і не спыніліся рашуча, а прыйдзе час...»
Збіраючыся на работу і ідучы да завода, Рыгор раз-поразу варочаўся да гэтых думак, прыслухоўваўся да іх, забываючыся, што робіць. Падыходзячы к заводу, ён прыпыніўся і задаў сабе пытанне, ці не лепш будзе, калі сёння не пойдзе на работу, а вернецца дамоў і старанна абдумае характар свайго выступу. Перш рашыў вярнуцца, пасля аддумаў і пайшоў у завод.
Пры станку, сочачы за разцом, ён натужна абдумоўваў парадак прамовы, яе пабудову, накіраванасць. Ён ведаў, што ад гэтага залежыць яго ўплыў на рабочых. Скажа ўдачліва — зробіць па-свойму, змурзае — пасмяюцца. «Пасмяюцца, — думаў сабе Рыгор, — вось гэтыя сталыя рабочыя, практычныя, старэйшыя за мяне і ў змаганні, і работаю. А я мала каму вядомы, ні з кім не знаёмы, малады...»
Момантамі Рыгора забірала труслівасць: хацелася пабегчы да Міхася і сказаць, што ён адказваецца на гэты раз ад выступу перад рабочымі. Нават паглядаў у бок, дзе рабіў Міхась, чакаў, каб той падышоў сам і перадаў якія-кольвечы прычыны, з-за якіх усё пойдзе іншым шляхам. Прыглядаўся да рабочых, як тыя настроены сёння; ці не ведаюць, што будзе ён выступаць, і ці ўжо не смяюцца тайком. Выходзіў на абед і, мінаючы грамадку рабочых, прыкмеціў, што яны паглядзелі на яго і засмяяліся. А што будзе, як угледзяць яго на трыбуне? Сумненням не было канца: у розных прычынах, у розных з’явах насядалі на яго з нейкай адмысловай упартасцю.
А помеж, тут жа, у яго нутры жыло не меней настойнае жаданне як бы там ні было зрабіць выступленне — сказаць прамову. Чаго палохацца? Перад кім трусіць? Свае ж рабочыя. Змаганне — яно патрабуе разнастайнай чыннасці. Тут нельга спыняцца ні перад чым. Стаіш на адзначанай платформе — праводзь яе ў жыццё. Ад энергіі залежыць поспех у справе.
Рыгор правяраў свае веды і ўкараў сябе за нясмеласць. Пасля ўспомніў, як гладка і стройна казаў на сходзе той чарнакосы таварыш-інтэлігент. Якаў сумеўся, што пасля яго захацеў выступіць ён. Пэўна, пасля той усміхаўся! Але... чаму Наталя хваліла? Чаму ўсе слухалі з гэткаю ўвагаю, калі ён кідаў свае словы...
«Я чаплю ў сваёй прамове мінулых забастовак, якія адбываліся ў Рызе, спынюся на іх слабасці; адмечу розніцу ў стане цяперашнім і пяць год таму назад, пакажу на рашучасць моманту, падкрэслю патрэбнасць цяснейшай салідарнасці, адзначу меншавіцкую драбласць і зазаву да новых лозунгаў».
Вечарам, кончыўшы работу, Рыгор пайшоў у культурна-асветнае таварыства і перагледзеў некалькі кніжак палітычнага зместу. Кніжку «Рэвалюцыйны рух у Расіі» — Туна і некалькі кніжак часопіса «Просвещение» — узяў з сабою дамоў. Сядзеў позна і ўсё думаў ды планаваў.
А першай гадзіне яму паказалася, што як бы аснова прадмовы муляецца ў думках. Тады ён адышоў ад стала, выпрастаўся, як ёсць, настроіўся і, абярнуўшыся ў акно, захацеў выпрабаваць сваю здольнасць, папрактыкаваць.
І пачаў слова ў слова казаць:
— Таварышы рабочыя! Мы зараз перажываем адказны момант. Царскі ўрад рашыў агнём ды мячом знішчыць усякія праявы рабочага руху, усе спробы працоўнага народа вырвацца да лепшае долі. Паглядзіце, што ён чыніць з матросамі, якія...
Першыя словы выказаў цішком, нясмела, путаючыся, але чым далей, тым каструбатасць прападала, голас узмацняўся, знаходзіліся новыя словы; падышло натхненне і прыдало смеласці, раскалыхала яго постаць. Рыгор не мог устаяць на адным месцы і рушыў хадзіць па пакоі, махаючы рукамі. Забыўся, што гаворыць самому сабе, што побач жывуць чужыя людзі, што на дварэ ноч. Лёгка і складна набягалі ўсё новыя сказы, думкі і раздражнялі яго ахвоту казаць бясконца...
За сцяною, у гаспадыні нехта стукнуў і перабіў яго: Рыгор замаўчаў і паглядзеў на гадзіннік; гаварыў больш гадзіны. Ухмыльнуўся — пачуў ахапіўшую яго лёгкасць, уверанасць. Дзённыя сумненні разляцеліся, знайшлася гатоўнасць, рашучасць. «Няхай сабе хоць заўтра назначаюць сабранне — я гатоў».
З гэтым настроем Рыгор лёг у пасцель. З ім прарабіў адзін і другі дзень, не астываючы, не губячы веры ў сваю здольнасць запаліць ваяўнічым настроем рабочыя гушчы. Болей таго, кожная гадзіна давала яму мажлівасць абагаціць змест прамовы новымі ўнёскамі, новымі дадаткамі. Рэпетуючы назаўтра, Рыгор уверыўся, што яго прамова зробіць глыбокі ўплыў на слухачоў. І калі ў чацвер, напаткаўшы Міхася раніцаю, ідучы на работу, дазнаўся, што па згавору з іншымі заводамі рэшана мітынгі зрабіць сёння, Рыгор ні каліва не сумеўся. У адказе Міхасю на словы: «Ну, не дай маху, Рыгор!» адмовіў: «Пагледзімо».
З гэтага моманту ён перавярнуўся ў палкае чаканне. Падбліжаўся к заводу, а пра работу не думаў. Узрок і думкі адцягалі да сябе рабочыя, якія ішлі тут жа, помеж і ўперадзе і ззаду, наганялі яго, сустракаліся. Па іх тварах, па руках і частых возірках на яго і адзін на другога, як быццам чакалі чагосьці рашучага, надзвычайнага. І імі валадаў гостры, падняты настрой. Рыгор не мог не паддавацца яму, тым болей, што яго абгостранае пачуццё перанімала ўсё з дубальтам.
Пераходзячы з Міхасём дзядзінец, ён угледзеў двух дырэктараў, якія швыдка прашмыгнулі ў кантору.
— Пэўна адчуваюць, прахвосты.
Міхась крануў Рыгора за руку:
— Маўчы...
Рыгор запытаў:
— Нямаведама, як на іншых заводах?
— На некаторых мітынгі пройдуць сёння, на іншых — заўтра.
— А настрой якавы, не чулі?
— Усякся. Большай часткаю — добры, бадзёры. У нас глеба падгатавана.
Майстэрнямі яны прайшлі моўчкі, прыслухоўваючыся да гутарак сярод рабочых. Са слоў, якія чуліся ад гутарыўшых па двое, па трое, з настарожаных, пытальных узрокаў, зрухаў, жвавых, адрывістых і рэзкіх, можна было прыкмеціць значны ўздым настрою.
Завод распачынаў працу, вядомую, наладжаную шмат часу назад і дзень у дзень падобную ў кожным драбнюткім выяве, у кожным руху і свісце, у кожнай ноце бразгу... Але сёння, паказалася Рыгору, гэта гармонія звычайнасці, надаедлівай, звязанай з бессаромнаю эксплуатацыяй тысяч рабочых, была прасякнута новымі адценнямі, іншымі вібрацыямі, прыемнейшаю мелодыяй. Ён наглядаў у хаосе зыкаў, у пары і дыме, у цяжкай духаце — сілу бунту, віраванне магутных падзей. Разам з атручаным паветрам улівалася гэта сіла ў нутро рабочых, віравала, раз’юшвала кроў, запальвала прагу, узнімала пачуццё.
Работа Рыгору не ішла — станок адказваўся слухаць. Узрокі коўзалі паўз яго, рассягаючыся вакола па майстэрні. Узрастала чуласць; па некалькі разоў у гадзіну ён пазіраў на гадзіннік, лічыў хвіліны. Прамова не выходзіла з галавы: асобнымі мясцінамі, адрыўкамі перабіралі яе думкі, уладваючы падрабязгі...
Ледзьве дачакаўся абеду. А на абедзе — пачуццё падгастрылася яшчэ больш, узрасла настарожанасць. Кожны зык, які выбіваўся з агульнага шоламу, адымаў ад Рыгора ўвагу: ён прыслухоўваўся. І злаваўся, чаму то не ўрочаны гудок.
Каб у гэты момант падышоў да яго майстар, Рыгор абышоўся б з ім недалікатна, пакрыўдзіў бы за адно нявіннае слова, за адзін узрок. Чамусьці, пэўна, нюхам чуў гэта майстар і сёння ні разу не прайшоў між Рыгора. Як быццам яму не было да нікога жаднае справы, як быццам ён наперад зрабіў забастоўку — толькі разоў тры праз увесь дзень паказаўся ў верхніх майстэрнях. Завод ішоў без тае ўказкі, без таго нагляду, як то бывае звычайна.
Адміністрацыя ведала сутнасць надыходзячага і гатавалася іншымі шляхамі, ахвяруючы «лішні» дзень дзеля рабочых. Аб гэтым кожны з іх знаў. Каго цікавіла гэтая драбяза?..
Нарэшце гудок загуў шыбка, аклікаючы. Рыгор схамянуўся: выпаў з рукі шаблон. Думкі хапіліся за прамову, мігам перабралі ўсю, прапусцілі маланкаю. Ён супыніў станок — зняў рэмень і, не чысцячы, кінуў.
Яму здавалася, што на ўсё гэта патрацілася не больш дзвюх хвілін, але, паглядзеўшы, прыкмеціў — усе майстэрні апусцелі, пакуль ён сабраўся выходзіць. «Трэба спяшаць!» — падагнаў сябе і намерыўся кінуцца ўподбег.
Міхась з Артурам перапынілі яго.
— Чакай, разам пойдзем.
Рыгор аглядзеўся.
— Добра, што вы падышлі.
Яны ўтраіх выйшлі на двор, які кішэў рабочымі. Стаяў густы, злітны гоман. Грамада калыхалася, чакала. Яны праціснуліся між сцен майстэрняў да ганку канторы, замкнутае і пустое. Падняліся і паглядзелі перад сабою. Грамада змоўкла, прытаілася, і тысячы вачэй накіравала на іх.
Рыгора на момант абдало сталёвым холадам, і ён згубіў самаўладанне — застыла сэрца. Але раптам паднатужыўся і ўвайшоў у сябе, настаражыўся. Узроку не спускаў з Міхася і не паспеў падумаць, як той праказаў:
— Таварышы! Увага! Наш сход лічу адчыненым. Слова мае таварыш Нязвычны.
— Хто, хто, хто?!
— Мацней, мацней!
Рыгор не прыслухоўваўся: паправіўшыся на месцы, ён ціха кашлянуў і праказаў:
— Таварышы! Надышоў момант!
Усе замаўчалі. Выразныя, зычныя, як удары молата, стройна, адно за другім паліліся палкія словы над галовамі рабочых і ва ўсе куткі дзядзінца. Зліваліся ў адточаныя сказы, нямудрыя, але адпаведныя настрою, блізкія разуменню, без лішніх уставак, без пераказаў, з прыціскамі, з перагібамі ў голасе.
— Таварышы! Ізноў мы вымушаны прыняць бойку ад нашага ворага. Ізноў нам суджана праверыць свае сілы і паказаць нашым прыгнятацелям, колькі і што мы можам зрабіць дзеля свайго вызвалення. Таварышы! Нам няма чаго губляць, апроч сваіх ланцугоў! Ланцугі ж нам пара скінуць, пакуль яны не пераелі нашага цела, пакуль ёсць хоць малая мажлівасць зрабіць рух, шавяльнуцца. Мы мусім не дазволіць вярнуцца да стану поўных нявольнікаў, якія адбывалі няволю прыкутымі. А нас да гэтага вядуць. Таварышы! Толькі нашы пратэсты не дазваляюць канчаткова нас запрыгоніць.
Мы не так даўно пратэставалі супроць Ленскае бойні. А пасля — выказвалі свой пратэст Першага мая. Зараз урад у саюзе з капіталістамі вымушае нас на новае выступленне. Бессаромная эксплуатацыя не мае межаў. Ужо нашы таварышы перапёкі абвясцілі забастоўку. Далей — гатуецца крывавая расправа над балтыцкімі матросамі. Таварышы! прадстаўце сабе, што азначае цырымонія суду над імі. Тая самая непрыкрытая бойня. Мы не павінны без змагання аддаць нашых таварышаў у рукі катаў. Мы павінны паказаць, што рабочыя і сяляне ў матроскіх ды салдацкіх шынялёх — нашы браты, адна армія працоўных. Суд над імі — суд над намі; расправа з імі — з намі расправа. Таварышы! калі вораг наш пасуваецца на адным фронце, мы павінны даць адказ па ўсім фронце. Толькі ў рашучым выступленні — наша перасцярога ворагу...
Далей Рыгор захапіў гісторыю матроскіх бунтаў, сучасныя забастоўкі ў розных канцах краю, настрой загранічных рабочых. І закончыў прызывам:
— Дык смела на змаганне!
У адказ усхваляваная грамада рабочых падала магутным важкім гулам сваю згоду.
— Змагацца! Змагацца!
Міхасю не ўдалося паведаміць рабочых аб часе пачатку забастоўкі — грамада не слухала. Тут жа з яе гушчы ўзняліся зычныя гукі «Інтэрнацыянала», якія перш разліліся па дзядзінцы завода, а далей сягнулі ўвысь, перанясліся праз высокі паркан на вуліцу, к Дзвіне, у горад.
Рыгор бачыў, як з гэтымі гукамі рэвалюцыйнага гімна рабочыя сталёваю сцяною рушылі з месца, павярнулі да чыгуннай брамы, і яна мігам адчынілася нарасхлёст.
Пярэднія рады выйшлі на вуліцу — заднія, калышучыся, імкнуліся за пярэднімі. Пяянне стала гулчэйшым. Грамадою валадаў бойкі, уздымны настрой. Ваяўнічасць, запаліўшыся ад Рыгоравых слоў, разгаралася ў полымя, бушавала ў магутным, з’еднаным калектыве тысяч чалавек.
Рыгор забыўся пра таварышаў, паспешна саскочыў з ганка і кінуўся ў чорную гушчу рабочых; зацягнуў «Інтэрнацыянал» разам з імі. Зычны, пявучы голас, яго высокі тэмбр узмацніў агульнае пяянне. Некалькі чалавек зацікаўлена паглядзелі на яго, не перастаючы пяяць. Пэўна пазналі і падвысілі галасы.
У вошта выльецца дэманстрацыя? Куды накіруе свой пратэст распаленая грамада — Рыгор не ведаў і не даваў сабе ніякага адрахунку. Ён забыўся нават пра тое, што ў гэткія вось менавіта адпаведныя моманты і трэба знайсці ў сабе тую сілу волі, умеласць, кемнасць, якія б пасобілі ўлавіць агульны намер, зразумець яго сутнасць і, зразумеўшы, накіраваць з’еднаную волю да намечанае мэты.
Рыгор выпусціў гэта з вока — ён паддаўся настрою таварышаў. Але, выйшаўшы з двара, апамятаўся, што ж далей? І яму раптам успалі на думку тыя словы ды намеры, якія мелі месца і ў гутарцы з Міхасём, і на сходзе ў Артура. Запалілі нутро. Ён выбег з гушчы, як быццам у натоўпе цесна было думаць, і паглядзеў усцяж Узбярэжнай. З левага боку нядбайна гайдалася ў каменных берагах шырокая Дзвіна, справа стаяла сцяна паркана, уперадзе — слалася вузкая вуліца; яна вяла ў горад, бурлівы, тлумны горад. Чым адгукнецца ён на пераможныя матывы песні?
Але думаць было некалі. Рыгора падганяла свядомае пачуццё адкрытага выступлення. Ён кінуўся ўподбежкі, каб нагнаць пярэднія рады. Мінаючы рабочых, бадзёрыў іх: смялей!
Ужо ён раўняўся з пярэднімі, як на стыку вуліц Узбярэжнай і Прадольнай, куды павінна была павярнуць дэманстрацыя, каб прайсці ў горад, з’явіліся конныя атрады паліцыі ды жандараў і перагарадзілі дарогу. У гукі рэвалюцыйных песень урэзалася рэзкае: «Раззайдзі-ысь!» На першы момант грамада не стрымалася, не перарвала пяяння, надыходзячы на коннікаў. Але апошнія, агаліўшы шаблі, кінуліся на дэманстрантаў і знарушылі рады. Нельга дый бескарысна было змагацца з варужнаю сілаю, і пярэднія расстроіліся, падаўшыся на тратуары. Пяянне перабілася, змаўкаючы ўперадзе і цішэй цягнучыся над заднімі радамі. Сутычка з паліцыяй хутка перадалася па ўсёй грамадзе дэманстрантаў, і ўсе пакінулі пяяць. Замест песень то там, то сям з гурткоў рабочых панясліся выкрыкі: «Далоў самадзяржаўе!», «Няхай жыве дэмакратычная Рэспубліка!», «Далоў паліцыю!» Моладзь выбягала наперад і ў вочы паліцыянтаў кідала гэтыя воклічы. Паліцыянты ўвайшлі ў злосць і пачалі ганяцца за рабочымі, размахваючы шаблямі і бізунамі. Некалькі чалавек, больш старэйшых, двое паліцыянтаў хвасянулі па галаве і намерыліся падбіць пад коні. Рыгор убачыў гэта і ўвесь задрыжаў ад злосці. «Ах, паганцы!» — праказаў скрозь зубы і, падмеціўшы камень, швыдка падняў яго і кінуў у аднаго з паліцыянтаў. Камень папаў каню ў шыю. Паліцыянт пагнаў каня і ад’ехаў убок, азіраючыся назад. Па прыкладу Рыгора яшчэ некалькі рабочых вырвалі з бруку каменні і запусцілі на жандараў. Адзін з іх барджэй схапіў вінтоўку і даў выстрал. Следам уся паліцыя, падзяліўшыся па трое, з вінтоўкамі ў руках кінулася на раскіданыя грамадкі і ядынкі рабочых, дзе разганяючы, дзе арыштоўваючы.
Рыгор з іншымі накіраваў у двор бліжэйшага дома, які аказаўся праходным, і паціху выйшаў на суседнюю вуліцу. Да яго даносіліся рэдкія выкрыкі з Узбярэжнае, мімаволі затрымлівалі, не пускалі аддаляцца ад іх, але немагчымасць паправіць становішча дазваляла ісці адгэтуль.
Рыгор пайшоў на кватэру.
Ачуўшыся ў сваім пакоіку адзін на адзін, Рыгор Нязвычны стаў пераацэньваць толькі што перажытае. Не засвятляючы агню, ён перш падышоў да акна, прыслухаўся, ці не чуваць дэманстрацыйных выгукаў, а пасля, рухава тупаючы ўзад ды ўперад, пачаў перабіраць думкамі ўсе драбнейшыя рысы гісторыі падгатоўкі і самага выступлення, дэманстрацыі, настрою рабочых, яе значнасці, зарганізаванасці і сутычкі рабочых з паліцыяй. Дзівіўся, які цікавы вадакрут мае дынаміка здарэнняў, як цесна пераплецена асабовая думка з думкаю калектыўнай, як шчыльна звязан дробны пачатак з буйным канчаткам. Цікавіўся, да чаго прыйшоў ён з сваім нерашучым імкненнем стаць перад працоўнымі гушчамі і як неперадуглядна ўецца развіццё здарэнняў. Не даваў веры, што гэткім зыркім выбліскам занялося, працягнулася і кончылася яго першае выступленне. Дагадваўся і вышукваў тых прычын, якія мяшаюць аднаму чалавеку захапіць шворан калектыўнае думкі, грамадскае волі, каб накіраваць іх у тое ці іншае русло. Ухіляўся перад законам пераможнасці грамады над ядынкаю, так выразна, так ачула перажытым толькі што самім.
Тое, што дэманстрацыя скончылася разгонам, што наступнае развіццё здарэнняў цяжка было прадугледзець, — не вельмі непакоіла Рыгора. Ён цешыў сябе, лісціў свайму пачуццю адным — гэта тым, што — як-ніяк, а ў перажытым выбуху рэвалюцыйнасці ляжыць некаторая доля і яго энергіі, яго здольнасці, яго адвагі і таленту. Здарэнні — верыў Рыгор — не супыняцца. Важна было і знайсці сабе штырхач, разварушыцца, а там...
Рыгор адлятаў у думках ад бягучага, адрываўся ад канкрэтнага, а пераносіўся ў наступнае, бліжэйшае і далейшае, малюючы сачлівыя вобразы і будуючы завабныя планы. Выабражэнне і мары — раслі, разбухалі, шырыліся, ствараючы з акольнага прадметнага свету багатую мазаіку будынка жыцця. Усё яно — адна пекната, адна прыемнасць, замілаванне. Пры гэтым асаблівасць і гострасць яго ў несціханым перайначванні, у несупынным бегу, трапятанні, у бясконцым змаганні за лепшае, за ляпейшае, за дасканалае. Кожная рэч, кожны прадмет, выглядаючы скрозь цем, пераказваў: «Уся прыгажосць у несупынным, праглівым, віруючым змаганні рабочага класа, у яго перамозе, у яго дыктатуры». Хто ж асмеліўся сказаць яму ў гэтую пору, што ён абмыляецца, што жыццё — адна нудная, цягучая песня, заведзеная на адзін тон, накіраваная на адзін шлях, звычайная,— Рыгор запляваў бы таму вочы, празваў бы дурнем, не схацеў бы гаварыць. І як бы горача ён сустрэў таго, хто прыйшоў бы яго павіншаваць за выступленне, за бадзёрасць, за ваяўнічы настрой. Ён пацалаваў бы таго, хто б прынёс яму рэзвасць, рухавасць, бесклапотны смех... Ганна ў першыя часіны знаёмства, Наталя — са сваім бойкім, мужчынскім узрокам, з жыццерадаснымі рысамі на твары, з вераю, лёгкаю і палкаю; Міхась, выцерпеўшы рад боек, загартаваны жыццём і тугі, непарушны ў глыбокіх надзеях, — прыйшлі б яны да яго. На свежы след — падзяліўся б думкамі і перажываннямі... А перанясціся б туды, у Сілцы, да Сёмкі, да Петруся, да Сроля. Як бы ўскалыхнуў іх Рыгор! Цяпер яму выразна і ясна стала пераважнасць гарадскога працаўніка над селянінам, горада над вёскаю ў тым вялікім змаганні, якое вядзецца за вызваленне працоўных гушчаў ва ўсім свеце. Быў у Сілцах, бегаў усюды, падбухторваў таварышаў, каб тыя прылучаліся да арганізацыі, раскідаў пракламацыі, праводзіў гарбарскія і кравецкія забастоўкі, але ўсё тое — бледны адбітак сённяшняга выступлення. Адзін завод — дзве тысячы з лішнім чалавек, а злучы дзесяць тысяч, некалькі заводаў, што тады можа стацца!..
Рыгор пераходзіў да наступнае забастоўкі. Пачаў гадаць і меркаваць, як яна разгорнецца, колькі захопіць людзей, як паверне здарэнні, чым адзавецца на становішчы... чым кончыцца... Не! Аб канчатку забастоўкі не хацелася Рыгору думаць. Яго цікавіў працэс яе быцця, цікавіла яе цягучасць. Забастоўка — змаганне: рэвалюцыйныя прамовы, дэманстрацыі, сутычкі з паліцыяй. Вакола паўстанне, помеж з ім... Натужнасць, зарад, трапятанне...
Думкі прыдалі Рыгору павышаны настрой, захапленне — і ён справодзіў іх рэзкімі махамі рукі, прытоптваннем, пераказам учуткі... Ён быў падобны да электрычнага матора, які ўвесь жыве несупынным рухам, у непаглядным вярценні...
Незаўважна для яго горад заціх, павеяла вільгаццю. На паземе адмеціўся надыход золку. Перайшло за першую гадзіну. Перамагаючы сябе, Рыгор прылёг: заўтра трэба ісці к заводу, трэба ўгледзець Міхася ці Артура і праведаць наконт забастоўкі, што адбылася на іншых заводах.
Іскралётныя думкі яшчэ з добрую гадзіну мігаліся ў яго галаве, адрываючыся, гаснучы і ўзгараючыся. Бліскучым шэранем, трапяткім галёнам імжэлі, заходзячы ў глыбі здрому: Рыгор заснуў чулым сном...
Але не супачыў за тыя пяць гадзін, што праспаў да першага гудка. І стомленым падняўся з пасцелі і пайшоў у завод. На Узбярэжнай хадзілі патрулі гарадавых. Рабочыя ішлі працаваць — гэта Рыгора засмуціла. Разам з другімі ён прайшоў у завод і нехаця папрацаваў да абеду. Ідучы ў харчоўку, спаткаўся з Міхасём — пагутарылі аб дні абвяшчэння забастоўкі, аб здарэннях на іншых заводах, аб рэзультатах учарашняе сутычкі з паліцыяй. Гутарка некалькі ўраўнаважыла Рыгора: ён зайшоў у харчоўку. Цёмная, забруджаная, яна была перапоўнена людзьмі. Падсеўшы да століка, за якім абедала ўжо трое рабочых, ён заказаў абед і пачаў прыслухоўвацца, пра вошта гавораць. Рабочыя, не заўважыўшы Рыгора, цягнулі раней пачатую спрэчку:
— Сволачы, якраз перапынілі; а то б прарваліся ў горад ды хаця напалохалі б буржуазію, — казаў здаравенны рыжы хлопец.
— То-та і ёсць! Ці ж яны спацьмуць! Дзе ты бачыў! Сачаць — працуе і іх розум, — сказаў сярэдніх гадоў мужчына, з французскаю бародкаю.
— Ну, як сабе хоча ўсё, але дэманстрацыю правялі. Ведаеце, міжвольна пойдзеш на ўсё пасля гэткай прамовы. Да чаго складна гаворыць... Ці ты, Пракоп, часамі не ведаеш, хто ён такі? — ваткнуў трэці.
— З слясарнага цэха, — адказаў рыжы.
Рыгору стала няёмка: ану ж угледзяць і засаромеюцца за свае словы. Усё ж тое, што пра яго ішла гутарка, лісціла яму. Не даючы выгляду, што рэч ідзе аб ім, Рыгор кончыў абед і намерыўся сам увайсці ў гутарку.
— А вот учарашняе — я ізноў да дэманстрацыі, — казаў мужчына з французскаю бародкаю, — не так павінна было б скончыцца.
— А як? — перабіў Рыгор.
— Як? — той пільна ўгледзеўся ў Рыгораў твар, памаўчаў крыху і мякчэй адказаў:
— Мякка абышліся з гэтымі цюцькамі. Трэ было ўсім хапіцца за каменні. А то стрэліў адзін, і пачалі разбягацца.
— А як жа іначай? Сталі б адбівацца — стралялі б усе. Крыві пралілося б за няма нішто...
— Як за няма нішто? — хапіўся рыжы. — За нашу свабоду... Бач, крыві баіцца. Лілі яе дагэтуль — і надалей не застрахованы.
— Пэўна...
— То-та ж...
Рыжы прыгледзеўся да Рыгора і запытаў:
— Ці я абмыляюся, ці не, — здаецца, гэта ты ўчора казаў прамову?
Усе ўтраіх бессаромна абярнулі ўзрокі на Рыгора.
— Я таксама прыкмеціў, але не асмельваўся казаць, — дадаў мужчына з французскаю бародкаю.
Рыгор засмяяўся і прызнаў сябе за ўчарашняга прамоўцу.
— Маладзец, добра гаворыш, — пахвалілі ў адзін голас двое рабочых.
— Так, завідна, — прыбавіў трэці.
І калі Рыгор адчыніў губы, каб адказаць ім, з суседняга століка адвярнуўся да іх стары худашчавы дзядок і ўпаўголаса праказаў:
— Асцерагайцеся, вунь у кутку сядзіць шпег. Увесь час глядзіць на ваш стол. Пакідайце харчоўку заднім выйсцем.
Яны ўсе ўчацвярых няскрытна паглядзелі ў левы куток пакоя: за маленькім, кругленькім столікам, над шклянкаю кавы сядзеў шляхетна пададзеты, з белым каўнерыкам, гладка прычэсаны, брыты чалавек. Роўна паставіўшы голаў, ён вадзіў узрокамі па ўсёй харчоўцы, як бы шукаючы каго. У момант, калі на яго кінулі ўзрокі Рыгор з трыма суседзямі, чалавек ці незнарок, ці сумысля, паглядзеў у супроцьлежны канец. Карыстаючыся гэтым, яны падняліся з-за стала і выйшлі праз задняе выйсце на двор, накіраваўшыся да завода. Каля брамы, застаўшыся ззаду таварышаў, Рыгор азірнуўся і заўважыў, што той жа тып праводзіць іх на адгоне ганоў з трое. Рыгор усміхнуўся і схаваўся ў заводскі двор.
Гэты інцыдэнт нічым не адбіўся на Рыгоравым настроі. Ужо пры першым зыку машын у заводзе Рыгор выпусціў з думкі шпега і тую асцярожнасць, якую той сігналізаваў сваёю сочкаю. Гутарка рабочых, іх пахвальба Рыгору, водгук іх на ўчарашнюю дэманстрацыю — вось што займала яго ўвагу і пачуццё: значыць, ён не ашукваецца, калі думае аб вялікай важнасці праведзенага выступлення.
Помеж з гэтым прыемным адчуваннем Рыгору захацелася ў наступных падзеях яшчэ раз выявіць сябе, тым болей, што, адучваў Рыгор, у яго маюцца на гэта энергія і здольнасць. Пад свіст станка, роўны і цягучы, ён памкнуўся ў момант збудаваць новую прамову, куды мацнейшую па сіле і глыбейшую па сэнсу. «Я ім абвяшчу...» — праказаў ён сам сабе і адцягнуў увагу ад разца, які глыбока ўеўся ў сталь і пусціў смярдзючы гарэлы дым. Рыгор паспешна супыніў станок і адняў разец. Вылаяўся рэзка і злосна. Сплюнуў і матнуў рукою.
Падвышаны настрой не пакідаў Рыгора і ў наступныя два дні: жыў ён выключна мінулай дэманстрацыяй і надыходзячай забастоўкаю. Апошнюю чакаў з тым жа нецярпеннем, што і сваё выступленне з прамоваю. І таму дні праходзілі неўпрыкмет.
У суботу, кончыўшы працаваць на дзве гадзіны раней, ён рашыў прайсці па дарозе на кватэру Верманаўскім паркам. Выйшаўшы з завода, ціхай хадою накіраваў у горад, зрабіў куплю і прайшоў у парк. Дзякуючы субоце гуляла шмат публікі, разадзетае, святочна настроенае. Чуўся звычайны, вечна жывучы, малады, сакавіты смех, кідаліся ў вочы бесклапотныя жыццерадасныя жарты дзяўчат, вёрткіх, як газелі, стройных, трапяткіх. Як быццам бы жыццё паказвала праз іх светлыя ўхмылкі сваю неўміручую прыгажосць. Ад яе нельга было ўхавацца. На руцяністых лістках акацый, бэзу, клёну, на чырвоных вяргінях ды гваздзіках гулялі зайчыкі променю, шустрага, электроннага... Рыгора цалкам захапіла гэта віраванне жыцця, размякчыла. Ён не стрымаўся, каб уголас не падумаць: «Няўжо не прыйдзе сёння да мяне Наталя? А Ганна? Паглядзі ты, так зазлаваць! Як канфора ў ваду — каторы час і няма нідзе!» Ганна заінтрыгавала Рыгора. «Хоць бы ўгледзець яе, напаткаць дзе-колечы». У Наталю ён быў завераны, упэўнены; хацеў бы бачыць, але ведаў, што не сёння, то заўтра ўгледзіць, стрэнецца абавязкова. «А вось Ганна — хай бы яшчэ раз спаткацца з Ганнаю». Закарцела да таго, што Рыгор некалькі разоў прайшоў цэнтральнымі алеямі, прыглядаючыся ў твар кожнае дзяўчыны. Нездаволіўся, што не пападаецца Ганны, і нехаця выйшаў з парку; выйшаўшы, раз ад разу азіраўся, пакуль не схаваўся за вуглом муру. Не было Ганны, і ён, ідучы дамоў, меркаваў, калі і дзе яе можна ўгледзець. Напрашаліся гатовыя планы: узмор’е, парк, тэатр. Дзе-колечы — ды трапіцца сысціся.
Забяспечыўшы сябе надзеяй, Рыгор падбліжаўся к дому і знячэўку, не даходзячы колькі дамоў, як з зямлі вырасла ў яго ваччу Ганна. Кроў лінула да сэрца, ён здрыгануўся ад нечаканасці. Дзяўчына ішла да яго, задуманай, няўпэўненай, раззіраючы па баках. Шмат прахожых яе міналі, абыходзячы ці справа ці злева; некаторыя ўглядаліся падазронымі ўзрокамі. Рыгор не ведаў, як вясці сябе: даганяць Ганну або даць мажлівасць ёй зайсці ў двор; ён зацішыў хаду, хоць нейкая сіла падганяла яго бегчы, спяшыць, апынуцца каля яе і загутарыць. Сіла волі перамагла пачуццё — Рыгор даў часу прасачыць, куды ідзе Ганна. Колькі разоў супыняўся, не спускаючы воч.
А Ганна тым часам параўнялася з дваром яго дома, паглядзела налева і направа, замялася на момант і прайшла далей.
«Каб не пайшла зусім», — мільганула думка ў Рыгоравай галаве, і ён паспешна мінуў адзін дом, супыніўся, пастаяў крыху і ізноў зацішаным шагам пайшоў далей. І пасля перарашыў: «Затрымаюся каля брамы; не вернецца — пабягу даганяць, а вернецца — пачакаю». Пакуль падышоў — Ганна завярнула назад і пэўна ўгледзела яго, бо раптам змяніла кірунак хады і яе тэмп.
Праз колькі хвілін яна ізноў была каля брамы, тут жа спаткаўшыся з Рыгорам.
Ён уверана працягнуў ёй руку, гасцінна ўхмыльнуўся і праказаў:
— Добры вечар! Як гэта здарылася? Ну, пойдзем да мяне?
Ганна не палісцілася гасціннасцю з боку Рыгора: не засмяялася, не падала выгляду задавалення.
— Добры вечар!
Суха і працяжна адказала.
— Дзе ты быў так позна? Кожны раз, як назнарок, — прыйдзеш, а цябе не застаць.
— Кінь падазронасць... Я не ведаю, што прымусіла цябе пісаць да мяне гэткую запіску...
— Ты варт таго... Падумай сам, што я магу перажываць. Табе — нічога...
Яны прайшлі браму і накіравалі да Рыгора, Ганна ішла, апусціўшы голаў, нясмела, як арыштаваная.
— Табе да таго — жаднага клопату.
— Што ж ты думаеш! У мяне — забастоўка, пытанне жыцця, змаганне; ты думаеш, я жыву выключна сабою? Я — адзін з мільёна, кропка ў вялікай гушчы працаўнікоў. Маё жыццё цесна пераплецена з жыццём гэтае магутнае суполкі людзей... Ганна! — каб ты ведала, якія здарэнні адбываюцца зараз на нашым заводзе і ў самым горадзе! Мо чула, якая грандыёзная дэманстрацыя адбылася ў чацвер! Не чытала хіба? Я выступіў перад рабочымі з натхнёнаю, палкаю прамоваю, напаліў іх да белага. З «Інтэрнацыяналам», з воклічамі — на вуліцу! Толькі паглядзець было на гэты вобраз! Тысячы чалавек, якія з’еднаны аднымі класавымі інтарэсамі, адной маналітнаю думкаю, адным жаданнем — «Уставай, пракляццем катаваны!» Зямля, здавалася, траслася ад гэтай сілы. Накіруй яе на абраную мэту — парушынкі не застанецца ад усіх перашкод... мы ішлі — луналі песні...
— А ўрэшце? Разагнала паліцыя!
Рыгор замоўк, як быццам чыясь рука неміласэрна парвала настроеную струну.
— Ты ведаеш? — праз колькі хвілін запытаў у Ганны.
— Бачыш.
— Ну, а калі паліцыя разагнала, дык думаеш — на гэтым скончыцца? Паглядзіш, што прынясуць наступныя дні. Жах абойме ўсю буржуазную Рыгу...
Падышлі да дзвярэй. Пазванілі.
— Цяпер рабочыя пакажуць, як з імі трэба абыходзіцца. Годзе гнулі свае спіны. Неабмежнаму здзеку мусіць прыйсці канец. Ты паглядзі, — свет будуем, а нявольнікамі ходзім. Вось...
Рыгор паказаў на зашмальцаваную крысу жакеткі.
— Не адчыняюць, — нервавалася Ганна, чужая настрою Рыгора, захопленая сваімі, зусім іншымі самотнымі думкамі.
— Твая гэтая латышка... я бы з-за аднае яе не жыла тут...
Стук дзвярэй перапыніў яе. Вільгельміна адшчапіла ланцужок і адчыніла:
— Калі ласка, Нязвычны.
І тут жа скрывіла міну, угледзеўшы Ганну.
З пераднамеранай думкай работніца праказала:
— А да вас прыходзіла Наталя!
— Наталя?!
Рыгор перш сумеўся, а пасля ў момант хапіўся за думкі, як адказаць, і ўсё ж, нявольны ад няёмкасці, адказаў двухсэнсоўна:
— Хто яна такая?
— Прыйдзе яшчэ, абяцала.
Ганна паперадзе прайшла ў кватэру, але прыпынілася перад Рыгоравым пакоем і ўся — адно хваляванне — пачула паведамленні Вільгельміны. Кожнае слова яе, знарок падкрэсленае, адзывалася гостраю боллю ў Ганніным нутры. Пачуццё назбіранай крыўды, якую вось-вось яна мелася выліць перад Рыгорам, зараз утройчы пабольшылася, ахапіла яе ўсю, да кончыкаў ногцяў, да кончыкаў кос. Рыгор мігам адляцеў далёка-далёка. Ужо не хацелася пераступаць парога ў яго пакой, ужо не жадалася нічога казаць яму. Завярнуцца — і бегам дамоў. Толькі б крануцца з месца...
Рыгор падышоў да яе і, не даўшы адумацца, адчыніў дзверы ў свой пакой і папрасіў:
— Ганна, проша.
Ганна нехаця зрабіла колькі крокаў, зачыніла за сабою дзверы і стала сярод пакоя.
— Ты крыўдзішся на мяне?.. Ты думаеш, што я... Ах, якія бо вы, дзяўчаты, фанабэрыстыя, што...
Ён хваляваўся і шкадаваў Ганну.
А яна ледзьве стрымоўвала сябе ад злоснае горнасці. Раз у раз то паднімала, то апускала голаў, кідаючы асавелым узрокам у профіль Рыгоравага твару. Пераступала з месца на месца, садзілася, то ўставала, камячыла ў руках рыдыкюль; сціскала зубамі. Пасля адвярнулася ў акно і, стоячы бокам да Рыгора, усё парывалася нешта сказаць.
Рыгор не стрымаўся: рашуча падышоў да яе, палажыў на плячо руку і сказаў:
— Злуешся? Кінь!
— Ты, ты, ты! Ты адзін...
Рэзкі, нястрыманы голас яе прарэзаў настарожаную цішу.
Рыгор схамянуўся — некі час не ведаў, што сказаць.
Сустрыманы, нясмелы стук у дзверы прымусіў абоіх настаражыцца.
— Уваходзьце!
Адчыніліся дзверы, і ў пакой праглянула Наталя.
З няёмкасці — не ведала, што рабіць: ісці ці не.
— Смялей, падыходзь сюды, — падбадзёрыў Рыгор.
Яна падышла, працягнула яму руку і павярнулася да Ганны.
— Мой таварыш — Наталя, таварыш Ганна.
Афіцыяльна, суха дзяўчаты паціснуліся за рукі.
Ганна моўчкі адвярнулася.
— Я ўжо была ў вас, — весела паведаміла Наталя, садзячыся на ложак, — а вы гуляеце недзе. Абманваеш мяне...
— Я? — проста бяда: Сцыла і Харыбда — Ганна тое самае думае. Паміж двух агнёў.
Ён хацеў выпрабаваць Ганну, ці не адпусціў яе гнеў: тая маўчала, яшчэ больш нервуючыся. Гэта ўплыло і на Наталю.
— Вы пасварыліся? — запытала яна Рыгора гэтак, каб чула Ганна.
— Дзе там! Ганна проста злуецца...
— Ты, ты... прымушаеш на большае... Каб не шанавала сябе...
Ганна злосна паглядзела на Рыгора і павярнула да дзвярэй...
Рыгор перапыніў:
— Куды ты, Ганна! Што з табою?
Але яна маланкаю вылецела з пакоя, зачыніўшы за сабою дзверы.
— Цудная дзяўчына! — развёў рукамі.
— Што ты зрабіў ёй?
— Эх, не разумее жыцця. А настаўніца! Гарадская, да таго.
— Ты пакрыўдзіў яе?
— У вашага брата іншага не дажджэшся.
— Чаму?
— Бачыш, кідай усё: і змаганне, і агульныя інтарэсы, усё на свеце, а аддайся цалкам ёй.
Наталя скрыла ўхмылку і праглівым узрокам уставілася ў вочы.
— Вой, глядзі, не тое!
— Будзь інакшаю...
Ён захадзіў па пакоі, не ў сілах супярэчыць нахлынуўшым думкам. «Сапраўды, чаму ж мне асцярожней не падысці да яе? Чаму б мне не перапрасіць яе? Ах, натура ўжо мая — напралом, ці трэба, ці не. Пакрыўдзіў дзяўчыну! Трэба абавязкова перапрасіць...»
І ўжо быў спыніўся на гэтым, як раптам усумніўся: «Перапрасіць! У чым? Знізіцца да будзёншчыны? Ласне яна зразумее маю ласкавасць. Што я дзеля гэткай мяшчанкі! Праступнік, бунтаўшчык — не болей. Не! Я не паддамся на гэта...»
Рыгор утаропіўся ў адну кропку на сцяне і стаяў нерухома. Наталя колькі хвілін сачыла за ім, пасля раптам павярнулася і ўголас праказала:
— Рыгор! Таварыш Нязвычны! Ты не рад майму прыходу?
Рыгор памкнуўся адказаць, але спыніўся.
— Чаго ты маўчыш? Сядзьма, Рыгор!
Пакарыўся — селі.
Селі — так хацела Наталя, думаючы гаварыць, — гаварыць з Рыгорам, спавядацца яму ў тым пачуцці, якое выбухнула ў ёй пры адыгрыванні гісторыі з Ганнаю. Да гэтага Наталя і не западозрывала, што ў яе нутры наспявае нейкая моцная цяга да Рыгора. Гуляла з ім на адзіноце, сустракалася, а прыметы гэтага не адчувала. Паважала Рыгора, як добрага таварыша, нават злёгку любіла яго, як прыгожага, мужнага чалавека: ну, а каб гэта захапіцца ім — пакуль не ўспадала на думкі. Сёння ішла да яго з ранейшым пачуццём,— праўда, з гэткім пачуццём, якому было цяжка пярэчыць. Усё ж далёка было да адыгранага фіналу.
Захапілася — і не магла слова мовіць, толькі напружана, пільна сачыла за яго рухамі, за мігаценнем яго броў, за ціхім, непрыметным калыханнем дробных рыс твару. Глядзела і ўкладала ў свае ўзрокі неапісанае натхненне. Той жа самы воблік, той вобраз, якія выглядалі ў Рыгору Зося і Ганна, маляваўся і Наталі. Рыгор — у гэту хвіліну не толькі таварыш-змагальнік, не толькі сябар, а і ідэал, якому мажліва і трэба пакланяцца. Каб хто запытаў яе, адкуль узяліся тыя ценькія струны ў яе нутры, тая мяккасць ды гасціннасць у гэтак неміласэрдна патузанай жыццём, абчэрственай яго жорсткімі ўмовамі, заціснутай нядоляю і недастачамі істоце, — Наталя не адказала б.
І толькі праз доўгі прагалак часу, мо праз гадзіну, удвойчы праказала да яго, умаляючы:
— Чаму ты маўчыш? Кажы мне ўсё, усё кажы... Не смейся з мяне, што я гэткая... Ты сустрэў мяне сухою рэвалюцыянеркаю, а я... Ну, што ж, чалавечая ўласцівасць прысутна і мне... Скажы, скажы мне, ці я не перашкоджу табе? Мяшаю Ганне? Навязваюся? Знарушаю твае планы? Скажы, скажы... Не маўчы.
А Рыгор маўчаў, судзячы: «Што мне ёй казаць? Прызнавацца?»
Тады, пачакаўшы крыху, Наталя нервова адышлася да акна, паглядзела на двор і спакойным голасам адказала:
— А мне пара дадому. Паглядзі, — усюды патушылі агні. Правядзеш мяне?
— Аставайся начаваць. Куды табе блізкі свет цягнуцца ноччу?
Паглядзеў на гадзіннік.
— Другая гадзіна па поўначы. Аставайся, Наталя. Ласне саромеешся? Ці не давяраеш мне? Начуй... Мы рэвалюцыянеры...
Наталя недаверчыва паглядзела Рыгору ў твар.
— Ты смяешся?.. А што мне дзядзька скажа?
— Ха-ха-ха! Дзядзька! На прывязі трымае цябе?
— Маўчы лепш.
Рыгор не настойваў. Моўчкі адзеў жакетку, шапку і падышоў да Наталі. Далікатным кіўком паказаў, што хоча праводзіць. Наталя выйшла з пакоя першая.
— Не разбудзіць бы адно гаспадароў.
Асцярожна прайшлі калідор, стараючыся не стукнуць, адперлі і заперлі дзверы. Сышлі з усходаў — без слова гутаркі, адно за другім. Перасеклі двор і каля брамы абудзілі драмаўшага дворніка. Той нездаволена паківаў галавою, гультайна падняўся з месца і выпусціў іх на вуліцу.
Ціхая зорная ноч абдала іх астуджаным, але нячыстым гарадскім паветрам. Электрычныя лямпы вадзілі даўгія, дзівосныя цені. Ублізку не відаць было чалавека, але здалёк даносіўся ляскат шагоў, стукатня конскіх капыт і розныя гукі ды зыкі.
Яны накіравалі да Верманаўскага парку — ішлі мернаю, спакойнаю хадою. Усё яшчэ маўчалі, не хочучы ніводнае першым загаварыць, хоць у абоіх бушавала пачуццё і самі сабою напрошваліся словы гутаркі. Рыгору імпанавалі абставіны летняй ночы, перажытыя здарэнні; трымалася бадзёрасць. Наталя — адна адною з ім — цягнула да сябе яго ўвагу, думкі, планы; Наталя будзіла цэлы знізак мінулых перажыванняў, разгойдвала выабражэнне. Рыгор не ведаў, не адзнаваў і не хацеў разумець Наталінай маўчанкі. Нарэшце, падыходзячы ўжо да парку, Рыгор запрапанаваў ёй:
— Давай паседзімо ў парку?
— Запозна, Рыгор.
— Ты сярдзіта?
— Кінь хаця.
— Давай паседзімо.
Наталя згадзілася. Рыгор аддзякаваў моцным поціскам яе рукі.
— Ты падумай, колькі нам суджана гэткіх ночаў правясці? Хто ведае, чым і што кончацца здарэнні з забастоўкаю... Ды наогул, што нас наперадзе чакае...
Каля агарожы парку, куды яны падышлі, пачуўся гучны гоман. Яны паглядзелі ўбок: шагоў дзесяць ад іх ішла грамадка людзей; у цені дзярэў нельга было разабраць, хто і што, але ў тупаце ног чуўся знаёмы звон шпор. Рыгор спыніўся, затрымаўшы Наталю.
На светлай пляміне, якая ўразалася ў згусткі ценю, бліснулі жоўтыя гузікі паліцэйскіх. Было ясна — вялі арыштованых.
Рыгор з Наталяю шчыльна прытуліліся да агарожы і праждалі, пакуль гэта працэсія аддалілася ад іх на добры кусок. Пасля, не заходзячы ў парк, павярнулі направа абыходам.
— Хаця б не нашых толькі? — занепакоіўся Рыгор.
— Чаго добрага — усё можа стацца. Папераджаюць забастоўку. Цяпер трэба быць асцярожным. Асабліва табе, Рыгор... Я чула, нябось, як ты выступаў.
— Чула? ну? ну?
І ён тут жа забыўся і пра Ганну, і пра паліцэйскіх, якія павялі арыштаваных, і пра жаданне пасядзець у парку, палюбавацца ночкаю, пацешыцца Наталяю.
— Ты ведаеш, чуць дэманстрацыі... крывавай дэманстрацыі не выйшла — гэткі настрой... Момант цікавы... Ну, а вось у вас што чуваць?
— У нас, ведаеш, большасць кабет... Але нельга сказаць, каб не падтрымалі вас. Выступяць...
— Трэба шчырэй узяцца за агітацыю... Усё залежыць ад ёмкасці падыходу да рабочага ці да работніцы. Ты, Наталя, павінна папрацаваць... Мусім жа паказаць, што мы — сіла, што мы апіраемся на крэпкія падпоркі...
— Так, трэба, ведама...
Двое прахожых, што ішлі ім насустрач, паперашкодзілі далейшай гутарцы. Наталя, каб адцягнуць увагу, праказала:
— Бачыш, ужо і золак займаецца.
Рыгор паглядзеў уверх.
— Хаця б крыху адпачнуць.
— Так, ідзі ўжо, я адна прайду гэтых два кварталы. Ідзі.
Наталя спынілася, але Рыгор угаварыў правясці яе да самага дома. І нават пачакаў, пакуль дворнік, упусціўшы Наталю ў двор, запёр вароты.
— Прыходзь жа, — паслаў удагон і вярнуўся.
Рыгору не хацелася прыйсці на кватэру пазней, чымся прачнецца Вільгельміна. Не баяўся яе, не саромеўся — проста не хацеў, каб яна бачыла яго ранняю раніцаю не сплючы. З гэтай прычыны ён ускорыў хаду, меркаваў скараціць дарогу, пераходзячы на загібах вуліцы з боку на бок, выбіраючы перавулкі.
Горад зусім заціх, і Рыгоравы шагі гучна разносіліся пад дахамі муроў, адбіваючыся ў вузкіх вуліцах. На некалькіх рагах і на скрыжаваннях вуліц, прытуліўшыся да сцен муроў, драмалі вартавыя гарадавікі. Рыгор праходзіў між іх, не зважаў, і яны не патуралі нічому. Верманаўскі парк быў абагнуты ім з боку ад пошты зусім непрыкметна. Наогул, за спешнаю хадою Рыгор не спыняўся на адной якой-колечы думцы, прапускаючы процьму адрыўкаў. І толькі спыніўшыся ў браме дома, дзе была яго кватэра, ён знячэўку ўлавіў кусочак успамінку аб Сілцах, нейкаю прымхаю мільгануўшых у яго галаве. Улавіў і задумаўся, ажно забыўся пастукаць дворніку, каб той адчыніў вароты.
«Маці! Падумаць! Забыў! Столькі часу ні слова не напісаць! Што перажывацьме яна там, не ведаючы і не знаючы пра мяне? Пэўна, старая праплакалася, занудзела, зняверылася... А я тут — кручуся-вярчуся, як шалёны... Не, годзі маўчаць. Трэба ж, нарэшце, улучыць хвіліну — другую і кінуць ёй ліст. Маці! Ды таварышы таксама лаюць мяне здорава. Сёмка — той, пэўна, матнуў рукою... Хлусом празаве... Як жа яму не напісаць? Ах! Ды столькі ўсяго ёсць пісаць! Столькі перажыта за гэты тэрмін...»
Думаючы, Рыгор не заўважыў, як да яго падышоў яшчэ адзін жыхар гэтага дома. Падазрона абглядзеў яго з ног да галавы і рашуча пастукаў у браму. Гэта Рыгора адцягнула ад думак, і ён паціху ўвайшоў у двор следам за незнаёмым чалавекам.
«Толькі ў рашучым выступленні — перасцярога наглай заўзятасці ворага», — казаў Рыгор перад тысячнаю грамадою рабочых. І, кажучы гэта, ён выказваў сваімі вуснамі той настрой, які паступова ў гэтым годзе ахопліваў рабочыя гушчы не адной толькі Рыгі, а ўсяго неабмежнага прастору царскае Расіі. К моманту яго выступлення нездаволенне існуючым станам, абурэнне супроціў крывасмагнага самадзяржаўя, пратэсты на бессаромную эксплуатацыю капіталістамі рабочых бурліваю хваляю ўскалыхнулі працоўныя гушчы. Цяжкія гады ўціску і душэўнага заняпаду, што наступілі пасля паражэння рэвалюцыі 1905 года, адышлі ў ліхое знябыццё... Трывожныя стрэлы, што прагучалі над далёкаю Ленаю, аддаліся громкім рэхам у настарожаных сэрцах рабочых. То быў сігнал, які рашуча і дзёрзка адкідаў наглыя словы царскага сатрапа: «Так было і так будзе!» — несучы вестку аб новых днях... Жыццё выглядала ў іншым абліччы, падаючыся пад упартым законам гістарычнага развіцця.
К сходным дням ліпеня абурэнне сярод рыжскіх рабочых паднялося да вышэйшага пункту. Здарэнні ў сваім развіцці апярэджвалі людскія намеры, падрахункі, планы. Саматугам гуртаваліся мітынгі, выбухалі рэзкія канфлікты на розных фабрыках ды заводах, вынікалі стыхійна забастоўкі. Паветра напалялася вострым змаганнем працы з капіталам. Па майстэрнях пры рабоце адкрыта і смела паднімаліся спрэчкі, дыскусіі на рэвалюцыйныя тэмы. Факт агульнай забастоўкі не таіўся, а быў прызнаным, немінучым з’явішчам. Нельга было пачуць слова, якое б пярэчыла патрэбнасці яе. Наадварот, дзень ада дня ўсё рашучай ды настойней аформлівалася выразная думка — не чакаць назначанага тэрміну, а зараз жа пачынаць змаганне. Дзякуючы гэтаму, яшчэ за некалькі дзён адна за другім сталі спыняцца фабрыкі і заводы. Факт ажыццяўляўся...
І вось адным днём распаленае паветра сыпнула агнём трывогі. Над багатымі кварталамі шумлівага горада распласталася здань рабочага паўстання. Што прынясе яно бесклапотным багацеям? Рупліва заварочаліся на мяккіх крэслах фабрыканты і заводчыкі, грашавікі і губернатар, дамаўласнікі і вышэйшыя чыны адміністрацыі. Зашамалі губамі гандляры і мяшчане. Што ж такі будзе далей?
Калі баставалі перапёкі і электрыкі, а паліцыя ўпарта змагалася з імі праз арышты, гаспадары — праз разлічэнне з работы, гарэла надзея перамогі над бунтаўшчыкамі. «Авось не падтрымаюць іх рабочыя іншых заводаў. Па адным чалавеку пераловяць разбойнікаў і надоўга закажуць, як весці сябе». На кожнае паведамленне аб арышце — тыкалі пальцамі і ліхамысна ўсміхаліся: «Так іх, галубчыкаў!» Але, як толькі тыя ж газеты буйнымі літарамі на першых старонках адмецілі пачатак агульнае забастоўкі, бадзёрыя выгукі прымоўклі. У багатых магазінах, у канторах і банках, у рэстаранах і дома, купцы, папы, дырэктары і загадчыкі, паны і пані падазрона азіраліся адны на другіх, на вокны і на дзверы, прыслухваліся да стуку і крыку і палахліва паглядалі, выйшаўшы на вуліцу, у бок прыгарадаў, у бок Наддзвіння, уздоўж Мітаўскае чыгункі, ці не дымяцца коміны, ці не чуваць рэвалюцыйных песняў і стрэлаў паўстанцкіх... У канцы вуліц, якія вялі да рабочых раёнаў, прагліва ўзіраліся баязлівыя вочы, чакаючы варужных дэманстрацый. Дзе праходзіла двое — трое рабочых, на іх глядзелі натрывожаныя буржуі, старонячыся ўбок, іх праводзілі падазронымі ўзрокамі гарадавікі, сачылі пераадзетыя шпегі. На вечар узмацнялася варта, выстаўлялі патрулі, а ў кватэрах багацеяў шчыльна запіраліся дзверы і аканіцы. Насіліся сумліўныя охі і ўздыхі: «Ох, ох! да чаго толькі дойдзе. Так разбазырыла чэрня! Ні начальства, ні бога нямашака. Паліцыя вінавата — трэба ж было гэтак народ распусціць... А цяпер — і ні рады!»
А па Наддзвінню і ў іншых рабочых раёнах забастоўка выяўлялася ў яскравым заміранні працы, ва ўрачыстым, раз’юшаным руху каля нерухомых заводаў і фабрык, каля ціхіх рабочых домікаў. Кучкамі, большымі і меншымі, па двое хадзілі рабочыя між высокіх сцен завода, па глухіх, крывых вуліцах і перавулках; гутарылі на тэму дня, радзіліся, сыходзіліся і распачыналі маніфестацыі. Юнакі выкідалі чырвоныя сцягі, пяялі песні, дражніліся з паліцэйскімі, якія ўдубальт варужнымі соваліся між хмурых будынкаў, падазрона азіраючыся ў бакі і навакола, трымаючыся за рэвальверы і шашкі; час ад часу гарцавалі, паднімаючы пыл, коннікі. У харчоўнях ды гарбатнях, дзе заўсёды таўкліся рабочыя ў абедзенны час і вечарам, было пуста; а дзе сыходзіліся колькі чалавек, там стаяў гоман, абгаворы бягучага моманту, вестак пра настрой на розных фабрыках і заводах, пра арышты. І па раніцы і сярод дня па вуліцах раскідаліся плакаты і адозвы забастовачнага камітэту і камітэтаў партый, разлепліваліся на сценах дамоў, на агарожах, і побач іх — распараджэнні губернатара і заявы фабрыкантаў. Грамадкі рабочых спыняліся і чыталі, чыталі і лаяліся, гразілі помстаю ў блізкай ці далёкай будучыні.
Магутная думка — ідэя вызвалення з-пад цяжкай няволі прасякала ўсе куткі рабочых раёнаў, лучыла ў адну гушчу тысячы і дзесяткі тысяч адзінак, настройвала іх на распачлівую супярэчнасць другой, класава варожай сіле, сіле абірацеляў і прыгнятацеляў. Нельга было не паддацца ўплыву разгарачанай помсты, змаганню — і ёю захаплялася ўсё насяленне рабочых раёнаў — ад дзяцей да старых, ад мужчын да кабет. Смерць катам! Пагібель тыранам!
Завод, на якім працаваў Рыгор, прылучыўся да забастоўкі трэцім. На пяты дзень пасля апошняе гісторыі з Ганнаю Рыгор пайшоў на завод, маючы намер падняць агітацыю за хутчэйшае далучэнне яго да забастоўкі. У чыннасці Міхася і іншых таварышаў ён наглядаў нейкую нерашучасць-баязлівасць і не хацеў далей пагоджваць з імі сваіх планаў. «Чаго адцягаць надалей? Да чаго можа прывясці іх куртатая палітыка?» — разважаў Рыгор.
Прыйшоўшы к заводу, ён сустрэўся з фактам: завод стаяў; забастоўка зарадзілася сама сабою, захапіўшы тысячную грамаду рабочых. Агромны дзядзінец ужо кішэў раз’юшанай гушчаю людзей, як мора ў час шторму. Чуліся прамовы аратараў, выгукі лозунгаў. Тыя, што стаялі каля варот, павярнуліся, каб выйсці, але чакалі ўрочнага знаку, сігналу.
Рыгор апукаю ўкаціўся ў цесную гушчу людзей і, рвучыся на ўсе бакі, пачаў падбіваць рабочых на рашучасць, на дэманстрацыйнае выступленне.
— Чаго вы стаіце тут? — зварочваўся да ўсіх, між каго праходзіў, — пара выходзіць на вуліцу. Нечага раздумоўваць.
Агітуючы, наткнуўся на Міхася, які ўгаворваў гурток рабочых спакойна разысціся па хатах. Не стрымаўся і папракнуў яго за баязлівасць. Міхась адказаў папрокам Рыгору ў незвычайнай гарачлівасці. Супыніў яго і хацеў растлумачыць сваю правату. Але тут жа грамадою пранёсся неспадзяваны гоман і рух: яна закалыхалася і рушыла ў вароты, на вуліцу. Магутным штырхачом разбіла іх гурток і аддзяліла Рыгора ад Міхася. Праз некалькі хвілін яны ўсе апынуліся на вуліцы, у згушчаных радах рабочых, у дэманстрацыі, якая прайшла з гоны ўсцяж вуліцы і пасля сама сабою разбілася на гурткі, якія сталі маніфеставаць.
Рыгор не пайшоў з вуліцы, а амаль не да абеду маніфеставаў разам з іншымі, пераходзячы з месца на месца, з вуліцы на вуліцу. У абед ён паехаў у іншыя рабочыя раёны, каб азнаёміцца з агульным становішчам; а далей знарок наведаў «Праваднік», каб праканацца, як там — ці бастуюць, ці гатовяцца да гэтага. Якраз «Праваднік» працаваў: дымела труба, бразгала жалеза ў двары, пры варотцах стаяў вартаўнік. «Няўжо іх не крануць здарэнні?» — папракнуў Рыгор, пастаяўшы нейкі час перад фабрычным будынкам. «Што ж Наталя робіць? Чаму яна не агітуе?»
Нездаволеным вярнуўся на кватэру гадзіне а чацвёртай. І толькі паспеў зайсці ў пакоік, як раптам хапіўся за думку — ці не напісаць зараз, вось, мацеры пісьма. «Сяду, калі ўлучыў падхадзячую хвіліну, і напішу колькі слоў... Разам і Сёмку... Ах, каб ён ведаў, што тут вычвараецца! Каб уявіў сабе, да чаго б зайздросціў хлопец... Сапраўды, шчаслівы я, што жыву ў гэткі момант! Толькі падумаць!» Рыгор распрастаўся, падняў даверху правую руку і аблегчана ўздыхнуў поўнымі грудзямі. Не задумаўшыся, вывеў звычайны зварот — «Даражэнькая маці!» Пасля хвілін са тры пачакаў, адцягнуўшыся думкамі да іншых рэчаў, і пачаў пісаць: «Выбачайце, матка, што гэтак доўга маўчаў. Усё неяк не мог выбавіць кавалачку часу, каб сесці напісаць вам колькі слоў. А думаў — штодзень. Ведаю, што вы там загараваліся па мне, затужыліся, але, паверце, не ў сілах самому адарвацца ад тых абавязкаў, якія выпалі мне з часу прыезду ў Рыгу. Амаль не з першага дня заняўся я працаю на тым жа самым заводзе, а пасля наспелі непаразуменні паміж гаспадаром завода і рабочымі. Зараз, вось, вынікла забастоўка, ды не толькі на нашым заводзе, а па ўсіх фабрыках і заводах у горадзе. Пратэстуем супроціў суду над балтыцкімі матросамі, а разам з тым і супроціў цяжкага стану, у якім даводзіцца жыць рабочаму чалавеку. Толькі што адбылася дэманстрацыя рабочых з нашага завода. Каб вы пабачылі, якая гэта сіла!» Далей Рыгор пытаў у мацеры, як яна жыве і як яе здароўе; пры гэтым папераджаў, што ўвесь час думае пра яе і мяркуе, як і што ў блізкай будучыні наладзіць сумеснае жыццё. «Няпраўда ж,— не будзем мы цёнгля жыць паасобку. Калі-колечы звядзе нас доля разам».
Напісаўшы гэта, недаўменна паківаў галавою: «Даводзіцца суцяшаць старую абяцанкамі!» Але рашуча адкінуў сумненні і на трэцяй старонцы паперы прыхваціўся і ў агульных словах апісаў ужо дзеля Сёмкі ўсе важнейшыя здарэнні, якія давялося перажыць з часу разлукі. Нарэшце папрасіў яго, каб той перадаў уклоны ўсім знаёмым і Зосі і абавязкова адпісаў як найхутчэй.
На гэту дапіску пайшло не болей, як паўгадзіны часу, і Рыгор, пішучы, ужо адчуваў, што пісьмо выйдзе зусім няпоўным, адрыўным, выпадковым, — не хапае сцерпу ў гэткі час спакойна пісаць. Пашкадаваў, развёў рукамі, як бы хочучы апраўдаць сябе — «не магу, што ж ты зробіш».
Кончыўшы пісаць, Рыгор уважліва перачытаў напісанае і барджэй адзеўся, узяў пісьмо і выйшаў з кватэры.
Не задумваючыся, пакіраваў у бліжэйшую харчоўку, у якой раз ад разу абедаў у тыя дні, калі не хадзіў на завод.
У харчоўцы публікі было нямала. Але рабочых можна было палічыць на пальцы. Рыгор пільна акінуў вачыма пярэдні вялікшы пакой, пасля прайшоў два бакавых меншых і, нідзе не ўгледзеўшы знаёмых, прысеў у правым кутку за маленькім столікам ды папрасіў вячэру.
Падавальнік запытаў, што даць, атрапаў ручніком стол і адбег ад Рыгора. «Сейчас. Хорошо!» — падаў на адгоне некалькіх шагоў. Але прайшло каля пятнаццаці хвілін, пакуль ён прынёс першую страву. Рыгор перанерваваўся і папракнуў яго. «Ничего не сделать — всем нужно», — адказаў падавальнік і другую страву падаў таксама спознена. Увогуле — вячэра адняла цэлую гадзіну. Рыгор вылаяўся на парадкі, чаго ніколі не дазваляў сабе ў гэтай харчоўцы, і выйшаў. Пацягнула дадому, хоць нешта звала астацца на вуліцы, пад сінім небам. Панелямі бясконцым ланцугом шнуравалі прахожыя.
Няслі з сабою смех, рэзвасць і бесклапотнасць. Рыгора цешыла гэта і ў той жа час злавала. Няўжо ім няма ніякага дзела да той барацьбы, якая адбываецца вось тут жа, у іх пад бокам? І следам думка перакінулася да Ганны. «Пэўна — гуляе дзе-колечы з таварышкаю і высочвае хлопца-каханка!..» Гэта разам была і іронія, але, не зважаючы на яе, у Рыгоравым нутры вынікла знячэўку жаданне — спаткаць Ганну па дарозе дадому. Няхай сабе Наталя пачакае, калі прыйдзе раней. Ён пачаў раззіраць у бакі. Не паленаваўся і два разы прайшоў па люднай вуліцы. Нават думаў прайсці ў кірунку да яе дома, а далей перарашыў і вярнуўся на дарогу к дому.
Не даходзячы двух кварталаў, абмацаў пісьмо ў кішэні і вярнуўся адшукаць паштовую скрынку. Гэта адняло яшчэ хвілін з дваццаць, так што яго захапіў змрок. У небе пачалі запаляцца рэдкія зоры, а на вуліцах — ліхтары. Павеяла лёгкім халадком. І — проста прымха, — калі падыходзіў к дому, дзе жыў, амаль не на тым жа месцы, на якім ужо раз успомніў аб пісьме да мацеры, успомніў цяпер аб грошах, якія абавязкова трэба было б паслаць старой. «А мо ёй жыць няма за што? А мо яна хварэе? Галадае? Бедная старая! Сапраўды, ці ж я не вінаваты перад ёю?.. Паслаў пісьмо — а што ёй пустое пісьмо? Як бы там ні было, а мушу дастаць рублёў пяць і выслаць. Прыйдзе ліст, а за ім неўзабаве — грошы. Ого — пяць рублёў! Наколькі хопіць! Выстараюся, пашлю...»
Гэта было яго неадменным рашэннем: таму Рыгор заспакоіўся. Уверана і крута павярнуў у двор, каб скарэй прайсці на кватэру і праведаць, ці не заходзіў хто да яго. І вось — толькі зрабіў пару шагоў, як ззаду хтось голасна яго азваў:
— Вы — Рыгор Нязвычны?
Было знячэўку — Рыгор сумеўся і спыніўся.
Да яго падышоў здаровы, шляхетна адзеты мужчына.
— Вы арыштаваны! Пойдзем.
Рыгор сярдзіта паглядзеў на нечаканага госця і, быццам бы не разумеючы, да чаго хіляцца яго словы, здзівіўся:
— Як? Што? А гэта адкуль і чаму?
Папрабаваў зрабіць некалькі крокаў назад.
Шпег растапырыў рукі і пахіліў тулава ў бок Рыгора.
— «Там» праведаеце ўсё! Пойдзем са мною, папрашу, — і, не даўшы Рыгору апамятавацца, свіснуў. Умомант з’явіўся гарадавік і ўмела паказаў сябе ў распараджэнні шпега.
Нельга было дваяка думаць — справа ясная: папаў у добрае сіллё. Рыгор мусіў ісці. Бліснуўшая на момант думка — «Ану ж паспрабаваць даць дзёру» — патухла, знікла: гарадавік ішоў ззаду, трымаючыся за рэвальвер, шпег ішоў шчыльна побач. Куды бегчы? Як бегчы? Рыгор паглядзеў у бакі, але не асмельваўся пайсці на рызыку: нешта трымала, і ён ішоў — куды вялі, не сціхаючы папракаць сябе ў тым, што так дурна папаўся. Не хацелася верыць рэчаіснасці. Няўжо гэта ліхая прыгода пойдзе сваім шляхам, а ён будзе адарваны не толькі ад забастоўкі, ад знаёмых і сяброў, але і ад усяго свету? З гэтым не гадзіўся і стараўся не дапускаць сумнення. Маўчаў, ідучы, не звяртаючы жаднае ўвагі на частыя закіды шпега, які стараўся вызваць яго на гутарку, на адказы пытанням. Дзякуючы гэтаму, не заўважыў, як раптам ачуўся перш у нейкім пустым, цёмным двары, абгароджаным з усіх бакоў глухімі тыльнымі сценамі ці то парканам, а праз хвілю ў прасторнай, з тухлым паветрам, каморцы. За столікам, пустым і брудным, сядзеў нейкі паліцэйскі чын — ні то гарадавік, ні то жандар. Шпег кінуў Рыгора з гарадавіком і з невыразным чынам, сам шмыгнуў у дзверы, якія вялі ў другі пакой. І Рыгор не паспеў агледзецца, як з-за дзвярэй яго пазвалі:
— Проша, Нязвычны.
Рыгор пайшоў: то зваў жандарскі афіцэр да сябе на допыт. Няўклюжы, тоўсты, з рабым тварам, рыжаваты, сядзеў ён за вялікім канцылярскім сталом, адкінуўшыся на спінку мяккага крэсла, і задаволена ўхмыляўся. Прыдаў далікатнасці, калі Рыгор пераступіў парог у яго пакой, і шляхетна запрапанаваў:
— Сядайце, вось.
Не ішла далікатнасць да яго постаці, і ў ёй Рыгор не адчуваў патрэбы; усё ж сеў, каб не выказваць пакоры, стаючы. І, як нібыта той, акінуў зрокам пакой жандара: досі чысты, абсталяваны па-казённаму, з партрэтамі трох цароў у жоўтых рамах, пакой выглядаў далёка не гасцінным.
— Ваша імя, прозвішча?
Жандар прыстасаваўся пісаць на блакноце, узіраючыся Рыгору ў твар.
— Рыгор Нязвычны. Запытайце ў вашага чалавека, — то быў намёк на шпега, які юліў каля дзвярэй начальнічага кабінета і нагла ўсміхаўся. Спакойны вымаў не падабаўся ні жандару, ні шпегу. Але Рыгор цвёрда трымаў сябе і пры ўсіх далейшых распытаннях. Ні слова — лішняга. І калі насабачаны ў шлягоўскай працы жандар пачаў рабіць ябедныя закіды і правакацыйныя намёкі, то Рыгор перш пагарачыўся, а пасля зусім змаўчаў, два разы пераказаўшы сказ:
— Ці я скажу, што — не, ці скажу, што так — вас не здаволіць і не пераканае. Навошта ж вашы хітрыкі, а маё нерваванне? Я лепей буду маўчаць.
Жандар злосна мармытаў у адказ, чырванеў, як бурак, і без таго чырвоным тварам, рухаў на месцы. «Гм! гм! гм!»
— Значыць, вы, Нязвычны, адказваецеся гаварыць са мною? — некалькі разоў пераказаў сам сабе і ўсё пісаў. У перамежку з пісанінай бацькаўска-ўгаворна прабаваў размякчыць Рыгора і выклікаць яго на адкрытае прызнанне. А калі той не паддаўся, жандар злосна стукнуў кулаком па стале, скрывіў твар у звярыную міну, прыўстаў і выгукнуў на ўвесь пакой:
— Адвядзіце. Пасядзіць — памякчэе!
Адчыніліся дзверы, нібы хто паціснуў у гузік, — і двое паліцыянтаў пасталі пры абодвух вушаках, чакаючы прыказу.
— Адвядзіце! — пераказаў жандар.
Рыгор безумоўна ўстаў з крэсла і выйшаў з кабінета жандара. Шпег правёў яго да выхадных дзвярэй і астаўся ў памяшканні; гарадавікі адны карсажылі Рыгора «куды след».
Было за поўнач, калі Рыгора прывялі ў астрог, прапусцілі праз кантору і заперлі ў камеру. І вось толькі за ім зачыніліся цяжкія жалезныя дзверы, стукнуўшы засаўкаю, і смуглае святло электрыкі выявіла шэрую, з цяжкім паветрам, пры адным загартованым акне, каморку, ён схамянуўся, задумаўся і з’ясніў сабе, што справа прыняла сапраўды дрэнны зварот. Арышт, допыты, канвой — гэта было ўступам, а астрог — скутак. Рыгор паглядзеў на разложаныя ў рад пяць ложкаў, з якіх чатыры былі занятымі, а адзін пустым, і пачуў, якім непрыемным пачуццём напаўняецца яго нутро. Утома мэрам бы прытупляла віруючую крыўду, але думкі парываліся ўжо нясціся з гэтых сцен і шчыльна хапацца за здань мажлівасцей выйсці адгэтуль.
Двое арыштаваных абудзіліся, калі ўводзілі Рыгора, і сачылі за яго настроем... у новых абставінах. Пасля, улучыўшы момант, абярнуліся да яго з пытаннямі:
— Пэўна па адной справе?
— Пакуюць патроху...
Рыгор не зразу адказаў, мэрам бы не заўважыўшы. А далей павярнуўся да тых, што пыталі, і іранічна ўсміхнуўся.
— Пакуюць... А забастоўка без нас?
— Бачыш, без нас... Няхай таварышы даводзяць да канца... Вы з якога завода?
— З металічнага... А вы?
— Мы з Балтыцкага... Ці не ад вас, вунь, Ромусь?
Рыгор пачаў шукаць знаёмага таварыша. Абгледзеў першы і другі ложак. На адным сапраўды спаў Ромусь. Гэта прыдало Рыгору больш устойнасці і разам жа — больш надзей.
Ромусь смачна спаў. Яго здаровы сімпатычны твар быў спакойны і нерухомы, грудзі саплі ва ўсе лёгкія. Рыгор пацікавіўся Ромусевым суседам: прыкмеціў знаёмыя рысы, якія гэтак свежы яму. Лахматая шапка чорных кос. «Дзе я бачыў гэтага чалавека?» Раз’юшаныя думкі паспешна зрабілі экскурсію па ўсіх месцах, дзе яму даводзілася быць гэтымі днямі. «Дзе і што?» Дазнаўся, найшоў — на сходзе ўпаўнаважаных ад заводаў. Чалавек гэты — інтэлігент Якаў. Рыгор усміхнуўся і тутака ж выклікаў вобраз Наталі, Ганны, перанёсся ў Сілцы да мацеры і да Сёмкі, чапіў думкамі напісанага ім пісьма. Паднялася ў галаве цэлая мяцеліца думак і вобразаў, планаў і намераў. У грудзях завіхрыла разгарачанае пачуццё; адкуль вынік бадзёры настрой, нейкая асабістая ганарлівасць сваім станам, крылатасць, разгон. Ён крануўся з месца і прашнураваў камераю ад дзвярэй да акна, выабразіўшы сябе ў такім месцы, дзе сам сабе гаспадар. Але тут жа пачуў стук у дзверы — знак, дапамінаючы чужую сілу і чужую волю над заключным. Рыгор падышоў да ложка, прысеў, каб раздзецца, і зноў задумаўся.
— Лажыся! — грозны голас з-за дзвярэй перабіў яго думкі.
Прыйшлося легчы.
І толькі пачаў драмаць, як прагудзеў за сценамі камеры гудок цягніка. Рыгор падняў голаў: гудок так быў далёка і такім паказаўся цікавым, прыемным, мэрам бы ён быў не звычайным сігналам аб прыбыцці штодзённага цягніка, а клічам перамогшае свабоды. Міжвольна пацягнула Рыгора падняцца, кінуцца да акна, паглядзець за сцены і даць вестку, што вось тут, у камеры, сядзіць ён і яшчэ чатыры нявольнікі, якіх не павінна забыць. Але хвілёвы ўздым хутка патух, і Рыгор прылёг, каб заснуць трывожным сном.
Раніцаю, прачнуўшыся разам з усімі, Рыгор адчуваў сябе зусім іначай учарашняга. Заспакоіўся праз ноч і ў нейкай долі ўспрыняў умовы няволі. Камера дапамінала прыватны пакой, дзе яны сышліся на абгаворы важных пытанняў арганізацыйнага характару. Каб не староннія фактары, як надазойлівы вартаўнічы, можна было б працягнуць гэту думку і становішча настрою многа далей; але гвалтам разбіваў яго ілюзію вокрык вартаўнічага; перш гарачая вада праз акенца ў дзвярах, пасля паверка... Рэчаіснасць, паганая і надаедлівая, біла молатам па галаве. Змагаючыся з ёю, Рыгор пасля паверкі перайшоў да апытання суседзяў, як і што, ды дзе іх заарыштавалі. Наперад ён звярнуўся да Ромуся.
— Я ўчора ўжо заўважыў цябе. Паспеў раней мяне?
Засмяяўся.
— У харчоўні, брат, разам з Генрыкам, — Ромусь паказаў на маладога здаровага белакурага мужчыну, які сядзеў на другім ад дзвярэй ложку (чамусьці ложкаў не паднімалі на дзень). — У харчоўні Грачкунаса, ведаеш, на Кірхавай вуліцы. Зайшлі гэта, каб выпіць па шклянцы піва і пагутарыць аб сім, аб тым, як... тутака ж, з гушчы людзей паднялося трое шпегаў — і на цугундар: хадзіце сюды. Абступілі, падалі свісток — і папалася птушка. Пайшлі — і вось дзе ачуліся.
Пакуль Ромусь расказваў, падышоў Генрык і яшчэ адзін арыштаваны; згуртаваліся.
— А мяне пад вечар з кватэры сцапалі, — устаў рабочы з Балтыцкага, што ўчора стрэў Рыгора. — Пайшлі ў наступ, паганцы.
— То-та ж і ёсць, хочуць сарваць забастоўку — разбіць нашы рады.
— Было б вельмі добра, каб таварышы не здаліся. Патрэбна давясці змаганне да канца.
— Не павінна быць: дзесяць, дваццаць чалавек не ўплыве на здарэнні, калі і вырвуць іх з гушчы тысяч.
— Гледзячы якіх...
— І то праўда.
— Вялі б сябе асцярожней таварышы з камітэта...
— А цікава, як Міхась Камар, што з нашага завода? Рыгор абярнуўся да Ромуся.
— Учора да арышту спатыкаў яго.
— А ці не ведае хто-колечы з вас, як «Праваднік»? Я ўчора ў абед быў, і ён працаваў ваўсю.
— Забастуе, ці ліха яму. У іх было назначана працу прыпыніць на сённяшні дзень. Мая адна знаёмая там працуе. Ды цяперака, па-мойму, і рэчы быць не можа, каб не прылучыцца да забастоўкі, — настрой сведчыць за тое.
На тэму пра лёс забастоўкі, пра яе размах, формы, пра яе скуткі яны гутарылі і спрачаліся засаб тры гадзіны, пільна і заўзята. У час абеду перарывалі агульную гутарку, а пасля ізноў да яе варочаліся з новымі думкамі, з іншымі падыходамі і каментарыямі.
Для ўсіх дзень прайшоў непрыкметна, хутка, нават з асаблівым зацікаўленнем. Пакуль уся ўласцівасць няволі заставалася ўперадзе, вартуючы свае ахвяры ў цёмных кутках нуднай камеры, з-за дзвярэй на калідор, пры высокіх сценах агарожы, у страшных прызапасеных на кожны выпадак карцэрах і баштах, у шэрагу роўных, аднакавых, утомных днёў. А пакуль істота не гадзілася з наступным, жывучы запасам прынесенай волі, надзей, імкненняў.
На шэрай гадзіне Рыгор прылёг і крануў у думках Наталі і Ганны. Захацелася, каб каторая з іх праведалі аб ім, каб як-колечы дайшлі да яго. Разам з гэтым хаценнем закралася сумненне, ці не паперашкодзіць яго арышт далейшым зносінам паміж ім і дзяўчатамі. Мажлівасць гэтага, бадай што пэўнасць, выкрылі глыбокую прабоіну ў Рыгоравай душы; каб запомніць яе, Рыгор кінуў маўчанку і выклікаў суседзяў на агульную гутарку аб загранічных рабочых, іх становішчы, аб іх арганізаванасці ды салідарнасці.
Гэта гутарка адцягнула арыштаваных ад навакольнай рэчаіснасці і заняла ўвесь час да тэрміну, калі павінна ўкладацца спаць.
Тым часам забастоўка ў Рызе разгарталася ў грандыёзную схватку двух варожых сіл. Два варожыя станы, рабочыя і фабрыканты з паліцыяй, пераходзілі да рашучага і настойчывага змагання. На некаторых заводах быў абвешчаны лакаут і агульны разлік рабочых. Фабрыканты паведамлялі, што яны зачыняюць фабрыкі на няпэўны тэрмін. На іншых — гаспадары кідаліся на правакацыйныя меры, падкупаючы штрэйкбрэхераў, наймаючы больш цёмных, несвядомых безработных. Адміністрацыя горада, цывільная і вайсковая, натрывожаная стыхійнасцю пратэсту, працавала, не пакладаючы рук. Падвойныя нарады паліцэйскіх, з дапамогай драгуноў, патрулявалі ў рабочых раёнах; на вуліцах і завулках, якія вядуць у цэнтр горада, вартавалі захаваныя па дварах засады, цэлыя атрады коннікаў і пешых вайсковых. Шпегі займаліся паляваннем па справах сочкі і лову асобных, больш актыўных, рабочых і адшуканнем цэнтру, які вёў кіраўніцтва забастоўкаю.
Але, нягледзячы на гэта, з боку рабочых панавала злітнае, магутнае захапленне справаю пратэсту. Завод за заводам, фабрыка за фабрыкаю, буйныя і дробныя майстэрні — прыпынялі працу і дружна выходзілі на вуліцу, абвяшчаючы сваю салідарнасць раней забаставаўшым. Розныя манеўры аб’еднаных прадпрыемцаў з паліцыяй — не палохалі рабочых; не зважалася імі на лакауты, на зачыненне заводаў. Забастоўка выяўна прымала востра-зацяжны характар, падвойваючы трывожнасць становішча. У рабочых раёнах каторы дзень не сціхалі маніфестацыі, стычкі з патрулямі. Паціху рэвалюцыйны настрой перакінуўся ў навучальныя ўстановы. Газеты разносілі весткі аб распачатым руху сярод гімназістаў. Абывацелі працягалі іх глыбей, успамінаючы аб вайсковых частках, якія быццам бы адказваюцца выходзіць з казармаў на ўзмірэнне забастоўшчыкаў. Горад захапіўся сполахам, неспадзяванкамі. Прабег крывымі вуліцамі асяродкавай часткі нервовы настрой, жахлівасць, падазронасць. 1905 год усё яскравей ды яскравей выяўляў свае стальныя рысы, зазіраючы пустымі комінамі, застыгшым жыццём звычайна кіпучых аколіц.
«Праваднік» спыніўся днём пазней назначанага тэрміну — усё ж не з апошніх. Наталя многа сіл палажыла на гэта. Ужо ў першыя дні забастоўкі, калі прыпыніліся толькі два прадпрыемствы, Наталя занервавалася, хаця б іх фабрыка не асталася ззаду. Па некалькі разоў у дзень раілася з больш перадавымі рабочымі і работніцамі, вяла несупынную агітацыю, хадзіла ў камітэт партыі. Нават забылася пра Рыгора, не змогшы яго наведаць. Помніла адно, калі, праводзячы яе дамоў, ён дапамінаў ёй «прылажыць працы». Гэта неадходна стаяла перад Наталяю да часу выбуху забастоўкі на «Правадніку».
Затое ў момант, калі гушчы рабочых вырынулі на дзядзінец, каб далучыцца да бастуючых, Наталя не менш Рыгоравага ахапілася натхненнем; у ліку другіх праказала гарачую прызыўную прамову і ў першых радах выйшла на вуліцу з фабрыкі. Дэманстрацыя выйшла досі выдатнай, хоць закончылася пабоямі напаўшых на дэманстрацыю паліцэйскіх-коннікаў. Адным ударам бізуна захапіла яе твар, на якім, каля вуснаў, астаўся вялікі крывавы сіняк. Можа, дзякуючы гэтым пабоям, яна змагла абмінуць на гэты раз свой арышт, выпаўшы на долю пяці таварышаў і таварышак, ішоўшых побач з ёю на дэманстрацыі.
Натомленаю, але гордаю ў сэрцы, настроенаю неўгамонна, вярнулася яна з дэманстрацыі на кватэру. Дзядзька, папракаўшы яе ўжо за надмерную бойкаць, сустрэў упічышчам:
— Ну, цяперака задаволена, нябога?
Пэўна, нябога была задаволена! Пярэчыць усё ж не захацела і, запершыся ў сваім пакоіку, аддалася ўспамінам аб Рыгору. Гэтак добра было б яго бачыць цяпер! Наталя шкадавала, што засаб каля тыдня ніяк не магла спаткацца з ім, і цікавілася, сумняваючыся ў дачаснасці гэтай цікавасці, а ці не ўспамінаў часамі Рыгор пра яе. Лісціла жаданне, каб было так, каб успамінаў, але саромлівасць не дазваляла згадзіцца з гэтым: куды яму ў гэткі час? Напэўна, і хвіліны ўдому не сядзіць, а ўсё бегае па справах, хвалюецца...
Наталя не дапушчала на першых хвілінах жаднае думкі, што з ім можа здарыцца нядобрая прыгода. Ды наогул, абурэнне ваяўнічым настроем адкідала ўсякае сумненне, усякую небяспеку і адмоўныя рэчы. Калі і заходзіла гутарка аб арыштах і трухах, то яна тут жа забывалася, нікла ў нарастаючым уздыме рабочага бунту-забастоўкі. Бач, арышты, разважала Наталя, то дробныя ўколы з боку ворага, нічога не вартыя меры, якія вораг карыстае для змагання з магутнаю сілаю дзесяткаў тысяч рабочых. Ды чаму ж няйначай, падпадзе арышту і Рыгор? Можа, часамі здарыцца, але не якраз, каб ужо цяперака.
Паабедаўшы, Наталя рашыла праведаць Рыгора — захацела падзяліцца з ім перажытым, праканацца, як і што ў іх на заводзе, што наогул чутно ў горадзе. Былі і іншыя пазывы побач з пералічанымі, — і ўсё разам настроіла дзяўчыну ды пацягнула з хаты.
Дзядзька папярэдзіў, каб яна асцерагалася і нікуды, дзе не патрэбна, не ішла, а лепей бы ўдому сядзела. Ці ж можна было паслухаць? Схлусіла, што толькі пройдзе вуліцаю. А на вуліцы ўжо мела скончаны намер, рашэнне: ісці куды-хоць, дзе б можна спаткаць Рыгора. Пэўна, раней на кватэру.
Наталя рашуча павярнула налева і цвёрдымі, уверанымі шагамі пашнуравала ўсцяж вуліцы. Кожны крок, як клавіш раяля, выбіваў стройную, парыўчатую думку-настрой, дастаючы яе з цесных глыбінь дзяўчынінага нутра. Думка-будаванне цэлай гармоніі пачуцця выяўляла перад Наталяю ўсю сутнасць, усю значнасць, якія таіліся ў знаёмстве з Рыгорам. Нельга было не захапіцца пераборам вынікаючых тонаў, нельга было не патураць ім. І калі яна пранікла ў іх, ахапіла з усіх бакоў і паспрабавала дайсці да іх вытокаў — атрымалася жывая, сакавітая, выпуклая карціна жыццёвых здарэнняў, прыгод, якія заблутаным спляценнем давялі да спаткання яе, Наталі, з Рыгорам. Стала самой цікава, ажно яна, ідучы праз Верманаўскі парк, супынілася, прысела на лаўцы і з паўгадзіны раздумоўвала, выяўляла, лавіла дэталі.
Карціна малявалася гэтакай: жыццё яе, Наталіна жыццё — з ранніх гадоў жорсткае і мулкае бытаванне. Сірацінаю ад дванаццаці год узняло яно дзяўчыну на свае шумлівыя, вірыстыя хвалі і пачало гайдаць-насіць, як лёгкую трэсачку, стукаючы аб скалы, аб берагі, паднімаючы на хібы хваль і скідаючы ў іх праваллі. Трэба было мець у спадчыну загартаванае сэрца і ўпартую, непадатлівую душу, каб вытрымаць неміласэрныя поскубы жыцця. Наталя мела ад натуры носкі, вытрывалы характар, і гэта пасобіла ёй адолець усе перашкоды, абмінуць на шляху ўсе калдабоіны. І калі жыццё было для яе саракма пакутамі, то ў іх, у гэтых пакутах, як у горыне, яна к васемнаццаці гадам засталявалася, злілася ў маналіт. Ад нянькі, ад пастушкі, праз падзеншчыцу-чорнарабочую — у швачкі, а далей — на завод, ізноў амаль што не чорнарабочаю. Перайшла, абмінула. Вытрымала экзамен. І, помніцца свежа-свежа, як наіўна зычэлі дзядзькавы словы, калі той, даўшы ёй рэкамендацыю, папераджаў: «Толькі, Наталька, не пярэч ты майстру; ён гэткі каразлівы, што да нявіннага слова можа прычапіцца і разлічыць. Няхай яго халера возьме без нас. Лепш болей змаўчы, болей папусціся — на тваю карысць». Смешна і па-дзіцячаму: — яна будзе карыцца! Не даждаў ён! Яна знае сабе кошт, сабе, як адной з тысячы работніц, гэткіх, як сама, і пастаіць — пастаіць за праўду. На трэці дзень пачаліся ўжо сутычкі з майстрам; Наталя рашуча і ўмела адбівала іх. Майстар не мог прычапіцца, косячы вочы, ківаючы галавою. «Нічога, нічога, — думаў, — правучу». Але момант падыходзіў не той, каб лёгка можна было «правучваць». На Наталю азіраліся таварышкі ўсяго цэха, а патрошку, далей — і яна стала вядомаю ўсёй фабрыцы. Работніцы прызналі калектыўным розумам яе за перадавога таварыша і калектыўным адзнаннем даручылі ёй сваё давер’е: выбралі ўпаўнаважаным ад фабрыкі. Не абмыляліся, робячы гэта, нізвання. Наталя захапілася сваёй роляю, аддалася служэнню рабочай грамадзе і яшчэ больш падкрэслівала ім сваю выключную цікавасць да рэвалюцыйнага змагання. Нават, дзякуючы гэтаму, у яе выхавалася асаблівая аднабокасць, якую можна было адзначыць, як нядбаласць да пытанняў полу, да палавых адносін, да ўсіх перажыванняў, што выцякалі з гэтага, што напаўнялі вякамі маладое жыццё маладых асоб. Чула яна гутаркі таварышак на падобны змест, ведала ўсе законы жыцця ў гэтых галінах, але напружаная думка, уся істота яе былі прышрубаваны да іншых пытанняў чалавечага жыцця, да праблем класавага вызвалення. Судзіла гэтак: перш павінна паправіць эканамічныя і палітычныя ўмовы жыцця, налепшыць яго дабрабыт, ухарошыць яго да ўзроўню, калі б яно стала вартым, належна адбіць у сабе ўсе парыванні рабочага класа, а далей... Бач, уся пекната, калі яна засмучана недастачамі, клапатлівасцю, нудою будзённых дзён, нікне, савее, губляе выразнасць і сакавітасць. Уся асалода — труіцца, калі няма адпаведных умоў дзеля таго, каб яе захаваць на натуральным узроўні...
І датычна сябе гадала Наталя:
«Мне не суджана іншага, апроч змагання. Чым стане жыццё падзёншчыцы, калі яго звязаць сямейнымі ўмовамі? Незалежнаю, аднэю, сам па сабе — я ваяка, змаганнік. А тады?..»
Часамі, было — чаму не — прарываліся ў яе нутры падсвядомыя парыванні, выразныя імкненні да разнастайнасці, да натуральнага выяўлення ўсвойных ёй, як усякай дзяўчыне, пачуццяў і жаданняў. Хадзіла ж і на сходы, і на яўкі, і на нарады — усюды былі мужчыны. Але Наталя не папускалася: абмінала коўзкія месцы, абыходзіла іх, аддаючыся палкім спрэчкам на грамадскія тэмы, на пытанні з рабочага жыцця. Таварышкі заўважвалі гэту Наталіну асаблівасць; цікавіліся, перагаворваліся паміж сабою, дзівіліся, але не наракалі.
Гэткаю з’явілася яна на Задзвінне, у Артураву кватэру, на сход упаўнаважаных ад фабрык і заводаў. Рыгор угледзеў яе тою, якою яна была, сфармаваўшыся жорсткім жыццём. Як жа магло стацца, што яго гостры, варажлівы ўзрок гэтак ёмка крануў маўклівую струну заняважаных жаданняў рэвалюцыянеркі-дзяўчыны? У рысах Рыгоравага твару, у яго постаці, стройнай, вытачанай з цэлага куска, пэўна, Наталя ўгледзела, па-першае, змаганніка, шчырага, адданага ідэі рэвалюцыянера. Усё ж, усё ж пад гэтым таіліся і іншыя сілы, іншая матэрыя. «Як цікава, — думала яна, — побач, рука ў руку, нага з нагою, змагацца з таварышам Нязвычным! Аслаблюся духам — запазычу ў гэтага ваякі-бландына, які гарыць, палае, які да каліва праняты рэвалюцыйным настроем». А далей, толькі ён выказаў сваю думку, выразную і рашучую, нельга было сумнявацца. Рыгор — не тое, што ўсе іншыя, каго бачыла і бачыць, Рыгор — мэта. Прыпамінае, якімі багатымі здаваліся хварбы мора і неба, калі яны гулялі на ўзмор’і, яшчэ хаваючы адно ад другога патаемнасць сваіх хаценняў. Помніць, як дзіўна яна адчувала сябе, гледзячы... толькі на Рыгора і не зважаючы соцень іншых мужчын. Пэўна тады, з даляў шырокіх разгонаў вадзянога абшару, лёгкія хвалі залацістай вады прыняслі ёй новае, бурлівае чуццё ласкі, кахання? Пэўна, нагнаў яго подых ветру з-за атупленага пазёму пад чырвоным колерам променю? Наталя не бралася вызнаць прычыны — скуткі абурылі яе цалкам, выліліся ў прызнанне, у захапленне, якое вось зараз цягне яе да Рыгора, каторага ўжо некалькі дзён не бачыла... Чула, што без яго няпоўнае жыццё. І як соладка стала на сэрцы, калі параўнялася з брамай знаёмага дома. Некалькі хвілін — і спаткаецца, пагаворыць уволю!
Не агледзелася, як прабегла двор, паднялася па ўсходах і падышла да дзвярэй. Рашуча, рупна пазваніла. Знаёмая работніца прачыніла дзверы:
— Вы да Нязвычнага? — ябедна запытала.
— Так, выбачайце. Ці дома ён?
Вільгельміна працягнула голаў у адчыненыя дзверы і адмовіла:
— Ведаеце, — няма! Ужо некалькі ночаў не начаваў; самі не ведаем, дзе і што...
Вільгельміна спынілася, мэрам бы засаромеўшыся, што хлусіць дзяўчыне. Пасля цішком паправілася.
— Заўчора прыходзіла на кватэру паліцыя: пэўна, што ён арыштаваны.
Наталя ажно жахнулася, скрывіла балюча міну і адступіла на два крокі ад дзвярэй.
— Ласне? Не хлусіце?!
— Што вы?
Яна яшчэ колькі хвілін паглядзела на збляднеўшую Наталю і паціхеньку зачыніла дзверы.
Наталя нясмелымі, блытанымі крокамі пайшла па сходах уніз. Перад яе вачыма разгарнулася роўная, бязмежная шэрасць, у істоце адчулася глыбокая праваліна. Куды ісці? — напрошвалася настойнае пытанне. І яна не магла на яго нічога адказаць. Гэтак шаломіць чалавека раптоўны гром, маланка ў цёмнай ночы, зычны стук гарматы, што знянацку парушае цішу.
Каля дзвюх гадзін Наталя ішла дамоў: яна не спяшыла, не цікавілася, каб скарэй вярнуцца, была ахоплена пачуццём утратку, невыразнасці, сумлівасці. Што дома? Ішла і спынялася пры асветленых вокнах магазінаў, разглядаючы ў іх подаўгу і бесцікаўна. Чамусьці, зусім бязмэтна, зайшла на пошту, паглядзела на гадзіннік, прачытала надпісы над маленькімі аконцамі ў драцянай сетцы: «Тэлеграмы», «Заказная карэспандэнцыя», «Продаж марак», паглядзела на шафу абанементаў, з драбнюткімі шуфлядачкамі, з нумарамі. Бесцікаўна кінула ўзрокі на дзвюх дзяўчын, якія круціліся каля дзвярэй, пазіраючы то ў акно, то на гадзіннік і момант ад моманту падмазваючы шчокі пудраю. Некалькі мужчын прайшло з пошты і на пошту, паглядзеўшы на Наталю пытальнымі ўзрокамі. Адзін сумысля падышоў да яе і беспатрэбна запытаў, калі выбіраюць чародную пошту са скрынак. Наталя суха адмовіла — «не ведаю» і выйшла на вуліцу паперадзе цікавага суб’екта. Без дай прычыны падышла да агарожы Верманаўскага парку, пасачыла за бурным струменем публікі і нарэшце пайшла да кватэры.
Ужо сцямнела, як увайшла да сябе ў пакоік і, сеўшы на ложку, аддалася думкам, выяўленню сутнасці таго, што здарылася сённяшнім днём у яе жыцці. Паўстаў астрог — хмуры, жоўты будынак, агароджаны высокім мурам-сцяною. Пабіты на цесныя клеткі, акратаваны на вокнах. У адной клетцы-каморцы — Рыгор. Той, з кім марыла безупынна ісці на змаганне, ухарошваць жыццё кіпучым полымем рэвалюцыйнага натхнення. Якія прасторы адчыняліся перад імі! Якія далі выказваліся! Ці ж можна было думаць, дапускаць, што раптам усё гэта згладзіцца, знікне, абарвецца. І тут — вось гатова. Што ж далей? Зразумела. На пакуту — да яго, разам, удваіх. Бачыць мукі ўтому, няволю, іншыя парыванні. Якавы ён у астрозе? Што думае, чым жыве, як годзіцца з пакінутаю забастоўкаю, да якое імкнуўся, якой аддаваўся ўсёю істотаю сваёю? Ці ведае, хаця, седзячы, які паварот прымае яе развіццё? О, падумаеш, як бы радасна стрэў ён чалавека з волі... таварыша... можа, і яе? І паціху Наталя пачала аддавацца новаму дзёрзкаму хаценню наведаць Рыгора ў астрозе. Што б ні было, як ні сталася б — прайсці да яго.
Рыгор — мы яго ведаем — меў шмат гарту ў сэрцы, валадаў крэпкаю сілаю волі, каб мог лёгка паддавацца любой варожай сіле. І астрожная атрута не магла парушыць яго цвёрдасці. Толькі першы момант, калі ён ачнуўся ў астрозе, як быццам збіў яго з панталыку. Але то было ненадоўга. Пасля Рыгор асвоіўся з умовамі нявольніцтва і павярнуў свае думкі ды жаданні на новы шлях. Ён спрачаўся з таварышамі за ўсякія пытанні, якія пападалі на абгавор, выпіхаў розныя планы і праекты, каб лепей арганізаваць рабочых і паспяшней змагацца за іх вызваленне. Больш, як у другіх таварышаў, у Рыгора адчуваўся ўстойчывы, бадзёры настрой. На гэта ўплываў ход забастоўкі, аб чым яны даведаліся рознымі спосабамі. Яе шырачэзны размах, яе абгостранасць надавалі веры ў тое, што іх няволя — часовая, нетрывалая, што вось-вось грымне магутны прыбой і разаб’е сцены астрогу. Казытала нутро адчуванне волі, прыгожасць неабмежнага прастору, абшараў, якія стрэнуць іх у свае вольныя абдымы. З сумыснаю, знарочыстаю агідаю пазіралі яны на вартавых у дварэ, у калідорах, горда і нядбала трымаліся на апытаннях у канторы, куды іх па некалькі разоў зазывалі.
Толькі рэдкімі момантамі знаходзілася спачуванне да мацеры, якой ужо нельга пасабіць, і жаданне — угледзець Наталю ці Ганну. Спатканне з аднэю з іх цікавіла тым, што Рыгор хацеў прасіць, каб яны ў той ці ў іншай форме паведамілі ў Сілцы пра здарэнне з ім. Ён цалкам пакладаўся ў гэтым на Наталю. Але сумняваўся: як, што яна праведае аб яго арышце ды ці знойдзе шляхі дабрацца да яго. Каб нічога дрэннага не здарылася, калі папрабуе дамагацца спаткання. Раздумваючы так, Рыгор баяўся за яе бяспеку. «Хай бы пакуль што не рупілася прыходзіць да мяне; хай бы...» Рыгор хацеў, у гэткім выпадку, параіць, каб яна аставалася дома, але прыпамінаў, што гэта нязбыўна для Наталі, што яна закручана не менш яго ў калаўрот тых здарэнняў, якія вынесла наповерх жыцця забастоўка... Хвіліна за хвілінаю паднімалася ў ім усё гастрэйшае жаданне, усё большы пэнт — бачыцца! Стукаў у дзверы іх камеры вартаўнічы — Рыгор настарожваўся, прыслухоўваўся. Абы лёгкі шораг ноччу, шам — прачынаўся, паднімаў голаў, глядзеў у бок дзвярэй. На чацвёртую ноч сасніў Наталю. Перажыў са сну прыемныя хвіліны ласкі і яшчэ больш задумаўся.
Адзін раз, думаючы пра Наталю, дапусціў, ці нельга было б яе папрасіць, каб яна пераслала мацеры пяць рублёў. Гэта зрабіла б уражанне, нібы з ім, Рыгорам, нічога не здарылася, і заспакоіла б мацеру. Самому б лягчэй стала.
Настала момантамі многа бягучых, настраёвых пытанняў. І кожнае з іх далікатна, залюбована Рыгор занатоўваў на паперы; пасля мяняў іх рэдакцыю, перастаўляў чаргою, падвострываў і затупляў выразнасць кожнага з іх.
К канцу тыдня Рыгор ужо не адмячаў рубяжы, дзе канчалася жаданне і дзе пачыналася вера, ён стараўся заверыць сябе, пераканаць, што Наталя прыйдзе. Ні баязлівасць за цэласць яе, ні спачуванне ёй не знаходзілі месца ў яго нутры. Не цікавіла, як і што пройдзе, якім шляхам дастукаецца спаткання... Не лічыўся ні з якімі перашкодамі.
Але мінула яшчэ некалькі дзён — і Наталя не прыходзіла. Тады ў загартаваны ком веры, напаўняўшы яго нутро, пачалі пранікаць тонкія голачкі сумнення, ужо новага, інакшага, чым было раней, падмацаванага другімі матывамі і дагадкамі. «Забастоўшчыкі ахоплены абурэннем: усё болей выпадкаў сутычак з паліцыяй; апошняя злее і злее, страляючы ў рабочых; арышты і трухі не спыняюцца. Як тут уцалець гэтай гарачай галаве — Наталі?»
Чацвер, чатырнаццаты дзень няволі, Рыгор стрэў сумным і маркотным, — дайшлі чуткі, што забастоўка кончылася перамогаю над рабочымі. Гаспадары ўзялі верх, маглі і на гэты раз панаваць. Многія з іх, на зло рабочым, зачынілі фабрыкі і заводы, каб пакараць голадам, каб правучыць іх надалей. Да чаго давядзе гэта пераможаных? Якія падонкі астануцца ў іх на душы пасля напружанай гераічнай барацьбы? На сваіх уласных перажываў Рыгор чужыя настроі, але ўверана глядзеў у наступнае.
А дванаццатай гадзіне рашыў не ісці на прагулку — заявіў таварышам. І калі тыя пакінулі яго адным, Рыгор нейкі час пасядзеў бяздумна, як у трансе, як у нірване; пасля падняўся з ложка і хапіўся думкамі за скончаную забастоўку, каб праверыць яе значнасць, яе вынікі. Прадставіў вобраз дэманстрацыі і задаволіўся, ажно павесялеў, зарухаўся, абмыў твар ухмылкаю.
Уголас, каб было мацней, каб глыбей зайшло ў сэрца, казаў сам сабе: «Забастоўка ўсё ж паказала магутную сілу салідарнасці, якая жыве сярод працаўнікоў. Забастоўка адзначыла, што між намі, працаўнікамі, і матросамі, салдатамі — непарыўная сувязь. Чуласць да аховы свае, рабочае, класавае самотнасці выявілася надзвычайна выпукла ў цягу забастоўкі. Як-ніяк, а горад, нават цэлы край, тыднямі быў прыкаваны да аколіц Рыгі. Забастоўка пралягала чырвонаю ніткаю праз гарадское жыццё, клапоты, думкі, чаканні... А я памог ёй здзейсніцца, можа, нават пасобіў абвастрыць яе развіццё — ці ж таго мала?»
Пэўна, было хоць не шмат, але досі. І тое, што было досі паложана ім працы на забастоўку, узняло Рыгорава пачуццё. Ён пазбыўся будзённых клапот, усяго таго, што акольвае ў няволі, у сценах; ускрыліў і панёсся выабражэннем ва ўсе канцы зямлі; захацелася гутарыць, гутарыць.
«Прыйдуць таварышы — тады пагутару».
Раптам стукнулі ў дзверы.
Рыгор падбег:
— Хто? чаго? — запытаў.
— Нязвычны! — знаёмы голас вартаўніка.
Рыгор спыніўся, сышоўшыся ўсёй істотаю на думцы-чаканні: «У чым справа? Наталя?»
— Я! — адазваўся.
— Проша ў кантору.
Маленькае сумненне затульвала яскравасць надзеі.
— Іду!
Рыгор машынальна выйшаў з камеры, не чуў, як бразнулі дзверы, не заўважыў, калі прайшоў паўз таварышаў, якія вярталіся чарадою з прагулкі.
— Хто патрабуе?
Вартаўнік памаўчаў.
— Га?
— Угледзіце.
На заломе калідору, кінуўшы ўсцяж яго ўзрокам, Рыгор улавіў фігуру, што стаяла пры дзвярах, каля выйсця, за невысокім парканам... жанчына. «Пэўна, Наталя». Яе вобраз аформіўся ў рэальнасць, устаўшы выразна перад яго вачмі. Ён ішоў, а Наталя адыходзіла, нерухома, недасяжна і падцягала за сабою Рыгора. Чуў, як траціў волю над сабою, як дваіўся на часткі, мякчэў.
Нарэшце — падышоў. Радасная ўхмылка Наталі развеяла яго ўражлівасць, дала апамятацца.
Вартаўнічы стаў на воддалі пяці крокаў.
— Дваццаць хвілін часу, — і адвярнуўся ўбок, каб не перашкодзіць.
Рыгор пацалункам прывітаўся з Наталяю і адрыўнымі сказамі, перабоямі думак пачаў гутарыць з ёю. Пра кніжку, куды запісваў тэмы для гутаркі з ёю, забыў. Куды там да сістэмы!
Пачуццё напірала, а сам баяўся за кароткі тэрмін, каб чаго не забыць. Нерваваўся і падганяў гутарку.
— Нам мала часу, а гутаркі колькі!
Трымаўся за яе руку, паклаўшы сваю на білу.
— Я не буду пытацца, як ты дабілася сюды, колькі патраціла на гэта часу, сілы... Наталя... Ці не была ты на маёй кватэры?.. Але што я? Навошта мне ўсё гэта... Скажы наперад, так і прайгралі забастоўку? Ах, падумаць! Столькі асталося людзей без работы... Ну, а ты? Пакуль спакойна, уцалела? Як там Міхась, Артур... Помніш таго кудравага чорнага інтэлігента? Сядзіць са мною разам... Вось скажы, як бы гэта, каб ты была добраю ды... Але што там казаць...
— Кажы, кажы, — Наталя сачыла за вартаўнічым.
— Я хацеў мацеры паслаць рублёў пяць... Сілцы, — Рыгор панізіў голас, — толькі ці варт; выйду ж, пэўна, неўзабаве — тады ўладзім... А ці пісаць мацеры?
— Маўчы, не варт — абурыш... Няхай думае, што з табою тут — нічога. Я пашлю ёй, маю грошы.
— Не, Наталя, можа...
— Нічога...
— Ты ведаеш, я чуў нутром, што ты прыйдзеш, я быў запэўнены, завераны. І толькі мяне пазвалі, як...
Вартаўнічы спакойліва павярнуў у іх бок голаў, даючы першы сігнал.
Наталя прымеціла.
— Ну, як думаеш, ці хутка ўгледзімся?
— Пэўна, адміністрацыйная высылка будзе, вядома...
Абое спяшылі перакінуцца як найбольшым лікам слоў і адно другога перабівалі, перапынялі, блыталі гутарку... Яе было многа, многа! Але ў самы разгар вартаўнічы спыніў:
— Пара!
Мэрам бы молатам стукнула па галаве Рыгору. Але пярэчыць нельга — развіталіся.
Наталя павярнулася і праз два крокі зайшла за сцяну. Абярнуўшыся, каб лішні раз акінуць яе ўзрокам, Рыгор нікога не ўгледзеў. Стала крыўда, глыбокая і балючая, якое, здавалася яму, яшчэ не даводзілася адчуваць, і шкода-шкода, што спатканне абмежавалася адным момантам, шустрым мігам. Столькі каштавала мук прычакаць — і знянацку, неўпрымет прамігнула, згасла...
Забастоўка, сапраўды, кончылася не ў карысць рабочых: значыць, не прыйдуць яны да турмы і не адчыняць дзвярэй, не пазавуць іх на волю...
Даводзіцца чакаць. Колькі?
Пакуль Рыгор падышоў да дзвярэй камеры — паспеў абляцець думкамі і мінулае і будучае, і Рыгу і Сілцы.
«Вось з мацераю як? Якаво ёй там?» — чуць не ўголас вымавіў, калі вартаўнічы адчыніў дзверы камеры, на шаг адступіў убок і ўпусціў Рыгора.
У той дзень, калі з Сілцоў паліцыя вывезла арыштаваных хлопцаў, Рыгорава маці не пакідала дому. Вярнулася з рынку, зайшла да сябе ў хату і сядзела, не выходзячы, да цёмнага. Цалкам была пад цяжкім уражаннем перажытага: шкадавала мацярок, шчыра спачувала іх гору, шкадавала хлопцаў. Баялася разам з тым, каб нічога такога не сталася з Рыгорам. Адна кампанія. Ці ўберажэ сябе ён у далёкім чужым горадзе? Га? Спавядалася сама сабе: «Мае вы дзеткі, мае! Як цяжка даводзіцца бацькам адказваць за вас! Гадуеш-гадуеш, радасці чакаеш, а тут — на табе! Якая крыўда! Як яно ідзецца — хто яго разгадае... Бедная Тарэся, бедная Хрума! Я адчуваю ваша гора... Але не разумею аднаго: чаму ж такі яно гэтак наладжана, што няма за вошта, а хлапцоў схапалі, арыштавалі і павязлі ў няволю. А калі — чаго ліхога — ды і з ім, з сынком маім, стане падобнае?»
Падумала — і здрыганулася ад жаху. Балючае сумненне не пакідала старое. І прагла істота: няхай бы хто яго развеяў ці паменшыў яго ўціск, прытупіў сілу. Чула, што нельга аставацца з ім, — не заснуцьме, не супакоіцца.
Адвячоркам, на шэрай гадзіне, знайшла выйсце, як бы хто падказаў ёй: пайсці да Тарэсі, а з тою разам да Хрумы — да хлопцавых мацярок, каб разам, адна перад другою, развеяць гора, суцешыцца.
Заперла на закрутку хату і пайшла. Хутка была ў Стаўбуновых. З-за парога ўзняла гутарку:
— Тарэська, ты думаеш — лёгка ўсё гэта перажыць! Я ўжо ведаю сама. Ой, галубка мая, колькі я папацярпела!.. Толькі скажы, ласне ў гэтым наша воля!.. Я думала, даражэнькая, думала, чаму яно так складаецца ў людскім жыцці... То ці хто ж адкажа на гэта запытанне? Вядома, што не: жыццё — мора, а мы — трэсачкі на ім... Спачуваю табе, Тарэська, ад шчырага сэрца спачуваю. Ведаю, што ты паверыш...
— Ой, маўчы, Стэпа!..
Стаўбуніху абуяла горнасць. Чула Стэпіну шчырасць, адзнавала, што тая прыйшла яе суцешыць, што хоча гэта зрабіць. Ды ці ёй паможа яе спачуванне?
А Стэпа, перш стаючы каля парога, пасля прысеўшы ля прыпеку, няўсцішна гаварыла:
— Яшчэ ў вас-то другі сын юнак, дзяўчына, твой мужчына — сям’я. Ну, а ў мяне, падумай, — як стромка, адна-аднэю, як струц, у хаце сяджу, іду куды — вакола адна, чужая. Вядома — адзін ён у мяне, куды ні кінеш. Так урочана ўжо ад роду — перамяніць нельга. Думаеш, лёгка? Гадаю несупынна, дагадваюся, што і як з ім у тым горадзе, — а хто скажа! Лістоў няма — які час не піша. Да чаго яго лёс давядзе або давёў...
Тарэся слухала, але заўважвала, што яе гора — больш вострае і пякучае. Стэпа, праўда, цярпіць многа, ды ці ж параўнаць з тым, што зараз у яе, Тарэсі, на сэрцы. Віктар арыштаваны: што з ім зробяць там, куды папязлі? Можа, навекі замуруюць у каменны мяшок — ці ж не было з людзьмі? А Рыгор — можа, і жыве дзе... пэўна, што жыве...
— Усё-ткі, Стэпачка, Рыгор, можа, не падпаў таму, што мой Віктарка. Мала чаму не піша — усякая бывае прыгода, а гэта, вось, на вачах тваіх, пад мячамі вязуць тваё дзіця. Памочні-ы-к мой, да-а-рагі...
Стаўбуніха заплакала. Стэпа памагла, не сустрымалася. Праўда — сэрца слёзы точыць.
— Тарэся, ці ж думаеш, так ужо строга: не даждалі б яны, каб, барані чаго, замураваць у каменны мяшок, як ты кажаш... Ці ж павыш іх няма мацнейшае рукі? То ж чалавек — не кусок дзерава, што ў лесе гніе... А ты думаеш, мой Рыгор — там жа, як у ступе, у гэтым каламутным горадзе.
— Патураць ім. Добра Віктар казаў, як яшчэ з намі быў, вось тутака седзячы, — паказала Стаўбуніха на край стала, пры акне ў двор,— казаў заўсёды: «Свет людскі — адно змаганне, кавадла і молат: папаў — расцісне, калі сам другога не расціснеш...» Казаў вось так літаральна... Цяпер вось папаўся пад молат.
Ізноў заплакала і праз слёзы запытала Стэпу:
— А ці ж твой Рыгор нічога не піша?
— Кажу ж — нічога... Чуе сэрца, нядобрае нешта чуе. Сны розныя бачу, цудныя і страшныя. Горад — ступа. Старэю — а адна, без дапамогі. Ты яшчэ ў лепшым стане, ты яшчэ...
— А мне, ты думаеш... Віктар так многа пасабляў! Мужчына мой — трупцяк, дзеці — малыя. Той шмат зямлі — адна абуза... А Віктар зарабляў дваццаць рублёў. Няхай сем кіне ў хату — глядзі, які спор. А ён менш дзесяці не даваў. Часамі, як трэба што сабе справіць, прынясе менш, а то — дзесятку.
— Пэўна, як так, пэўна — добра...
З перапынкамі, у пераменах настрою, судзілі каля паўтары гадзіны. І, судзячы, згаварыліся і пайшлі да Крупнікаў.
— Яны, можа, што чулі.
Хоць бы што пачуць — сышліся абедзве: і Стэпа, і Тарэся. Чамусьці выводзілі, што Хрума, Хаімава маці, сумее іх разуважыць, прасветліць. З надзеяй увайшлі ў хату.
Стары Хацкаль сустрэў.
— Чаго трэба?
— А Хрума дзе?
Жанкі паселі, запыталі Хацкаля:
— Ці не чуў, куды іх павязуць?
Той трасянуў галавой, матнуў рукамі.
— Няхай іх ліха, столькі крыві папсавалі. Ах, ах, гэтыя хлопцы! Гэтыя хлопцы! Шчасліва ты, Стэпа!
У Стэпы праясніліся вочы; хацела запытаць, чаму, але Хрума, увайшоўшы знадворку, перабіла:
— Што ў вас, жанкі?
— Мы самі прыйшлі даведацца. Вам лепш вядома. Можа, што чулі?
— Нічога добрага. Куды там — увесь свет калоціцца... Бунты, забастоўкі... Вунь прыехаў знаёмы з Рыгі — мяцеж. Ці ж пусцяць іх?
Стэпа, як сядзела, раптам паднялася.
— Што ў Рызе, што? Чула маё сэрца!..
— Ша, ша. Ты ўжо думаеш, што якраз з тваім сынам што здарыцца... Хай прагоніць вецер на сухія дрэвы. Ці ты маеш лад... Мала што: горад — не Сілцы: усяго многа, заўсёды многа.
Але Стэпа не магла супакоіцца — трэба было крануць яе балючую западозранасць, каб яна акамянела ў яе грудзях, закаваўшы сэрца. Думкам не было чаго кіравацца ў іншы бок, шукаць светлых плямак... «Ведама», — судзіла Стэпа. І ўжо ёй не хапіла сілы на спачуванне, не знайшлося месца для Тарэсі ці Хрумы. Як ішла — была надзея, хоць сякая-такая, цьмяная, смуглая, а цяпер? Віктара, Хаіма павязлі ў павет, а мо праз колькі дзён і пусцяць. А Рыгора які лёс засціг? З Рыгі даняслося ў Сілцы — нездарма; пэўна, тысячы людзей палягло. А Рыгор такі порсткі...
Стэпа пайшла, не чакаючы Тарэсі, мэрам бы пакрыўджаная на Хруму за тое, што тая паведаміла ёй гэткую вестку. Як сумысля, як назнарок.
На вуліцы, у цемрыве ночы, дратавалася сэрца, а вочы напружана нізалі змрок у бок Жмыгінскага лесу, дзе, здавалася Стэпе, стаіць Рыга. Чаму яе пабудавалі людзі? Няхай бы Рыгор не ведаў гэтага горада.
Жахлівым чудзішчам паўставалі ў Стэпіным выабражэнні зданныя будынкі Рыгі, яе непрыветлівыя вуліцы, неміласэрныя, дзікія людзі. Шолам, стукат, браскатня аддаваліся ў кожным шораху дрэў у садах, у скрыпе варот.
Прыйшла дахаты, не засвяціўшы агню, села на лаве і ўсё кляла няведаны горад, падсвядома просячы спачування хоць ад каго, хоць крупінку, каб не было нядобрага з Рыгорам, каб жахлівае праляцела неўпрыкмет. Няўжо гэтак ціха астанецца? Няўжо ніхто не кіне пісьма? Рыгор жа хваліўся вялікай колькасцю знаёмых. Дзе яны?
Стэпа хапалася за ўсё, што б хоць каліва, беднае, яе абнадзеіла, што б сказала ёй: Рыгор жыў, або — заўтра, пазаўтра ці праз тыдзень ад яго прыйдзе ліст. Стала маляваць сабе гэткі вобраз: прачнецца заўтра раніцаю, запаліць у печы, і — пакуль згатуе снеданне — прыйдзе паштальён з лістом. Падасць праз акно беленькі кавалачак паперы, які ўсё-ўсё скажа аб Рыгору. Ці ж не пара яму прыйсці, пісьму гэтаму?
Стэпа да поўначы лічыла і пералічвала дні з часу ад’езду Рыгора, адкладала некалькі часу на пераезд, на асталяванне ў Рызе, на збор, каб напісаць пісьмо, на перасылку гэтага пісьма перш да павета, а з павета — у Сілцы. Хаценне перасцігала думкі, падганяла час: «А мо неўспадзеў, пісьмо ўжо ляжыць на пошце?.. А мо нават паштальён ужо прыносіў яго, а мяне не было дома?» Яна падыходзіла да акна і ўзіралася ў цем ночы — ці не ўгледзіць паштальёна. Пасля ўспомніла, што раней колькі разоў яна знаходзіла пісьмы ў сенцах пад подам, куды яны заляталі, як паштальён кідаў іх праз аконца. Чаго добрага — можа, і цяпер ляжыць там. «Праверыць», — закарцела, і Стэпа засвяціла газоўку ды выйшла ў сенцы. Старанна абгледзела ўсе куткі і шчылінкі, абшукала месцы, нават і гэткія, куды ніякім чынам пісьмо не магло б заляцець. Разгнявілася. «Значыць, не прыносіў», — заключыла і ўвайшла ў хату. Рашыла: «Ці ж кожнае пісьмо можна кінуць? А калі яно заказное, патрэбна распісацца»,— было з ёю гэта.
У сумненнях дасядзела, пакуль не адзначыўся ў мыцельнікавым акне трывожны золак. Закрычалі пеўні, данёсся каровін рык. Стэпа пачула вялікую ўтому, заняпад і, не раздзеючыся, прылягла. І ні то прадрамала, ні то праспала гадзіны з паўтары.
На вуліцы паднялося жыццё, гоман, крык. Чырвоная раніца хлынула ў хату яскравым сонцам, да таго празрыстым, свежым, што яго праменні праніклі ў няшчыльна стуленыя вейкі Стэпіных вачэй. Нельга далей спаць — Стэпа прачнулася і падняла з сабою ўчарашнія думкі. Ні каліва не прытупленыя, ясна-балючыя, няўтрымныя, трывожныя. Яны ганялі яе ад печы да акна, з хаты — на вуліцу глядзець пад рынак, адкуль ісціме паштальён. Клала казырком руку над вачмі, узіралася: паштальён не ішоў. Зарана.
У печы тухлі дровы — злавала, папраўляючы вілкамі, чапялою. Пасля Гірш Капаўскі знянацку нашарохаў, завучы грабсці сена. Была задуманай, расстроенай, а ён раптам забарабаніў у акно.
— Стэ-э-па!
Здрыганулася — падумала радаснае, жданае, а ўрэшце — вунь што. Сплюнула.
— Вольна на гэтым тыдні?
— Пэўна, вольна.
— Там дзён на два сена грабсці трэба.
— Дзе?
У Залужным.
Гірш пастаяў з хвілінку моўчкі, а далей запытаў:
— А сын як? Не піша нічога?
За гэта Стэпа даравала Гіршу сваё разувер’е. Падбегла да акна.
— Гіршык, дарагі, сама не ведаю, што рабіць, — не піша.
— Кепска. У Рызе непакой... То прыйдзеш?
— Прыйду... Непакой?
Апусціла рукі — забыла пра пісьмо; дзе яно прыйдзе?
Цэлы дзень хадзіла па рынку, распытвала знаёмых, ці не чулі чаго пра яе Рыгора? Мо хто вычытаў з газет, мо каму знаёмы перадаў у пісьме.
Нічога не дазналася. Бегала да Сёмкі, да Петруся — тыя суцяшалі Стэпу звычайнымі, ёй вядомымі выразамі-ўгаворамі — не паверыла.
А ў бліжэйшыя дні не глядзела ў акно, не пільнавала паштальёна. Нават у сераду, вярнуўшыся з работы, не пацікавілася паглядзець у сенцах каля поду — не было веры. Зайшла ў хату, патужыла-патужыла і намерылася лажыцца, як хтось пастукаў у дзверы. Настаражылася, стукнула думка: паштальён. Выбегла, адсунула засоўку.
— Цётка!
— Чаго, Сёмачка!
— Што піша Рыгор?
Ашаламілася старая.
— Як?!! Чаму?!
— А ласне паштальён нічога не прынёс? Наш хлопец казаў, нібы бачыў, як прыходзіў да вас паштальён.
Стэпа пакінула Сёмку і пабегла ў хату. Мігам вярнулася з газоўкаю і пільна, трапятко пачала азіраць пад подам, у ручаі жарон. Сёмка чакаў. Пасля пераступіў парог і паткнуўся к поду. Паглядзеў і весела паведаміў, угледзеўшы каля жоран шэры канверт:
— А вось, бачыце.
Стэпа выраніла газоўку.
— Няўжо-о, Сёмачка? Ох!
Нейкі час памаўчалі.
Пасля абмацалі газоўку і пайшлі ў хату. Стэпа знайшла запалкі, засвяціла агонь. Села пры стале і бязмоўна, сышоўшыся ўсёю істотаю ў праглівым чаканні, глядзела Сёмку ў вочы. У іх свяцілася шчырая просьба старое.
Сёмка абарваў канверт і паглядзеў на дату: чамусьці пісьмо было ў дарозе больш двух тыдняў; падумаў, памеркаваў, але нічога Стэпе не сказаў, а, прыхіліўшыся да газоўкі, разборна, выразна пачаў чытаць вынутае пісьмо. Некаторыя словы і сказы перачытваў па два разы, іншыя тлумачыў. Дзе пісьмо кратала Ганны — Сёмка перарваў чытанне і пераказаў Стэпе кароткі нарыс іх стрэчы з гэтаю дзяўчынаю, абмаляваў яе выгляд, падабенства да Зосі Прыдатнай. Імя ж Наталі — зблытала дагадкі...
Стэпа не цікавілася тым, як і што перапляліся дзве ўспомненыя пісьмом дзяўчыны. Вестка, што Рыгор жыў, самы факт пісьма — пераважвала ўсё, што ім пісалася. Яна забывала на другім сказе першы; губляла сувязь між словамі, бо ўсе яны крычалі, пяялі пра тое, што яе сумненні былі дарэмнымі, што жыццё апраўдала нясмелыя надзеі і жаданні. Пачуццё радасці і шчасця не месцілася ў яе нутры, выліваючыся перш рэдкімі слязьмі, а пад канец чытання — зычным плачам, прычытамі:
— Сыно-ок мой дарагі-ы... Рыго-ор-ка-а... Дзякуй жа та-абе-э, што ты не забываеш мяне, старое... Як ты-ы мяне абрадаваў... Як завесяліў мяне...
Сёмка суцяшаў Стэпу, задаволены тым, што Рыгор не абмінуў і яго. Весткі аб тым, як і што пачалася забастоўка, які ўдзел прымаў у ёй Рыгор, вельмі зацікавілі Сёмку, узнялі ў ім настрой. «Кінуў бы, здаецца, усё тут і панёсся да Рыгора, у Рыгу». Сілцы, здарэнні і прыгоды з яго ціхага жыцця расплыліся ў Сёмкавых вачах, патанулі ў яго будзённай шэрасці. Ён пачуў, упершыню так яскрава, якая дробная ці ціхая яго праца — параўнаўча з працаю Рыгора. І стала дзіўна — да чаго і навошта яму, Рыгору, цікавіцца ім, Зосяю, Сілцамі. «Толькі таму, пэўна, што мае шырокае сэрца».
— А што ж Рыгорка табе піша, сынку?
Стэпа сцішылася, прытуліла пісьмо да грудзей. Заплаканыя вочы прасілі гутаркі аб сыну.
Сёмка расказаў; не дасцярогся і ўспомніў пра забастоўку, пра тое, што Рыгор казаў прамову перад тысячамі рабочых.
— Такі не ўтрымаўся? — з лёгкім сумненнем у голасе запытала Стэпа.
Але Сёмка развеяў сумненне, пераканаў яе, што без гэтага нельга абысціся, што змагацца вымушае само жыццё, што толькі змагаючыся можна дайсці да лепшай, шчаслівейшай долі.
— Працуйце, працуйце на здароўе. Няхай вам на поспех пойдзе... А мо і дажывеце да лепшага... Толькі, сынку мой, калі што-якое, дык са мною што станецца? Ці хопіць у мяне сілы вытрымаць?
— Не думаю, цётка, каб так было. Чаму, няйначай, з Рыгорам дрэннае здарыцца? Ён не такі...
Стэпа пераняла:
— А ласне ад яго будзе залежаць! Вось калі! Гэткая метусіна ў свеце — без разбору падпадаюць пад калёсы...
— Навошта думаць пра няведамае наступнае? Сёння маеце вестку — радуйцеся гэтаму: Рыгор жыве, здароў, думае пра вас.
Ён вылез з-за стала і выйшаў на хату.
— Пэўна, Сёмачка, пэўна. Ды я ўжо так рада, так задаволена — цэлую ноч не засну, цэлую ноч думацьму пра яго...
— Тут ужо і думаць не трэба многа... Заспакойцеся і заснеце... Дабранач!
Стэпа прайшла за Сёмкам і на расстанне папрасіла:
— Ты ж ужо, сынок, не адмовішся адпісаць. Ужо выдзеліш вольную хвілінку.
— Гэ, чаму не, калі ласка.
— Дабранач!
Пісьмо ад Рыгора Сёмка давёў да ведама сваіх таварышаў. Па чарзе расказаў яго перш Петрусю, пасля Сролю, далей дзяўчатам. Усе навіны пісьма цікавілі, цешылі, выклікалі на нейкую нявыяўленую зайздрасць да Рыгора, да яго стану. Падзеі з забастоўкаю, яго выступленні здаваліся ў ваччу хлопцаў-таварышаў, недасяжна вялікімі і запалялі кожнага хаценнем самому пабыць у асяродку гэткіх падзей. Здарэнні сілцоўскага жыцця мізарнелі перад вобразамі рыжскіх падзей.
— У гэткай школе не шкодзіла б нам кожнаму павучыцца, — радзіў Сроль, калі яны сышліся адным вечарам цэлаю хэўраю з дзяўчатамі.
У Петруся гастрэй, ніж у іншых, варушылася думка — пакінуць Сілцы і пераехаць у горад. Зацікавіўся горадам і Сёмка.
— А ўсё ж, — казаў ён, — горад вырашыць усю справу з рэвалюцыяй.
— З нашаю дапамогаю, — самаўцяшаў Пятрусь.
— Так, але... цікавей ісці ўперадзе, ніж плясціся ззаду.
— Згадзіся, Сёмка, ці ж усім перасяляцца ў горад?
— Усім не ўсім, а многім трэба...
Дзяўчат інтрыгавала знаёмства Рыгора з Ганнаю ды Наталяю, і вакол гэтага між імі і хлопцамі нямала прайшло гутарак. Дасталося Рыгору, дасталося хлопцам.
— Чаму б вам не пацікавіцца палітычным бокам Рыгоравага жыцця? — упікалі хлопцы.
— У іх на першым месцы суадносіны іншага характару. Мужчына, каханак...
— Моладасць сваё бярэ.
— Дык на гэта ёсць пэўная забяспека для кожнае дзяўчыны.
— Забяспека... Прыклад з Рыгорам — на далоні.
Волька заўсёды выбягала наперад, рачавісцей супярэчыла і настойней накідалася на хлапцоў. Таварышкі давяралі ёй свае думкі і падтрымоўвалі аднагалосна.
— Бачыце, — паехаў, а тут Зосі як хочаш. Так і ўсякі з вас; тутака як быццам бы мае шчырасць, а паедзе — дулю на мяду.
— А што, можа, за спадніцу ўзяўшыся, бегаць за вамі? Згаджацца на вашы капрызы і бацькоў вашых слухаць?
— Як гэта?
— А хоць бы так, як тое было з Зосяю. Хто ж вінават, што яна адказала Рыгору, ды яшчэ гэткім чынам? Папраўдзе судзячы, думаю, ніводная не абвінаваціць Рыгора.
Волька не згаджалася.
— Не абвінаваціць! Вашаму брату хочацца абяліць чалавека, хоць ён і не паддаецца гэтаму. Скажаце, што Зося вінавата? А ці не мог ён, хоць бы сам Рыгор, пераканаць яе паехаць за ім? Дык не: абы адчапіцца, а там — як сабе хоча. Куды ж ёй адной змагацца з гэткімі бацькамі, як Прыдатныя? І то яшчэ трэба падзівіцца, як яна перакорылася ім... Гэтага Рыгор не заўважае, нябось.
— Дзе яму заўважаць! У яго іншых думак поўна. Бадай што, і цяпер вось, калі мы тутака палошчам яго костачкі, ён там дэманструе з бастуючымі рабочымі.
— Так, многа іншых думак... — не згадзілася Волька.
— Вядома...
Пятрусь выказаў гэта тонам, пасля якога нельга было далей спыняцца на суадносінах між Рыгорам і Зосяю.
— Якаво б там сабе ні было... — перайшоў ён да свайго пачуцця, — а я, калі ўвайду, разбяруся з Рыгоравай чыннасцю ў Рызе, дык не ўрымшчуся тутака: цягне саматугам у горад. І думаю... сур’ёзна думаю... кінуць Сілцы.
— Куды — і табе... — умяшалася Гэля.
А Волька выкарыстала:
— Вось-вось, а Гэля?
— Баіцца Зосінай гісторыі? — падхапіў Сёмка. — Калі так, то мае поўную мажлівасць ехаць разам з Петрусём.
— Пэўна, няхай дакажа сваю вернасць.
— А трэба будзе, дык і дакажу, чаму не.
— Мы можам даказаць; ці ёсць толькі гэтая вернасць у вас, хлопцаў, — не паддавалася Волька.
— Як у каго: у Васіля Берага напэўна больш, як у Рыгора, — паіранізаваў Сёмка.
Дзяўчаты прамаўчалі.
— Вось, мабыць, ужо ў суботу і вянок будзе? — запытаў Пятрусь.
— Так, у суботу.
— Бачыце: Рыгор там у катле змагання, а Зося тутака спраўляе вяселле...
— Няма чаго ўпікаць Зосю.
Вакол пісьма яшчэ доўга ў гэты вечар спрачаліся хлопцы і дзяўчаты, таварышы Рыгора; і, разыходзячыся дахаты, не маглі расстацца — гэтак яно іх уз’юшыла.
У гэты ж вечар, на разыходзе, Сёмка пайшоў праводзіць Вольку. Падышоўшы да яе хаты, яны прыселі на прызбе, і Сёмка ізноў разняў гутарку пра суадносіны Рыгора з Зосяю.
— Гаварыць у кампаніі — мы многае гаварылі; але тое для ўсіх можна. А ёсць і іншае, чаго не варта, каб другія ведалі.
Волька з цікавасцю запытала:
— А што?
— Нічога такога, каб надзвычайнага, але ўсё ж цікавае: Рыгор пасылае Зосі ўклон. Бачыш, — не забывае. Ты перадай ёй — гэта важна.
— Ну, а апроч уклону, Рыгор нічога не піша?
— Ці ж ты не чула, як я казаў?
— Чула, чаму не, ды ці ўсё ж усім расказваць?
— Не, болей нічога асабістага... ды сам уклон многае значыць.
Волька памаўчала.
— Гэта адна далікатнасць — не болей...
— Што ты!
— Пэўна. Да чаго Рыгору Зося, калі ён мае там Ганну? Кінуў, а цяпер — хай сабе з Зосяю што хоць чаўпецца...
— Чаму?
— А таму: Рыгору ні холадна, ні горача, а пра Зосю поўна ўсякіх чутак... Як у бубен б’юць па мястэчку... Го, колькі яшчэ давядзецца ёй пацярпець!
— Што ты кажаш! У чым справа?
— У чым справа — нібы ты не ведаеш сам!
— Я ведаю, але ж...
— Ніякіх «але ж», калі, можа, дайшло да саміх Берагаў.
— Ты думаеш?
— Можна спадзявацца.
Сёмка іншым тонам адказаў:
— А па-мойму, — няхай бы праведаў ды расстроіў вяселле. Што б ад гэтага Зося згубіла?
— Эх, ты ўсё сваё... Вось бачыш, — ну, да чаго б гэта прыйшло? Дзе б тады Зосі дзецца?
— Ды пакінь, Волька, спагадаць!..
— А ты пакінь апраўдваць Рыгора...
Яны яшчэ нейкі час паспрачаліся, ні да чаго пэўнага не дайшлі і позна, каля другой гадзіны ночы, разышліся.
Назаўтра Волька ранкам спаткалася з Зосяю. Жывучы па адной вуліцы, амаль не суседкамі, яны бачыліся штодня і не па адным разе; кожная ведала пра другую. Калі Зося ехала ў паравы палетак, мусіла мінуць Вольчыну хату, а па дарозе ў жытнія палеткі Волька праязджала між хаты Прыдатных. Таварышкі пільнаваліся адна другой, наведвалі вечарамі, калі днём траплялася не бачыцца. Чым бліжэй падыходзіў тэрмін вяселля, тым больш Зося чула ў сабе патрэбу знаходзіцца каля Волькі, каб дзяліцца з ёю сваім пачуццём, думкамі і настроем. Адыход дзявочае пары, часоў росквіту, гулянак вельмі цяжка адбіваўся на Зосі; ёй хацелася, настойна штосьці застаўляла яе выкарыстаць як найпаўней апошнія дні залатой пары дзявочасці, ці хоць бы забывацца бягучымі хвілінамі аб нярадаснай, трывожнай будучыні. Яна адважвалася, наперакор бацькам і Васілю, хадзіць на прызбу да дзяўчат, куды сыходзіліся і хлопцы, і гуляць, як гуляла да заручын.
У гутарках з Волькаю Зося ніводнага разу не мінала, каб не чапіць Рыгора; пытала таварышкі, ці не піша ён пісьмаў і, калі піша, ці не дапамінае пра яе. Кожны раз Волька хацела хоць чымсьці суцешыць дзяўчыну, але не было чым. На гэты ж раз, пачуўшы ад Сёмкі пра тое, што Рыгор усё-ткі шле Зосі ўклон, Волька вельмі была задаволенай, як бы гэта тычыла яе больш, ніж Зосі. І, спаткаўшыся з ёю ў сваім двары, не дала Зосі доўга гутарыць аб іншым, паведаміўшы:
— Нарэшце скажу табе навіну...
— Якую? — зацікавілася Зося.
— Рыгор табе прыслаў уклон.
— Рыгор? Няўжо?!
Зося зачырванелася ад нечаканасці.
— Не забывае Рыгор... — праказала.
Пачуццё ўмільнасці сціснула ёй сэрца, і яна не магла нічога болей сказаць.
Волька пазірала спагадліва на таварышку і міжвольна паддавалася яе настрою. «А каб ды ведала яна, што за гутаркі ходзяць аб ёй! Бедная дзяўчына! І трэба ж сысціся гэткім умовам жыцця! А здавалася б, толькі б і жыць».
Каб разагнаць Зосін настрой, Волька перайшла на іншую гутарку, паведаміўшы:
— А нашы хлопцы захапіліся горадам; вось ужо збіраюцца выязджаць; Пятрусь першым.
— Пятрусь? — бесцікаўна запытала Зося.
— Учора хваліўся.
— Каму?
— Нам; учора мы каля Гэлі гадзін да дванаццаці гулялі. І разам гэта пісьмо ад Рыгора слухалі, Сёмка расказваў.
Зося ізноў перамянілася ў настроі, які некалькі ўраўнаважыўся.
— Пісьмо слухалі?.. Ну, а што больш ён піша? Можа, ужо там ажаніўся?
— Не... Куды яму; думаеш, ён заняты рабочай справай, каб мець час на жаніцьбу. Вунь, прамову трымаў перад рабочымі... Цяперака ў Рызе ідуць забастоўкі, і Рыгор зацягнуты ў самы агонь змагання. Пайшоў далёка ўперад па сваёй дарозе.
Волька казала і бачыла, як глыбока западаюць яе словы ў Зосіна нутро.
Кожны момант з Рыгоравага жыцця вырэзваўся яркаю плямінкаю ў яе істоце, прырастаў, як часцінка жывое матэрыі, каб астацца назаўсёды, каб вечна муляцца і дапамінаць аб шчыра каханым чалавеку. Адцягаліся Зосіны думкі за тысячу вёрст, у няведаны ёй горад, лавілі ў ім Рыгора і ўтваралі сваім імкненнем асалоду зданага незямнога жыцця. Вакольнае як быццам бы не жыло для яе і не існавала...
— І вось, паслухалі пісьмо, дык Пятрусь урачыста: «Абавязкова еду ў горад». А Гэля з скуры лезе, чырванее, злуе, агрызаецца; бач, баіцца, каб, чаго добрага, Пятрусь не пакінуў... — сказала Волька і засмяялася. І Зося пусціла тварам нядбалую ўхмылку.
У двор увайшла Вольчына маці; дзяўчаты кінулі гутарку. Прывіталіся.
— Ты, Зося, усё к вяселлю збіраешся?
— Не кажэце.
— Чаму? Кінь свае думкі, нябога.
— Не лёгка іх кінуць.
Зося не магла далей гутарыць; тое, што перагаварыла з Вольчынай мацерай, было нечым вымушаным, да чаго не ляжала сэрца, не варочаўся язык. Нельга было не гаварыць, але думкі вымагалі іншых слоў, іншае гутаркі. Не выходзіў з памяці Рыгор. Уклон азначаў многае: будзіў нейкія смутныя надзеі, калупаў ужо заплесненыя ўспамінкі, вобразы. Нанава варочаў дзяўчыну да пераацэнкі яе думак і вывадаў аб ім, яго правасці і віны ў тым лёсе, які ня напаткаў.
Зосі хацелася, вельмі моцна хацелася выбрацца гэтым часам куды-кольвечы ў шырокае поле ці ў густы хмызняк, дзе б не было нікога, дзе б сама з сабою яна магла праверыць усе дадатныя бакі жыцця, ацаніць вартасць яго, абмеркаваць, як і што з ім змагацца, у чым пагадзіцца, і можа — адшукаць адну, назаўсёды роўную, адзначаную сцежку, на якую стаць цвёрдаю ступою і пайсці рашучым крокам. Тое, што асталося ўзадзе, — забыць, занядбаць, лічыць не існаваўшым... Хацелася гэтага, але рэчаіснасць трымала Зосю ў сваіх кіпцястых руках і вадзіла так, як меркавалі законы акольных абставін.
Зося пайшла дадому і ўжо на парозе стрэлася з адваротнаю, надзойліваю яўю: маці папікнула яе за нядбаласць да тых вялікіх здарэнняў у яе жыцці, якія нясло вяселле, і выгаварыла ёй:
— Ты ўсё яшчэ не кінула сваіх цырымоніяў, дачушка. Труціш маё сэрца, нябога! Хоць гэтыя апошнія дні не зводзіла б мяне.
«Каб гэта Зося ведала, што аб ёй гавораць!» Так, Зося не дагадвалася, не думала, каб тая выпадковасць, якая ўплялася ў яе жыццё, як скутак у каханні з Рыгорам, стала зместам рознай гутаркі аб ёй, плётак, нагавораў. Прайшло колькі часу, здавалася б, павінна ўсё знікнуць, павінен заглушыцца рэзкі смех, які пачуўся ёй тады ў Лужках, палічыўся за здань, за выабражэнне... Тым часам гэта было якраз не так: патрошку, слова за словам, ад аднаго да другога, і чуткі дайшлі да Берагаў. Што далей з іх выйдзе?
Каб гэта Зося ведала, што аб ёй гавораць!..
У той дзень, калі Волька перадала Зосі ўклон ад Рыгора, у Хлоравай хаце адыгралася гэткая сцэна. Адвячоркам, вярнуўшыся з поля, Хлор ляжаў у хаце на палку і марыў аб блізкім вяселлі свайго нябога, цешачыся Васілём, як раптам убегла ў хату жонка і засаб выказала:
— Вось табе і штука! Ці чуў?
— А што?
— Ого-о!
— Не чуў нічога.
— Не чуў? А трэба было пачуць...
Хлор падняўся, злез з палка і выйшаў на хату.
— Кажы.
— Ліха ведае што! Вунь усе як у бубен б’юць: Мікалаішка-а з Нязвычным... у Лужках пад нарадам... бачылі людзі... Падумай, што гэта робіцца!
— Няўжо? Што-о ты кажаш!
Хлор вытарашчыў вочы, паціснуў плячыма.
— Не здарма! Каму прыйдзе на розум балхвіць ліха ведае што без дай прычыны.
Хлор памаўчаў, падумаў.
— Чакай, — супакоіў жонку. — Ты ўжо чакай. Памойму, гэта знарочыстая рэч нашых ворагаў. Ты думаеш не, сапраўды. Хітрыкі, кажу табе, хітрыкі. Проста — выдумана. Няма як падкапацца, дык пусцілі чуткі, каб зганіць і Васіля, і Зосю. Не паверу, і ты, глядзі, не давярайся...
Юстына не супакойвалася: ёй зусім было незразумелым, чаму Хлор перапыняў яе. І яна спрачалася.
— Мне казалі гэткія людзі, у якіх нельга сумнявацца, якія не зацікаўлены ў тым, каб ганьбіць Васіля.
— Ты палітыкі не ведаеш... Ласне ведацьмеш, хто твой прыяцель, а хто вораг? Яшчэ прыяцеля хутчэй можна выявіць, а ворага... Іншы ў вочы прыкідваецца добрым, а сам думае прадаць цябе за ломаны асьмак. Цяпер многа гэткіх. Усюды пайшлі розныя сацыялісты, басяччо, галадранства — усё з нянавісцю на знатнейшых людзей, з зайздрасцю — узяць чужое, спаліць, згнюсіць людскую чэсць. Некаму і нечаму верыць... Вось і тут: Васіль перацягнуў Зосю, а іншым крыўда стала — і пайшла іграць у помсту. Можа, той жа Нязвычны напісаў сваім сябрам, каб яны пастараліся ўчыніць якую пакасць. Бачыш, мала ён пападзуджваў Зосю, калі яшчэ быў тут! Або маці ці блізкія іх пастараліся... Я сам і думкі не дапушчу, каб гэта Зося...
— Не бярыся, Хлор, кажу табе, не бярыся.
Юстына сапраўды не выясняла сабе таго, чаму муж так старанна абараняе Зосю. Не дагадвалася, што, апроч радняцкага пачуцця, у Хлора была доля і палітыкі. Гэта яго палітыка заключалася ў тым, што зараз, калі вяселле на носе, хоць бы і праўда была, аб чым жонка паведаміла, то гэтую праўду прыняць нельга, тым болей аддаць ёй павіннае і зрабіць тыя ці іншыя вынікі. То б значыла стварыць гісторыю, якая б запляміла іх котлішча, дала б справы для розных гутарак і плётак, у сто раз горшых, усяму мястэчку і аколіцам. Дапусціць, што Зося магла зрабіць праступак, Хлор мог і нават не здзівіўся гэтаму, калі жонка сказала, а здзівіўся і нават збаяўся таго, каб чутка не дайшла да Тадосі і да Васіля. Аднак тое, адкуль вынікла чутка і ад каго жонка пачула, цікавіла Хлора.
— Хто табе казаў? — запытаў ён жонку.
— Паруля Вышкава.
— Паруля? І ты верыш Парулі?
Імя Парулі Вышкавай мела за сабою нядобрую рэпутацыю; гэта мяшчанка славілася, як дасканалая ябедніца і язычніца.
— Не адна Паруля, а многія казалі; як у бубен б’юць...
— Няхай сабе ўсе гавораць, а ты маўчы...
— Дык ужо ўсе ведаюць; пэўна, я нікому не скажу, але адно дзіва, як яно так выходзіць, што нам не ўдаецца...
Хлорыха не даказала, падумала і звярнулася да мужа з гэткай прапазіцыяй.
— А ўсё-ткі, Хлор, запытай Васіля. Чаго ж саромецца: лепей хай праведае, што людзі брэшуць, каб не было знячэўку. Хлопец дачуецца ад каго збоку і раззлуецца — тады яшчэ горай будзе...
— Нічога... Васілю не можна ліха ведае чаго казаць. Навошта хлопца расстройваць... Ты таксама не заікайся, прашу.
Аднак, выказаўшы гэта, Хлор хутка сам перадумаў. «А ўсё ж жонка рацыю кажа: трэба на ўсякі выпадак пераняць Васіля. Пайду, нават сёння пайду і так ці іначай уладжу гэта».
Аб сваім рашэнні паведаміў жонку і, павячэраўшы, пайшоў да Тадосі.
Быў вечар. На вуліцы збіраліся начлежнікі. Хлор спешнаю хадою перабег к братавай. У хаце яшчэ свяціўся агеньчык. Васіль з мацераю аб чымсьці ўголас гутарылі. Гэта суцешыла Хлора, які перш паглядзеў у акно, ухмыльнуўся сам сабе і ціхаю ступою прайшоў к дзвярам.
Тадося здзівілася Хлораваму прыходу, але загаварыла гэта.
— Цяперака калі ні прыйдзі, то ў нас работа, клопат, увіхі. Мала часу асталося да вяселля, і працы не абабрацца. Несціхана шнайдырым па хаце. Прасіць каго чужога неяк не хочацца, а самім дык ёсць над чым пакруціцца.
— Вядома. Чаго і казаць! Гэта ж вяселле, не абы-што.
— Так, вяселле. Мы ўвесь час з Васільком гаворым самі сабою; добра ўжо, што хаця яно неяк ціха і спакойна ладзіцца. Спачатку пашумелі: паспрачаліся то сям, то там, а зараз усе прыціхлі; і Зося ўгаманілася, і той жулік, пэўна, кінуў усякую надзею пашкодзіць Васілю. Вось адбыць вяселле, і тады пачынайце жыццё, мае дзеткі.
Хлор прысеў каля стала, выслухаў братавую.
Бачыў, што таго, з чым ён прыйшоў, тут не чулі і не ведаюць і, пэўна, спалохаюцца, калі ён паведае ім. Замаўчаць усё-ткі не перадумаў і рашыў пакіраваць гутарку так, каб самую перадачу зрабіць менш прыметнай, менш выразнай.
— А як у вас усё-ткі стаіць справа? — запытаў Хлор.
— Добра, Хлорык, — пахвалілася Тадося, — амаль не ўсё гатова; асталося яшчэ зварыць, спячы — то гэта мы ў пятніцу, у суботу зробім...
— Ну, а ў полі як у цябе, Васіль?
— Поле падганяю за ўсімі — не здаюся, дакошваю.
— Го, ён у мяне дбайны.
— Чаго ж, добра, маладзец.
Васіля, як і яго мацеру, цікавіла вялікая прыгода ў іх сям’і і тое, што гэтая прыгода супадае з эканамічнымі інтарэсамі іх гаспадарства і што ўсё ідзе як па масле. Гэта цешыла іх абоіх, а што па-за гэтым — не было ніякага дзела. Вось чаму і Тадося і Васіль адчувалі сябе задаволенымі і знаходзіліся ў добрым настроі. Ніякае падазронасці, ні ўспаміну. Здавалася, каб хто пераконваў, што трэба яе мець, што не ўсё бяспечна, як ім думаецца, то і то б ніводнае не паверыла б.
— Ну, а што, бок, людзі кажуць аб нашым вяселлі? — дарэчы пацікавілася даведацца ад Хлора Тадося.
— Нічога... Ды што прыслухоўвацца да людскіх гутарак. Хай кажуць, каму язык свярбіць. Розныя ёсць людзі...
— Так, вядома, цюцькаў многа; але махнуў пугаўём — дык і паадбягаюцца. А вернуцца, можна хвасянуць пугаю, — вывеў Васіль.
— Пэўна... Але, трэба сказаць, што ўсё-ткі ёсцека адмысловыя брахуны. Вось хоць бы ўзяць цяперака — пусцілі плёткі на Зосю: нібы яна з Нязвычнікам спала ды дзе... Сёння жонка мне паведаміла...
— Няўжо? — нагастрылася Тадося.
Васіль жа нядбайна матнуў рукою:
— Брахня! Рыгорава справа.
— Пачакай!
Аднак Хлор, убачыўшы, што Васіля паведанае ім не здзівіла, паспяшыў астудзіць і цікавасць братавае.
— Пэўна, брахня. Хто з разумных людзей гэтаму паверыць? Мне жонка сказала, дык я сплюнуў — і толькі.
— А мо... Зося — пракідная дзяўчына...
Відаць было, што Тадося прыняла Хлоравы словы да сэрца, захапілася імі, бо хоць змаўчала, а ўсё ж на твары яе застаўся адбітак яхідства. Так і чулася, што баба ў патрэбны час пачутае вылажыць перад Зосяю.
Хлора, аднак, настрой братавай не смуціў; ён быў пэвен, што ў кожным разе гэта не адаб’ецца на вяселлі.
— Людзям языкоў не павяжаш, — рашыў ён.
Тадося моўчкі згадзілася.
На гэтым заключылі і перайшлі да вясельнай справы: Хлор распытаў, каго Тадося думае запрасіць, апроч сваякоў, як і што зроблена Васілём для падарункаў Зосі і іншым. Беражыха ахвотліва адказала Хлору на ўсе пытанні, расхваліўшы свой план і свае намеры.
— Думаю, каб вяселле адыграць па-людску, — старшыню, урадніка, нават бацюшку думаю запрасіць: ён так прыхільна адносіўся да Васіля. А шлюб ізноў думаю справіць багаты. Не калі ж было — адно дзіця. Скупіцца няма чаго, — заключыла Тадося.
— Зразумелая рэч. Што-што, а вяселле трэба адзначыць добраю бяседаю. Тут скупошчаў, вядома, ніхто не падглядае, але і намёку на іх даваць не трэба. А Зосі трэба зрабіць добры гасцінец.
Васіль ухмыльнуўся здавальняюча і пахваліўся:
— Набралі машастовую сукенку і тонкія чаравікі. Хадзілі надоечы ўдваіх.
Нарэшце Хлор запрапанаваў некалькі практычных думак наконт таго, як вясці вяселле, як пільнавацца парадку, і каля першай гадзіны ночы пайшоў дахаты.
Вяселле Васіля Берага з Зосяю Прыдатнаю сапраўды нарабіла гоману; яно выглядала не малым здарэннем для Сілцоў, тым болей для Сівулінскае вуліцы. Як і што да яго гатаваліся абедзве палавіны, куды і зачым хадзілі Марта з Міколам ці Тадося з Хлорам — усё да дробкі абгаворвалася дасужнымі жанкамі, да сапраўднага дадавалася шмат лішняга, гэтак што вакол маленькага замеру вырасталі вялікія легенды, набухала цэлая гісторыя. Гэткім чынам узнятая зацікаўленасць да вяселля зрабіла тое, што ў суботу, на цырымоніі «пашыцця вянка» да Прыдатных сабралася вялікая колькасць моладзі з усяго мястэчка і добры лік старых людзей з Сівулінскае вуліцы. Далёка за поўнач гэта вуліца кішэла людзьмі, як рэдка бывала дагэтуль, шумела, гаманіла. Апошнія зыкі гамонкі засталі золак. Тым, хто мала цікавіўся вяселлем і сядзеў у хаце, нельга было спакойна заснуць. З гэткіх была Стэпа Нязвычніха; для яе вяселле ў Прыдатных было зусім не ўшманкі. Яна мела свой клопат і сваю цікавасць: гэта Рыгор; ім Стэпа жыла, аб ім марыла.
Назаўтра таксама ўсе вясельныя цырымоніі, як хадзьба ў сваты з песнямі і музыкаю, адвод перш маладое, а пасля маладога да шлюбу і самы шлюб прайшлі між Стэпы. У яе галаве праз увесь дзень складаўся ды пераскладаўся змест пісьма, якое яна праглася хутчэй адпісаць Рыгору. Каб не вяселле, пэўна, прасіла б яна Сёмку зрабіць ласку і напісаць сёння, у нядзелю, калі вольны час і можна больш і спакайней падумаць. Вяселле перашкодзіла гэтаму і злавала Стэпу. Каб адцягнуцца ад яго вачмі і думкамі, яна доўгі час хадзіла па рынку, пасля наведала Стаўбуноў і распытала аб іх Віктары; не мінула, каб не пахваліцца, што яе Рыгор прыслаў надоечы пісьмо. Стаўбуны скардзіліся Стэпе, што Віктара перавялі з павета ў губерню і што праз блізкі час мерыцца быць суд. Віктар пісаў бацькам, што дрэнна сябе адчувае ў астрозе, аднак ад сваіх думак і настрою не адракаецца. Стэпа паспагадала Стаўбунам і вывела, што з іх хлопцамі нічога не зробіш — даводзіцца гадзіцца.
Варочаючыся дамоў, Стэпа стрэлася з Волькаю, якая была за дружку ў Зосі, і расказала Нязвычнісе, як прайшоў шлюб, які настрой валадаў Зосяю і што выявілася ў час шлюбу. Стэпа не паверыла ў Вольчыны намёкі і адказала:
— Ці ж кожнаму можна верыць? Брэшуць!
Не хочучы спрачацца з Стэпаю, Волька зрабіла выгляд, што згадзілася з ёю, і пацікавілася, што піша Рыгор.
— Добра, галубка, жыве паціху.
— Я чула, што нібыта мае сабе каханку. Куды яму да нас, мужычак.
— Кінь, Волька. Я думаю, калі і праўда, што мае знаёмую дзяўчыну, то ўсё ж прасцейшую за нашых дзяўчат. Нашым мяшчанкам Рыгор мой нецікавы: куды яму, бедняку, да гэткіх сінагогаў, як Прыдатныя! Бачыш, у нас усе гаспадары, а там, пэўна, напаткаў гэткую, як сам, работніцу якую ці майстрыху.
— Не кажэце, цётка, мы ўсе вельмі паважаем вашага Рыгора. Каб ведалі, як рады, што ён нам прысылае ўклоны. А як Зося была задаволена, калі ён і ёй уклон прыслаў.
— Няўжо-такі?! — задзівілася Стэпа.
Ёй зрабілася ўмільна на сэрцы, і Зося выпуклей прадстала яе выабражэнню.
— Так, так!
— Цікава.
— Вось бачыце. А вы кажаце, што нам нецікавы ваш Рыгор.
— То ж я не пра ўсіх: многім ён косткаю ў горле.
— Усіх не зраўняеш. Няма таго чалавека, каб усім быў добры. Што і казаць.
— Праўда, дачушка.
— Бачыце, каб не бацькі, можа б, мы Зосіна вяселле гулялі б у вашай хаце.
Стэпа махнула рукой:
— Дзе нам, дачушка. Няхай ужо Рыгору іншае месца дасць дзяўчыну. Не суджана. Вось пажыве ў Рызе, сыдзецца з якою работніцаю, і таквеле. Нікому рупіць не будзе. А тут, у Сілцах, бачыш, многім ён вялік. Абы прыехаў — колькі наплятуць усяго, колькі памыяў выльюць!
— Бывае...
Волька памкнулася вярнуцца ў гутарцы да Зосі, але стрымалася і толькі падумала: «Не ведаеш, цётка, што цяпер кажуць на твайго сына».
Так, па першаму намёку Волькі Стэпа не дагадвалася, у чым сэнс. Але гэтым жа вечарам ёй суседка Лявоніха пад сакрэтам паведала, у чым справа. Па мястэчку, як маланка, мігнула вестка, якая ў розных хварбах малявала Зосін праступак перад мужам. Знаходзіліся гэткія людзі, якім выгадна было пашыраць розную брахню, абы часаць языкі, іншыя ад злосці на Прыдатных і Берагаў стараліся выкарыстаць выпадак, і ад сябе выдумлялі ўсякія байкі. Як і што, у чым праўдзівасць здарэння — ніхто не дапытваўся: той казаў, што Зося папу не адказала нечага так, як трэба, другі перадаваў, нібы перад шлюбам нехта ліст падкінуў Васілю, у якім даносіў на Зосю, як на распусніцу. А многія карміліся словамі Марцэлькі Цюркі, якая старанна паўсюджыла апавяданне пра Лужкі ды пра свайго сына.
Зразумела, што пачуць гэтыя навіны можна было кожнаму. І Лявоніха іх пачула разам з другімі. Пачула і перадала Стэпе.
— Няўжо ізноў мой сынок замуляў людзям вочы? — зласліва запытала яна ў суседкі.
— Як бачыш.
— Ну і свет жа! Знарок, сястрыца, знарок.
— Чаго добрага.
Стэпу занепакоіла гэта і перабіла думкі наконт пісьма. Яна расхвалявалася, расстроілася, ажно доўга сядзела бяздумна, безварушна. І толькі перад сном як бы супакоілася крыху, цвёрда рашыўшы: «Ці ж можна на ўсё адгукацца сумам? Дурная я кабета! Мая дарога ў жыцці адведзена мне».
Назаўтра здарэнні прынялі гастрэйшы зварот. Раніцаю ў хаце Берагаў адыгралася цэлая трагедыя між Зосяю і Тадосяй. Свякроў з агіднаю бессаромнасцю слухала ўсю ноч пад дзвярыма клеці, дзе спалі маладыя. А на золку дзіка накінулася на нявестку з лаянкаю ды сваркаю, грозіла на яе кулакамі, кляла, упікала сына, чаму ён паступіўся сваім імем і знатнасцю для распусніцы. Каля гадзіны часу вярцелася, як апараная, па хаце ды сенцах, шпурляла, куды зарве, розныя рэчы, стукала кулакамі па стале, хапалася за косы. Нейкая азвярэласць напала на кабету... Ледзьве супакоіў яе Хлор, падаспеўшы на лямант і крыкі...
Але «затушыць пажар» было ўжо позна: суседзі паспелі падслухаць Тадосіну лаянку і разнесці яе па вуліцы, па мястэчку. І хоць далейшае гранне вяселля адбывалася з надворнаю чыннасцю, з паказным гонарам ды рызыкай — кожны, хто цікавіўся прыданым або паходам у госці да бацькоў маладое, падглядаў нутраную штучнасць. Зося, хмурная, задуманая, хадзіла з апушчанымі вачмі. Беражыха — глядзела ведзьмаю; насупленай была Прыдатніха.
Учарашнія гурткі сілцоўцаў аднавіліся. На прызбах, па хатах перабіралі ўдоўж ды ўпоперак знатнае вяселле, спагадалі Зосі, успаміналі Рыгора, прадракалі маладым нецікавую будучыню. Многія выводзілі маралі наконт таго, што ў багатых заўсёды бывае няўладзіца ў гэткіх справах: бо грошы ды зямля граюць першую скрыпку, а маладыя — другую. Чаго лепшага было чакаць у даным выпадку? Рыгор больш усіх выйграў ад гэтых гутарак: яго хвалілі за прадугледжанасць, за спрыт, з якім ён выскаўзнуў з непасрэднага абстрэлу, за стойкасць ды смеласць.
Аддавалі павіннае яму і таварышы. Вечарам гэтага дня сабраліся ў Сёмкі Пятрусь, Хірысон, Сроль і доўгі час гутарылі на гэту тэму.
— Не спадабалася, нябось, ні Берагам, ні Прыдатным, — казаў Сёмка зламысна.
— Яшчэ б ды спадабацца! — дадаў Пятрусь. — Вось няхай прыкусяць языкі. Ападзе ўвесь гонар пасля гэтага.
— Зося маладзец! — прылучыўся Хірысон. — Вось за гэта можна пахваліць. Смелая, прынамсі. Чаго там! Розныя цырымоніі спраўляць!
— А потым дзяўчына апала духам...
— Яшчэ б сказаў! Абставіны гэткія, што наймацнейшы падасца. Скруцяць небараку — піснуць не пасмее.
— Наконт гэтага — то дастанецца ад гэтага няхлюгі.
— Папалася.
Спусціўшы нейкі час, хлопцы накіраваліся к Берагу.
Сёмка правёў іх жартоўным пажаданнем папасціся ў рукі Васілю і вярнуўся ў хату...
Калі Сёмка бразнуў клямкаю ў дзвярах, ззаду яго пазвалі:
— Сёмка!
— Я! Хто гэта?
— Я, Стэпа...
Сёмка адвярнуўся ад дзвярэй.
— Пачакай, нябожа, — папрасіла Стэпа.
Падышла.
— Ці чуеш, сынок, што тут робіцца? Можа, Рыгорка душою не вінават, а гатовы зрабіць яго праступнікам. Як у бубен б’юць.
— Так. Мы, вось, таксама абгаворвалі гэта. Некаторыя з хлопцаў дык да таго зацікавіліся, што пайшлі к Берагу. Ні пазаўчора, ні ўчора не былі, а сёння пайшлі, каб хоць зірнуць на Зосю.
— Бедная Зося! — спагадала Стэпа і тут жа перамяніла голас:
— А ўчора я спаткалася з Волькаю, дык тая мне і кажа ўсё, а я нічагуткі не разумею. Толькі вечарам Лявоніха растлумачыла, у чым рэч... Па-першае, думала я: заўсяголаў яны, пагавораць ды пакінуць, ажно не тое — сёння яшчэ больш гутаркі. Вядома, ведзьма — на ўсе Сілцы раскрычала. А там, можа, нідзе нічога... Ці ж не бывае, што не ў парадку часамі! Дык крымінал рабіць? Святыя, ліха ім, чэсныя! І ўплялі, бачыш, Рыгора...
— Нічога. Каб і быў Рыгор замешаны, дык...
— Ну, але ж, Сёмачка! Нават у нашы часы здаралася, што вяселле пройдзе не так, як трэба, а то цяпер... Свет, глядзі, перамяніўся; да дзіва, што дзяўчына — не анёл...
Стэпа матнула рукою, адкашлялася і запытала:
— Ну, а скажы, Сёмачка, ты калі думаеш Рыгорку ліст пісаць?
— Ды, вось, к наступнай субоце. Трэба ж пачакаць ды пачуць, як і што ўсё скончыцца. Бо ўжо ў пісьме трэба падрабязна апісаць.
— А я б думала — заўсяголаў яно... Можа б, на добры лад, не варт было б і засмучаць яго гэтым. Не ведае — няхай бы і не ведаў. Як ты думаеш, сынок?
— Чаму не? Дарэмна. А яму што там? Пляваць. Прачытае і сплюне. Усё ж пацікавіцца. Мне здаецца — на чужыне кожная вестка з дому міла і прыемна.
— А то ж, думаеш... Пішы, чаму б не так.
— Вось напішу аб гэтым; таксама пра Петруся...
— А што пра Петруся?
— Збіраецца ў Пецярбург...
— Ці маеш ты лад?
— Напэўна...
— Глядзі ты! Маладая натура... А чаму ж бы яму ў Рыгу не паехаць?
— Вырашыў ехаць да Пецярбургу.
— Ага... Прабачай, што затрымала... бачу, што ты спаць хочаш... Дык пішы ўжо, Сёмачка, разам — ад сябе і ад мяне. Я надыду да цябе на днях... Добра?
— Добра, цётка, добра...
На вуліцы пачуўся смех, які разліўся следам за крэпка вымаўленым словам «Зося»... Сёмка прыслухаўся, але тупат Стэпы, якая, не развітаўшыся, пайшла з двара, перашкодзіў разабраць голас. Ён адвярнуўся к дзвярам і ўспомніў Рыгора. Смех сярод зорнай ночы на ціхай вуліцы ўваскрасіў яму вобразы з нядаўняга мінулага, калі не аднораз здаралася варочацца яму гэткай, а то і пазнейшай, парою з гульні і чуць, як, развітаўшыся, ззаду Рыгор дапамінаў яму ўдагон той ці іншы эпізод, смеючыся зычным, прыемным смехам.
«Што ён цяпер, вось гэтымі днямі, робіць там? Што думае? Ці ўспамінае тое, чаму я аддаўся ў даную хвіліну? Цікава!»
Спатканне з Рыгорам у астрозе асвяжыла Наталю. З яе плеч як быццам бы апала гара. Нервовасць, навеяная трывогаю, неспакой прайшлі; бліснула ружовая надзея, запляліся мары. Тыя дні, што чакала яна гэтага, абураная невыразнасцю бліжэйшых хвілін, доўгія марудныя дні забыліся. Адкуль узяліся лёгкасць, уздым, размах. Праходзіла астрожны двор і чула сябе не бязродным стварэннем, якое можна ў любую хвіліну схапіць у звярыныя кіпцюры і заперці ў доўгую няволю, а здавалася Наталі, нібы яна варочаецца з поля, дзе адбылася вялікая бойка, а з той бойкі яна выйшла пераможніцай, героем. Хмурны будынак астрога, дзе сядзіць Рыгор, адкуль невядома, калі яго выпусцяць, не выклікаў сабою ў Наталі боязі, не будзіў жаднага пачуцця сполаху. Яна прамінула варту, прайшла ў вароты, як хадзіла з кватэры, з завода, і апынулася на вуліцы адроджаная, прасякнутая натхненнем. Выабражэнне яе малявала перажытае спатканне, як вольную, бесклапотную гулянку. Ні трывожна-адрыўныя сказы гутаркі з Рыгорам, ні намёкі, ні нервовасць, якую надавалі тоўстыя сцены астрога, вартаўнік-надзірацель, ні настрой Рыгора, які крапіўся, стараўся паказацца бадзёрым, а сапраўды заметна цяжыўся няволяю ды неакрэсленасцю свайго стану, невыразнай будучыняй,— нішто не выглядала перад Наталяю ў сваёй рэальнасці, несуцешнай, прыкрай. Быццам бы яна была ў Рыгора на кватэры і вярталася, каб у любы момант, у любую хвіліну пайсці да яго назад, вольна, самохаць.
Наталя ішла вуліцаю, горда падняўшы голаў, поўная задзёру, самаўверанасці; яе ўзрок гарэў агеньчыкам абуяўшае яе мужнасці; унутры накіпела хаценне кінуцца насустрач якому-колечы надзвычайнаму здарэнню, дзе б можна было выявіць сваю адвагу, свой спрыт і сваю здатнасць; падбівала на гострыя перажыванні, на ўздым, на бунт супроць усяго таго, што жыло ў вялікім каменным горадзе, сярод яго вуліц, за вокнамі суровых, маўклівых муроў. Джарало людзей, што цякло ёй насустрач, стукатня калёс, крыкі паасобных гандляроў — нядбайна забываліся; быццам бы нішто яе не датыркала...
Але, адышоўшыся кварталаў пяць ад астрога, Наталя прыпомніла аб Рыгору: што ён робіць у даную хвіліну? Азірнулася назад, як бы хочучы праверыць, ці не ідзе часам ён удагонкі ёй? Вузкая разора вуліцы бегла ад яе кудысь далёка назад, а высокія муры хавалі прастор. Астрог загубіўся ў іх грамадах. Нават Наталя адразу не выявіла сабе, у якім ён баку. Затое Рыгор, якога яна мэрам бы згубіла ў вулічнай гушчы, занепакоіў яе. Зусім мімаволі, нечакана, да дзяўчыны вярнулася трывога за долю дарагога таварыша... Рэчаіснасць разбіла зданны настрой, штучнасць хвілёвага ўздыму; яна, вось, ідзе вольная, куды хоча, а Рыгор астаўся там, за захілам хмурай вуліцы, за брамаю ў таўсценнай сцяне, за вартаю турэмнае каманды. Рыгор у няволі. Вуліца шуміць, таемная ў кожнай сваёй рэчы і ў кожнай асобе людской і кіпучая ў спляценні агульнага жыцця, чужая жыццю кожнай ядынкі. Пэўна, пра Рыгора, пра яго стан не ведала ні адна душа, ні адзін чалавек, з якім сустрэлася ды размінулася Наталя. А гэтых адзінак прайшло сотні ды сотні.
Яна агідна паківала галавою. Паспагадала, чаму яна не ў моцы адразу ж перайначыць размах і формы людскога жыцця?
Перадумаўшы ўдоўж ды ўпоперак вынікшыя перад ёю жыццёвыя супярэчнасці, Наталя тым часам выйшла к парку, абышла яго, не заходзячы, і параўнялася з будынкам пошты. І тут прыпомніла якраз просьбу Рыгора — напісаць яго мацеры пісьмо. Але яе азадачыла, як і што пісаць? Трэба ж, каб старая там вызнала пра сына і не напалохалася яго лёсам. Цяжкае заданне злучыць дзве гэтыя процілежнасці! Атрымаецца ці адно, ці другое; або маці не праведае, што з Рыгорам, або, праведаўшы, дашчэнту перапужаецца... А не напісаць?..
Каб вырашыць пэўней і грунтоўней задачу, Наталя зайшла ў парк, прысела на лаўцы і стала абмяркоўваць з усіх бакоў, як пагадзіць Рыгорава жаданне з тымі вынікамі, якія яно прынясе. Меркавала, углыбілася. І чым больш выяўляла перад сабою розныя мажлівасці, тым няпэўней рабілася сама... Прыходзіла да скутку, што гэта справа — нялёгкая, справа, над якою давядзецца добра падумаць, — адлажыла яе на некалькі дзён.
З гэтым рашэннем паднялася з лаўкі, каб прайсці паркам. Але, адвярнуўшыся направа, сустрэлася вачмі з убогаю, мізэрнаю бабулькаю, якая задуменна клыпала на яе месцы. У Наталі міжвольна напрасілася параўнанне гэтае старое з Рыгораваю мацераю. «Пэўна, ходзіць і яна там па мястэчку, не выпускаючы з думак Рыгора. Як бы была яна абрадавана яго пісьму!.. Трэба толькі ўявіць сабе яе пачуццё. Не! Мушу напісаць! Хоць не ўсю праўду выясніць, хоць не датыркаць Рыгоравага стану!» — рашыла Наталя.
І сапраўднасць, якая акружала яе, паднесла Наталіным думкам цёмныя вокны астрога і пераплёты жалезных крат, і вузкі калідор, што выглядаў чорнаю цеснаю нарою, і Рыгора ў стане нявольніка, злоўленага арла. Шэраг сумных вобразаў працягнуўся ў даль наступных дзён. Каб адарвацца ад іх, Наталя абярнулася к імені Сёмкі. Таварыш, аб якім гаварыў ёй Рыгор добрымі словамі. «А каб ды яму напісаць. А ён там перадасць мацеры...» Гэта аблягчала задачу, рабіла яе прасцейшаю. «Так, напішу пісьмо да Сёмкі; перайму яго, каб не адкрываўся мацеры. Падкрашу надзеяй на скорае вызваленне Рыгора... А ён там... няўжо ён не зможа зрабіць гладка і добра? Пайду, вось, зараз, цяпер, вось, і сяду за пісанне. Бо што будзе заўтра — няведама».
Паспяшаючы, выйшла Наталя з парку і пайшла направа. Але, ступіўшы пару разоў, яна пачула ззаду сябе вокліч:
— Наталя Хлораўна!
Было нечакана, і Наталя як бы сумелася; хутка павярнулася і ўгледзела чалавека, які ў першы момант паказаўся ёй незнаёмым. Хацела запытаць яго, у чым справа, пасля дагадалася па рысах твару, што недзе бачыла, і на даўгад пацікавілася:
— Ці не спатыкаліся мы з вамі?
— Я — Ермалай Куваш... Бачыліся з вамі некалькі разоў: апошні раз у Артура, на Задзвінні, помніце?
Наталя працягнула руку.
— Цяпер ясна; так, так — сустракалася з вамі.
— Адкуль вы і куды, Наталя Хлораўна?
— А як бы вам сказаць... Дамоў...
— Дамоў? Я якраз перайму вас. Ведаеце, быў у вас дома — знарок; і цяпер зусім выпадкова сустрэў...
— У мяне былі дома?
— Так-так.
— А як жа вы праведалі мой адрас?
— Вы мне сказалі; забылі, пэўне?
Абое адступіліся к боку панелі.
— А навошта я вам?
Ермалай агледзеўся вакола і цішэйшым голасам сказаў:
— Сёння надзвычайная раённая сходка ўпаўнамоцных ад заводаў і фабрык... Вы павінны быць абавязкова. Цэлы рад важнейшых пытанняў...
Наталя задумалася, рашаючы, як быць.
— Часу не маю, ведаеце. Спяшу дамоў па важнай справе.
— Гэта важней усяго. Тут наспяваюць новыя здарэнні, якія гатовы выліцца...
— Што так раптоўна?
— Так-так... Пойдзем абавязкова; усё іншае пасля вырашыце. Хадзем...
Наталя болей не спрачалася.
Яны кранулі ў процілежны бок, абмінаючы парк.
Некалькі прагону прайшлі моўчкі. Наталі рупіла пісьмо, і яна натужна раздумоўвала, як і што ёй прыйдзецца зрабіць. «Хаця б не зацягнулася гэта сходка», — думала сабе і меркавала так, што калі яна і скончыцца рана, то ўсё роўна займе шмат часу. План так ці іначай мяняўся, а гэта не здаволіла Наталю.
— Адкуль жа, усё-ткі, вы ішлі? — пацікавіўся Ермалай, каб прагнаць няёмкасць ад маўчанкі.
Наталя адарвалася ад думак і з лёгкаю пахвальбою адказала:
— Была ў гасцях, ды дужа ў паважных...
Зацікавіла Ермалая.
— У каго?
— Не ўгадаеце ніколі...
— Скажыце.
— Была на спатканні з Рыгорам,
— Ласне?
— Але, але... Колькі каштавала сілы! Усё ж дастукалася і прайшла.
— Цікава, праўда. Не дагадаўся б ні за што. Ну і што? Як ён сябе адчувае?
— З выгляду — бадзёрыцца... Думае, што нядоўга трымацьмуць... Цікавіцца, як і што ў арганізацыі... Прасіў напісаць ліст таварышу на радзіму. За гэтым, прызнацца, я і спяшыла.
— Паспееце гэта зрабіць...
— Хто яго ведае.
— Чаму такая няўверанасць?
— А вы ўвераны за сябе?
— Пэўна.
— Не кажыце.
Гутарачы, яны прайшлі некалькі вуліц, пасля апынуліся ў нейкім вузкім крывым перавулку...
На дварэ змяркала, і высокія муры засланялі апошнія праменні сонца; хмуры выгляд сцен, галеча, бязлюддзе. Наталя зацікавілася, куды і што яны зайшлі.
— Мы абыходзім простую дарогу і зараз выйдзем да месца. Вось-вось завернем налева...
З Дзвіны нясло халадком...
Праз пяць хвілін яны былі на месцы.
А ў гэты час Рыгор жыў непасрэдным уражаннем ад спаткання з Наталяю. Пасля расстання з ёю, толькі схавалася яе постаць з вачэй, ён быў адданы здзіўленню, як і што Наталя ўладзіла наведы і чаму ёй надало ахвоты ставіць сябе ў падазронасць. Старанні пабачыцца з ім, Рыгор ведаў, нялёгка дасталіся Наталі. Было ўсякае гутаркі, розных запытанняў; паглядалі на дзяўчыну дапытлівыя вочы барбосаў, і не адна рыса Наталі адбілася ў іх ваччу — на ўсякі выпадак. Гэта ёй не суліла нічога добрага... Але, побач, вынікала іншая дагадка: а можа, часам, адміністрацыя не так ужо сур’ёзна глядзіць на яго справу, што вольна прапусціла к яму Наталю. Бо трымай яго паліцыя, як вялікага праступніка, безумоўна, ужывала б яна іншыя рады.... Як-ніяк, а быванне ў яго Наталі было дзіўным і дагадлівым. Самую ж Наталю яе паступак паставіў надзвычайна высока ў Рыгоравым ваччу. Ён не знаходзіў у сабе належнае аддзякі за дзяўчыніну ўвагу і проста, як дзіця, цешыўся яе пачуццю таварыскасці і сяброўства. Заключаў, што Наталя сапраўды мае шчырую душу і спагадлівае сэрца і, пэўна, яго істота знайшла ў ёй цёплае месца. І невыказна, магнітнаю сілаю цягнула яго к ёй; разнастайныя вобразы яе не адыходзілі ад Рыгора. Поза, у якой Наталя стаяла на спатканні, рысы яе твару, узрок вачэй, драбнейшыя рухі галавы, губ, веек — асталіся ў яго выабражэнні. Нейкая чароўная стужка з пачуцця і думак Рыгора пацягнулася ўслед Наталі, а навостранае выабражэнне вышуквала далейшыя ігры ў яе рухах, узроку і нават у думках. Хвіліна ад хвіліны, калі ён усядаўся адным, не патураючы на ўсё, што вакол рабілася, і заплюшчваў вочы, сцены астрога знікалі; адчынялася бязмежная гала, шырокі прастор, зелень, дрэвы і мора... Пры беразе, над яго хвалямі — Наталя з ім, жвавая, рэзвая, вёрткая, як вавёрка, як стрэлка... Сонца аблівае іх каснікамі променю, вольнае паветра студзіць лёгкім повеем...
Таварышы аддавалі павіннае яго настрою: ні адзін не чапаў Рыгора. Толькі паважна, непрыметна кідалі на яго кароткімі ўзрокамі, зноў варочаліся да сваіх клопатаў ці гутарак. Толькі на змроку, калі вось-вось мусіў заблішчаць агонь электрыкі, Рыгор не сцярпеў, каб не паспавядацца суседу.
— Як-то яно бывае так, што адзін дробны выпадак робіць цэлую рэвалюцыю ў тваім жыцці. Бачыце: прыйшла на спатканне знаёмая дзяўчына — таварыш, пагутарыла са мной аб сім, аб тым і быццам заваражыла. Усе думкі, усё пачуццё прыцягнула да сябе...
Суседу Рыгоравы словы паказаліся звычайнаю рэччу.
— Таварыш, — адказаў ён, — не забывай, што мы ў астрозе, па-першае, а па-другое, прыйшла дзяўчына. Прыйшла дзяўчына, ды, пэўна, блізкая, а можа, яшчэ... Ну, мала што бывае... У нашу прозу ўразаецца часамі светлы промень прыгожасці, і тады мы ажываем...
— Так, — перабіў Рыгор таварыша, — праўду вы кажаце, — мы ажываем. Я, прызнаюся, цэлы дзень жыў, як апушчаны ў нірвану... Гэткія шчасныя хвіліны апутвалі маю істоту. Падумайце: жыццё вымушае чалавека яму карыцца. Якімі б мы ні былі моцнымі, колькі б ні выкладалі сілы на змаганне з ім, усё ж такі дагэтуль мы астаемся пераможанымі...
— Гэта цяпер, — не згадзіўся таварыш, — калі мы сядзімо тут вось, у гэтых сценах... А выпусці нас зараз жа, у гэту вось хвіліну, з астрога, як мы зноў паднімемся над жыццём... Рабочы клас мае непераможную прагу да змагання. Ты думаеш, што свет канчаецца вось гэтым нашым станам, хоць бы жыццём нашым?.. Справы, з-за якіх мы сядзімо тут, — гэта наш бальзам...
— Табато і то... гэтым мы жывём... а ўсё іншае...
Рыгор перарваў думку і вярнуўся да Наталі.
— І дзяўчына, што да мяне наведвалася сёння, таксама жыве тым, каб як найбольш здабыць гэтага бальзаму... Ведаеш, сябра, што за дзяўчына! Мучылася за грамаду, цярпела і цяпер — хоць у агонь. Пасудзі сам — дайшла ў строг. А ў забастоўцы, думаеш, астанецца ззаду? Не на яе было! Заўсёды ўперадзе пойдзе...
— А дзе яна працуе?
— На заводзе «Праваднік». Чорнарабочая... Сірата, без бацькоў, пры бедным дзядзьку...
Рыгор перш мерыўся апісваць постаць Наталі, а пасля хапіўся, перадумаў і рашыў, што гэта крыху сентыментальна.
Ззаду бліснула электрыка.
«Дзе ж Наталя?»
А ў гэты час Наталя з’явілася на сход. Прыйшоўшы з Ермалаем трэцімі, яны доўга прачакалі другіх. Толькі аб адзінаццатай распачаўся сход і зацягнуўся на цэлых тры гадзіны з лішкам.
Ажно к палове трэцяй Наталя вярнулася дамоў. На дварэ днела; шэрае святло прабівалася ў яе пакой праз шчыльную суравую фіранку. Аставалася спаць да паложанага тэрміну каля чатырох гадзін. Наталя перш думала аддаць гэты тэрмін на пісанне пісьма; ужо нават дастала з шуфлядкі паперу і канверт і пачала шукаць чарніла. Якраз яго не знайшлося пад рукамі, і гэта паперашкодзіла ёй заняцца пісьмом. Тады яна раздзелася і ўляглася спаць.
Перажыты дзень адбіўся на ёй цяжкай утомай. Наталя ў некалькі хвілін заснула моцным сном і не агледзелася, як дзядзіна пачала катурхаць а сёмай гадзіне раніцы. Адчуваючы недаспаласць, яна звычайным чынам управілася не болей, як хвілін у дваццаць, і без чвэрткі восьмай выйшла з хаты.
Цэлы дзень, не супыняючыся і на трошкі, яна прахадзіла па горадзе, наведваючы таварышаў, аб’язджаючы фабрычныя раёны. Забыла прыйсці паабедаць. Чула вялікую ўтому, як, звычайна, прыйшоўшы з работы. Але, вярнуўшыся на кватэру, занядбала ўсё, і нават вячэру, ды села за пісанне.
— Хай бы ты паабедала перш. Чуеш, Наталя? — перабіла яе дзядзіна.
— Толькі спраўлю пільную работу.
— Дык абед астыне.
— Нічога, халодны з’ем.
— Чаму ты ўсё не па-людску?
Наталя недачула і змаўчала. Дзядзіна нездаволена крутнула галавою.
— Такі-то ж прыспела так, што і яды адцурваецца, — прамовіла яна, адыходзячы ад Наталі.
Але Наталя не заўважыла нават, аддаўшыся пісьму. Цэлая эпапея, багатая, лунала над ёю, захапляючы дзяўчыну цалкам.
Садзілася пісаць, то думала, паўгадзінкі часу — і скончыць. А пачала пісаць — не бачыла канца! Хацелася нічога не прапусціць, не забыцца, думалася, каб пісьмо выйшла складным і далікатным, — пісала ж Рыгораваму таварышу. І яна, пачаўшы ад непасрэдных здарэнняў з Рыгорам, чапіла на працягу пяці старонак амаль не ўсіх момантаў з гісторыі іх знаёмства. Стрэчы на сходзе ў Артура, уражанне ад гэтага, першыя гутаркі з Рыгорам, а далей характар яго ды нораў, свае думкі аб ім; і толькі ў канцы вывела, з якой мэтаю яна піша Сёмку ліст і што Сёмка павінен заключыць з яго. «Хай ужо, як будзе!» — заключыла Наталя і тут жа рашыла аднесці яго ў паштовую скрынку. Забыла, што не наклеіла маркі, што гэтай маркі нават не мае пры сабе. Адзелася і павярнула да дзвярэй. Дзядзіна супыніла.
— Куды ты, не вячэраўшы! Ці ты маеш лад, Наталя?
Тая азірнулася.
— Вячэра сапсуецца дарэшты. Што табе так пільна прыспела...
— Я зараз, пяць хвілін...
Дзядзіна зазлавала.
— Ніколі, як у людзей...
Наталя паслухала і спынілася. Але не захацела скідаць хусткі, а прысела к сталу ды паспешна, не разбіраючыся ў ядзе, стала вячэраць замест абеду.
Дзядзька, дагэтуль маўчаўшы, заняты чытаннем газеты, раптам адазваўся да ўсіх:
— Ідуць несупынныя арышты; арыштавалі ўчора ноччу дзесяцёх чалавек з чыгуначных майстэрань... Арудуе паліцыя... Будзе і нашым... Ліха іх бяры, не трэба было на гэты раз пачынаць забастоўкі... Усё роўна справы не паправім...
Наталя не сцярпела: кінуўшы лыжку на стол, яна гостра адказала дзядзьку:
— Ім таго і хочацца... Маўчаць ды адкладваць — лягчэй усяго. Але ці пасобіць гэта нам? Нашу дабрату ні фабрыканты, ні паліцыя дорага не цэняць...
— А ты вельмі гарачая... Што ж, на ражон лезці?
— Як трэба, то трэба...
— Выйграеш гэтым!
— Больш, як пакораю ды паслухмянствам.
— Відаць!..
Ён паглядзеў на газету, павадзіў па слупках вачыма і праз хвіліну трывожна праказаў:
— Вось, глядзі: «Нарада фабрыкантаў пастанавіла абвясціць лакаут. У першую чаргу...»
Ён прыглядзеўся і ўжо спалохана дадаў:
— Ёсць ужо... Во, во, во... «У першую чаргу будзе зачынены паравозабудаўнічы завод і фабрыка... «Праваднік»...»
Наталя не чакала.
— Сапраўды?
— Вось табе і сапраўды.
Яна стала думаць, вяла жуючы хлеб.
— Палохаюць, не болей.
— Зачыняць на лета, а ты...
Дзядзька занерваваўся, устаў з крэсла і пачаў тупаць па пакоі, размахваючы рукою.
— Паганцы, кравапіўцы; заморам хочуць браць. Юдашы.
Абярнуўся з упікамі да нябогі...
— А ты яшчэ храбрышся! На вуліцу...
Мэрам бы Наталя была вінаватаю...
— На вуліцу, — пераказала яна і хапілася за думку: тут храбрасцю дзядзькі не збіць. Факты, а што перад імі словы? «А і сапраўды, што будзе, калі раптам лакаут?» — засумнілася. І мігам прапусціла ў галаве некалькі няпэўных, павярхоўных намераў ды планаў, як і што яна рабіцьме, калі зачыніцца фабрыка. Тое, што ў газеце дзядзька не вычытаў тэрміну, у які пачнецца лакаут, не загострывала патрэбы дэтальней спыняцца на мігнуўшых перад ёю думках. Аднак намер, у выпадку чаго, паехаць з Рыгі да Рыгоравай мацеры ў Сілцы і там застацца швачкай, заінтрыгаваў Наталю. Цягнучы гутарку з дзядзькам, яна меркавала, як лепей павярнуць будзе гэту справу. Нават знайшлося жаданне асвядоміць аб гэтым Рыгора і напісаць у лісце да Сёмкі. Апошняе да таго зарупіла, што Наталя тут жа ўстала з-за стала, выняла з кішэні ўжо прымяты канверт ды намерылася яго адчыніць.
— Нойдзем выйсце... — недарэчы вымавіла яна.
І хацела намякнуць на адшуканы план, як раптам пачуўся гучны званок.
Яна пісьмо апусціла назад у кішэню.
У кватэры ўсе змоўклі.
Праз хвіліну званок паўтарыўся.
Дзядзька падышоў да дзвярэй, хочучы запытаць, хто там; але не паспеў разняць губ, як званок затрашчаў зноў і з-за дзвярэй пачуўся патрабавальны голас:
— Адпіра-айце-э, тэлегра-ама!
Дзядзька павярнуў ключ; дзверы з сілаю падаліся к яму, стукнуўшы па нагах, якіх ён не паспеў адняць. І тут жа перад ім вырасла фігура здаравеннага мужчыны.
— Тут жыве Кузьма Чмель?
— Тут, — упаўголас адказаў Наталін дзядзька.
— Дзе ён?
— Я буду...
У гэты момант у кватэру ўвайшло чацвёра асоб, а пятая, гарадавы, застаўся за дзвярыма.
Здаравенны мужчына паведаміў:
— Мы прыйшлі ператрасці вас.
Кузьма нічога не адказаў. Тады здаравенны мужчына знакам падазваў да сябе крайняга з увайшоўшых і паставіў яго каля Кузьмы, а другіх дваіх паслаў трасці ў сталовай ды спальні. Сам зайшоў на кухню, абгледзеў вакола, пераставіў пасуду, адчыніў пліту і, нічога не знайшоўшы, падышоў да Кузьмы. Праз некалькі хвілін кончылі справу і другія двое.
— Паспяшылі захаваць, — выказаў здаравенны. — Ну, добра. Нам не гэта важна. Скажыце, Чмель, у вас ёсць кватарантка?
— Ёсць, — адказаў Кузьма.
— Яе імя?
— Наталя!
— Удому?
Кузьма замяўся. Але не было іншае рады, як прызнацца, — тым болей, што ўжо другіх двое ўпарта глядзелі ў адчыненыя дзверы кухні, дзе сядзела Наталя.
— Дома, — адказаў Кузьма, — яна вам трэба?
— Я сама. Чым магу быць карыснаю?
Наталя выйшла з кухні і горда стала перад гасцямі.
— Начальнік жандарскага ўпраўлення просіць да яго... Адзявайцеся, будзьце ласкавы.
Наталя не зразу рушыла з месца, акінуўшы ўсцяж траіх «гасцёў» пільным узрокам. Яе не падганялі. Выстраіўшыся гуськом, усе чацвёра не зводзілі з яе вачэй, лісліва ўхмыляючыся.
Некалькі хвілін усе маўчалі напружанай маўчанкаю.
Дзядзіна прыкметна хвалявалася. Наталя заўважыла гэта і, каб разбіць гэты настрой, пайшла з праводамі госця ў сваю каморку, адзелася і смела заявіла:
— Можам ісці!
Словы не змоўклі, як стукнулі дзверы, і Наталя, акружаная «гасцямі», выйшла з хаты.
На сходах ужо яна хапілася, што забыла знішчыць пісьмо, якое тут жа, пры ёй. «Як быць з гэтым?» — кальнула думка.
І дзесяткі планаў завярцеліся ў яе галаве.
Наталя не адна папала ў рукі паліцыі: у той вечар па ўсім горадзе пракацілася хваля вобыскаў ды арыштаў. У рабочым раёне была зроблена сапраўдная аблава. Паліцыя, выходзячы з сябе, старалася напасці на след арганізацыі сацыял-дэмакратаў, якая фактычна кіравала ўсімі забастоўкамі, абвяшчаючы гэта ў разлепленых ды раскіданых у горадзе пракламацыях. Праца паліцыі цягнулася ўсю ноч, кончыўшыся перад днём. Было заарыштавана звыш сотні чалавек. Часткаю іх рассадзілі часова па ўчастках, а чалавек сорак адагналі ў астрог. Наталя папала з апошнімі.
Ёсць вядома, што гэткі лік свежых жыхароў астрога не мог арыштаванымі сустрэцца спакойна. Гэта выразна сведчыла аб новай перамозе паліцыі і ўрада над узбуранымі рабочымі. Насельніцтва астрога моцна занепакоілася, пайшлі гутаркі, запытанні, абгаворы таго стану, які ў скутку гэтага склаўся. Многія даводзілі аб слабасці дысцыпліны сярод рабочых, іншыя наракалі на іх нерашучасць. Думкі Рыгора, аб якіх ён казаў на вядомай нарадзе перад пачаткам шырокай забастоўкі, пераказваліся амаль не ўсімі таварышамі з яго камеры. Больш другіх гукаў Ромусь, ён упікаў многіх, і асабліва Міхася Камара, за іх мяккасць. Зломысна пераказваў раз-поразу: «Няхай цяпер цацкаюцца са сваёю тактыкаю. Няхай глядзяць на плён свае працы».
Рыгор падказваў таварышу, задаволены яго настроем, але ўнутры адчуваў, як сэрца зніжала размах. Як-ніяк, спадзевы меншалі, прытухалі. Каб трымацца іх, трэ было болей натужваць сілу волі, а яна, гэта сіла волі, паспела падтачыцца за часы астрожнага жыцця. Праўда, часу пакуль мінула небагата, але натура Рыгора — каразлівая, успрыймальная натура — была не прызвычаена да астрожных абставін. Занадта раптоўна гэтыя абставіны ўрэзаліся ў яго жыццё, якраз тады, калі яго істота сама гартавалася ў полымі змагання.
Мо б яшчэ не так прыкра было, каб Наталя не напомніла аб сабе. А то гэтак свежа ўражанне ад спаткання з ёю! Толькі-толькі першыя павуцінкі забыцця каўзанулі над памяццю — вера ж у хуткую стрэчу яшчэ гарэла. А цяпер?
Перад Рыгорам, толькі ў іх камеру ўпусцілі дваіх свежых арыштаваных, бліснула цікава-настарожанае пытанне: ці не папала разам і Наталя? Ён хацеў зразу распытаць пра гэта, але неяк загутарыўся аб іншым, і толькі праз гадзіну, п’ючы гарбату, абярнуўся да свежага таварыша з запытаннем:
— Ці не чулі аб Наталі Чмель з фабрыкі «Праваднік»?
Таварыш падумаў.
— Якая яна сабою?
— Сярэдняга росту, брунетка!
— Як быццам бы мігнулася паміж, калі нас прывялі ў турэмную кантору... Ці то перад ўваходам... Быццам бы, упэўнена не скажу.
Яшчэ падумаў і праз хвіліну ўверана сказаў:
— Так, бачыў. Яна — стройная, у шэрым жакеце...
Для Рыгора было ўсё ясна, ён ужо не хацеў распытваць падрабязна. Наталя! І перад ім згрудзіліся ў адно і пісьмо да мацеры, і рэчы, аб якіх прасіў, каб Наталя забрала, і рэгулярныя весткі з волі, якія меўся атрымоўваць праз яе, і чародныя спатканні з ёю. Планы гэтыя пераблыталіся, змяшаліся, спанталыжылі яго. Рыгор то падтрымоўваў гутарку з таварышамі на агульныя тэмы, а то адышоў ад яе, замоўк і аддаўся раздумам. Ажно ўсім кінулася ў вочы.
— Аб чым ты сумуеш горай усіх? — пацікавіўся Ромусь.
— Ёсць прычына... Ці ж не чуў?
— Якая?
— Наталя, брат, таксама папалася.
— Дык аб гэтым?
Рыгор пацяў плячыма.
— Не тое, каб аб ёй самой, але, ведаеш, разбіліся планы. Мацеры колькі часу не пісана, — тая гіне ад невядомасці аба мне, адна, без грошай, старая... Далей... Усё ж не тое, як бы на волі Наталля заставалася. Зразумела... Ну але... Вось як бы звязацца з ёю?
Ромусю паказалася гэта простаю рэччу.
— Гэта ўладзім.
— Разумееш, пісьмо ці паспела напісаць — вось цікава.
— А ўжо тады разведаеш...
Ромусь адышоў ад Рыгора, а той яшчэ доўга бавіўся над вырашэннем розных пытанняў, якія былі звязаны з арыштам Наталі.
На прагулцы Рыгор цэлых дваццаць хвілін раскідаў узрокамі па двары астрога, заглядаючы ў бок яго кабечае палавіны. Прыкмячаў нейкія незнаёмыя твары — разабраць было нельга: глядзеў вартаўнічы. Планаваў, як і што ды калі выпадзе тая мажлівасць перакінуцца з Наталяю словам — другім. Падышло жаданне, каб хаця яна была тут, у астрозе, а не ў іншым месцы. Але прагулка кончылася, і Рыгор нічога не мог праведаць пра Наталю. Тады яму асталося адно — чакаць абеду, авось прыйдуць сякія-такія весткі аб ёй. На гэтым крыху супакоіўся.
Час, які аддзяляў прагулку ад абеду, прайшоў незаўважна. Рыгор увязаўся ў новую гутарку з таварышамі і дайшоў да самага гострага пытання, калі пастукалі ў дзверы камеры. Ён першым падбег да аконца, каб паглядзець, які з надзірацеляў прынёс абед. Угледзеў — як заўжды, той, што кожны дзень прыносіў гэтым днём. Абнадзеіўся. Не адыходзячы, пастаяў каля дзвярэй, пакуль большасць таварышаў атрымала абед. Затым падышоў сам і запытаў у надзірацеля:
— Ці няма мне чаго-колечы з волі?
Надзірацель прывычным спосабам перадаў пакецік у знаёмай паперы. Рыгор прасунуў руку, дастаў яго ад надзірацеля і, забыўшыся пра яду, развярнуў. Між іншымі гасцінцамі ляжалі запіска і пісьмо. Узрадаваўся, не прыглядаючыся да характару, і хутчэй жа прыняўся чытаць.
«Даражэнькі Рыгор! Выбачай, што я гэтак доўга не давала аб сабе ніякае весткі. Ты, пэўна, думаў, што я выпадкам сустрэлася і выпадкам згінула з твайго вокагляду».
«У чым справа?» — пацікавіўся Рыгор, заінтрыгаваны першымі словамі пісьма.
Не сцярпеў і пашукаў подпісу.
Стаяла: «Ганна».
«Ганна!» — настаражыўся ён. І з нейкай надзвычайнай цікавасцю, з захапленнем пачаў чытаць, зноў спачатку, слова ў слова. Не адгінаючыся, прачытаў раз, пасля другі, усё не даводзячы сабе ясна, як і што гэта мало стацца...
«Даведалася, што з табою зрабілася бяда, і, паверыш, тры дні не магла прыйсці ў сябе, супакоіцца. Патраціла колькі сілы і старанняў, пакуль змагла знайсці ходы, каб перадаць табе гэты лісток. Не ведаю, ці пападзе ён табе, хоць і пэўная асоба ўзялася зрабіць гэта... Скажу, што цяпер я адна, маці мая памёрла. Хоць наша спатканне балюча адбілася і на мне і на маёй нябожчыцы мацеры, але... Ох, як бы рада была з табою ўгледзецца! Ці маеш надзею? Адрас стары...»
Прачытаў і даўгі час пісьмо трымаў у руках, прыслухоўваўся да нечага асаблівага, на што ў акольных абставінах не было жаднага намёку.
А перад вачыма няслося кінематаграфічнаю стужкаю ў бясконцых варыяцыях: Сілцы, маці, Ліцк, Сёмка, Ганна, Рыга, Зося, Наталя. Адно другое пераганяла, мяшалася, злівалася, драбілася, нікла на момант, пасля паўставала — радаснае, бесклапотнае, рэзвае, пяючае.
— Чуеш, Рыгор! — перабіў яго Ромусь. — Яда астыла. Еш хутчэй, пакінь думаць. — І тут жа сур’ёзна дабавіў: — Пайшлі чуткі, што нас з табой маюцца выслаць у тваю губерню пад надзор паліцыі.
— Хто сказаў?
— Нашы гавораць!
— Няўжо?
І Рыгор прыняўся абедаць.
А Ганна не выходзіла з думак.
Вяселле ў Берагаў-Прыдатных скончылася на чацвёрты дзень вечарам. Як вадзілася ў Сілцах, яно было запіта півам, ды добра запіта. З палудня да гадзіны дзесятае ходырам хадзіла Пінява карчма. Скокі і песні, пацалункі і абяцанкі, пахвальба і зняважанне — нямоўчна напаўнялі пракіслую гэтым трункам карчомку. Не падавалася ніякага выгляду на тое, якое здарэнне справодзіла на другі дзень вяселле. Запіваўся звычай, па якім уваходзіла маладая ў мужавую сям’ю работніцаю і сем’янінам, прывязаным крэпка і шчыльна. Сваты і свахі дарылі адны другіх рознымі пажаданнямі; зычылі маладым доўгага і шчаснага жыцця. Нельга было знадворку ў гэтым вяселлі прагледзець нічога такога, што б вяшчала тыя ці іншыя шурпатасці ў будучым жыцці маладых. Нават, здавалася, і Зося адкінула ад сябе хмурыя роздумы ды больш рэзка глядзела на рэчы. Перагаворвалася з Волькаю, з Гэляю, паказвала пальцам на мацярок ды на вясёлага, захопленага ігрышчам Васіля...
Аднак, ужо назаўтра, калі новы дзень устаў перад Зосяю ў звыклай сваёй будзёншчыне, яна пачула сябе сціснутаю. Трэба было пачынаць новае жыццё, у новых абставінах, з людзьмі, да якіх далёка яшчэ не прывыкла да гэтага часу. Гаспадарка мужа, як кожная гаспадарка ў часы жніва, вымагала да сябе ўвагі, працы. Нельга было раздумваць ды прыглядацца. Зося ведала гэта. Але тупала па хаце, нясмела пазіраючы ў куты і не ведаючы, за вошта і як узяцца. Тым болей, што Тадося, свякроў, хапалася за ўсё сама: і ў печы паліла, і цяляці траву выбягала падкідаць, і давала распараджэнні Васілю. На нявестку ж, ці сумысня, ці з нядбаласці, мэрам бы не патурала; хоць нельга было не прымеціць, як колкія ўзрокі старое накіроўваліся на Зосю ды ганяліся за ёю, куды яна тупала.
Гэтак мінуў дзень, другі, трэці. У хаце Берагаў адчувалася нейкая нацягнутасць. Тадося не падавалася на размову, як бы знарок вытрымоўваючы сур’ёзны нораў сапраўднае свякрові. Васіль чамусьці маўчаў таксама, мэрам бы адчуваючы якуюсьці няёмкасць ні то за мацеру, ні то за самае вяселле. Зося старалася абмінуць гэта тым, што выходзіла з хаты, ці ў траву ідучы, ці адносячы да каваля сярпы ў точку, ці забягаючы да сваіх бацькоў. Вечарамі надыходзіла Марта ў даведкі і ўжо гэтым паднімала тую ці іншую разнастайнасць настрою. У гэтыя хвіліны Зося развязвала язык, умешвалася ў гутарку мацярок, але пільна адводзіла кожнае слова, калі яно хілілася крануць іх, Зосі з Васілём, сямейнага жыцця. Яна адчувала і прадбачыла, што ўсякая неасцярога запляцецца свякроўю ў лычка і пасля разбэрсаецца ў Зосін бок.
А што Тадося запляла лычкі, відаць было ўсім, найлепш самой Зосі. Так і чулася ў хаце — старая несупынна намякала на сваю волю ды на сваё кіраўніцтва і верхаводства; кожны паварот, кожны намёк ці ківок галавы — Зося дзень за днём ляпей падмячала — казалі за гэта. Можна было і трэба было чакаць ад Тадосі прызнання ў гэтым. Муха-заваруха — і бура ў хаце.
На пяты дзень, аўторкам, гэты выпадак здарыўся. У абед, надало ліха, якраз на кладцы праз рэчку, блізка Берагавай хаты, схапіцца Зосінаму бацьку з Марцэлькаю Цюткаю: як прымха якая, ды годзі! Мікола злавіў Марцэльчынага хлапчука на прыпасе каня і насцягаў пугаю. З плачам хлопец паскардзіўся мацеры, а тая — хто яе не ведаў у Сілцах! — пайшла лаяцца да хаты Прыдатных. Сустрэліся, аднак, на кладцы, і тутака ж Марцэлька рассыпалася на Міколу градам лаянкі ды кляцьбы. Пайшлі ў зварот дзяды і прадзеды, сваякі ды раднякі і... Зося. Марцэлька, пераказваючы дзесятак разоў, бессаромна перад сабранымі людзьмі ўспамінала Лужкі, складаючы гэта слова на розны лад, на розны манер.
А Тадосі якраз выпала быць сведкаю — чутно з хаты. Яна не ведала, дзе дзецца, слухаючы атэстацыю сваёй нявестцы. Чырванела, звярэла, стаючы наўздалёк, а ліхі голас паддаваў ёй нездавалення і злосці да Зосі. Беражысе рабілася неўцярпёж, каб хутчэй падышоў той вечар і вярнулася з поля нявестка, — а тады яна дасць ёй жаху...
І вось, толькі Зося пераступіла парог у сенцы, незнарок праліўшы кацялок вады, як Тадося выскачыла з хаты і з лямантам накінулася на нявестку. Пачала лаяць з апошняга слова, глуміць і паскудзіць, трасучы кулакамі над Зосяю. Гразілася адучыць — нямаведама ад чаго і што, зрабіць паслухмянай... а далей дайшла да пагрозы — выгнаць з хаты.
— На якое ліха ты прыплялася сюды? — крычала Тадося, шастаючы з хаты ў сенцы ды назад. — Гэта ж у зямлю жывой трэба лезці, чуючы гэткія штукі... Перадлюдна гэткія рэчы выкладаць! Апаганіла ты і Васіля і нас усіх... Усе людзі на воку... Па аколіцах пойдзе... Падума-аць... Нявестка...
Зося маўчала, крапілася, а на сэрцы бегалі мурашкі. Кіпела роспаччу, як горын агнём. Нарэшце, не стрымалася, кінула хату і пабегла да сваіх бацькоў. Але гэта яшчэ больш падліло масла ў агонь: хвілін праз дваццаць прыбег па яе Васіль, настроены, падбухтораны мацераю, і бессаромна пачаў упікаць яе ў вачах бацькоў. Тыя ўступіліся за дачку, пачалі сунімаць зяця, угаворваць, разуважаць... Куды там! Усё ж, дайшоўшы дамоў, Васіль вярнуўся назад да лаянкі і разам з мацераю доўгі час грыз Зосю. Толькі надышоўшы Хлор разрэдзіў паветра.
— Ці варта гоман паднімаць! Брахуха гэтая ліха ведае чаго напляце, ці ж браць да сэрца? Цудныя вы!..
— Дарма не будзе казаць...
— Га-а! Веданая ўжо штучка... Дурны Мікола, што чапаўся з гэтаю яшчарыцаю. Хай яе добрыя людзі не знаюць... Або адрэжаш ёй язык?..
Зося скарыстала выпадак і ўпікнула свякроў:
— Ёй хочацца крычаць: скора цяжкаю стала...
— Маўчы-і... — не ўтрымалася Тадося.
Хлор супыніў братавую, дапомніў ранейшую думку, што не варта самім падаграваць справы з-за мінулага, і папрасіў надалей не сарамаціцца перад людзьмі.
— Вы думаеце што, — людзям на руку будзе. Пачні на кожную брахню адгуквацца — сцерпу не хопіць. Вось калі...
Васіль слухаў дзядзькі, але на гэты раз і яго дзядзькавы словы не праймалі: цвёрды, мулкі камячок злосці і недавер’я к жонцы ўсё бліжэй падбіраўся да сэрца, рос, брыняў і ждаў моманту лопнуць зверскім нездаваленнем на Зосю... Сумныя ўзрокі, што пасылаў ён да яе, сведчылі аб тым...
Сведчылі і дапаміналі Зосі аб нядобрым, але — невядомая сіла цягнула яе кудысь далёка, у шэрае наступнае, адкуль выглядала здань незабытага, памятнага Рыгора.
Жніво! Гэтым годам яно спазнілася дзён на восем. Але гэта не адбілася на яго харастве, на прыгажосці гармоніі працы, уядранай спелым залатым жытам. Роўная цёплая пагода спрыяла Сілцам. Думалі сілцоўцы, што дажджы, пайшоўшыя пасля касьбы, захопяць жніво. Трапяталі, пазіралі ўгору — калі пяройдуць гнедыя хмаркі з захаду.
Так не ў пару, так не ў пару! Жыта пагінае каласы, жыта просіцца на серп. Роўнядзь ніў не пачарніла б золата іржою праростаў. Няўжо не выпадзе так, каб хоць на тыдняў два сплыў полаг хмар, выглянула сонца, у жніўні яшчэ не халоднае, і людзі адсвяткавалі ўрачыстасць жніва. Хоць бы маленькая прыкмета — усміхнулася неба сінім лазуркам, выпусціла праменьчык сонца! Хоць бы! Вечарам, на змроку, калі жабы ў рэчцы завялі свой карагод, не паказвала на пагоду: імжэла, церусіла па руні лістоў.
Так не ў пару, так не ў пару дажджы!
Але раніца, ранняя раніца прынясла надзеі. Ужо апоўначы хмары сталі радзейшымі, а к усходу сонца яны парваліся на кавалачкі, распаўзліся па белаватай сіні паземаў і выпусцілі першы сонечны промень. Які быў ён чулы! Пралез у тысячы вокан, апаў на тысячы вачэй, падняў, узварушыў, закалыхаў Сілцамі. Мястэчкам праняслася творчая завіруха: высыпалі з хат старыя, малыя, мужчыны, кабеты. Як па камандзе, зачынялі вешніцы, запіралі дзверы і з падводамі ды пешкам спяшылі да жытніх палеткаў. Мэрам бы хтосьці іх зваў на бяседу, на ўрачыстасць: уподбег, не азіраючыся, падкасаўшы порткі, падаткнуўшы спадніцы, моўчкі, з прагнымі ўзрокамі, шнуравалі перавулкамі, вулічкамі, сцежкамі, мяжынкамі. У белых сарочках, быццам на таінства якое! Чорнымі дужкамі — сімвал працы — пераціналі спіны вострыя сярпы.
Сілцы перабіраліся ў поле. Сілцы заціхалі, каб посвіст сярпоў ды шалясценне жыта даходзілі да расчыненых гумен, да падсушаных такоў. Рэдкія асобы заставаліся пры хатах: дзе бабулька старая з дзіцём, дзе нядужы дзядок. А то бегалі падсвінакі па дварах, узляталі на платы куры — і годзі. Жніво! Прыпар! Час, якому няма роўнага ў годзе. Пара, калі жытнія каласы ўбіраюцца думкамі селяніна, як новаю красою, жаўцеюць надзеяй... Жыта — хлебароб: чародны пераплёт жыцця, злука прыроды з чалавекам!
Вось шырокае палатно жытніх ніў. Як вокам акінуць, цягнуцца яны далёка к лесу, за ўзгорак. Глядзець упапярок — злітны, суцэльны! Дзе тая прымета затрачанай працы кожнага працаўніка! Але роўныя ніткі-межы ўдаўжкі рэжуць цэлы кусок на вузкія шнуркі-палоскі. Многа іх выразана з гэтага палатна. І кожная палоска з далёкага далёку, з дому, заве да сябе гаспадара...
Сыходзяць жанцы з дарожак ды сцежак, раўняюцца з нівамі і гінуць за яго густою высокаю сцяною. Гэтак птушкі, ападаючы на зямлю, рассыпаюцца ў шчэці травы, знікаючы з вачэй у вадгоне ад цябе. Падыходзіш бліжэй — яны вось тут, вунь дзе: рухаюць, трапечуцца, — то іх праца за крупінку хлеба. І жанцы: па адным, па два каля палоскі, у радок, ад краю сценкі прыпыняюцца, паглядаюць на сонца і пачынаюць працу — жаць. Як жрацы перад алтаром, белым ланцугом, паяднанаю воляю, агульным жаданнем, супольным пачуццём нахіляюцца да жыта, махаючы сярпамі. Памерна, як адзін, злучанымі махамі рук, падобным аднаму згібам плеч, стройным замахам сярпа — жнуць. Жнуць? Мэрам бы перлы збіраюць з вясёлымі песнямі. Няхай ніжа сонца стрэламі праменняў іх скручаныя ў дугу спіны і шырокімі рагамі гоніць пот па ўсім целе — не цяжка, пяюць. Жыта кладзецца роўным простам; гострыя іржакі пазадзе. Умалотнае? Гоны сажнуць — лічацца снапы: колькі іх? Будуць вязацца, будуць у мэндлі складацца — будуць лічыцца. А сонца толькі-толькі падбіраецца к палудню. Вось яшчэ больш прыпячэ! Не відаць хмурынкі. Сышлі яны ранкам з паземаў, адчыніўшы сінія шыры неба. Як не радавацца, жнучы спелае жыта, як не пяяць! І над золатам каласоў і над простам снапоў лунае песня. З ёю грае перапёлка — там у жыце шнайдарыць. Любіць яго пах, любіць гушчэчу цырбуноў. Хутка-хутка мінецца гэта роскаш — перапёлка шкадуе. Шкадуе і жаўтабрушка — не будзе схову ў непагоду. А шпакі кучамі пралятаюць над жанцамі, чуюць высыпаныя зярняты. Ападуць у іржышчы і, мэрам тыя жанцы, захопяць палоску, прабягуць ёю і збяруць зярняты. Сядуць яны ў бабкі — няхай толькі звяжуць жанцы.
Перад вечарам пачынаюць вязаць. Паднімаецца жыта снапамі, у пояс падпяразанымі. Растуць мэндлі роўнымі нізкімі крыжыкамі. Паглядзіш, як салдаты. Доўгі цень уцякае ад жанцоў: вада астудзіць смагу. Вада! І яна сагрэлася ў баклажках пад лахманамі, пад жытам. Колькі ні цадзі — хочацца болей. Полудзень апаражніў чуть не да дна — астача, як луг. А піць — няма рады. Здэцца, халадней, і лунь закурыўся над поплавам, а смага пячэ. Чуваць — шчыміць спіна ды ломіць рукі. Вось ужо дзесяць гадзін працы. Якое гала іржышча, колькі бабак настаўлена! Можа, годзе? Ой, не! Гэткі дзень, гэткая пагода! Што заўтра будзе? Трэба жаць — няхай мінае дванаццаць гадзін, няхай прыйдзе трынаццатая... Вельмі ўжо сонца міла глядзіць, вельмі ўжо жыта соладка пахне, пекна так свішчуць каласы. А жыта, жыта — з залатога на чырвонае змянілася. Зіхаціць, пераліваецца. Як яго не жаць, не збіраць у снапы! Зажын, зажын, зажын... Трое жмень. Трое жмень, а там і гоны...
Ды ці ўсё ж зжаць у адзін дзень? Жанцы, надыходзіць змрок! Пакіньце сілы на заўтра! За жытам спее ячмень ды авёс. Жніва хопіць на тыдзень, на два! Толькі б старанне, толькі б ахвота!.. Праца любіць адпачынак...
Ведаюць жанцы. Адыходзяць ад жыта, выпростваюцца. Збіраюць клумкі, парожнія баклажкі і глякі. Мацяркі — калыскі з дзяцьмі... Ізноў на сценкі, на дарожкі, на сцяжынкі. Шнурочкамі — у Сілцы. Нагараваліся? Пэўна! Але пяюць мэрам і ранкам. Рогат і гукі. Пучкі зажыну ўбіраюць іх постаці. Чыстае паветра ловіць іх, даючы волю ляцець далёка к лесу, у даліну.
Пакуль пяюць жанцы, маўчаць іншыя песні, песні калёс. Скора-скора загрукаюць яны па каменнях, паднімаючы пыл і везучы поўныя вазы снапоў. Скора! Хай толькі падсохне жыта, хай прагучаць першыя песні жанцоў... Пакуль — першыня; жыта не ўвассала патрэбнага цяпла. Зерне не ўвайшло ў сілу. Пасвеціць сонца сем — восем дзён, сцісне зярняты, згоніць вільгаць — уверана кладзі ў стоўп. Знятае з кораню — жыта маладое, набрынялы колас. І песня жанцоў — маладая. Першы дзень — зажынкі. Жытні водар бадзёрыць жанцоў, калышучы радасным сэрцам. Няхай сабе не відаць канца палосак і недалёка ад іх жаўцеюць іншыя — з ярыною,— праца лічыцца зажынкамі. Весела лунаюць зацяжныя матывы; нясуцца далёка поверхам жытніх каласоў. Вось прыедуць фурманкі — будуць паражніць нівы. Зжатае жыта паедзе ў сховы, а голае іржышча будзе пустым галам выглядаць. Тады пакажа сваю здань блізкая восень. А пакуль — першыня. Таму так голасна зычаць свежыя галасы жанцоў, так спора ідзе жніво, так многа зжата за дзень! Першыня...
Быў полудзень трэцяга дня жніва. На пожні ў двух месцах стаялі грамадкі сілцоўцаў і ўголас абгаворвалі здарэнне, якое адбылося на іх вачах. Васіль сіберна, бязлітасна наздзекваўся з Зосі. Каб не абаранілі яе, падаспеўшы к часу, Сёмка з Хірысонам Пузам, скалечыў бы маладзіцу. За вошта? З якое прычыны? Аб гэтым судзілі дваяка: там, дзе грамадка складалася з Сёмкі, Петруся і некалькі іншых, вінавацілі Васіля. Наадварот, у другой грамадцы адказнасць усклалі на Зосю. Сёмка расказваў:
— Паверыце, ледзьве з рук адабраў. Каб Хірысон не пасабіў, не даў бы рады. Ушчаперыўся, як клешч, і неміласэрна б’е кулаком па чым папала. Азвярэў, запеніўся.
— А за вошта ён?
— Не ведаеце гэтае заразы! Прыстаў да Зосі, каб тая прызналася... бач, каб упэўніла яго, што не мае ніякіх зносін з Рыгорам. Нехта набаяў, быццам бы Рыгор ёй піша пісьмы, яна адпісвае, і гэткім чынам падводзіць яго, мужа, здраджвае. Нагаварылі пра Лужкі, пра... ліха ведае што.
— Ці можна дурнейшае прыдумаць?!
— Вось то-та ж!
— І за гэта перадлюдна так біць кабету!
— Непрытомны...
— Пэўна, маці пад’южыла. Тая ж, як ведзьма, увесь час. Кажуць, нібы ад вяселля яшчэ з Зосяю слова не прамовіла.
— Можа быць...
— Міколка ўлез, няма чаго казаць...
Адначасна ў другой грамадцы, дзе быў Васіль, яго дзядзька Хлор, старшыніха і блізкія Берагаў, судзілі Зосю.
Тадося бессаромна крычала:
— Хай бы яна ўзяла сабе на розум, што так не можна, дык не. Тыя яе падбіваюць, а яна слухае. Што ж, гэта ласне можна цярпець? Навошта ж гэткая жонка? Да чаго тое вяселле было спраўляць?
— Кажаш ёй, а яна наперакор табе. «Пішу, ну, што ты мне зробіш», — скардзіўся Васіль. — Проста не сцярпець...
Хлор варушыў плячыма, верыў і сумляваўся, але дапускаў, што Васілю, напэўна, Зося здорава дадзела.
Старшыніха бачыла ў гэтым цэлую змову, куды Зосю ўцягнулі Сёмка, Пятрусь, Волька, Гэля ды іншыя.
— Можа б, яна інакшаю была, каб не гэтая шайка. Усе яны ліхамысны на Васіля і стараюцца яму нашкодзіць. Чаго добрага, могуць усякае шальмоўства зрабіць: ім закон не пісаны.
Успаміналі і Рыгора. Псюк Даніла, Берагаў пасусед па полі, падбіваў Васіля, не шкадуючы слоў і плётак. І ніхто з гэтае кампаніі не прызнаў, што Васіль зрабіў дрэнна, ускалануўшы ўвесь палетак. Болей таго — гэты самы Псюк патвараў Васілю, хочучы падкрэсліць правільнасць яго паступку:
— Вось няхай ведае на другі раз... — ківаў ён пальцам у бок, куды пабегла Зося да бацькоў. — Гэтакіх гусак трэба, не шкадуючы, скубці. Вядомая рэч! Дай бабе волю — завядзе ў няволю! Не супыніш спачатку — прапала. Го-о!
Пасля адварочваўся ўбок, дзе стаялі прыхільнікі Зосі, і лаяў Сёмку:
— Яшчэ гэтая заноза патрабуе добрых бацугоў... Баламуціць моладзь.,,
— На добры лад, трэба было, як падбег ён бараніць, кінуць Зосю ды запліскаю па ім...
— А я б гэта зрабіў, каб к часу падбег, — хваліўся Хлор. — Што-што, а гэтага нельга цярпець. Якое ім дзела, сукіны дзеці?..
Абгавор здарэння заняў каля гадзіны часу. Пасля па адным жанцы разышліся, і ізноў пачалося жніво, як і першыя дні, з песнямі ды выгукамі жанцоў. Толькі больш цікавыя азіраліся ў бок Берагавае палоскі, сочачы, ці не вярнулася Зося ад бацькоў. Але мінаў час, а Зося не вярталася; і гэта абяцала далейшае развіццё здарэння, ужо ў саміх Сілцах. Дагадваліся і судзілі, каму была ахвота, як і што гэта здарэнне развернецца, хто возьме верх, чым яно кончыцца. Рыгор уплятаўся ў яго з усіх бакоў, мэрам бы ён прысутнічаў дзесь недалёка — мо ў Сілцах, а мо і ў жытнім палетку. Сёмка асабліва думаў пра таварыша, прагнучы хутчэй паведаміць Рыгору ў пісьме аб Зосіным жыцці. Ён на гэты раз сам пачаў спагадаць, чаму, сапраўды, Рыгор не змог вывесці Зосю з гэткае напасці. «Можа, і вінаваты»,— судзіў ён. І дапускаў мажлівасць напомніць Рыгору аб гэтых сваіх вывадах...
Наогул, для ўсіх гэты дзень канчаўся пад уражаннем адыгранага Васілём Берагам спектакля. Аб ім дапаміналі і ўзгоркі на пожні, і кусцікі здзічэлых ігрушак на Берагавай паласе, і гняды конь, што таптаўся недалёчка. Многія праняслі б яго ў Сілцы, дзе, магло стацца, дзеі ў тым ці іншым выглядзе паўторацца.
Але новы выпадак адцягнуў увагу сілцоўцаў ад Берагаў, ад Зосі, ад таго здарэння, у якім яны мелі галоўныя ролі.
Ужо выходзілі жанцы вузкімі межкамі на дарогу, вяртаючыся дахаты; ужо песні працы паднімаліся з белым лунем над паплавамі, як з-пад Сілцоў паказалася трое коннікаў. Шнурком, адзін за другім, яны гацалі насустрач жанцам. Падсохшая зямля курэла ззаду коней, затуляючы пылам чырвоны промень на захадзе.
Спярша мала хто з жанцоў зацікавіўся коннікамі — мала хто едзе! А калі яны сталі падбліжацца, многім стала рупіць: стражнікі, пэўна.
Волька ішла пярэдняю і паказала, адвярнуўшыся да ўсіх:
— Стражнікі!.. Няўжо-то Мікола Прыдатны паспеў данесці наконт Зосі?
Жанцы кінулі пяяць. Раз-поразу пачалі азірацца вакола, стараючыся выгледзець, дзе і што ў гэту хвіліну Васіль Бераг. Зацішылі хаду, каб быць сведкаю, што з гэтага выйдзе. То ішлі гуськом, а то сталі збівацца ў кучу.
Праз некалькі хвілін тыя пад’ехалі.
— Сёмка Хведараў Загон, хто тут? — супыніўшы коні, запыталі двое з іх у Вольчынага бацькі, які абмінуў жанцоў, каб ісці дамоў.
— Сёмка Хведараў? Не ведаю! — адказаў той і зрабіў шаг наперад; пасля схапіўся і запытаў: — А для чаго ён вам?
— Патрэбен, — адказалі стражнікі і праехалі далей.
У чым справа — ніхто пэўна не ведаў, але кожны з жанцоў дагадваўся, што тут няма нічога супольнага ні з Васілём, ні з Зосяю. Ва ўсіх напрошвалася думка, што Сёмка звязаны з паліцыяй зусім інакшымі справамі, якія мала каму ў Сілцах невядомы. Гэта інтрыгавала сілцоўцаў, якія забыліся аб тым, што можа быць у Берагаў, што наогул трэба ісці дамоў, каб павячэраць ды лажыцца супачыць, а стаялі ў грамадзе, судзячы і пільнуючы, чым усё кончыцца.
І вось на працягу паўгадзіны часу яны былі сведкамі, як стражнікі адшукалі Сёмку, пасобілі яму запрагчы каня і пад канвоем паехалі з ім другою сценкаю да Сілцоў.
— Няўжо арыштавалі? — праводзілі іх трывожныя запытанні жанцоў.
Многія застанаўляліся на гэтай думцы, дадаючы:
— А-яй-яй! У самы прыпар забяруць ад бацькоў гэткага працаўніка!
Берагі, Псюкі, Крумкі і некаторыя іншыя іх пакрою паціралі рукі, забыўшы пра Зосю.
А Волька, напалоханая, праслязілася...
Жанцы спяшылі ў Сілцы, несучы трывогу.
Назаўтра выяснілася, у чым справа.
Сёмку забралі так экстрана на допыты згодна спешнага «прадпісання» Ліцкага спраўніка прыставу «дапрасіць Сямёна Хведаравага Загона, які мае сувязь з Рыгорам Міхасёвым Нязвычным і іншымі асобамі, заарыштаванымі ў гор. Рызе, па справе іх належнасці да патайнага таварыства, якое становіць сваёю мэтаю» і г. д. Улікаю быў ліст да яго, адрасаваны Наталяю па просьбе Рыгора. Гэта выяснілася на допытах, якія, аднак, не кончыліся дрэнным для Сёмкі. Сёмка спрытна адказаў на ўсе запытанні прыстава і быў адпушчаны пад распіску нікуды не выязджаць з Сілцоў. Справа выходзіла не гэткаю страшнаю, як аб тым можна было думаць і чакаць перад гэтым. Шуканне Сёмкі ў полі, незадоўга да таго, як вось-вось ён мог быць дома, далей — справоджанне яго трыма ўзброенымі стражнікамі сапраўды наводзіла на ўсялякія гутаркі. Тым болей, што дэмакрацтва яго было не таямніцай для большасці сілцоўцаў. Магло быць, станавы атрымаў загад з павету, а можа, і па свайму пачыну рашыў злавіць Сёмку ў полі, каб менш бачыла людзей, і адправіць туды, куды ўжо быў адпраўлены Віктар Стаўбун, Хаім Крупнік і іншыя. Не дзіва, што многія, бачачы гэта, выказваліся так: «Нарэшце не ўцалеў і Сёмка. Цярпелі, цярпелі і пасля заарыштавалі». Або: «Ізноў пачынаецца — многім хлопцам не здабраваць будзе».
Ну, а бацькі Сёмкі, дык тыя дашчэнту перапалохаліся, толькі ўгледзелі ў дварэ стражнікаў. У іх не было іншай думкі, апроч тае, што іх Сёмка папаў у добрую пастку. І бацька і маці бегалі па некалькі разоў з дому на рынак, абураныя роспаччу, радзіліся з людзьмі, як і што ім рабіць. Ніхто не спадзяваўся, што справа кончыцца зваротам Сёмкі гэтым жа вечарам, хоць і позна, дадому. Бацькі пасля не верылі сваім вачам, настолькі былі запэўнены ў нядобрым скутку... Вось чаму назаўтра зранку, толькі Сёмка выйшаў на вуліцу, каб звычайным чынам ісці ў поле, да яго падыходзілі сілцоўцы, мужчыны і кабеты, цікавячыся і пытаючы, чаму і навошта яго з гэткім шоламам вадзілі да станавога. Сёмка выдумаў адзін адказ, якім і збываўся. Ён казаў, што яго выклікалі з-за справы Віктара, над якім паведзена новае следства наконт аслабанення. Гэта было сказана і бацькам. Сутнасці справы ён не хацеў адкрываць, па-першае, каб не даведалася Стэпа Нязвычніха, па-другое, каб не ўзрадаваць непрыяцеляў Рыгора. Толькі таварышам — Петрусю, спаткаўшы на дарозе ў полі, Сролю ды яшчэ аднаму з іх, што прыйшлі да Сёмкі на поле, ён перадаў сапраўдны сэнс яго позвы да станавога. З гэтымі таварышамі Сёмка падрабязна абгаварыў выпадак з сабою. Усіх іх, асабліва самога Сёмку, вельмі дзівіла тое, як і што здарылася ў Рызе; што да паліцыі папала пісьмо, ды пісьмо Наталі. Ён дагадваўся і выказваў свае дагадкі таварышам, што, напэўна, пісьмо было перахоплена, і ні ў якім разе не дапускаў, каб яно было гэтак, як яно сапраўды было. У кожным разе паведамленне Сёмкі таварышам надаўміла ім многае. Асабліва паказным было адабранне ад Сёмкі падпіскі не адлучацца з Сілцоў. Гэта сведчыла, што справа не скончана, што ў любы момант паліцыя можа паклікаць да сябе не аднаго Сёмку, а многіх з іх... Усе згадзіліся на тое, каб быць гатовымі на ўсякі выпадак, а Петрусю парадзілі адлажыць свой ад’езд на нейкі час — не так кінецца ў вочы, не дасць выгляду, нібы ідуць уцёкі... Нарэшце, усё ж, калі Сроль варочаўся ў Сілцы, Сёмка пастараўся загладзіць першае ўражанне, якое атрымалі таварышы, ён паказаў сябе перад імі пераконаным у несур’ёзнасць справы. «Мала што: мне здаецца, што ўсё скончыцца добра». Самому, вядома, рупіла, і ён, цэлы дзень працуючы, быў заняты гэтым. Займала Сёмку болей усяго адно: чаму выйшла ў Рыгора гэткая неасцярога, што ён даручыў дзяўчыне пісаць яму, Сёмку, пісьмо. У гэтым Сёмка падглядаў залішнюю давернасць з боку Рыгора. Разам з гэтым у Сёмкавым разуменні не магло змясціцца, каб то Рыгор сам мог дазволіць, пэўна, безгрунтоўнай асобе вясці ад яго імя перапіску. Але магло здарыцца зусім іншае, чаго нельга адгадаць, не быўшы на месцы. У кожным разе атрымалася штосьці непрыемнае, над чым не шкодзіла падумаць.
Бацькі Сёмкі падмячалі сынаву маўклівасць і канчаткова не маглі супакоіцца. Бацька два разы правяраў Сёмку, але кожны раз Сёмка трымаўся адных слоў, разважаючы бацькоў:
— Не думайце больш, чым было. Нічога страшнага. Мала каго аб чым пытаюць...
— Ты не тойся ад мяне, — настойваў бацька, — калі тут датыркае Рыгора, то я Стэпе не скажу...
Западозрываў гэта Сёмкаў бацька, Хведар, па адной прычыне: па адсутнасці ліста ад Рыгора к мацеры. Ведаючы яго добра за хлопца харошага, руплівага, Хведар яшчэ раней меў гэта на думцы, але Стэпе не выказваў яе, а Сёмку не было выпадку яе выказаць. Пасля ж таго, што адбылося, непатрэбна было хаваць, і Хведар абыходзіўся з ёю вальней.
Адчуваючы гэта, Сёмка пераймаў бацьку:
— З якой рацыі гэта будзе звязана з Рыгорам? Дзе ён, а дзе я! Тым болей, газеты даводзяць, што забастоўка ў Рызе меншае, ападае. Гэта Стэпе думаецца розна...
— Хто б мог падумаць, калі ад Рыгора колькі часу, як жаднае весткі.
— Колькі там часу! Бывае, год цэлы чалавек не піша пісьма...
— То не без прычыны.
— Гледзячы як...
Хведар маўчаў, не тое, каб не верачы сыну, а не маючы сілы перамагчы рупнасць, якую выклікаў дапрос Сёмкі.
І вечарам, калі яны, вярнуўшыся з поля, вячэралі, а прыйшлі Стэпа і Волька, каб ад сябе выпытаць у Сёмкі пра ўчарашняе, Хведар некалькі разоў паўтараў:
— Вы думаеце, што нойдзеш у ім лад: кажа, нібы тут зусім пусцяковая справа, ды справа, не звязаная з Рыгорам.
— А мне ўсё думаецца, мае даражэнькія, што тутака прыплецены Рыгор. Гэта ж падумаць, колькі часу ўжо вестак ніякіх, — сумнявалася Стэпа.
Волька суцяшала Стэпу, шчыра ўгаворваючы цётку не трывожыцца, хоць сама яшчэ не адышла ад сполаху, які навеяў выпадак з Сёмкам.
— Нельга, здаецца, і думкі дапусціць, — казала яна, — каб там з Рыгорам што-колечы ніякаватае здарылася. Рыгор не гэткі прастак, — ён многіх абыйдзе з усіх бакоў.
— Усё бывае, дачушка. У свеце, як у катле, варыцца ўсё, кіпіць. На чужыне — не дома.
— Ды цяпер ручыць нельга, — казаў Хведар, пазіраючы ў міску.
А Сёмка сачыў за бацькам, каб той не пераказаў пры Стэпе тых думак, якія надоечы выказваў яму.
— Бачыце — факт. Ажно траіх стражнікаў выправадзілі за адным Сёмкам. Увесь час ціха, нідзе нічога, а тут цэлы крымінал.
Аднак праз усю гутарку, якая працягнулася каля гадзіны, Сёмкаў бацька не выйшаў за рамкі і нічога падазронага наконт Рыгора не выказаў. Стэпа засталася з папярэднім настроем, суцяшаючы сябе самую. «Няўжо-такі адно з другім звязана? Наадварот, можа, і добра, што Рыгорка не дома. Вунь чаго паспела начаўпціся тут за час яго адсутнасці», — разважала яна, вярнуўшыся дахаты.
Такім чынам Сёмку ўдалося правясці свой план, якім ён яго сабе паставіў. Апроч таварышаў, ніхто не ведаў сапраўднае прычыны яго візіту ў стан. У далейшым, ён ведаў, што гострасць ападзе, цікавасць мінецца і можна будзе бацьку паведаміць таямніцу. А пакуль — няхай астаецца пры тым, што і ўсе іншыя.
Так яно і было. Праз тыдзень, а мо дзён праз дзесяць, калі жніво пераняслося з жытніх палеткаў на яравыя, многія з тых, хто бачыў справоды Сёмкі пад канвоем трох стражнікаў, цяпер былі сведкамі позвы яго да прыстава праз сотніка Бульбушку Адама. Гэты няскрытна ад Сёмкі і яго бацькоў паведаміў, што станавы заве Сёмку да сябе распісацца. Самая цырымонія позвы праз сотніка мела куды меншы ўплыў, хоць факт таксама даў прызадумацца Загонам. Сёмка сам не дагадаўся, у чым рэч, але ішоў у стан многа смялей і спакайней папярэдняга разу. І калі ўся справа кончылася тым, што станавы зняў яго падпіску аб неадлучэнні з Сілцоў, то Сёмка палічыў мажлівым расказаць бацьку ўсё ад пачатку да канца, аднак, з умоваю, усё ж, не пасвячаць у гэта Стэпу.
Падыходзіў Багатнік. Вакол нясло восенню. У полі аставалася пакуль адна бульба. І тую пачалі капаць. Засеяная чуць не цалкам азіміна прарастала чырвоненькімі храсцікамі, гатуючы зялёную рунь. Там, дзе нядаўна жаўцела ярына ды жыта, слалася гала пожні, утаптанай гавядаю. Многія палоскі былі пазяблены, каб зямля паспела лепей перапрэць. З лясоў, пахмурнеўшых, а дзе пераадзетых у жоўта-чырванаватую вопратку, прыляталі кучы шпакоў, апускаліся на свежую раллю і клапатліва бегалі па разорках. Неба ўжо засаб колькі дзён было ўслана гнедымі кіселістымі хмарамі, з якіх несціхана сачыўся драбнюткі дожджык.
Міналася палявая работа. У сілцоўцаў паварочвалі думкі і клопаты да зімы. Дровы, кастрыка, яшчэ сёе-тое для хатняга агляду — і там малацьба. Пакуль не раскісне зямля — кончыць работу з фурманкамі, а тады хай сабе гразь, снег — не страшна.
Стэпе было крыху іначай ад другіх: восень спыняла яе заработкі. Гатаванне к зіме — ёй шмат цяжэйшае, ніж другім. Дровы прыйдзецца на плячах насіць з лесу: куды ж аддасі на іх сабраны рубель — другі. Прыгодзяцца на зіму, бо нямнога высучаш кудзеляю. Ды к гэтаму — усё роўна няма чаго рабіць. Кончыцца капанне бульбы, мо хто на дзень — другі пазаве лён паслаць ці патрапаць — і таквеля. Не сядзець жа ў хаце — хопіць зімы. Пакуль ногі цягаюць, трэба рухацца хоць за чым. Тым болей што працы яна з маленства не баялася ніякай. Не палохала яе і наступная восень, досі вядомая ёй па мінулых гадах, у многім падобных на гэты...
Але адно карцела Нязвычнісе — гэта Рыгор. Ад яго ўсё яшчэ не было ніякіх вестак. Колькі ні чакала Стэпа пісьма — не магла дачакацца. Думала да ўтому, гадала, бегала пытаць рады ў Сёмкі, што ёй рабіць, як быць. Дапускала нязбыўную думку, каб паехаць самой у Рыгу і адшукаць яго, мерылася падаваць запросіны праз паліцыю. Аба ўсім паведамляла Загонаў, сына і бацьку, як бы просячы іх згоды. Сёмка здаволен быў гэтаму, суцяшаючы Стэпу ды абнадзейваючы яе пачакаць яшчэ дзянёк — другі. Але скора Сёмкавы ўгаворы сталі надакучаць ёй: яна пакідала верыць яму, злавалася, а пасля стала западозрываць. «Тут нешта нейкае ёсць, але Сёмка хітруе і стараецца абысці мяне», — думала Стэпа і радзей хадзіла да Загонаў. Затое стала наведваць Крупнікаў і ў іх распытваць. Крупнікі, занятыя сваім сынам, Хаімам, мала цікавіліся яе скаргамі, клопатам ды трывогаю. Да гэтага яны самі доўгі час не дазнаваліся прычын Сёмкавага допыту.
Але нічога няма тайнага, каб не было яўным. Патрошку-патрошку папаўзлі Сілцамі, перш невыразныя, а далей усё паўнейшыя ды паўнейшыя чуткі, што Сёмка выклікаўся да станавога па справе, якая шчыльна датыркала Рыгора Нязвычнага. Перадавалі, няведама ад каго ды што, аб арышце Рыгора ў Рызе, аб судзе, да якога быццам бы яго пацягнулі. Чуткі — рэч каразлівая: вакол іх вырастала шмат легенд, дадавалася процьма казачнасці, і, урэшце, калі дайшлі яны нейкім чынам да Стэпы, выраслі ў цэлую агромністую гісторыю, страшную ды нечуваную. Нязвычніха была ашаломлена ёю, запалохана і першыя дні не ведала, дзе яна — на гэтым свеце, а мо пад зямлёю. Перш непрытомнаю наведала Загонаў. Плакала цэлы вечар у іх хаце, дапытвала Сёмку, не здаволілася тым, што ён дагэтуль нічога не казаў, прасіла хоць чым-колечы пасобіць.
— Можа, парадзіш, сынок, мне паехаць у Рыгу? — уваскросла з новаю сілаю незабытая думка.
— Як жа ж вы паедзеце? Што вы там праведаеце... Ды, апроч таго, вам няма ніякае патрэбы ехаць... Мала што людзі гавораць... Так вы думаеце, што і сапраўды гэткія страхі.
А Хведар Загон ад сябе разважаў Стэпу.
— Сапраўды, куды ты паедзеш? Ты ж ніякага толку не знойдзеш. Гэта табе не Сілцы, што кожны чалавек знаёмы, можа парадзіць, а то і пасобіць. Дый то, паглядзі сама, якая б магла быць мне дапамога, каб гэта майго Сёмку забралі! Адно на допыты завялі, і то я не ведаю, як і што зрабіць, а мужчына, ды дома... А ты... Не кажы, Стэпа! Што ж зробіш, свет гэтакі! Пайшоў па такім шляху — не пяроймеш, не малы хлапчук, мужчына, бачыш... Вось колькі я свайму Сёмку кажу: няхай бы ты, сынок, пасцярогся, няхай бы памаўчаў; бацькі старыя, возьмуць, чаго добрага,— што мы зробім. А ён — ні лыс... Перакананні... Хто за гэта не цярпеў. Праўда, табе цяжка гадзіцца з гэтым, але нічога не зробіш, прыходзіцца... Ты думаеш, крый чаго, вельмі страшна? Паглядзі — Стаўбуноў Віктар напісаў, што к дзядам прыедзе дадому. Яно пэўна...
Стэпа заспакойвалася, мэрам бы ўкалыхвалася Хведаравымі словамі, але залячыць імі выйшаўшай наповерх раны не магла. Можа, і праўду гаворыць, усё ж самая праўда не папраўляе справу.
Не ўнімалася:
— Усё яно гэтак, Хведарка, усё яно гэтак, але Рыгорка мой прапаў. Мала што могуць зрабіць з ім? Ці ж навіна, калі зводзяць са свету, у каменных мяшках гнояць, а то і губяць жывасілам... Што мне рабіць? Я не вытрываю, не перажыву! Парадзьце...
— Якая ж тут рада...
— Так-та вы мае лепшыя прыяцелі: добра — бягу да вас, дрэнна — таксама. Хто ж мне пасобіць, калі я адна-аднэю тут... Была надзея на Рыгорку, а цяпер і тая разляцелася дымам. Не на кім думцы спыніцца...
— Цяжка, няма чаго казаць... Але ж не звярайся...
Стэпу не ўцешылі на гэты раз, не маглі ніяк угаварыць і пасля; яна бегала па мястэчку, дамагалася папасці к аптэкару і таго папрасіць, каб пасобіў ёй, абхадзіла адвакатаў, што жылі ў Сілцах і часта бралі на сябе падобныя справы. Але тое, што Рыгор у Рызе, што падрабязна яго справа невядома нікому, нават станавому, у якога даведваліся адвакаты, перашкодзіла ўсяму. Стэпе ніхто не мог сказаць пэўнага слова. Прыяцелі Рыгора яе суцяшалі гэтак, як Загоны, а ліхамыснікі смяяліся, цешыліся, пацвільваліся. Гэта ўзмацняла Стэпін боль і мукі. Яна чула ад людзей, а колькі разоў і непасрэдна, як пацяшаліся з яе няшчасця Берагі, Крумкі ды іншыя. У іх рукі папаў добры козыр, і гэтым козырам хваліліся яны, дзе трэба, а дзе не трэба. У васобку, як Хлор Бераг або Васіль, — тыя раз-поразу дапаміналі аб гэтым Зосі, даючы ёй зразумець, што яна выратавалася праз замуж за Васіля.
Не дайшоўшы ніякага скутку, хто мог бы што зрабіць Стэпе, каб хацеў, — яна стала адыходзіць у самую сябе. Рыгора няма — на гэтым сыходзіліся Стэпіны думкі, і ад гэтага пачыналася яе жыццё. Ён стаяў перад ёю неадступна ў розных выглядах, ва ўсялякім стане, маўклівы, нежывы, недасяжны, аддзелены глыбокай канаваю. Як яно гэтак здарылася, чаму яно пайшло гэткаю дарогаю — не ў моцы Стэпінай было разгадаць. Глухі куток ціснуў яе з вакола, затуляў светагляд і аднімаў ахвоту жыць. За кароткі час яна асунулася, памізарнела, пастарэла. Кідалася кожнаму ў вочы. І больш чулыя кабеты — Лявоніха, Хведарыха, Стаўбуніха — спагадалі ёй. Выкарыстоўвалі ўсю сваю прасталюдную мудрасць, ужывалі разнастайныя довады вяковае логікі, суцяшалі.
Казалі Стэпе:
— Ну, а згадзіся, сястрыца: бывае, што памрэ чалавек. Такі ўжо лёс... Ласне другому, будзь то маці сабе, не трэба жыць? Жывым жа ў зямлю не палезеш... Людское жыццё пастроена ўжо гэтак. Аднаму суджана да старасці пажыць, іншаму — сысці з зямлі ў самым росквіце... Нямерны жаль, роспач нялюдская, а пасля прывыкае чалавек, абжываецца, занывае...
— Альбо можна раўняць з гэткім станам цяперашні выпадак у тваім жыцці? Паглядзі, іншыя людзі па дзесяць год адбывалі пасяленне або астрог, варочаліся назад і жылі-жылі, забыўшы ўсё-ўсялякае.
— Памятаеш, паўстанцы польскія: колькі іх на пасяленне выгналі! А пасля ў некалькі гадоў паварочаліся назад, і нібыта тое. Альбо Кульдабіцкі Сымон: дзесяць год за палітыку праседзеў у Ліцкім астрозе...
— І не гэтае тутака: мо нічога зусім, а мо арышт. Вядома, у горадзе — усюды ўмяшаецца чалавек. Мо б не хацеў, а мусіш. Бо, калі не ўмяшаешся, бывае горш выйдзе... Ці мала людзей арыштоўваюць?! А ласне яны гінуць праз гэта? Тое і з Рыгорам будзе. Ну, патрымаюць некалькі часу, калі арыштавалі, а пасля і выпусцяць... Нечакана атрымаеш ліст...
— Ды то, калі і што яно было! Можа, ужо зараз Рыгор на волі. Ласне ведама каму, як і што там робіцца? Людзям балхвіць — языкі не баляць, можна колькі хоч. Сядзяць тут, як у загарадзе, і толькі падай тую ці іншую чутку — разадзьмуць у слана. Напэўна, і з гэтым тая ж справа. Ты тут тужыш, бядуеш, а ён там — нібыта той...
Але для Стэпы аставаўся адзін факт: гэта адсутнасць пісьма. Можа б, яна ніяк не спалохалася б і таго, што Сёмку выклікалі ў паліцыю з-за Рыгора, каб ён, Рыгор, паведаміў ёй аб сабе. А то — воляй-няволяй будзеш думаць услякую-ўсялячыну, калі ад чалавека ні чуткі, ні пагуткі. І Стэпа заставалася з адным балючым рашэннем:
— Не ўбачыцца мне з Рыгоркам!
У тыдзень пасля Багатніка таварышы і знаёмыя ды суседзі праводзілі Петруся Прахорава Кліна. У суботу вечарам, 15 верасня, ён выязджаў з Сілцоў у Пецярбург. Кампанія з дзесяці чалавек, у тым ліку і Стэпа Нязвычніха, сышліся ў Прахоравай хаце і пачалі выказваць Петрусю пажаданні. Сёмка прасіў таварыша не забываць аб Сілцах і аб ім у асобку, а пісаць пісьмы, даваць весткі. Сроль хваліў Петруся за яго рашэнне няйначай пабываць у горадзе, выпрабаваць яго жыццё і сяму-таму падвучыцца. Хведар Загон ад сябе жадаў найлепшага жыцця на новым месцы, дапамінаючы, аднак, што нідзе не лепш, як у бацькоў. Стэпа прасіла праведаць што-колечы аб Рыгору. «Можа, адтуль ляпей дазнацца». Бацькі хадзілі нахмурана. Прахор не здаволіўся на сына і коса паглядаў на яго таварышаў; маці тапіла злосць у жаласці, тупаючы каля сына з заплаканымі вачмі. Брат і сястра Петруся глядзелі на ўсё проста: сястрыца прасіла брата прыслаць ёй гасцінца — ляльку і цукерак. Пятрусь весела адказваў:
— Праз тыдзень атрымаеш.
Ён, наогул, быў задаволен ад’ездам, хоць далёкая сталіца прадстаўлялася яму страшнаватай і няпэўнай. Гутарыў з таварышамі і разважаў бацькоў. У гутарках успамінаў праводзіны Рыгора і казаў:
— Убачыце, выязджаем паасобку, а прыедзем разам.
— Каб то ды было так! — спачувалі жанкі.
— Якраз будзе...
— Якім чынам? — пацікавілася Гэля.
— А такім: не знайду работы ў Пецярбурзе — паеду ў Рыгу...
Сказ Петруся ні то ажывіў Стэпу, ні то затрывожыў яе.
— Няўжо праўду кажаш, Пятруська?
— Не хлушу.
— Насіцьме яго паветрае, — умяшаўся Прахор.
— Не кляні на дарогу, — заступілася маці.
— Мой дарагі сынок, — перабівала Стэпа, — не забудзь жа мае просьбы — даведайся аб Рыгору. Ты ж яго лепшы таварыш. Што табе каштуе гэта?
— Пэўна не забудзь, — даводзілі за Петруся Сроль ды Сёмка.
— Хаця б сам даехаў здароў! — казала Петрусёва маці, пазіраючы ў акно. — Якая пагода нецікавая і цямнота, сырасць...
І праўда, цёмная ноч не вабіла з хаты, тым болей што хатняе цяпло было крэпка нагрэта пачуццём расстання. У гэткія моманты выразней, як калі, паўстае вялікая любасць да ўсяго таго, што перад гэтым за якую хвіліну не прыкмячаецца нават; ды разам з гэтым вынікае несвядомая трывога — ці ўдасца яшчэ калі бачыць тое, што пакідаеш. Пятрусь прыпамінаў развітанне з Рыгорам, калі сам быў захоплены парывам — ехаць. Чаму яно так? Можа, таму, што гэты парыў перабіваўся адзнаннем таго, што ўсё-ткі ён астанецца дома, хоць і меў ахвоту падзяліць кампанію з Рыгорам. Цяпер жа, калі сам спаткаўся з фактам свайго ад’езду, — было іншае адчуванне. Але не быў бы ён самастойным чалавекам, каб паддайся хвілёваму пачуццю.
А дзевятай гадзіне, толькі вывеў брацішак на двор запрэжанага каня, як Пятрусь з усімі, хто прыйшоў праводзіць, пакінуў хату. На вуліцы развітаўся з Хведарам Загонам, Палікарам Ганкам, яшчэ з двума — трыма чалавекамі, а з іншымі пайшоў за падводаю.
Сярод гэтых іншых была і Стэпа. Яе захапіла нейкая нез’яснёная надзея, зыркая, як усходні промень, і цёплая, як сонца ў ліпнёвы поўдзень, — надзея ў тое, што Рыгор стрэнецца з ёю. Ёй хацелася верыць, пасля таго, калі Пятрусь дапомніў пра Рыгу, што ён напэўна вось зараз і накіроўваецца туды. Прыпомніла, як пры спатканні з Рыгорам у яе хаце Пятрусь пільна распытваў пра Рыгу, пра жыццё ў ёй. А мо яшчэ тады згаварыўся з Рыгорам над’ехаць да яго. Пецярбург — просты адвод вачэй. Зрабілася суматоха, ці ж паказаць начальству ўсе свае задумы? Гэта западозранасць Стэпы вырастала на кожным кроку ўсё болей ды болей, падбівала яе пад сакрэтам запытаць Петруся. Хлопцы ды дзяўчаты перашкаджалі гэтаму. Тады Стэпа, ідучы з Петрусёвай мацерай, рашыла ёй адкрыць свае думкі — добра, што адчувала да яе раптам паўстаўшую прыязнь. Шэптам, нахіліўшыся да вуха, праказала:
— Прузынка, а ці не думаеш, што сын едзе не ў Пецярбург, а куды інш? Не выгаворваўся ён часамі? Мне ўсё здаецца, што Пятрусь абраў сабе іншую дарогу...
Прузынка здзівілася.
— А чаму ты думаеш, Стэпа? Ні словам не абмовіўся... Ці не казаў каму?
Загневалася на сына.
— Ох, які хлопец, які хлопец! Усё робіць так, каб ніхто з хатніх не ведаў. Гэта ж падумаць, людзям вядома, а бацькам нічога.
Стэпа пераняла Прузыну.
— Не, ша, Прузынка. Я не чула ні ад кога і ні ад Петруся. Чамусьці мне самой надышло ў голаў.
— Можа стацца! Ласне разбярэш іх?
А сама прыняла Стэпіну думку за сур’ёзнае і пазвала Петруся,
— Пятруська, пачакай адно, я хачу ў цябе запытаць...
Пятрусь спыніўся і пачакаў мацеру з Стэпаю.
— Скажы, сынок, ці ты сапраўды ў Пецярбург едзеш?
— А то куды? — здзівіўся Пятрусь.
— Мне казалі, нібы ты да Рыгора сабраўся.
— Вам? хто казаў?
— Гавораць людзі.
— Кіньце, мама. Ласне я вам маніў бы? Ліха ведае што плятуць.
Пятрусь сплюнуў, махнуў рукою і пакінуў жанок.
— Вось, глядзі, нічога падобнага!
— Але... Бач, мне здавалася толькі...
Стэпе ўсё ж хацелася верыць, што робіцца водлуг яе думак; і таму, што яна верыла гэтаму, стала адчуваць у сабе заспакоенасць. Цешылася, што надало ёй шчасце прыйсці праводзіць Петруся. Цёмная ноч, няроўная дарога, частыя спатыканні не тамілі яе. Наадварот. Стэпе хацелася ісці далёка за мястэчка, хоць да Жмыгінскага лесу, або і далей. Аб доме не думала. І калі Пятрусь некалькі разоў напомніў, ці не пара б было старым вярнуцца, Стэпа слухаць не хацела.
— Не патурай, сынок. Можам прайсці, некалі ж угледзім.
І правяла датуль, пакуль і хлопцы, — за апошні будынак мястэчка. Разам з усімі развіталася з Петрусём, некалькі разоў пераказаўшы яму:
— Не забудзь жа мае просьбы. Адшукай там Рыгора.
Нарэшце блаславіла некалькімі гарачымі словамі Петруся і не сышла з месца, пакуль не заціх грукат калёс у начной цемні.
Вярнулася дамоў адною і запытала ў пустую хату:
— Рыгор, Рыгор, дзе ты, што з табою? Калі мы стрэнемся, сынок?
Мястэчка Сілцы і горад Рыга. Пецярбург. Нейкая сіла лучыла іх між сабою. Пералівы людскога жыцця хвалююцца ў адным пункце, адбіваюцца рэхам у другім. Змываюць упарта каменьчык за каменьчыкам, несучы яго туды, дзе ёсць перавага кіпучай сілы завірухі. Дзе пачатак, дзе канец? Не знайсці. Калыханне хваль жыццёвага мора раўнаважна ахапляе зямную кулю. Адлівы-прылівы. Аднак і ўзровень.
Рыгор, Пятрусь — тое, чаго не старчыла ў горадзе. Іх нясла хваля туды. Пераплётам заблытаных з’яў ужо выказваўся закон тае сілы, якая пасля прыдалася для вялікага акта,— перш разбурэнне старых асноў, а следам — будаванне новае формы людскога дабрабыту. Жыццё шліфуе людзей — людзі шліфуюць жыццё. Працаўнік народжаны змагацца. Яго лёс — перамагчы на сваім шляху ўсё тое, што перашкодзіць яму стаць панам жыццёвага стану. Жыццё няхай будзе падуладным яму... Гэта закон, гэта правілы, гэта лозунг! Дык няхай жыве несупыннае змаганне!
Рыгор абудзіўся. Расплюшчыў вочы і паглядзеў: маленькая каморка, брудная і непрыветная ўчора вечарам, зараз смяялася ветлівай гасціннасцю. Сцены, аблезлая люстра, паламаны стол і крывы тапчан — мыліся бліскучым сонцам, плаўкім і празрыстым. Маленькае акенца — у шэсць няроўных шыбак — зіхацела, адбіваючыся рамамі на сцяне...
А ў двары, за сцяною, моцна і рэзва гаманілі. Некалькі галасоў, грубейшых і танчэйшых, гулчэйшых і цішэйшых. Усе нервовыя, трывожныя, але трывогаю не злою, балючаю, а лёгкаю ды звонкаю.
Гамонка перарывалася, пераскаквала тонамі, на нейкі час спынялася, каб зноў пачацца...
Вось некалькі галасоў зліліся ў адзін, разбавіліся, сталі крапчэйшымі, мэрам бы хто набіваў абручы на жалезную бочку...
Раптам заіржаў конь і людскі гоман.
Што б там гэткае?
Рыгор прыпадняўся: не хацелася ўставаць — нядзеля — і паглядзеў. Наўскасяк акно, таму ў яго ваччу мігнулася колькі асоб, трасянуўшы поламі сівых світак. Зразумела — былі сяляне. Кірмаш, местачковы, звычайны. Заехалі сяляне ў карчму, абступілі перакупшчыкі.
Смагін — тыя ж Сілцы... Учора ехаў і злічаў — акурат. Вузкая, крывая вуліца. Пры хатах — садкі. У хатах — вячоркі: дзяўчаты, хлопцы. Прайшлі вуліцаю мужчыны ды з песняю:
— Ой, у лузе, лузе...
А за акном гучней:
— Х-га-а-га-га-а! Гм-гы-ы!
Няўжо гэткі ўпарты торг?..
Зноў гоман, падобны гулу...
«Пагляджу!»
Рыгор раптам саскочыў з ложка, у бялізне, тут жа абліты променем сонца — ачуўся каля акна. Але мігам адскочыў, засаромеўшыся. Захаваў постаць, а высунуў голаў і ўгледзеў:
Натоўп сялян.
Яны стаялі каля воза і сумяціліся, тупалі, гукалі. Усе — адвярнуўшыся к возу, на якім выдзялялася белая лугавіна. Рыгор прыгледзеўся, і калі адзін з сялян адышоў, зрабіўшы прагалак, угледзеў: на возе ляжала кабета; пад галавою — пульхная белая падушка на зялёным сене. Сагнуўшыся, кабета пільна глядзела перад сабою і балюча ойкала. Прытрымоўвала рукою грудзі, нібы зашпільваючы адзежыну.
— Вось, пане доктар. Не давязлі, бачыце. Паражаніца на возе!
То казаў белабрысы, худаваты, з рэдкаю бародкаю і тонкімі простымі вусікамі, вастраносы селянін. Ён быў заклапочаны і не адыходзіў ад доктара.
— Паруля, табе нядобра? — пытаў ён кабету.
«Радзіны».
Раніцою, пекным сонечным днём — па дарозе ў бальніцу.
Рыгор пусціў тварам вясёлую ўхмылку. Адышоў ад акна і стаў адзявацца. «Як хораша нарадзіўся чалавек! Хораша тым, што ўжо занадта проста і смела... На хаду, так сказаць, у руху... Цікава!.. Помню, як Лявонаў Юзік... маці жала авёс, а ён пад свіст сярпа... Тут жа — на дарозе... Цікавае нараджэнне! А якаво ж будзе яго жыццё? Якімі выхілясамі пойдзе далей яго дарога, што пачалася ў гразкім карчомным двары?..»
Абарваліся Рыгоравы думкі — сяляне выязджалі з двара. Адной абутай нагою, а другой босай — вярнуўся ён да акна і праз сонца, гарачае ды зыркае, паглядзеў на сівыя спіны: сяляне з доктарам ішлі за возам, гаманілі мяккім, як свежая трава, гоманам.
Рыгор шчыра схіліў голаў — гэтак даюць пашану вялікай заслужанай асобе — і даадзеўся.
Мыючыся, вярнуўся да перарваных думак: «Не хочацца раўняць да сябе, не... Толькі само напрашаецца, прэ... Амаль не год астрога — падумаць!.. Ці разлічвала маці, нарадзіўшы мяне, што прайду гэткую дарогу! Сілцы — Мінск — сотні разоў; Рыга — Сілцы, Сілцы — Рыга і астрог. А радзіўся, ці не свяціла, як і тут вось, сонца? Цуда? Чалавек — дробнае стварэнне, здаецца, а падумаць ды разабрацца — цэлы свет, вялікі і таемны. І вось, злучыцца сотня, тысяча гэткіх адзінак, і якая знойдзецца сіла! Горы парушыць, знясе на сваім шляху найбольшыя перашкоды».
На ўмывальніку зіхацелі разлітыя кроплі вады, і тонкія ніткі святла падалі на Рыгораў твар, сур’ёзны ды задуменны. Сонца выпякала на ім ранейшую свежасць, пакрывала цьмянаю загараю. У бровах, пасмутнеўшых ад пылу і духаты ў заводзе, мянялі нядаўнія рысы маладое міны. Усе адзнакі працоўнага жыцця — былі наповерху. Астрог, мукі няволі, высылка і доўгія пякучыя думкі пра мацеру, пра яе адзіноцтва — свяціліся ў вострым узроку, у лёгкім нахіле простае, роўнае постаці.
Рыгор натхнёна глядзеў у наступнае, лавіў вачыма яскравы промень і цешыўся нараджэнню чалавека, якое яго абудзіла.
Новае месца, куды Рыгор папаў, яго не смуціла. Не думаў Рыгор пра тое, як і навошта жыцьме, калі не ўстроіцца на рабоце. Але як яму наладзіць будзе сваю працу? Ці нойдзецца для яго належны размах? Ці ўложыцца ён у вузкія рамкі мястэчка? Ці лёгка ўдасца перайначыць сябе водлуг новых умоў?
Было шкада Рыгі, як месца, з якога яго выпхнулі, адарвалі ад рабочае гушчы, выслалі, заставілі пакінуць. Шкадаваў Рыгор і крыўдзіўся на самога, чаму не сумеў адстаяць сябе, заперакорыць і не здацца варожай сіле. Крыўда была глыбокаю і ўпічнаю.
Гэта ж ён, Рыгор, не так даўно ў тысячным натоўпе рабочых выходзіў з пераможнымі песнямі на вуліцу...
Цяпер жа, вось... А мо таго не было? Можа, то выпадковы скіц на палатне жыцця... не пераказны ўдвойчы?
Так далёка ад яго, а так свежа і яскрава! Ні астрог, ні правал забастоўкі, ні лакауты — у агульным жыцці, а ў прыватным — ні расстанне з Наталяю, з мацераю, з самаю працаю ў Рызе — не зацьмілі яскравасці ды свежасці тых перажыткаў.
Паўтарыцца — ён быў увераны, як у стук колаў сялянскага воза, на якім ехаў у высылку. Калёсы тарахцелі па нерастаўшых ледзяках і аголеных камянёх; возік тросся, штурхаючы яго аб білы, а сэрца цюкала: не мі-не-цца! Не мі-нецца! Адна бяда — гэта ў тым, што яго, чаго добрага, абыдуць новыя рыжскія здарэнні.
Рыга — кацёл на агні. Сёння астыгшы, а назаўтра — зноў у поўным кіпенні. Вось, здарыцца, закіпіць, а яму — не бачыць. Будзе балюча і крыўдна... Ці ж пажадаць, каб развіццё здарэнняў супынілася, пачакала яго звароту?
Дваццаць пяць вярстоў ад станцыі ды ціхая язда. Перагутарыў бочкі з вазніцаю, і часу для думак засталося. Але на гэтае пытанне Рыгор меў верны адказ: няхай здарэнні развіваюцца сваёю чаргою. Болей таго, няхай хутчэй выбухаюць здарэнні. Магутныя, агромністыя, неабсяжныя. Разліюцца іх хвалі, заліюць Смагін і паднімуць на сабе яго — Рыгора.
І па дарозе ў Смагін, і ўехаўшы ў мястэчка, Рыгор не кідаў гэтых думак. Яны моцна запалі ў яго істоту і, як камін агонь, падтрымлівалі надзеі.
З гэтай надзеяй ён ачуўся ў карчме, з ёю прачнуўся і, ёю абданы, глядзеў усцяж прыйшоўшаму дню, наступнаму часу.
Сонца ўступіла месца для ценю: на правай сценцы пакоя паказаўся цёмны вастракутнік. Пукі променю скасілі ўлева. І белыя каплі, цуркі вады, што ліліся з капяжоў, з гэтага боку — пасерабрыліся. Іх нават было менш, ды, відаць, не з гэткаю рэзвасцю, з куды меншай напружанасцю падалі яны на зямлю. На сонцы, калі прабягала тоўстая рага вады, яе пырскі разляталіся зыркім галёнам ва ўсе бакі; драбнюткімі зоркамі адсвечвалі выбранае святло і смяяліся подыху вясны.
Заглядаючы ў акно, Рыгор ахапляў сваёю ўвагаю ўсе праявы жыцця. У яго істоце знаходзілася досыць пачуцця, каб адарыць ім кожную рэч, малюпаткую крупінку агульнага руху, што адбываўся ў яго перад вачыма. Гэты рух прыцягаў Рыгора да сябе, варажыў, прыкоўваючы к месцу і ў той жа час — цягнучы ў свой вір.
Ён не лічыў часу, колькі прастаяў каля ўмывальніка. Забыўся пра яду і не заўважыў, як чыесьці крокі падблізіліся да дзвярэй пакоя. Стук у дзверы і запыт, якім гэты стук падмацаваўся, былі для Рыгора раптоўнымі.
— Слухайце-э! Га-а?
— Выйдзеце, калі ласка.
Рыгор адчыніў дзверы.
Гаспадыня карчмы, поўная высокая кабета, неахайна адзетая, з закасанымі па локаць рукавамі, стала ў дзвярах. Яе ветлівы твар, агорнуты мяккаю ўхмылкаю, ласкава глядзеў на Рыгора. Карчмарка мэрам бы вывучвала пасуседа, каб запамятаваць яго.
Некалькі часу абое маўчалі.
— Вас разбудзілі? — запытала гаспадыня.
— Папрашу гарбаты.
Смех абоіх зліўся ў адзін. Карчмарка загаварыла:
— Напэўна, вас разбудзілі... Не ў пару... Сяляне, эх, без усякай далікатнасці!.. Што і казаць... Досвіткам — шусь у двор; паламалі вешніцы... Вунь! Чуць вокан не павыбівалі... Колькі крыку, ляманту!.. Разбудзілі ўсіх, напалохалі суседскіх дзяцей... Кірмаш, цэлы кірмаш — ды годзе! Падума-аць! Вязці ноччу цяжарную... Блізкі свет! Ці ж нельга загадзя паклапаціцца?.. Нядбайства... Ці ж то можа быць, каб з гэтага дзіцяці былі людзі! Куды там! Недарэчнасць адна выйдзе. Зломак...
Карчмарка гаварыла, як грамафон: адкуль браліся словы; неўпрыкмет варушыліся губы, а голас гучаў...
Сама стаяла роўна, непарушна, нібы гутарка падпірала яе з усіх бакоў, не даючы варушыцца.
Рыгор знарочыста паглядзеў на гадзіннік, каб гэтым даць кабеце зразумець, што яму некалі слухаць. Але карчмарка на нічога не зважала ці не хацела зважаць...
Яна на гэта мела свае матывы.
Не пазваць жа чужога чалавека, як сваё дзіцё ці мужа: ідзі, гэй, або як... Трэба, каб цябе людзі паважалі.
І з захапленнем казала далей:
— Думаеце, гэта дарма — не, то з рашчотам. Нашы людзі-ы з рашчотам... Ды не то, каб з рашчотам, а больш з недахопаў. Ад веку... Мы ж тут, па суседстве — дык ведаем, дасканала ўсё ведаем... Так і прыходзіцца жыць... Не верыце-э!.. Мы каля пятнаццаці гадоў з сялянамі маем справу... Што казаць!
Яна перадыхнула:
— Думаеце, выгадная рэч карчмарства? Вечна недаспіш, заўсёды на нагах; не спакоішся: то тое возьмуць, то тое паб’юць, то паломяць... Чыстаты ў хаце не бачыш ніколі! А заработак? І-ых! На ворагаў казана — заработак... Кожны ідзе, заязджае — нібы за ласку, па суседстве... Толькі што лічыцца заработак. Гады ў рады заедзе адкуль чалавек, вось, як вы, і толькі. Хаця б на тыдзень рублёў пяць наскрабаць... і то б добра... А то... Няхай яно спрахне гэткае рамясло!.. і гэткае жыццё!.. На ўсю сям’ю, на яду ды адзежу, калі маеш якіх дваццаць рублёў у месяц,— скачы. А прадасі якую рыбіну ці пляшку квасу — дык заробіш шастак, або чатыры грошы — напрадавайся, калі хочаш... Што казаць, што казаць!.. А яшчэ непрыемнасць заўсёды... Чалавек хацеў бы адпачыць, а другі бессаромна варвецца ў хату або ў двор, наробіць галасу, ляманту, і на табе... Цьфу!..
Карчмарка заварушыла сваю ўстойную постаць, замахала рукамі і змаўчала.
Рыгор раптам зняў з вешалкі паліто і павярнуў да дзвярэй.
Карчмарка пераняла яго:
— А гарбаты? Ах, я і забыла, што вы не снедалі. Ой, даруйце маю благую прывычку — люблю з чалавекам пагутарыць. Мой Шлёма лаецца на мяне за гэта — та што мне зрабіць, калі ўжо ўрадзілася балбатухай? Мо няпраўду кажу? Кожны чалавек — па-свойму. Чаму і мне не трымацца свайго?.. Бывае, што... Дык вып’еце гарбаты?
— Дайце, калі ласка... І папрашу хутчэй, бо зараз жа маю ісці.
Карчмарка павярнулася і выйшла з дзвярэй, але не пайшла; тут жа зноў адвярнулася да Рыгора і запытала:
— А вы былі ўжо ў нашым мястэчку? Вам яно знаёма? Тут нічога асаблівага, прынамсі, няма. Балота — што можа ў мястэчку быць? Чыгунка далёка, фабрык — ніякіх; вось, жывом, як мурашкі ў муравейніку... Усё тут... Але кожнаму свае справы...
Яна з апошнім сказам вярнулася на ранейшае месца, абаперлася на вушак і, забыўшыся пра гарбату, загутарыла далей:
— Ліба-а! Га, Лі-ба-а! Ідзі-ы сюды-і!
Карчмарка рухава цепанула цяжкімі плячыма, скрывіла міну і прамовіла:
— Вось-вось, ужо нешта ёсць... Го-о, ёсць! Ужо зноў набедакурылі... А-яй-а-яй!.. Бачыце-э, чуеце крык?.. Дачку заве...
Размахваючы рукамі, яна рушыла з месца і схавалася.
Рыгор зачыніў за гаспадыняю дзверы і не паспеў адвярнуцца, як пачуў з другога канца калідора:
— Я вось зараз прынясу вам гарбату...
Неўзабаве пастукалі ў дзверы.
— Уваходзьце!
— Адчыніце, папрашу.
Ён хутка адчыніў.
У каморку ўвайшла, з тацаю ў руках, маладая, чарнявая, гадоў васемнаццаць, дзяўчына.
— Добры дзень! — прывіталася яна, паглядзеўшы на Рыгора.— Выбачайце, што мама так доўга замарудзіла з гарбатаю... Яна ў нас ахвотніца гаварыць,— перапрасіла дзяўчына, гасцінна ўсміхнуўшыся Рыгору.
— Нічога, паспею выпіць,— адказаў ён, аглядзеўшы дзяўчыну.— Я таксама люблю гутарку,— дадаў.
Але гэта было да слова. Дзяўчына ж, пэўна, зразумела Рыгораў сказ іначай, бо, падаўшы гарбату, назнарок замарудзіла з выйсцем: яна перш атрапала настольнік, пасля паправіла крэслы, пераставіўшы іх з месца на месца, далей стала ўсцілаць ложак.
— Вось, асталося толькі падмясці і ўсё ў парадку.
— Дзякую!
Дзяўчына ўсміхнулася.
— Ах, я і забыла, можа, вам падаць малака? — схапілася яна.
— Не, досыць і гарбаты... Хіба ў абедзе...
— А вы калі прыйдзеце абедаць?
— Гадзін праз дзве, думаю... Ды яно для мяне ўсё роўна...
— У нас абед калі хоць... Будзьце ласкавы...
Рыгор ізноў падзякаваў маладой гаспадыні.
Тая завярцелася, як белка, плаўка ды лёгка, і з ціхім напевам вышмыгнула з каморкі.
Рыгор правёў яе ўзрокам і падняўся з крэсла.
У шклянцы на стале асталася недапітая гарбата, а на талерцы — лустачка намазанае маслам булкі.
Ужо сонца пакінула пакой. Толькі адна сцяна мылася яго адсветам.
У карчме пабольшваўся гоман. Разварушаныя думкі астудзілі жаданне хутчэй выйсці ў мястэчка, і Рыгор яшчэ на нейкі час астаўся ў пакоі.
Было а дванаццатай гадзіне дня, калі Рыгор пакінуў свой пакой. Перарваўшы думкі, ён выйшаў з карчмы і пайшоў усцяж вуліцы, напрамкам да рынку.
Свяціла сонца, неатуманенае, зыркае і прамяністае. Дыхала блізкаю вясною. Па баках вуліцы, рундучкамі, шпарка бурлілі джаролы. Гнядая каламутная вада радасна балбатала аб вясне. Бурыя, наздратыя кучкі зацалелага снегу падмываліся вадою і вачавідкі асядалі, меншалі. Сярэдзінай вуліцы, забруджанай густым пластом гавяжага гною, вытыркалі лобікі каменняў, падсушаных ужо сонцам. З поля падыхала прыемным, мяккім ветрыкам; мэрам бы ён, гэты ветрык, быў разбаўлены тым подыхам зямлі, асалоджалым, вызвай, які выпускалі яе рэдкія чорныя плямы. І цёмны лес, азалочаны сонцам, прыветна паглядаў на мястэчка.
Год назад тое самае: мінулая казка вясны калыхалася ў новым нараджэнні неўміраючай чароўнасці. Гэта яе калыханне выразна адчувала ўсё жывое. Слухалі буркаценне вады крыклівыя, з пачырванелымі грабянямі куры, растрасаючы пружыністымі лапамі смуродлівы бруд. Прыслухоўваліся да подыху ветру выпушчаныя з хлявоў каровы і авечкі; рыкалі і мэкалі ў бок поля, у бок лесу, настрэчу пачарнелым прасторам.
Доўгая чарада фурманак выцінала калёсамі па бруку ды па рэштцы лёду аднатонныя гукі. Рагаталі рэзвыя канякі, забруджаныя ў дарозе, з палахмачанаю шэрсцю. У жоўтых, пахучых дубняках, кажухах, у драп’ястых хустках, пілявыя, гаваркія, варушыліся ў саломе на вазах сяляне, сялянкі. Кожную фурманку лавілі пяць-шэсць пакупшчыкаў мяшчан; яны перапынялі каня, накідаліся на воз і мацалі рукамі прыхаваныя мяшкі, кошыкі, кублікі. Раз ад разу зграмаджаліся ў кучу некалькі фурманак, і сярод вуліцы адчыняўся кірмаш, з крыкамі, лаянкаю і, урэшце,— з гандлёвымі акцыямі...
На голых падгалістых дрэвах, што старажылі амаль не кожную хату, сакатала вараннё. Ужо яно будавала гнёзды, вяло вясновую варкатню...
На хібах стрэх, на вешалах пад стрэхамі хат — варкаталі галубы. З двара ў двор, у марцовым пудзе, ганяліся каты, пішчучы, як ашалелыя.
Каля хат, пры вярэях, стаялі мяшчане, акідаючы дбайнымі ўзрокамі гародчыкі.
Уся гэта шумлівая, рухавая, трапяткая суматоха выглядала нейкай прыемнай, забаўнай, п’янай бяседаю. Кожнае жывое стварэнне, чалавек і жывёла, смагна пілі з аднаго каўша малады сок жыццёвай прагі. Гэта прага п’яніла, гайдала, варушыла драбнейшыя сустаўчыкі кожнай постаці, прыдаючы ёй задзёр, варухлівасць, імпэт. У злітнай радасці, якую нясла з сабою вясна, выглядала векавечнае хараство, бурлівы вір нестухаючага бытавання, незапляменае вялічча неўміручага сусвету.
Рыгор не мог не захапіцца настроем прадвесны. Ён мо выразней усіх, каго бачыў перад вачыма, адчуваў яе калыханне. Ён востра адчуваў сваю вольнасць, яшчэ нядаўна скутую тоўстымі сценамі астрога, і сваю сувязь з акаляючым жыццём, нядаўна адрэзаны ад яго. Ідучы, ён аглядаў нізкія, старыя, часта пахіленыя хаткі, расчыненыя двары. У дробных вокнах адбівалася сонца, і здавалася Рыгору, што і ў гэтых хатках так жа вольна, весела і незалежна, як і на дварэ.
Незаўважна, разам з цугам фурманак, Рыгор уліўся ў рыначны вадакрут і пайшоў да крам. Чаго і што — ён сябе не пытаўся і не задумоўваўся. Ішоў, разглядаў у бакі, цікаваў.
Сяляне таўхаліся, церлі яго кажухамі і халатамі, перапынялі і путалі, але ён не злаваўся.
Каля крамнага рада яго зацікавіла грамадка людзей. Усе з местачковай цікавасцю абгаварвалі прылепленую на сцяне абвестку.
Рыгор прашыўся наперад і прачытаў таксама.
Абвестка паведамляла пра беларускі спектакль, які меў давацца наезнай трупай аматараў пад загадам Лучынскага.— «Будзе пастаўлена «Сватанне» і «Па рэвізіі».
«Сватанне», «Па рэвізіі», «беларускі спектакль» — было навіною для тых, хто таўхаўся перад абвесткаю, углядаўся ў чорныя высокія яе літары, па некалькі разоў слібізуючы дзеканне.
Нейкі мешчанчук, у жакетцы з блішчастымі гузікамі і ў шапцы з машастовым аколыхам, круглатвары і рэзвы, нездаволена матаў галавою ды пацвільваўся з вымовы. Казаў, азіраючыся вакола, як бы шукаючы спагады:
— Бе-э-ла-а-рускі-ы, па-дду-а-ма-а-еш! Ххі-ахха-а! Хха-ах! Будзе-э-э! Сва-танне-э!
Адным вокам ён хітра падмігваў сваім суседзям і нецярпліва крывіў губы, мяняючы выраз твару ад неспагады іншых.
— А паглядзець усё ж такі цікава,— не згаджаўся сярэдніх гадоў мужчына, у кажусе, рыжавусы.
Яго спакойлівы тон асадзіў кпітлівага мешчанчука, які раптам азірнуўся на свайго апанента і зрабіў здзіўленую міну.
— А пэўна, паглядзець цікава,— дадаў трэці з тых, што стаялі перад абвесткаю.
Памалу, слова за словам, паднялася спрэчная гутарка. Яна збірала ўсё большую ды большую грамаду. Вачавідкі гутарка дзяліла людзей на два станы, нязгодныя між сабою. Але можна было заўважыць, што спектакль меў за сабою пераважную большасць.
Рыгор нейкі час слухаў моўчкі, прыглядаўся да кожнага, хто прымаў удзел у гутарцы, пасля ўмяшаўся ў яе сам.
— А чаму, браце, ты думаеш, што гэта нейкія штукі? — абярнуўся ён да мешчанчука.— Мне думаецца, што тут зусім не так. Тут абвяшчаецца звычайны спектакль на беларускай мове, і ўсяго.
Усе абярнуліся на Рыгора. Яго хоць бедны, усё ж гарадскі выгляд, яго цвёрдасць і рашучасць у вымове ўняслі нечаканую струмень у спрэчкі. Стала яснейшай сама тэма, вакол якое ішла гутарка, і Рыгоравы словы гулліва разышліся па грамадзе. Многія падазрона паглядзелі адзін на другога, як быццам бы правяраючы нагаворанае імі пры афішы. І тут жа рыжавусы мужчына, шырока ўхмыльнуўшыся, спачувальна паківаў галавою. Другі ж селянін, у шэрай суконнай жакетцы, з манчжурскаю шапкаю на галаве, мнагазначліва праказаў:
— Ні з чаго не трэба смяяцца, каб на сябе не аглядацца.
Хутка за спектаклем была амаль не поўная спагада.
І як быццам бы таму, што гэта спагада падышла ў пору, пасля спрэчак, ды захапіла добрых паўтара дзесяткі чалавек, далей было лішнім стаяць перад абвесткаю. Усе разам зарухалі і хто куды — сталі разыходзіцца.
Рыгор не агледзеўся, калі астаўся адным, не думаючы, куды і што пайсці. Ён падышоў да абвесткі, яшчэ раз прачытаў яе ад слова да слова і вярнуўся ў сялянскую гушчу, адкуль і прыйшоў.
Абвестка навеяла яму розных думак і ўспамінаў. Пасля бліскучых гарадскіх тэатраў Рыгі, з іх шаломнаю ігрою, ад гэтае абвесткі веяла нечым мізэрным, бедным і шэрым. Але побач з гэтым як у абвестцы, так і ў яе змесце хавалася шмат цікавага. Кожныя аматарскія спектаклі, якія раней адбываліся ў Сілцах, часта пры яго ўдзеле, аднаўлялі яму мінулыя вобразы юнацкага задору і чыстых імкненняў. Мястэчка і тэатр! Ласне малое дзіва? Што і казаць — бударажыла людзей, паднімала на ногі маладога і старога, праганяла сон, застаўляла на момант забываць пра вечны цягучы ды ліпкі клопат... Вось-вось, паміж літар абвесткі выразна паўстаюць героі п’ес «На дне», «Яўрэі», спрытна загрыміраваныя кудзеляй, крэйдай ды сажай замест крамных муль. Сёмка, Волька, студэнт Эрдэль, Ляйнерт ды іншыя... «А ўсё ж даўно»,— прамігнула ў Рыгоравай галаве, і ён крута павярнуў направа.
— Стой! — раптам пераняў Рыгора чыйсьці зычны огук.
Рыгор прыпыніўся і паглядзеў на чалавека, які з шырокай ухмылкаю падыходзіў да яго.
— Не пазнаеш? — запытаў ён Рыгора.
— Не!
— Сроль, давай пазнаемся!
Рыгора здзівіла.
— Адкуль, і што, і як?
Нейкі час ён не ведаў, што сказаць, пра што запытаць таварыша. Прыглядаўся ў Сролеў твар. Брала сумненне ў праўдзівасці вачавідкага факту. Разам з тым забірала задавальненне ад нечаканай, зусім выпадковай, але прыемнай стрэчы.
Прымха нейкая, ды годзі!
І чорная бруднаватая бародка клінком на вуграстым твары Сроля, і абвісшыя рэдзенькія вусікі, што дужкаю апускаліся да бародкі, вяжучы яе ў адзін грушападобны малюнак, і капялюш на галаве, і дасканалы гарадскі чорны гарнітур, белы каўнерык замест заўсёдашняе рубашкі бардо, і палачка ў руках — усё гэта не ладзіла ў памяці Рыгора з тым партрэтам, які маляваў Сроля пры развітанні.
— Цябе цяжка пазнаць!
— Няўжо?
— Сапраўды. Вось гляджу на цябе і не веру...
— Смяешся... Рыгор... Пройдам...
Яны завярнулі між левага боку крамнага чатырохкутніка ў бок майдана.
— Дык якім жа ты чынам папаў сюды, Сроль? — цікавіўся Рыгор.
— А ты?
— Я зусім выпадкова, брат!
— Тое ж самае і са мною.
— Цікава!
— А то ж не?
— Кажы спачатку, Сроль!
Той азірнуўся назад, паглядзеў у бакі і пачаў у агульных рысах аповесць, як і што развіналіся здарэнні ў яго жыцці, чаму, як і калі ён папаў у Смагін.
Цэлы знізак выпадкаў — цікавых ды каразлівых, рашучых ды смелых — перапляліся між сабою і звілі поўную гісторыю Сролевага вандравання за апошні год.
Рыгор з аповесці таварыша дазнаўся, што Сроль у два месяцы пасля яго ад’езду ў Рыгу мусіў пакінуць Сілцы, каб не стаць ахвяраю паліцыі. Два разы прыходзіў станавы са стражнікамі на кватэру, траслі, адымалі кніжкі, састаўлялі пратаколы пра наведванне. Яўных доказаў, важкіх ды сур’ёзных, каб на іх падставе заарыштаваць Сроля, у паліцыі не было. Але паліцыя не магла супакоіцца на тым, каб пакінуць Сроля ў спакоі. Ведаў станавы, ведаў ураднік і шмат хто больш ведалі, што падваліна сілцоўскага сацыял-дэмакрацтва — гэта гарбар з Віцебска, Сроль Рэзнік. І паліцыя пільна чакала здатнага выпадку, каб ціха, бясшумна расправіцца з ім. Сролю аставалася адно — уцячы з Сілцоў. І вось Сроль адной цёмнай ноччу, а другой гадзіне па паўначы, пакінуў Сілцы. Ён накіраваў на Ліцк. А канчатковай станцыяй меў Слонім. Прабыў у ім тыдзень, пасля падаўся далей і, вандруючы з мястэчка ў мястэчка, апынуўся ў Смагіне...
У Смагіне ёсць некалькі гарбарскіх майстэрань, налічваецца ў іх да трыццаці чалавек рабочых. Паміма гарбарскай прамысловасці, ёсць у Смагіне і дзве слясарскія майстэрні, невялічкая ткацкая, каля дзесятка шчаціначных.
У Смагіне Сроль ужо болей двух месяцаў. Увайшоў у мясцовую арганізацыю, папаў у сябры камітэта і вядзе спорную, як і ў Сілцах, працу.
Глеба для гэтае працы вельмі лагодная — шмат людскога матэрыялу. Цікавасць працы падкрэсліваецца яшчэ тым, што ідзе вялікі перабой паміж бундаўцамі і іх сацыял-дэмакратычнай арганізацыяй. Аднак перавага за імі — сацыял-дэмакратамі. Галоўнае таму, што маецца крэпкая база на вёсцы.
Між іх арганізацыяй і арганізацыямі іншых раёнаў наладжана цесная сувязь; часта мяняюцца прамоўцамі, а некалькі разоў удавалася рабіць сумесныя сходкі ў ляску за рэчкаю, у пяці вярстах ад мястэчка.
Увогуле, па словах Сроля, абставіны ў Смагіне былі б вельмі добрымі, каб не шпегства, якое ў апошні час стала пагражаючым для мясцовых, а мо і суседніх арганізацый. Дзякуючы прадаўніцтву аднаго сябра бундаўскай арганізацыі, грозіць правал многім адказным таварышам. Праўда, яны прынялі належныя меры, але ўжо справа зайшла далёка і, можна баяцца, што з часу на час паліцыя навядзе пагром... Гэтая прычына вельмі азадачыла таварышаў з арганізацыйнага актыву, і некалькі з іх ужо на мінулым тыдні пакінулі мястэчка.
Ён, Сроль, таксама знаходзіцца пад уплывам гэтых настрояў і мо праз дзень — другі, у сваю чаргу, будзе вымушаны адлучыцца на нейкі час са Смагіна.
— Вось чаму я вельмі здаволіўся, калі напаткаў цябе. Гэта значыць, што ёсць каму рабіць справу...
Рыгор усміхнуўся.
— Чаму б не так. Але...
— Што але?
— Я зараз скажу, пачакай. Абодва спыніліся.
Яны рушылі далей. Шырокі пляц, які запаўняўся падводамі ды людзьмі толькі раз у тыдзень, у аўторак, калі адбываліся ў Смагіне таргі, зараз пуставаў. Некалькі фурманак стаяла ля паркана зачыненага вучылішча; да іх цягнулася пяцера здаравенных адкормленых кароў. Кожны дзень яны тое і робяць, што шнайдараць па рынку, ад падводы да падводы, і жывяцца зусім нячэсным спосабам — кражаю чужога сена з вазоў.
Між шэрагу хат, якія складалі сабою бок вуліцы, адмяжоўваючы майдан ад лагавое вуліцы, праходзілі рэдкія пешаходы.
Час ад часу Сроль паглядаў у іх бок, як быццам бы вызначаючы кагосьці. Рыгор жа спакойліва цікавіўся кожнай мясцінаю, кожным будынкам, дрэўцам, адлеглымі за мястэчкам пейзажамі. Гэта адцягала яго ўвагу ад чаканага Сролем адказу на апавяданне, і ён упічна праказаў да Рыгора:
— Чаго ж маўчыш?
— А што?
— Кажы аб сабе.
— Ведаеш, забраўшы мяне настрой не дазваляе варушыцца языку. І хочацца казаць, і ёсць многа-многа пра вошта паведаць, а чамусьці так прыемна памаўчаць.
— Кінь, кажы...
Яны завярнулі ўлева. Рыгор на павароце праказаў:
— А ты думаеш, Сроль, што я дабрахвоць ачуўся тут?
— Нічога не думаю, а таму і пытаю. Якім чынам, кажы?
Ён знізіў тон і азірнуўся.
— Няма каго баяцца.
— Ды я не баюся.
І сам азірнуўся вакола.
— Мяне, брат, выслалі сюды ў адміністрацыйным парадку пасля васьмімесячнае адседкі ў астрозе. І, пэўна, паліцыя будзе мець за мною пільны нагляд. Так што справа з маёю заменаю другіх — не гэткая простая, як табе здаецца. Трэба абдумаць гэта пытанне ўсебакова... Зразумела, што я не адкажуся ад працы, не магу адказацца... Ты, брат, пэўна, чуў, як і што рабілася мінулым летам у Рызе? Ох, якая вялікасць здарэнняў! Што за ўздым! І вось я, прызнацца, адыгрываў у ім не апошнюю ролю... Разумееш, дапамагаў арганізаваць дэманстрацыю рабочых, выступаў з прамовай, прымаў удзел у сутычках з паліцыяй... Высунуўся, ведаеш, у першыя шэрагі партыйнае арганізацыі... Але разбурыла паліцыя і забастовачны камітэт і арганізацыйны камітэт... колькі было арыштаў ды высылак! Яшчэ, можна сказаць, я лёгка адплаціўся, а другія разасланы хто ў Сібір, хто ў Архангельск, Туркестан... Справы, бачыш...
Рыгор углядаўся ў Сролеў зацікаўлены твар.
— І, ведаеш, братка Сроль,— казаў ён далей,— усё маё жыццё перавярнулася ўверх дном. А складалася яно, бачыш, так. Пазнаўся з цэлым шэрагам таварышаў... Меў пару знаёмых дзяўчат... Ха-ха-ха! Апошняе смешна? Нечакана, само сабою звівалася ў калаўрот здарэнне за здарэннем, яскравыя, блішчастыя, буйныя па размаху і глыбокія па сутнасці... І вось, прыехаў сюды без грошай. Чужы кут, а выпадзе так, што доўгі час не будзе працы, тады як?.. Каб я адзін, а то ж дзесьці гаруе па мне маці. Шмат часу не пісаў ёй — старая заплачацца. А мо — хто ведае — што здарылася там з ёю, адкуль пачуеш?.. Ты, часамі, Сроль, не перапісваўся з Сёмкам ці з іншым кім?..
Сроль адмоўна паматаў галавой.
— Выехаў, і кончана? Сілцоў як і не было?
— Вядома... А як жа інш... Напішаш — будзе след для паліцыі.
— І то праўда...
Рыгор памаўчаў.
Яны падбліжаліся да пажарнае, што стаяла на адгоне некалькіх сажняў ад паўднёвага яруса крам.
— А я, ведаеш,— зноў пачаў Рыгор,— думаю як-кольвечы пабываць у Сілцах. Цягне адведаць...
— Гэта, па-мойму, небяспечна. Там, напэўна, на цябе зубы точаць,— перасцярог Сроль,— ці варта?
— Плёвая справа — няхай точаць; і наточаныя можна будзе выбіць... Ведаю...
— Расхрабрыўся, бачу! — засмяяўся Сроль.
— Якое там храбрасці трэба! Падумаеш!
Ён махнуў рукою, зрабіў два-тры крокі моўчкі і дадаў:
— Гэта яшчэ ў праекце, вядома... Мала што можа стацца за гэты час!.. Пэўна, што цікавей бліжэйшае, тое, з чым вось заўтра мушу спаткацца...
— Пра вошта гэта ты?
— Ды хоць бы аб працы... Скажы, браток Сроль, ці можна як-кольвечы ўстраміцца ў гэтым Смагіне на работу? Хоць бы змалага, якіх рублёў дваццаць у месяц зарабіць, га? А там — як кажуць — бог бацька...
— Я думаю, што можна будзе. Казаў жа — няўжо забыў? — што тут ёсць некалькі майстэрань па тваёй прафесіі. Заўтра зранку запытаю таго-сяго, а вечарам — угледзімся... Ты дзе спыніўся?
— У Крамніка... або я ведаю, дзе лепш!
— Не, нічога і там. Усюды аднакава. Не спадабаецца — можна будзе перамяніць... Так... А вось, наконт грошай як? Кажы.
— Краплюся пакуль,— неахвотна адказаў Рыгор.
— Ды чаго саромецца?
— Пэўна, тым болей перад табою... Вось паснедаў на саракоўку, а то яшчэ і абед заказаў...
Ён паглядзеў на гадзіннік:
— Ужо да вячэры блізіцца... Ды пэўна ж, скажу, як прыпрэ...
— Не хопіць — Крамнік паверыць... людзі добрыя.
Сроль знізіў голас і дадаў:
— І свае. Дачка ў арганізацыі... Бачыў мо?
— Так, яна падавала мне гарбату і прыбірала пакой... Прызнацца — цікавая дзяўчына... і таварыш...
Сроль адказаў на гэта ўкрадліваю ўхмылкаю:
— Кажаш, кінулася ў вочы, га?
— Заслугоўвае таго...
— Дык ведай, што мне яна даўно ў ваччу стаіць. Ха-ха-ха! Наскочыў, брат... Выпадкова, як бачыш. Мо не праўда?..
Апошнімі сказамі хлопцы абмяняліся пры самым будынку пажарнае.
Гурт дзяцей, што таўпіліся перад варотамі будынка, падняў зычны галас. Якісьці мужчына адганяў іх ад століка, за якім прадаваліся білеты на абвешчаны спектакль.
— Во, бачыш, што тут іх чаўпецца,— паказаў на дзяцей Сроль,— гэта ж тут сёння будзе беларускі спектакль.
— Я ўжо абвестку чытаў. Цікава наведаць...
— А вядома — навіна...
— Дык я ўжо адчуваю: мяшчан зацікавіла. Чуў, як дыскусіравалі перад абвесткамі.
— Няўжо?
— Сапраўды. Напэўна, людзям цікава, што за спектакль беларускі?..
— Ды тут усё цікавіць: муха-заваруха,— мястэчка, глуш...
Сроль тузануў Рыгора за рукаў і перабіў яго гутарку.
Рыгор агледзеўся.
Да пажарнае падбліжаўся паліцэйскі стражнік.
— Пойдзем дахаты?
— Давай!
Сроль адвярнуўся, каб ісці.
Рыгор перапыніў яго запытаннем:
— Дык мо зойдзеш па дарозе на спектакль?
— Чаму ж не...
Яны разышліся.
Рыгор не дачакаўся Сроля і рашыў ісці на спектакль адным.
Выйшаўшы на ганак, ён быў спынены воклічам:
— Можа, на спектакль?
Яго пытала маладая карчмарка.
— Так. Можа, маеце ахвоту?
— Калі не перашкоджу вам...
— Што вы, што вы...
— А ўжо так ці іначай, а правяду вас...
Бацька правёў дачку незразумелымі Рыгору мараламі.
— Я ведаю, не клапаціцеся,— адказала яна.
Рыгор памаўчаў, пакуль сышлі з ганка, пасля праказаў:
— Бацька непакоіцца?
— Ці ж патураць яму? — адмахнулася дзяўчына.
Каб адцягнуць яе ўвагу ад гутаркі з бацькам, Рыгор перамяніў тэму:
— Я чакаў тут аднаго таварыша. Выпадкам стрэўся,— але нешта ён не зайшоў.
— З таварышам спаткаліся? Я бо гляджу, што вы і абед замарозілі... Гэта ўдачліва. Вы, пэўна, тутка бывалі ўжо калі-кольвечы?
— Прызнацца, не. І не спадзяваўся быць, а вось таварыш найшоўся.
— Цікава, хто такі? Я ж тутка ўсіх ведаю.
— Ёсць гэткі...
— Вы робіце з гэтага сакрэт?
— Ніякага, паверце. Тым болей што мой знаёмы цікавы і для вас.
— Што-о вы, сапраўды?.. Хто ж бы ён быў?
Дзяўчына настаражылася і з узмоцненай цікавасцю чакала Рыгоравага паведамлення.
— Вы знарок? — не дачакалася яна.
— Я жартаў не люблю, калі яшчэ ды пры першым знаёмстве.
— Кажэце каму, ды не мне.
— А вам вельмі цікава?
— Прашу.
— Вы Сроля Рэзніка чулі?
— Ласне ён вам знаёмы? — з зацягам праказала дзяўчына.
— Не верыце?
— Не маю падставы... Але...
Яна крыху памаўчала і няўверана папрасіла Рыгора:
— Даруйце, як жа вас зваць?
— Рыгор Нязвычны...
— Гэта-а вы-і, Рыгор Нязвычны?
Дзяўчына акінула Рыгора ўзрокам з галавы да ног, мэрам бы запэўняючыся ў яго словах.
— Пры вас, ён самы... Чаму так дзівіцеся гэтаму, цікава?
— Так-так, ваша імя я ведаю. Мне Сроль многа разоў дапамінаў пра вас... Ды ён вас шануе! У яго вачах — вы ідэальны чалавек... Ён хваліць вас заўсёды... І я так рада, што з вамі спаткалася!.. Ды яшчэ гэтак цікава спаткалася...
— Дазвольце мне зваць па фаміліі... Здаецца, Крамнік, калі не мыляюся?..
— Так, Ліба Крамнік... Але скажэце мне...
— Гэта пасля, а цяпер...
З-за рагавое хаты прагучаў рэзкі воклік: ні то хтосьці каго зваў, ні то проста, займа здароў, нехта пракрычаў. Іх гутарка спынілася.
Ліба знаходзілася пад уражаннем спаткання з Рыгорам, пра якога раней многа наслухалася і які, дзякуючы гэтаму, мэрам бы астудзіў яе нядаўнюю рэзкасць. Але яна адчувала тое пачуццё ўмілення, якое яе местачковая непасрэднасць абудзіла ў Рыгору.
Рыгору не хацелася думаць пра заўтрашнія захады наконт працы — спакой вясенняе ночы апойваў яго асалодаю новага знаёмства. Гэта казытала яго істоту, засцілаючы мяккаю ўтульнаю ўслонаю жорсткія хвіліны нядаўніх перажыткаў.
— Прыйшлі,— паведаміла Ліба.
— Можа, яшчэ рана? — запытаў Рыгор.
Запытаў назнарок, бо было відаць, што спектакль яшчэ не пачаўся. Пра гэта сведчылі гурткі людзей, што стаялі перад варотамі будынка, шолам, крыкі дзяцей; сведчылі непрычыненыя вароты, з якіх выплывала шырокая паласа святла. Але разам з гэтым чуўся ў пажарнай перапеў музычных зыкаў: музыкі наладжвалі інструменты. Пачатак спектакля набліжаўся.
— А ці нас месцы не разлучаць? — пажартаваў Рыгор.
— У мяне дзесятага рада — хто будзе глядзець!
— Вы дазволіце сесці побач?
— Які вы, Рыгор... Калі ласка! Абы не мяшала вам!
Яна хацела яшчэ нешта сказаць, але яе паклікалі:
— Ліба!
— А, гэта ты, Сроль? Прабірайся сюды...
Праз хвіліну Сроль стаяў каля іх.
— Што так запазніліся? — пытаў ён.
— Чаму, яшчэ ж не пачыналася,— адказала Ліба.
— Зараз пачнецца... А ты хочаш прыйсці ў палавіне спектакля?
— А чаго гэта па гразі таптацца...
— Падумаеш!.. Ідзем у сярэдзіну, Рыгор?
Яны прайшліся праз грамадку мяшчан і ўвайшлі ў памяшканне пажарнае.
У пажарнай было светла і прыбрана. Па сценах вілася дзераза. У кутках, між сцен, і перад сцэнаю стаялі стройныя ялінкі. Радкі елак былі паўтыканы ў траму і бэлькі. Злева перад сцэнаю, якая была збіта з новых смалістых дошчак і завешана заслонаю з дамашніх тканін, сядзелі музыкі; іх было шэсцера. З другога боку, пры дзвярах на сцэну, шумліва таўпілася грамадка моладзі. На расстаўленых доўгіх, няўстойных лаўках, разапятых ад сцяны да сцяны, сядзела ўжо чалавек з паўтараста мяшчан. Чалавек дваццаць стаяла на «галёрцы», бач у месцы, агароджаным ад лавак тоўстаю жэрдзінаю, а ад папярочнае сцяны — пажарнымі драбінамі. З дзесятак хлапчукоў тарчала на бочках ды насосах, што стаялі ў кутку за драбінамі...
Пакуль Рыгор з Лібаю ды Сролем знайшлі свае месцы, музыкі загралі якісьці гучны, какафонны марш і гэтым перацягнулі з вуліцы ў пажарную рэштку публікі. Моладзь, што грамадзілася пры дзвярах на сцэну, хутка расселася: частка яе апынулася на месцах, частка знікла за кулісамі.
Кароткі марш закончыўся бразгатнёю трупцявага званка, за некалькімі ўдарамі якога заслона няўдалым скруткам пакацілася ўгору.
Прыбраная зеленню сцэна, прадстаўляючы сабою воласць, пацягнула да сябе сотні пільных, настарожлівых вачэй. Яшчэ вастрэй праразалі гледачы густы змрок «салі», калі сцэна ажыла ад рэзвых гутарак і порсткіх павертаў артыстаў, прыбраных у вясковыя вопраткі. Белыя світкі і магеркі, паласатыя спадніцы пад чырвонымі чалмамі хустак, знаёмая хатняя, надворная ды палявая мова — востра імпанавалі прытоенай, злітай у адным непарушаным маўчанні «салі». На тварах гледачоў гуляла дзівовая ўхмылка і рэзвая цікавасць. Многія пераглядаліся адзін з другім, ківаючы галовамі... Калі дзея паглыблялася, разгартаючы сюжэт і сэнс п’есы, на «галёрцы» паднімаўся смех і выгукі, якія стрымліваліся з месцаў.
Рыгор пільна сачыў за сцэнай, але публіка раз ад разу адцягвала яго ўвагу на сябе. Ігра, здавалася яму, была добра наладжанай, дапасаванай.
Ён з увагай сачыў за развіццём п’есы. Яе просты, незамыславаты сюжэт кампенсаваўся для Рыгора асалодаю напеўных дыялагаў.
Ужо набліжаўся антракт, калі яго настарожанасць прарвала знаёмая гутарка новага персанажа на сцэне. Гэта гутарка належала артыстцы, што грала ролю нявехны.
Ён натужыў сваю памяць і атрымаў пацверджанне знаёмасці ў характары яе знадворных рысаў. Ён здзівіўся: як тое можа быць, каб на сцэне чакала яго неспадзяванка?
Заслона важка пала на падлогу, і яе стук зліўся з словамі Рыгора, накіраванымі да Лібы і Сроля:
— Я прайду за кулісы, а вы пачакайце мяне тут...
На яго пытальна паглядзелі з абодвух бакоў.
— За кулісы-і? — прагучала ў Рыгора над вухам. І чацвёра вачэй перакрыжавалі яго пытальнымі ўзрокамі.
Бляск гэтых узрокаў, аднак, не стрымаў Рыгора, і толькі супакойваючы мах рукі правёў паветраную рысу перад вачыма яго суседзяў.
Праз хвіліну, не болей, Рыгорава постаць знікла ў натоўпе шумлівых гледачоў, што густою сцяною адрэзалі сцэну ад салі.
Паўторны ўздым заслоны прадстаўляў перад імі здзіўленых нечаканым поспехам артыстаў.
Тая, чый голас і чыя постаць прыцягнула Рыгора да сцэны, ажно трэці раз з часу сканчэння дзеі прадэманстравала перад неўгамоннай саляй.
Яна, напэўна, не паспела пакінуць сцэны, з пукам кветак у руках, калі першы сігнал абвясціў пра набліжэнне другое дзеі.
Густы трупцявы гук званка справадзіў Рыгора назад на яго месца.
— Што ты там не бачыў? — пацікавіўся Сроль.
Расчырванелы Рыгораў твар таіў у сабе лёгкае нездавальненне. Адчуваючы гэта, Ліба чакала яго адказу.
— Ёсць справа.
— За кулісамі?
— Уявіце сабе, што так, за кулісамі...
— Вось гэта нумар...
— Нявехну, здаецца, грае знаёмая асоба...
— ??
— Няйначай... І гутарка, і постаць, і нават манера паваротаў мне дапамінаюць... Гэлю...
— З Рыгі?
— З Сілцоў... Няўжо я абманьваюся?
Рыгор не адцягваў свае ўвагі ад гэтага пытання на працягу ўсяго спектакля.
Рупясць хутчэй праверыць сябе падганяла хаду іграння.
І толькі зарухала ў няроўным сувоі драпястая заслона, каб затуліць сабою зацягнуты спектакль, як няўкосная прагаліна да выйсця за сцэну аддзяліла Рыгора ад Сроля і Лібы.
Развітальныя воплескі гледачоў, як падзяка артыстам, шчодра рассеяліся па ўсёй «салі» і паплылі ў густую цемень веснавое ночы.
Апоеныя імі, паважна, лёгкім цугам ішлі за імі артысты, хаваючыся ў імпазантным акружэнні гледачоў.
— Які я, аднак, цудны...
Недавыказанае сумненне згасла перад пытальным узрокам, накіраваным да Рыгорава твару маладою жанчынай.
— Рыгор?!
Знаёмы, а цяпер наяўны Гэлін вокліч рушыў Рыгора з месца.
— Гэля?!.
— А ты адкуль гэта і чаго?
Як назнарок, гледачы адрэзалі іх ад светлае палосы чырвонага праменя, што незатухшыя лямпы кідалі яго ў расхляпешчаныя вароты пажарнае.
Чорны цалун ночы атуліў іх густым змрокам неразгаданай выпадковасці.
— Хоць бы на цябе паглядзець, Рыгор! Давай на святло... Чаго хаваешся ад мяне... Хі-ха-ахх!
Гэліна пруткая рука, яшчэ не зусім адвыклая ад крутых паваротаў з сярпом ды плугам, сашчапілася з Рыгоравай у локцевым загібе.
Яны павярнуліся ўправа, туды, дзе толькі што ляжала святло, і, знячэўку, наткнуліся на дваіх чалавек, чуць не стукнуўшыся лбамі.
— Выбачайце!
— Рыгор? Ты блудзіш?
Сролеў вокліч спыніў іх на адгоне двух шагоў адных ад другіх.
— Якая цемень!..
— Далучайцеся да нас, і мы павядом дахаты Лібу.
— Вось падзівіся на Гэлю, калі хочаш...
— Гэлю Сідараўну? Што-а ты кажаш!
— Будзь апосталам Фомкам, і...
Здаровы малады смех, у якім патанула каразлівая нечаканасць стрэчы, зліўся ў адну гармонію са звонкімі адбоямі крокаў, веерам рассыпаных у акіяне ночы, і мяккім хрустам падмерзлае гразі.
За смехам разліўся квартэтны пераплёт ажыўленае гутаркі, якая паходзіла на бурлівае цячэнне вады ў перапоўненых джаролах.
У іх гутарцы зніклі пісклівыя скрыпы зачыненых варот пажарнае і недаўменны трэск вартавое брашчоткі.
— Пара спаць! — пачуўся збоку чыйсьці ўпічны голас.
— Рады слухаць,— адказаў Сроль.
Яго жартаўлівы тон тут жа зліўся з сур’ёзнаю прапановаю Лібы:
— Сапраўды, пара ісці дахаты...
Яны падзяліліся, праз некалькі хвілін згубілі адны другіх з ваччу.
На мястэчку зрабілася ціша, якая ўдзячна яго жыццю познімі начамі ранніх вёснаў.
Дзесьці ў аколіцах, у бок патухаючых жоўтых агеньчыкаў, чулася старанная канкурэнцыя ў брэху двух сабак.
Далей за згонам іх брэху вынікалі перабойныя гукі невядомага стварэння.
— Гэта твая гаспадыня?
— Слаўны яна чалавек!
— Паспеў ужо разведаць?
— Ці доўга пазнаць харошага чалавека!
— Ды яшчэ табе.
— Кожнаму... Гэля, ну скажы ж ты мне, калі ласка, гісторыю гэткіх нечаканых перамен у тваім жыцці... Я ўсё яшчэ пад іх уражаннем...
Да дзесяці крокаў яны ступілі моўчкі...
— Паверыш, Рыгор, вось ужо столькі часу, як я думала над гэтым... Думаю, і не магу сабе ўявіць, што са мною сталася... Мне не верыцца, што трапіла на сцэну, што я пераехала мо з дзесяць розных мястэчак ды гарадкоў... Не верыцца, што я іду вось з табою не па Сілцах, а па нейкім Смагіне...
— Ну, хто ж усё-ткі табе парадзіў гэта або прымусіў цябе пайсці?
— Маўчы лепш,— перабіла Рыгорава запытанне Гэля: — тут не знайсці канцоў... Вінаваты бацькі — ты ж іх добра ведаеш! Вінаваты мой муж, вінавата і сама... Болей сама... Дзявочая слабасць нарабіла ўсё... Пятрусь паехаў і змоўк... Я начамі не спала — думала і дратавалася... Чаму такі ён астаўся гэткім няўдзячным да мяне!.. І мэрам бы на злосць яму бо іначай не зразумець маёй выпадковай парыўчатасці я звязалася з Вусікам... Прыехала ў Сілцы трупа і на спектаклі, вось як з табою сёння, стрэлася з ім... далей-болей — і бачыш. Артыстка-а! Ххі-хі-хі! Артыстка!.. Хоць бы бацькі словам папярэчылі — абы збыць...
— Дык ты замужам, Гэля? Дазволь павіншаваць!..
Рыгор знайшоў у цемнаце Гэліну руку і намерыўся поціскам яе перадаць сваё таварыскае павіншаванне.
Але яна раптам вырвала руку і зрабіла ёю адмоўны мах.
— Не трэба! Не варта віншаваць!
— У чым справа? — недаўменна запытаў Рыгор.
— Я не ведаю, да чаго прывядзе маё замуства... Так... Мой чалавек... Хтосьці ідзе за намі?..
Яны сцішылі хаду і замаўчалі.
Наганяўшы чалавек сігнальна кашлянуў.
— Гэта ён,— прашаптала Гэля і канвульсіўна ўздрыганула.
Рыгор настаражыўся.
— Гэля! Ты ж куды? — пачулася збоку іх.
Гэля стала і прытрымала Рыгора.
— Будзь знаёмым, Лазар, з маім земляком: Рыгор Нязвычны.
Мужчыны моўчкі, але ветліва паціснуліся рукамі.
— А я быў на кватэры і, не знайшоўшы цябе, думаў, што ты...
— Якая клапатлівасць! Ххі-хі-хі! Бачыш, Рыгор...
— На дварэ, апоўнач — і ўсё на месцы, а ты...
У тоне Лазаравых слоў прагучаў калючы ўпік, так дасканала вывучаны Гэляю.
— Сутрымайся хаця перад чужым чалавекам! — пераняла яна мужа.
— Прашу без ушчункаў... Самой трэба ведаць, што нянькі...
Гутарка брала прыкры напрамак. У ёй гучала ўкосная дэманстрацыя супроць Рыгора. Каб ахаладзіць вачавідкую расстроенасць Лазара і выбавіць Гэлю ад далейшых непрыемнасцей, Рыгор перарваў іх супярэчкі заявай:
— Дазвольце пажадаць вам добрае ночы!
— Што так раптоўна? — з фальшывым далікацтвам запытаў Лазар.
— Я першы дзень у чужым месцы.
— Хаця ж не заблудзі, Рыгор...
Адышоўшыся мо на двое сажняў, Рыгор быў пераняты воклічам Гэлі:
— Дык мы чакаем цябе заўтра ў нас... Перадай, калі ласка, Сролю, каб і ён зайшоў... Кланяйся яму і перапрасі ад мяне, што я забыла яго пазваць... Мы спыніліся ў Брэхмана — каля касцёла...
— Дзякую — добра...
Яго нягромка сказаныя словы заглушыла потайкам набліжаная амаль да самага вуха брашчотка вартаўніка.
У «гатэлі» Брэхмана было, як на рынку. Стаяў шолам, галас. Шасталі дзверы, як на вакзале, з пакоя ў пакой несціхана бегалі мужчыны, жанчыны. Адны з іх напявалі розныя арыі з опер, іншыя вывучалі ролі; хтосьці граў на дудзе, выцінаючы жаласліва-мінорныя тоны; адзін з артыстаў, стоячы на калідоры, барабаніў вершы. Какафонія зыкаў густым струменем выбівалася з вокан «гатэля», разлятаючыся па майдане.
Кучкі дзяцей грудзіліся пад вокнамі, найшоўшы сабе забаву і ўцеху перад дагэтуль ціхім «гатэлем» Брэхмана.
Гаспадар гатэля, Міхель Брэхман, тупаючы па двары, задаволена пачэсваў бараду: госці былі незвычайныя, гарадскія: яны давалі зарабіць. Па некалькі разоў на дзень заказвалі самавар. Патрабавалі піва, віна і закускі... Жонцы, і дачцэ, і служанцы Міхеля — работы па горла. І Міхель Брэхман, даўшы свой дом амаль не ў поўную ўладу артыстам — не дбаў больш ні пра што, як толькі пра тое, каб яны чым найдаўжэй у яго прастаялі. Ён расхвальваў гасцей суседзям і, хто зазіраў у вокны «гатэля», пераймаў гутаркаю:
— ІПто-о за людзі-ы!.. Такіх я на вяку сваім не бачыў... Ды не толькі я, а наш Смагін, наогул...
Яшчэ гасцінней сустракаў Міхель таго, хто заходзіў наведаць артыстаў.
Рыгора са Сролем Брэхман сустрэў гасцінным прывітаннем і дагадліва запытаў:
— Вы пэўна да нас?
Пачуўшы, што да «іх» — вярнуўся і правёў у самы «гатэль».
— Вас ужо зранку чакаюць...— папярэдзіў ён.— Вы стукайце, і яны вас пусцяць.
Гэля з мужам з самае раніцы прыбраліся да стрэчы гасцей, і гутарка іх з Міхелем вывела абаіх з пакоя.
— А мы ўжо думалі, што вы не прыйдзеце... У нас гэткі вэрлах! Выбачайце — цыганскае жыццё...
— Грэх было б выбачаць перад намі... Кіньце...
— Ну, вы ж такія госці, што хто б мог думаць вас прымаць у гэткіх умовах...
— Трапляецца...
— Ой, не кажы, Рыгор...
Гэля аберуч хапілася за голаў.
— Кінь! Ты ўсё яшчэ, я бачу, не можам прывыкнуць да абставін нашага жыцця!..— папракнуў яе Лазар, увіхаючыся каля накрытага стала.— Бацькаў запечак не досыць намуляў бакі...
Усе засмяяліся на Лазараў сказ.
— Давайце, сябры, разам... Гэля, запрашай гасцей...
— Калі ласка, Рыгор, Сроль, займеце месцы... Выбачайце ўжо... Няхай наша спатканне скрасіць недахопы нашага пачастунку...
— Кінь, Гэля... Гэта не ў Сілцах...
— І хто б то мог спадзявацца... Я ўжо казала Рыгору... Ці не праўда, Сроль?
— Чалавек з чалавекам — не гара з гарою,— адказаў Сроль.
Лазар падняў налітую чарку і агаласіў:
— За нечаканую стрэчу?!
Але ніхто не паспеў адказаць, як раптам адчыніліся дзверы і ў пакой прасунуўся загіб бляда-ружовага, груба нагрыміраванага носа:
— Можна?
— У чым справа?
— Выбачайце! Я думаў, мы зрэпетуем гэту сцэну яшчэ раз...
— Паспеем,— падаў Лазар і адвярнуўся да кампаніі.
— У вас яшчэ мае быць спектакль? — запытаў Рыгор.
— Сягоння пакідаем Смагін... Разбярэш з імі...
— Так хутка?
— Знача за стрэчу і за расстанне?
Сроль кіўнуў Рыгору, і ўсе ўчацвярых выпілі налітыя чаркі.
— Закусеце! Прашу вас... Бо калі зноў сустрэнемся — няведама...
— Сустрэнемся, Гэля,— перабіў Рыгор: — нябось, ты не думала пра Смагін, а між тым...
— Паверыш, ніколі не думала...
— Дарогі крыжуюцца...
— І заплятаюцца вузламі.
— Паверыце, смяялася, калі Сёмка перадаваў табе, Рыгор, уклон: «Угледзіш, Гэля, і прасі яго, каб ён забраў мяне»...
— Гэта Сёмка так?
— А то ж бо то... Зямля вымусіць... Мо ж памятаеце, як ён біўся з бацькам над сваім мізэрным гаспадарствам. Мука адна...
— Сацыялізацыя запазнілася, — пажартаваў Сроль.
Яго сказ астаўся незразумелым ні для Гэлі, ні для Лазара, і ён тут жа паабяцаў:
— За лепшую будучыню!
— Дачакаешся!
— Што за неймавер’е, Гэля! — папікнуў Рыгор.
— Калі мяне не радуе нічога.
— І твае поспехі на сцэне? — запытаў Сроль.
— Вот ужо жывое насміханне.
— Дайце рады — ніколькі...
Гэля з адбіткам самаздавальнення на твары ўстала з месца, паправіла на сабе скамечанае адзенне і падліла ў шклянкі піва.
— Не саромейцеся...
— Нашла каго сарамаціць...
— Я думаю... А Сёмку, хлопцы, трэба выручыць... Яго Сілцы зассуць дарэшты...
— Але, па-мойму, ён не здатны іх пакінуць... Каб на іншага, ужо даўно можна было б на іх махнуць рукою.
— Не кожны гэта можа зрабіць...
— А ты?
— За яе — мяне дзякуйце,— пахваліўся Лазар.
— А то ж не праўда? — ветліва паглядзела на яго Гэля.
— Не чакаць жа Сёмку, пакуль знойдзецца добры ангел і вынесе яго на сваіх крыллях з Сілцоў...
— Так, яго пільна сцерагуць гэтыя ангелы...
— Якія такія ангелы?
— А ты ж хіба, Сроль, не ведаеш, што з Сёмкам было?
Усе настаражыліся.
— Ты не жартуеш?
— Чаму вы мне не хочаце верыць?
— Адкуль ты ўзяла?..
Гэля расказала гісторыю з Сёмкам, якога, незадоўга перад яе выездам з Сілцоў, паліцыя арыштавала і пад канвоем прывяла з поля ў мястэчка.
Гэта навіна востра зацікавіла Рыгора і Сроля. Яны рэшту часу, праведзенага ў гасцях у Гэлі, не астаўлялі Сёмкі без свае ўвагі.
Кожны стараўся лепей вымеркаваць план, калі б і як перацягнуць Сёмку з Сілцоў у горад.
Але ўрэшце ім не ўдалося спыніцца ні на акрэсленым часе, ні на пэўным горадзе.
І Рыгор, і Сроль пакуль мала арыентаваліся ў сваім наступным. Перад адным і перад другім, аднака, губіліся няясныя перспектывы іх будучыні.
У адносінах да Сёмкі пры іх аставалася ўсяго добрае сэрца і цёплае пачуццё таварышаў — ды ці ж з гэтым адным можна было ўступаць у вайну з жорсткім жыццём з-за таварыша?
Для Гэлінага гонару, аднак, хапала таварышавага завярэння, і яна з здавальненнем сустрэла ўспыхшае ў сабе жаданне паведаміць пра гэта Сёмку.
Але ўжо праз некалькі хвілін пасля гэтага, калі нечакана для ўсіх пад вокнамі загрукацелі падводы, а па «гатэлі» ўдвоілася ад’езная сумятлівасць, Гэля забылася мімалётнага парыву,— праўдзівей,— ён затушыўся ў яе нутры непрыемнай выявай сапраўднасці.
Гэта ж сапраўднасць вачавідкі пляміла чорнаю хваробаю халоднага расстання цеплату і бляск знянацкай мілай стрэчы...
Хлопцы выразна адчувалі прыкры настрой пераддарожжа, што раптам заваладаў Гэляй. Яны з няцерпам чакалі знікшага з пакоя Лазара, каб развітацца.
— У цябе па-нашаму, Гэля,— мяркуючы развеяць яе сум, спачувальна праказаў Рыгор: — тут сядзіш, а тут паднялася і ляці.
— Ой, я ўжо так стамілася ад гэтых пералётаў, што яны мне, як нож у сэрца.
— Толькі без роспачных думак... Я бачу, што ты ёмка прыстасавалася да падарожнага жыцця.
— Ты хіба смяешся?
Гэля адвярнулася ад адчыненага куфэрка, у якім наздзіў шустра гаспадарылі яе ўвішныя рукі, і ўпічна паглядзела на Сроля.
— Усяго і ўцехі, што ў прыказцы: «голы збірайся — голы гатоў».
— Гатова? — не зразумеў яе ўляцеўшы ў пакой Лазар.— Наробяць пажару, як на цягнік спешучы,— вылаяўся ён, бегаючы па пакоі: — думалі к вечару, а яны — на табе, а полудні...
Пасля спыніўся, каб прыняць ад гасцей падзяку, і развітаўся з імі.
— Даруйце, што ў гэткую пару мы запрасілі вас,— выбачыў ён.
— Шкадуем, што мы вам не маглі адплаціць тым жа! — адказаў за дваіх Рыгор.
— Хіба ўжо пры чарговым спатканні,— пажартаваў Сроль.
— А гэта не безнадзейна!
— Калі не суджана будзе вам вярнуцца ў Сілцы! Га-а, Рыгор,— дадала Гэля.
І, адарваўшыся ад упакоўкі, яна пачакала Рыгоравага адказу на запытанне.
— У гэтым не магу цябе запэўніць,— адказаў Рыгор.
— Усё ж я буду прасіць цябе, калі здарыцца наведаць Сілцы — не забудзь перадаць маім бацькам пра наша спатканне...
— Ці ж варта дапамінаць?..
Магчыма, іх гутарка зацягнулася б яшчэ хвілін на дзесяць — дваццаць — вострасць яе, як звычайна бывае перад расстаннем, хутка ўздымалася, але Міхель абарваў іх сваім уваходам у пакой.
Заклапочаны ад’ездам артыстаў, ён не абмінуў паскардзіцца Рыгору з Сролем на сваё пагоршанае, у звязку з гэтым, становішча.
— Вось так і жывеш — выпадкамі, толькі выпадкамі,— развёў стары рукамі: — лёс прынясе добрых людзей — і з тэю ж раптоўнасцю іх забірае... Каб у яго было болей літасці да мяне, старога,— магчыма б, і я мог крыху акрыяць... А то... І мне добрыя людзі трэба, трэба яны і Крамнікам, ды яшчэ і іншаму каму... Ці ж гэта невядомая рэч?..
Не стрэўшы адказу, ён абярнуўся да Лазара:
— Вось вам, калі ласка, рахунак...
Узяўшы з рук Міхеля кавалачак спісанай паперкі, Лазар пачаў лічыць грошы. Лічачы, ён не заўважыў, калі Рыгор з Сролем выйшлі з пакоя. Праляцелі ў яго між вушшу і апошнія пажаданні поспеху, пасланыя імі Гэлі...
Толькі праз акно ён прыкмеціў беглае прамігненне пары чорных кропак — якія прадстаўлялі галовы Рыгора і Сроля. Яны схаваліся за сцяною ўправа, у бляску расчырвоненага променя, што паказваючы на мароз, сонца ліло яго ў разварушаную каморку.
Калі разыходзіліся па хатах, Сроль паабяцаў Рыгору яшчэ з тым-сім пагутарыць пра работу.
— А ты мне паведаміш пра вынікі твае гутаркі?
— Можна нават і сёння.
— А сапраўды, заскоч вечарам.
— Пастараюся.
Думкі аб працы чамусьці нямоцна мулялі Рыгора. Праведзены ў Гэліным пакоі час разагнаў буднія клопаты. Іх вострасць пасабляла згладжваць і тое, што Рыгор меў выпадак напаткаць у Смагіне Сроля. У выпадку зацяжнага безрабоцця — ён ведаў — Сроль нойдзе магчымасць выручыць яго. Праўда, Сролевы намёкі на небяспеку з боку паліцыі сулілі іншы паварот у справах. Але яго сённяшні настрой не паказваў на сур’ёзнае становішча. Ды застань яно Сроля знянацку — Рыгор патрапіць абмацаць цвёрдую глебу пад нагамі.
Прынамсі, ідучы да сябе, Рыгор не адчуваў жаднае трывогі за блізкае наступнае. Наадварот, навеяныя праведзеным днём думкі смела пераносіліся праз паліцэйскія перашкоды ў шумлівыя асяродкі рэвалюцыйнага руху. На фоне пазалочанага неба вырасталі памятныя вобразы рыжскіх падзей, праломленыя ў пецярбургскія інтэрпрэтацыі.
Пецярбург!..
Перад Рыгоравымі вачыма, як з-пад зямлі, вырасла здаравенная постаць паліцэйскага стражніка. Блішчастыя масянжовыя гузікі адбівалі праменне павісшага над лесам сонца. Змяіным узрокам пракалолі Рыгораў твар шэрыя стражніцкія вочы. Але мясістыя яго губы гультайна ляжалі адна на другой і дубовае аблічча выглядала летаргічна спакойна.
— Выбачайце!
Стражнік не паварушыўся, і Рыгораў дзюпарты башмак трапіў у заскарузлую ільдом калдабоіну.
І толькі тады, калі Рыгор стукнуў нагою па падсохлай дошцы, каб выліць з башмака ваду, стражнік паважна абярнуўся, прамерыў вачыма адгон ад сябе да Рыгора і спакойліва рушыў у бок, куды ішоў.
— Чучала! — паслаў яму Рыгор удагон, і ўмомант выпусціў з памяці паліцэйскага.
Але пры ўзыходзе на ганак карчмы яму дапомніла пра яго Ліба:
— Вы мелі прыемную стрэчу?..
— А менавіта?
— Хіба ж не напаткалі стражніка?
— Так, меў шчасце.
— Ён ад нас.
— Ласне?
— Меўся вас наведаць.
— Хто яго прасіў?..
— Напэўна ёсць інтарэс.
— Да ўжо ж...
— Бацькі перапужаліся; вы суцешце іх, калі пытацьмуць... Вы будзеце абедаць?
— Калі ласка.
Рыгор прайшоў да сябе і ўспомніў, што яму трэба было наведаць стан.
Было ясна, што стражніку ўсяго і было да яго справы, як пытанне прапіскі. «Гэта, зразумела, дробязь, усё ж павявае агідай»,— праказаў сам сабе Рыгор, і тут жа рашыў азнаёміць Лібу са сваім становішчам.
Калі Ліба прынесла яму абед, Рыгор выпаўніў сваё рашэнне.
Ліба стрэла яго паведамленне зусім спакойна і толькі папярэдзіла:
— Бацькам, аднак, прашу вас нічога не казаць.
Гэта папярэджанне было лішнім — Лібіных бацькоў цяжка ўдавалася абмануць у гэткіх рэчах.
Старая не дала Рыгору скончыць абеду, як прынесла яму сваю дараду:
— Вам не варта адкладваць прапіскі. Навошта злаваць гэту сволач. Вы заўтра ж раніцою і наведайце стан... А пры сабе таксама не варта нічога пакідаць... Не ровен час... Людзі з гэтага жывуць...
Тое, што Рыгор спакойліва выслухаў старую, яе суцешыла і здаволіла.
Не разводзячы далейшае гутаркі, яна пакінула яго аднаго, завесіўшы на выхадзе фіранку...
— Навошта, каб зайздроснае вока ўглядалася...
Філасофія карчмаркі, досыць трапная, аднак не пакінула слядоў на Рыгоравым настроі. Ён хутка адцягнуўся думкамі ад дробнага інцыдэнту з паліцэйскім і вярнуўся да Гэлі. На самоце новы Гэлін партрэт стаяў перад ім ва ўсю сваю паўнату. У смуглых рысах адроднага загару, гадамі ліцованага палявымі вятрамі, пяском ды спякотаю, штучна скрадаліся лёгкаю ружай парфумы. Празрыстыя цёмна-шэрыя вочы яшчэ глыбей западалі ў арбіты, абведзеныя чорнымі кругамі фарбы. Усё ж ні парфума, ні застарэлыя пласты мазкай фарбы, ні балючая чуласць раздражненага грымам твару не хавалі сабою Гэлінага нездавалення сваім лёсам. Нацягнутасць адносін паміж ёю і мужам, няўтойная знарочыстай ласкавасцю, выпірала напаверх і цесна лыгалася з абрыдлаю сумятлівасцю вандроўнага жыцця. Смуглым водсветам пахвільных суцех, што ўздымалі іх невымагальныя местачковыя гледачы сваёю ўвагаю да яе, як да артысткі, Гэля ўсяго і разнастайніла свае настроі. Чаму і што гэта жыццерадая мяшчанка-земляробка апынулася ў сучасным стане — цяжка было разгадаць. Тут, напэўна, адыгралі ролю прычыны, пра якія бывае не варта казаць... У кожным выпадку Рыгор стаяў да Гэлінай долі на стыку цьмянае загадкі.
У іншым аспекце паўстаў перад ім Сёмка. З гэтым чалавекам Рыгора лучыла глыбокае пачуццё таварыскай блізкасці, цеплата кампаніі ў юнацкія гады. Ён ведаў яго наскрозь, разумеў, як сябе. Сёмкаў вобраз заўсёды запаўняў сваёю прысутнасцю свет Рыгоравых успамінаў і лісціў шчыраю адданасцю яму.
Рыгор упарта змагаўся з наплывамі забыўчывасці, якую расцілі вакол яго разухабістыя хвалі жыцця. Яскрава адзнаная павіннасць выцягнуць Сёмку з местачковай зацвілі не пакідала Рыгора. Абы толькі ён адчуваў сябе маральна задаволеным — варочаўся да Сёмкі і шныпарыў у вакольных абставінах, шукаючы магчымасцей выбавіць таварыша.
Сёмкава развага, яго хоць і непаваротлівыя, але светлыя і простыя думкі, выразнае ўспрыяцце сацыялістычных ідэй зычылі рабочай справе адданага абаронцу.
Расказаны Гэляй выпадак з арыштам Сёмкі засведчыў Рыгору таварышаву паслядоўнасць. Рыгор не выказаў, але адчуў прыемнасць ад Сёмкавай гісторыі. Гэта вымусіла яго праверыць свае магчымасці сустрэцца з Сёмкам. Сілцы былі астатнім месцам для гэтага, ну ўсё ж пры спрыяючых акалічнасцях нельга было адкідаць і іх... Тым болей што там —
Маці...
«Што думае старая пра свайго сына? Выплаквае балючыя вочы і тупіць безнадзейную веру ўбачыцца? Цяжкім крыжам ляжыць на яе плячах мая разлука з ёю і дратуе сэрца доўгая невядомасць пра мяне. Нельга адмаўляцца ад завабнага настрою наведаць Сілцы. Няхай яны з невялікай гасціннасцю чакаюць мяне, ды ці ж я паеду для Сілцоў, а не для маці і хоць для малой, але прыязнай жменькі людзей? Выпадзе зручны момант і я...»
Вобраз стражніка, мігнуўшы ў раскалыханым ваабражэнні, дапоўніў Рыгору пра ўмоўнасць яго хаценняў. Над ім вісела дазорнае вока дбайнага начальства. І двухдзённае ўхіленне ад стрэчы з ім не выбаўляла яго ад пільнага дагляду... Сённяшні візіт паліцэйскага дапоўніў пра той агідны хвост, які цёгся з Рыгі да Смагіна.
Можа, тым, што ехаў Рыгор, а можа, і папярэднім цягніком ішлі ў Смагінскі стан датычныя Рыгора адноснікі. У сухіх ад запечаных мук і цярпенняў радках участковых дакументаў ляжалі сляды жоўтага будынка рыжскага астрога. Яўка для прапіскі — вязацьме Рыгора прыгатаванымі ланцугамі няволі.
Тут мусіць ставіцца на карту мужнасць і адвага. Бо ён прыехаў у Смагін не для адпачынку, а для працягу барацьбы. Няхай яе памеры, яе пэнт і характар шмат сціслейшыя ад рыжскіх, але ідэйная сутнасць адна ж і тая...
Сроль учора паспеў намякнуць Рыгору аб прыгатаванай яму ролі ў гэтым змаганні... Яго не спыніць паліцэйскае вока...
— Уваходзьце!
— Вы адпачывалі? Даруйце, што я так нахабна...
Міхелева кудлатая галава чуць выдзелялася разбеглай у змроку сівізною.
— Чакайце, я засвячу лямпу.
— Мне не доўга... Калі ласка...
Міхель прастаяў з працягнутаю паперкаю ў руцэ, пакуль Рыгор не справіўся з лямпаю.
— Вось вам ад тае артысткі, дзе вы гасцявалі.
— Яны ўжо выехалі?
— Гадзіну таму...
Міхель падозрана агледзеўся на дзверы:
— Шкада мне іх... Гэта былі людзі, якіх мне доўга прыйдзецца чакаць. Такіх людзей пасылае лёс... А вы?
Хтосьці прайшоў калідорам. Міхель выпусціў з рук паперку і выйшаў ад Рыгора.
Ужо з вулічных дзвярэй данёсся яго павышаны голас развітання.
Рыгор ухмыльнуўся запозненай ветлівасці старога і падняў прынесенае.
У ненадпісаным канверце ляжала трохрадковая запіска Гэлі і змяты, пажаўцелы ліст.
Запіска змяшчала ў сабе наступныя словы:
«Перасылаю атрыманы мною ад Зосі ліст. Забыла перадаць днём. Думаю, што табе ён не бесцікавы. Бывай здароў. Гэля».
Рыгор, не саступаючы з месца, прачытаў прынесенае.
У сваім лісце Зося паведамляла таварышку пра апошнія здарэнні з свайго прыватнага жыцця. Ліст напісаны слязьмі пакутнага чалавека. Няроўныя літары адбівалі ўтомленае сэрца жанчыны. Берагі давялі Зосю да таго, што яна не выцерпела і збегла ўпрочкі. Бацькі бесспагадлівы: іх адносіны — невытрымныя здзекі. «Цёмныя думкі не пакідаюць мяне ні на хвілю. Я гублюся ў іх, як запалоханая белка. Памажы мне, дарагая, знайсці незваротнае выйсце».
Зосіна трагедыя хвілін пяць непарушна трымала Рыгора на адным месцы. Ён чуў, што нябачныя ніткі яе шавеляцца пад грудзянаю клеткаю, але не хацеў паддавацца сентыментальнаму настрою.
Патушыўшы лямпу, ён выйшаў з пакоя.
— Вы скора вернецеся? — пераняла яго на калідоры гаспадыня.
— Не забаўлюся... А я вам трэба?
— За вамі ў даўгу гарбата.
— Памятаю... не дарую...
Гаспадыня ветліва паківала галавою, праводзячы пасуседа ўмільнымі ўзрокамі.
«Разумная галава»,— паатэставала яна Рыгора і мэрам бы спалохалася, пачуўшы знянацку стук дзвярэй.
Знадворку ўвайшло трое чалавек, з якіх адзін быў Рыгор, другі Сроль і трэці — Павал Памыйка, рабочы з мясцовай слясарнай майстэрні Шульца.
Яны ў адзін голас прывіталіся з гаспадыняй і прайшлі ў Рыгораў пакой. Цішыня, што ахутвала яго без Рыгора і пры Рыгору — патанула ў рэзвым маладым гомане.
З гэтага гоману выплыў Рыгораў жарт, пасланы да гаспадыні:
— Папрашу ваш доўг з процантам.
Рыгор стаў на працу ў дзесяты дзень па сваім прыездзе ў Смагін. Яго прынялі ў слясарскую майстэрню немца Карла-Людвіга Шульца.
Майстэрня Шульца лічылася першаю ў Смагіне і па вартасці вырабу і па якасці ўнутраных распарадкаў. Яна была і эканамічна мацней ад іншых. Гэта асаблівасць з’яўлялася скуткам растаропу і пракіднасці яе гаспадара. Спачатку Шульц цярпеў ад недахопу кліентаў, але хутка яго справы пайшлі ўгору. У кароткі тэрмін найшлося шмат заказчыкаў, праца разгарнулася, пагнаўшы майстэрню на рост.
Ужо на сходзе першага года Шульц не мог справіцца з заказамі і пераняў ад сваіх калегаў-гаспадароў дваіх чаляднікаў.
На другі год яго майстэрня вырасла яшчэ на дваіх чалавек.
За кароткі час Шульц меў магчымасць гатаваць некаторую колькасць прадукцыі ў запас. Гэтак, ён заўсёды меў гатовымі каля пяці балясаў, шмат замкоў, нажоў і іншага дробнага гаспадарчага начыння.
Дзякуючы смякалцы і зваротлівасці, Шульц апрацаваў асобыя правілы ўзаемаадносін з сваімі падмайстрамі. Умеючы з імі ладзіць, ён выкарыстоўваў усякім чынам іх працаздольнасць, не шкадуючы плаціць болей сваіх канкурэнтаў.
Адыгрывала, вядома, пэўную ролю і тое, што ён быў майстар болей адукаваны, практычны, бачыўшы свет і знаўшы слабы бок правінцыяльнага падмайстра.
Шульц ніколі і сам не расставаўся з напільнікам ды молатам. Цэлымі днямі стаяў ён побач з чаляднікамі, адукуючы іх у незаўважных дробязях трымання молата, нахілу напільніка, згіну плечука пры варстаце; галоўнаю якасцю ў адукацыі чаляднікаў Шульц лічыў навык і руплівасць да чыстаты ды акуратнасці. На гэты конт ён чытаў падмайстрам цэлыя лекцыі і натацыі, апавядаў шэрагі анекдотаў і казак, не забываючы падганяць у працы. І сам ён стараўся захоўваць чыстасць, ні на хвіліну не расстаючыся з белым каўнерыкам. Гэта асаблівасць Шульца ўвайшла ў пагаворку смагінцаў, якія заўсёды ў гутарках пакладаліся на «немца».
Чаляднікі ганарыліся вучэннем і працаю ў Шульца. Тыя ж, што працавалі ў іншых майстэрнях, квапілі на «немца», лічачы сваіх гаспадароў «партачамі».
К таму часу, калі Рыгору трапілася спаткацца з Шульцам — немец меў пяць чалавек чаляднікаў і некалькі пахвальных лістоў за сваю вытворчасць. Пра яго ведалі не толькі ў сваім павеце, а чуць не ва ўсёй губерні.
У сезонны час, летам, работу да яго прывозілі з далёкіх аколіц.
Шульц служыў асобнаю адзнакаю мястэчка. Многія судзілі пра Смагін па «слясарнай майстэрні немца Карла-Людвіга Шульца».
У сваім местачковым жыцці смагінцы лічылі гонарам выбраць майстра Шульца ў паверанага, ці ў хадайніка па тых ці іншых справах. Сустракаючыся з ім, яны прыветна знімалі шапкі; часта хадзілі да яго за парадамі. Той ад смагінцаў, якому выпадаў лёс наняцца на працу да майстра Шульца,— фанабэрыўся гэтым і хваліўся сваім суседзям. Шульц плаціў даражэй ад іншых і падабаўся сялянам за тое, што ўгаварваў іх рабіць акуратней, а з канём абыходзіцца ласкава.
Кожны дзень ён вылучаў гадзінку часу ў абед і прыходзіў у горад наведаць работніка, пагутарыць з ім, а то і пазнаёміць з зямельна-гаспадарчаю працаю ў Нямеччыне.
На майстра Шульца падказвалі, як на дасціпнага гаспадара і талковага чалавека. Мала хто не разбіраўся, чаму і што яму шанцавала ў жыцці, удалося нажыць кавалак зямлі дзесяцін у дзесяць ды абсталявацца харошымі будынкамі. Нітка да гэтага цягнулася з мураванага будынка, у якім працавала пяцера чаляднікаў. На гэты будынак і тыкалі смагінцы пальцамі.
Домік і майстэрня Карла-Людвіга Шульца стаялі на Лясной вуліцы, якая паўдугою цягнулася ганоў на двое на поўдзень, як бы ўцякаючы ад асноўнай масы местачковых будынкаў.
З гэтае вуліцы ішла дарога на другое мястэчка, Галубку, якое славілася дзвюма ткацкімі майстэрнямі і добра абсталяванай лесапілкаю.
Ужо хат за дзесяць ад цэнтра, па Лясной вуліцы, пачыналіся гароды і сады. Яны цягнуліся шырокаю лентаю да найбольшага і багацейшага саду Карла-Людвіга Шульца. Шульцаў гарод з лугам упіраліся ў бераг нелапое рэчкі Жаўранкі.
Дзякуючы гэтай рэчцы, бач яе вясновым разлівам, руніста буялі мурожныя паплавы і прыносілі багатыя ўраджаі гароды.
Слясарная Карла-Людвіга Шульца хавалася за купчастым дубам на адгоне сажняў ста ад дома і была павернута вокнамі да Жаўранкі. Дым з невысокага коміна заўсёды калыхаўся над рэчнымі хвалямі, а іскры танулі ў іх рабаценні.
Вечарамі, калі вясна ці восень слалі над зямлёю свае чорныя цалуны, іскры, што шугалі з коміна слясарні, пярэсцілі мяккі мошаст адвячорку пукамі гарачага канфеці.
Стукі малатоў і бразг жалеза, рытмічныя скрыпы напільнікаў перакідаліся ад майстэрні за рэчку і нясліся ў бярозавую дуброву, што адмяжоўвала сабою палоскі смагінцаў ад шырокіх галаў узорнага маёнтка пана Каструбіцкага.
Налева, куды нясла сваю ваду Жаўранка, цягнуліся даўжэразныя панскія мурагі; вярстоў за пяць яны ўпіраліся ў невысокае ўзгор’е.
Зусім недалёка ад дома Карла-Людвіга Шульца быў перакінуты праз рэчку Жаўранку мост. Мост служыў любімым месцам для гулянкі смагінскае моладзі. Кожны дзень па ім тупаў шумлівы натоўп, у якім знаходзілася і дачка Шульца Маргарыта, знаёмая Сролю і Лібе па ўдзеле ў местачковай сацыял-дэмакратычнай арганізацыі. Маргарыта была палітычна падгатаваным чалавекам і карысталася павагаю з боку сацыялістычнай моладзі. З ёю звялі Рыгора Сроль і рабочы Шульца — Памыйка. Цераз гэта знаёмства Рыгор і астаўся на працу.
З першых дзён працы Рыгор зрабіў на Шульца выгаднае ўражанне. І пэўна таму, што ў Рыгору ён бачыў свядомага чалавека і практычнага майстра; далейшая праца пайшла гладка.
Падабаўся Рыгор і рабочым Шульца. Дзень за днём адносіны яго з імі шчырэлі, рабіліся таварыскі ўсталенымі.
На працягу першых двух тыдняў працы Рыгор вывучаў характар, нораў і духовы склад кожнага з іх. Разам з гэтым стала яму вядомым і іх палітычнае крэда.
За гэты тэрмін поўнасцю высветлілася перад ім і асоба гаспадара — Карла-Людвіга Шульца.
Чаляднікі, як і заўсёды, складалі з сябе досыць разнастайных тыпаў. Былі сярод іх, двое зусім адсталых у духовым развіцці, якія любілі выпіць, мала аддавалі ўвагі свайму класаваму стану. Другіх двое — процілежалі першым: ім нячужа была газета і рэдкая, без выбару, кніжка; але побач з гэтым другая двойка з завісцю марыла пра жыццё Карла-Людвіга Шульца, як гаспадара, «самому над самім пану». Гэта двойка капіявала гаспадара ў паводзінах, беражлівасці і акуратнасці і часта наведвала яго дом. Пяты чаляднік — Павал Адамаў Памыйка, выдзяляўся ад усіх агульнаю пісьменнасцю і палітычнаю свядомасцю. Як майстар, ён таксама быў лепшы за ўсіх, але меў хвараблівасць на падкрэсленае апрашчэнства. У ім, як у люстэрку, адбіваліся найменшыя калыванні палітычнага жыцця і, як ад слоўніка, можна было даведацца ад яго пра ўсе навіны кніжнага рынку. Да выйсця ў свет «Правды», ён доўгі час выпісваў «День».
Стрэўшыся з Памыйкам, Рыгор ні разу не бачыў яго без далікатна згорнутага ў трубку чарговага нумара «Правды». Пасля Памыйка адкрыўся Рыгору, што ён з’яўляецца карэспандэнтам некалькіх сталічных і правінцыяльных газет.
У бок гэтага таварыша Рыгор і накіраваў пачуццё свайго сяброўства. Ён уверана і смела выяўляў яму самога сябе, і гэтымі сваімі адносінамі да Памыйкі выклікаў ад яго стрэчныя прыязныя пачуцці.
Павал Адамаў Памыйка хутка ўвёў Рыгора ў гісторыю Шульцавай майстэрні і ў сутнасць узаемаадносін між Шульцам і рабочымі. З Паўлавых паведамленняў выявілася перад Рыгорам своеасаблівасць Шульцаўскай сям’і. Сам Шульц называў сябе «сацыял-дэмакратам па-за партыяй»; сын Рудольф, студэнт Пецярбургскага універсітэта, фактычна быў актыўны член студэнцкай сацыял-дэмакратычнай групы; дачка Маргарыта... пра яе Рыгору паведамілі раней. У доме Шульца часта адбываліся партыйныя сходкі, якія часткаю аберагала яго гаспадарскае становішча.
Гэта акалічнасць згладжвала ў Рыгору першачасовую неабыкласць смагінскіх умоў. Але паступова іх упарты націск шчыльніў Рыгора да местачковага жыцця, заблытваючы ў пераплёты яго інтарэсаў. З гэтых інтарэсаў выплывалі пытанні і задачы, з якімі ён быў звязаны як сацыяліст і змагар.
Рыгор не агледзеўся, як ён стаў шрубкаю новае машыны. Дзень у дзень гэтая шрубка мусіла закручвацца, каб не парушалася праца ўсяго механізма. А сёмай гадзіне раніцы Рыгор ішоў у майстэрню, тупаючы па выбітых дошках тратуараў, абмінаючы знаёмыя хаты і сустракаючы адных і тых жа людзей. А дзесятай ён варочаўся дамоў, у карчму Крамнікаў, адкуль не хацеў выбірацца і якою быў задаволены поўнасцю. Ліба акуратна да яго прыходу ўбірала яго пакоік і праз хвіліну па ўваходзе стукала ў дзверы, прыносячы снеданне. Некалькі далікатных сказаў адно другому папярэджвалі Рыгораву яду...
А пасля гадзіны, адданай на снеданне, зноў Рыгор бег на работу, працаваў да трэцяй гадзіны дня, ішоў на абед, варочаўся з абеду і канчаў свой дзевяцігадзінны працоўны дзень а сёмай гадзіне ўвечары.
Пасля працы Рыгор каля гадзіны чытаў газеты і кніжкі, затым пісаў лісты ці хадзіў да Сроля, да Памыйкі або адзін прагульваўся ў поле, за мястэчкам. Ляжала яшчэ на ім агідная павіннасць з’яўляцца праз два дні ў стан на мальдунак. Яго першачасовая асцярожнасць у паводзінах, рэдкае пападанне на вочы паліцыі пасобіла злёгку занядбаць наглядам за ім.
Карыстаючыся гэтым, магчыма знарочыстым папускацельствам з боку паліцыі, Рыгор на трэцім тыдні свайго жыцця ў Смагіне ўжо свядома наведваўся ў стан толькі праз тыдзень. Аднак дазваляць сабе поўную свабоду ён пакуль не збіраўся. Рыга яго навучыла быць асцярожным і тактоўным. Папасціся яму другі раз у рукі паліцыі азначала не зрабіць і таго, што ён мог рабіць пры асцярозе. Аднак паступова, незалежна ад сваіх меркаванняў, Рыгор цалкам увайшоў у партыйныя справы, занядбаўшы сваім няпэўным становішчам. Гэтаму значна пасабляла тое, што ён жыў у карчме. Пад выглядам папойкі, за пляшкаю піва хлопцы больш-менш спакойліва вырашалі пытанні бягучае працы. Тым болей спрыялі гэткія абставіны яшчэ і таму, што гаспадар карчмы і ўся яго сям’я, ведаючы ў чым рэч, самі аберагалі гэткія пасяджэнні моладзі. Набліжэнне ўрадніка ці стражніка або проста чужога чалавека сігналізавалася старымі гаспадарамі карчмы загадзя. Арганізацыя так званых карчомных пасяджэнняў належала цалкам Рыгору і вельмі прыйшлася даспадобы яго смагінскім таварышам.
Праўда, што аднымі пасяджэннямі іх палітычная праца вычарпацца не магла. Яе трэба было шырыць сярод местачковых падмайстраў і пераносіць на вёску. Знаходжанне больш адказных метадаў магло адбівацца на поспеху працы. І тут пасабіў Рыгор: па яго думцы рэшана было арганізаваць у Смагіне публічную бібліятэку з правам раздання кніжак вясковым чытачам. Першым кніжным фондам згодна рашэнню камітэта меўся быць фонд з сабраных самімі сябрамі арганізацыі кніжак. Выбар ад начальства дазволу на права адчынення бібліятэкі складаў справу найцяжэйшую. Сярод сяброў арганізацыі не знаходзілася чалавека, якому б хоць крыху давярала паліцыя. Рыгор падаў думку звярнуцца да Шульца, каб той выбраў на сябе правы на адчыненне і намінальнае загадванне бібліятэкай. Шульц безадгаворна згадзіўся.
Такім чынам справа з бібліятэкаю стала на рэйкі і хутка рухала наперад, прыкрываючы сабою палітычную чыннасць. Дзякуючы Рыгору была праведзена паўлегальная кампанія збору падпіскі на газету «Правда» і ахвяр у яе жалезны фонд. Па ініцыятыве ж Рыгора наладжвалася некалькі спектакляў з пераносам іх у бліжэйшыя да Смагіна вёскі, каб праз гэта навязаць сувязь з сялянскаю моладдзю. Усё гэта ўнясло ў смагінскае жыццё новы струмень асвяжэння. Тыя, што былі адкінуты цяжкаю рэакцыяй ад грамадскае працы, абудзілі прыбітае пачуццё і з ахвотаю выпаўнялі ўскладзеныя на іх паўграмадскія, паўпалітычныя абавязкі.
Вачавідкі расла актывізацыя сярод местачковага рамесніцтва.
Па гарбарнях ды слясарнях, сярод краўцоў, шапачнікаў ды шчотачнікаў пайшлі гутаркі наконт урачыстага святкавання 1 Мая. Сталі чуцца галасы за тое, каб у гэты год май адзначыць маніфестацыяй. Для абгавору майскага пытання адбылося некалькі досыць шумлівых сходак па майстэрнях.
Рыгор яскрава адчуваў набліжэнне цікавых і прыемных падзей. Як-ніяк, а ў іх вызначалася і яго доля старанняў. Праўда, ён добра разумеў, што не ад яго залежала разварушыць местачковае жыццё і надаць большага тэмпу ў працы смагінскае сацыял-дэмакратычнае арганізацыі. К яго прыезду ў Смагін расійская сапраўднасць выяўляла агульны ўздым рэвалюцыйнага руху. З усіх канцоў агромністае краіны даносіліся радасныя весткі пра эканамічныя канфлікты і палітычныя выступленні. Пад націскам агульнага ажыўлення ўскалыхнуўся і Смагін. Але няма гэткае ідэі, якая б не прайшла ў жыццё праз людскую існасць. Чалавек з’яўляецца правадніком думак і імкненняў акрэсленае класавае групы. З гэтага пункту гледжання Рыгор меў падставы гардзіцца сваёю чыннасцю ў Смагіне. Ён таксама з неаслабнай цікавасцю сачыў за далейшым яе развіццём. Набліжэнне Першага мая рэгулявала гэта развіццё, адбіваючы яго калыванне, як градуснік тэмпературу.
Мястэчкам прабягала ўзрастаючая затрывожанасць. І па хатах і на вуліцы гутарылі пра падзеі, што іх гатовяць сацыялісты. Зданні нядаўняга мінулага луналі над агойтанымі ў клапотах мяшчанамі. Паўставалі незабытыя з часу 1905 года пажары ў маёнтку пана Каструбіцкага, казацкія экзекуцыі над смагінцамі і тая мяртвасць мястэчка, якую нагналі новаз’яўленыя паліцэйскія стражнікі.
Больш падуплыўная бацькам заможная моладзь асцярожлівей паглядала на западазроных у сацыялістычнасці таварышаў.
Дбайней ды рухавей зрабілася паліцыя. Закінутыя вуліцы ўсё часцей сталі наведвацца стражнікамі. Гэтых жа стражнікаў познімі вечарамі можна было бачыць пераадзетымі па-пад вокнамі хат.
Паліцыя не забывала і Рыгора — яго прапіска зноў вярнулася да двухдзённага тэрміну.
Агульны настрой захапіў сабою і местачковую інтэлігенцыю. Яна «дбайліва» вуснамі Шульца перадавала «хлопцам» свае папярэджанні наступнага зместу.
— Вы гатовіцеся да першамайскай маніфестацыі,— казаў «пазапартыйны сац.-дэм.» Карл-Людвіг Шульц Рыгору і Паўлу, запрасіўшы іх адным вечарам да сябе.— Гэта рэч карысная: трэба паказаць паліцыі, што яе свята пакуль не надзейна... Дзевяцьсот сёмы і восьмы гады даўно асталіся пазадзе... Але разам з тым вы павінны ўсебакова абдумаць, які выгляд святкавання будзе карыснейшым і для спраў рэвалюцыі і для вас саміх... Нельга забываць, што паліцыя не супыніцца перад самымі жорсткімі рэпрэсіямі. Яна з асалодай чакае поваду зрабіць крывавую расправу... Мне вядомы некаторыя яе захады да гэтага... Вось чаму не павінна пакідаць вас ні тактычнасць, ні асцярожлівасць... Меней задзёру і больш арганізаванасці... Дзевяцьсот пяты год менавіта праваліў справу з-за адсутнасці свядомага кіраўніцтва рэвалюцыяй. Я б радзіў вам падумаць пра так званую мірную маніфестацыю... Збярэцеся на майдане і спакойліва, без песняў і выгукаў, пройдзеце мястэчкам... Не думайце, што ў маўчлівым паходзе мала эфектыўнасці... Я памятаю, як яшчэ перад дзевяцьсот пятым годам...
Рыгор не даў гаспадару дасказаць, рашуча не згадзіўшыся з яго прымірэнчымі ліберальнымі дарадамі.
— Мне здаецца,— адкрыў ён сваю настойнасць,— вамі гутарыць інтэлігенцкая сентыментальнасць... Карл Людвігавіч, даруйце-э мне, толькі зусім не ў інтарэсах рэвалюцыі стрымліваць размах баявога настрою. Я не думаю, каб гэта пайшло і на нашу карысць... Ад гэтага можа выйграць выключна перапалоханае цёмнае абыватальства... Мы мусім распаляць малейшую іскарку нездавальнення і чым найвышэй паднімаць уздым рэвалюцыйнага энтузіязму...
— Вамі грае экзальтацыя маладосці,— па-бацькоўску маралізаваў Шульц.— Выгук «далоў самадзяржаўе!» з адказам на яго пяццю арыштамі ды высылкай наўрад ці апраўдае сябе. Яшчэ меней апраўдання дасць выпадковы стрэл у паліцэйскіх: яны адплацяць на гэта залпам, і ваш задзёр каштавацьме жыцця некалькіх чалавек...
— Мы не лічым ахвяр, якімі плацім за шчаслівую будучыню... У белых рукавіцах, Карл Людвігавіч, рэвалюцыі не зробіш... Найпякнейшым словам не праб’еш гнілое астрожнае сцяны...
— Не думайце, што астрожныя сцены падаюць ад неарганізавана накіраваных да іх удараў... Так, па-мойму... А ўвогуле, я, прыватна, за найплённейшыя скуткі перамог, якім бы шляхам тыя ні развіналіся...
У гэткай адлегласці зацягнуліся спрэчкі паміж Шульцам ды Рыгорам на адгоне двухгадзіннага кавалку часу.
Але ўгаворная дарада Шульца ўдала разбівалася аб Рыгоравы ўпартыя доказы за перавагу рашучых метадаў у рэвалюцыйных выступленнях. І надыходзячаму Першага мая не гразіла апаска прымірэнчага зацямнення абяцанай урачыстасці.
— Няўломныя вы людзі,— заключыў Шульц, задумаўшыся над Рыгоравай рашучасцю.
І яго двухсэнсоўны ўзрок мякка прайшоўся па маўклівым твары Памыйкі.
Было дармо: Рыгоравымі вуснамі гаварыў не толькі Памыйка, а і ўвесь местачковы камітэт. Можна было ручаць, што і рамесніцкія колы Смагіна не пайшлі б зараз па слядах Шульца і тых «разумных людзей», чые погляды ён узяўся адстаяць.
Памыйка ўверана запэўняў Рыгора ў праваце яго пазіцый і ад шчырага сэрца выказаў яму сваю павагу.
Пасля гэтай гутаркі Рыгор выглядаў у ваччу Памыйкі загартаваным ваякам і дасканала падгатаваным абаронцам рэвалюцыйных прынцыпаў змагання. Ён абегла раўняў Рыгора з Шульцавым сынам Рудольфам і выводзіў, што апошняму далёка да першага. У Рудольфа, не зважаючы на яго тэарэтычную падгатоўку, выразна гучалі бацькоўскія ноты. Дробнаўласніцкае паходжанне згладжвала вострыя рубы класавае просталінейнасці.
Аднак і Рыгора і Рудольфа шліфавалі абставіны буйных рабочых асяродкаў. Свой вопыт, веды і рэвалюцыйны стаж набылі яны там.
І ў Памыйкавым нутры, помеж з пашанай да Рыгора, мулялася і пачуццё завіды ды хацення самому прайсці падобную школу.
Праводзячы таварыша ад Шульца да кватэры, ён многа разоў парываўся выказваць гэтыя пачуцці, але іх адпіхала на задні план жаданне выліць Рыгору сваё прызнанне і павагу.
— Ты гэтак трапна папаў да нас, што ўдвойчы цяжка чакаць падобнага збегу абставін...
— Не пераацэньвай толькі мае працы...
— Я не ад сябе аднаго, Рыгор. Мы неаднойчы гаварылі пра гэта з шэрагам таварышаў, і ўсе аднае думкі,— прызнаваўся Памыйка.— Калі ж ты хочаш ведаць мае да цябе адносіны,— дадаў ён,— то паверыш, я ні з кім дагэтуль так блізка не сходзіўся, як з табою... У жыцці людзей бываюць рэдкія выпадкі знаходзіць шчырых прыяцеляў. Іх вельмі мала, Рыгор. Я да цябе быў адзін... і без цябе астануся ў тым жа стане... Хіба стукне такі момант, калі я бязбольна парву з сваім сягонняшнім жыццём... Але для гэтага патрэбны адпаведныя здарэнні... Я не перавялічу, сказаўшы, што ты стрэнеш гэтыя словы ад многіх хлопцаў... Сроль першы...
— Я Сроля ведаю некалькі гадоў.
— Ласне?.. Я б хацеў таксама... Ты не думаеш нас хутка пакідаць?
— Усё залежыць ад абставін... Я прывык да Смагіна, хоць і цягне мяне Пецярбург. Трывожаць думкі і маці, пакінутая аднэй на радзіме... Абяцаў старой на выездзе цэлыя горы, а вось каля года не мог і сухога ліста напісаць... Толькі надоечы сабраўся паведаміць яе і таварыша ў Пецярбурзе...
— Так, дарогі крыжуюцца... І хто ведае, на якім месцы яны зводзяць людзей... Ну, я б хацеў не расходзіцца з табою.
— Дзякую за таварыскае прызнанне...
Шчырасць Рыгоравага пачуцця перадалася Памыйку ў цёплым паціску рукі.
Гэта сяброўская гутарка з Памыйкам узняла ў Рыгору многа чуласці і сямейнае прывязні да новага месца і яго людзей.
Рыгора лісціла іх увага і пашана да яго. Ён разумеў, адкідваючы ўсякую ліслівасць, што кожнаму глухому месцу патрэбны такія людзі, як ён.
Багатыя вопыт і практыка ў рэвалюцыйным руху, якія ім набыліся за час жыцця ў горадзе, дадатна ўзнімалі яго над узроўнем смагінскіх таварышаў.
Нават Сроль, каторы год таму назад стаяў значна вышэй за іншых, зараз далёка адставаў ад Рыгора.
Розуму і ведам Памыйкі выразна не хапала гарадское фабрычнае шліфоўкі. І таму, што паказаныя асаблівасці местачковага жыцця былі Рыгору відавочны, ён шкадаваў разлучацца з Смагінам, не пасобіўшы таварышам як найбольш у іх справах, што былі і яго справамі. Ён уваходзіў у іх стан і яскрава адчуваў у кожным слове Памыйкавай гутаркі шчырае жаданне бачыць яго ў Смагіне як найдаўжэй. Памяталася Рыгору, калі ён жыў у Сілцах: як радасна, бывала, спатыкалі сілцоўцы прыезджых таварышаў! Як шчыра і ўважліва прыслухоўваліся яны да кожнага слова, што ішло з-за межаў іх мястэчка! І як ім шкада было праводзіць гасцёў! Ім тады валодала непаборнае пачуццё — кінуць Сілцы і ехаць туды, адкуль прыязджалі таварышы, каб цалкам нырнуць у тыя ўмовы, якія гэткіх таварышаў гадуюць.
Смагін мяняў ролі: чатыры апошнія гады Рыгорава жыцця ажыццяўлялі яго жаданні. Зараз ён выяўляў у Памыйкі, у Лібы, у іншых смагінцаў падобнае пачуццё завіды яму, як гарадскому таварышу. Чаму ж не ўцешыць іх сваім даўжэйшым прабываннем з імі?
З гэтых матываў Рыгору рабілася прыемна адцягнуць момант свайго ад’езду з Смагіна. Ён бы аддаў у ахвяру гэтаму і прыніжэнне перад паліцыяй, і жаданне пабываць у Сілцах, і хаценне ўгледзецца з Петрусём. Але шкадаваў Рыгор аднаго — разгону і вялікасці рэвалюцыйнае працы ва ўмовах горада. З гэтага выключна пункту гледжання планаваў ён свой час, і гэта адно вымушала яго скарочваць сваю пабыўку ў Смагіне.
З дня на дзень газеты прыносілі ўсё цікавейшыя весткі пра настрой рабочых і грамадзянства. Палітычнае жыццё, наколькі ён разбіраўся ў яго камбінацыях, несупынна заблытвалася. Падзеі на Бліжнім Усходзе займалі надзвычайную ўвагу палітыкаў. У паветры насіліся іскры надыходзячага выбуху. Кожнаму больш-менш пасведчанаму ў міжнародную палітыку было вачавідкі, што так званае балканскае пытанне да дабра не давядзе. Многія бачылі немагчымасць мірнага вырашэння балканскага пытання, злепленага вузла капіталістычных супярэчак, з лапікаў інтрыг, падбоеў і хітрыкаў з боку так званых вялікіх дзяржаў.
Калі і што надыдзе рашучы момант — Рыгор не мог прадугадаць, як не зрабіў бы таго і прафесіянальны палітык. Але набліжэнне казытала і дражніла яго рэвалюцыйнае пачуццё.
Рыгору паступова рабілася нецярплівей аставацца ў Смагіне. Ён штодзень, чым бліжэй да мая, усё настойней пачаў абдумоўваць план свайго ад’езду. Нават да яго закрадалася сумненне ў тым, ці варта чакаць Першага мая. Для падгатоўкі к яму Рыгор зрабіў многае што, і з гэтага боку сумленне магло быць чыстым... А ў горадзе, магчыма, яшчэ прыгадзяцца яго энергія і арганізацыйная здольнасць.
Але, успамінаючы пра Першае мая, Рыгор усё ж не хацеў яго засмуціць для смагінскіх таварышаў сваім раптоўным ад’ездам. Ён верыў у таварыскасць і шчырае да сябе пачуццё з іх боку, аднак не ручаўся, што яго перадмайскі ад’езд не навее на іх непажаданых думак. І плануючы пра астаўленне Смагіна, ён паступова схінуўся да думкі адкласці гэта на паслямайскі час. За гэты тэрмін, разлічваў ён, выразней акрэсляцца абставіны як у адносінах да Пецярбурга, гэтак і датычна Сілцоў.
Калі для Рыгора гэта рашэнне стала бясспрэчным, ён падзяліўся ім з бліжэйшымі таварышамі — Сролем ды Памыйкам. Першы спакойліва паглядзеў на гэта, другі прыняў Рыгорава паведамленне з пачуццём нездавальнення. Памыйка не хаваў гэтага ад Рыгора і час ад часу дапамінаў яму пра тую страту, якую мецьме ў Рыгоравым ад’ездзе Смагін.
Памыйку рабілася цяжка і горка таіць гэту навіну ў сваім нутры. Але сапраўднасць не гадзілася з яго пачуццямі. Рыгор не па сваёй волі, а выпадкова апынуўся ў Смагіне. Адзін паварот у іншы бок губернатарскае думкі — цураў мястэчка ад гэтага карыснага яму чалавека. Аставалася пакорліва мірыцца з немінучай разлукаю з ім. Болей таго, на іх, Рыгоравых таварышах з Смагіна, лажыўся таварыскі абавязак ухаваць яго ад магчымых непрыемнасцей нелегальнага выезду.
Памыйка поўнасцю адзнаваў усю супярэчнасць паміж неабходнасцю і сваімі жаданнямі, тым не меней шкадаваў Рыгора. Ён ведаў пра рупятлівасць падгатоўкі паліцыі да Першага мая і сачыў за рамесніцкімі коламі, якія зацягла дэбатавалі найвастрэйшыя формы пратэсту.
Складалася палажэнне, у якім чакалася шмат неспадзяванак.
А між тым Рыгор з адплюшчанымі вачыма ішоў ім на спатканне. І ўсе планы яго, усе яго намеры віселі на валаску.
Валасок павінен быць падмененым тоўстымі аборкамі. Не можа пляма сораму адзначыць нядбайнасць смагінцаў у абароне Рыгора.
Памыйка дзяліўся пра гэта сваімі меркаваннямі з Сролем, з другімі сябрамі камітэта, з камітэтам уцалку. Забываючы тое, што абставіны хавалі ў сабе аднолькавую няпэўнасць у адносінах да ўсіх удзельнікаў святкавання, ён канцэнтраваў таварыскую ўвагу на адным Рыгору. Чамусьці таксама сур’ёзнае становішча Сроля амаль не непакоіла Памыйку — ён нават знаходзіў смеласць упікаць яго ў раўнадушшы да таварыша.
Але ў гэтым Памыйка перастарваўся. Яго самазабыўная адданасць Рыгору таіла ў сабе пачуццё ўмеркаванасці. Сроль далёка стаяў ад таго настрою, у якім западозрываў яго Памыйка. Тым болей безупыннымі з гэтага боку былі іншыя сябры камітэта. Рыгор на ўсіх іх зрабіў аднака выгаднае ўражанне, і цанілі яго ўсе аднака высока.
Рыгор па-ранейшаму прымаў актыўны ўдзел у бягучай працы. З усвойнымі яму рашучасцю ды натхненнем выступіў ён з абаронаю сваіх поглядаў на перадмайскім пасяджэнні камітэта.
Ахапіўшае некаторых камітэтчыкаў сумненне ў правовасці папярэдніх пастаноў пра майскія выступленні сустрэла ад Рыгора рашучы адпор.
Яго прамова вярнула хісткім таварышам рэвалюцыйную загартаванасць.
Ні ў кога не знайшлося довадаў яе абвергнуць, ні нават астудзіць навеянае ёю ўражанне.
— Мы не павінны калывацца пад уціскам абыватальскіх настрояў! — даводзіў Рыгор у сваёй прамове.— Ні аптэкар, ні дантыст, ні нават Карл-Людвіг Шульц з яго дзьмутай сацыялістычнасцю — з намі не па дарозе. Мышы патрабуюць цішыні — няхай яны астаюцца ў норах. Усякія спробы знізіць святочны ўздым рабочых — праступак, прадажа нашае справы. На гэта, я думаю, з нас ніхто не пойдзе. І хай не ад Смагіна залежыць вырашэнне канчатковай перамогі — агульныя вынікі складаюцца з дробных эпізодаў.
Камітэт ахвяраваў небяспекай і заключыў пасяджэнне галоснымі воплескамі па адрасе Рыгора.
Хтосьці, напэўна блудлівы паўночны ветрык, украдкаю адчыніў непрышчэпленае акно ў Рыгоравым пакоі, і светлая раніца заліла яго майскім сонцам. Дыхнула параным пахучым паветрам. Сіняе неба ветліва атульвала старыя стрэхі смагінскіх будынкаў. Непарушныя дрэўцы маўчалі ў асалодзе квітучага бытавання. Руцянеючы мох на страсе суседняе хаты хаваў шэрань беднаты, так непрыкметнае ў гэты ясны, празрысты дзень.
Рыгор не быў гаспадаром сваіх думак: яны пакінулі яго істоту і расплыліся ў шырокім гале вясновага дня, разліўшыся па дрэўцах, па моху, у трапяткіх хвалях паветра. Павольна цюкала сэрца, як бы адбіваючы подых сусвету, прыгожага да чаравання, вялікага да дзіву і магутнага да недасяжнасці...
— Вось яно — жыццё, цяганіна сусветнага працэсу бясконцых змен, несупыннага віравання і векавых перафармаванняў. Навакола, у крупінках эфіру, носяцца частачкі матэрыі, складаюцца, дробяцца і родзяць новае ды новае ў бязмернасці вякоў... Чалавек жа...
— Страляюць?! — рушыў з месца Рыгор і хапіўся за рамы акна.— Няўжо дэманстрацыя? Ах, таварышы!.. Навошта яны мяне ізалявалі. Да чаго іх спачуванне ў час барацьбы?..
Яму стала балюча няёмка. Унутры згрудзілася цяжкае туманнае пачуццё ні то ўпічышча, ні то агіды і злосці...
Ён пастаяў колькі хвілін, пакуль ураўнаважыўся, і тут жа выявіў перад сабою апошняе пасяджэнне камітэта. Здарэнні накіравалі ў чаканы бок.
«Сапраўды, мы не памыліліся ў сур'ёзнасці першамайскага выступлення. Камітэт усебакова выявіў перад сабою магчымыя нечаканасці ў павароце падзей... Толькі пры чым тут мая бяспечнасць?..»
Рыгораву думку абарвалі новыя два стрэлы. Ён прасунуў галаву ў акно і паглядзеў на двор. Направа не заўважыў нікога; але толькі павярнуў узрок налева, як перад ім мігнулася двое асоб.
— Страляніна! Як жа так, што я яшчэ ў хаце! — папікнуў сябе Рыгор і хутка быў гатовы да выйсця.
І толькі ён хапіўся за клямку ў дзвярах, як пачуў іх націск з калідора.
— Можна, Рыгор Міхасевіч? — адчыніўшы дзверы, запытала растрывожаная Ліба.
— Прашу вас, Ліба! Хто страляе?..
— Перастрэлка!.. Я знарок прыбегла да вас, каб вы нікуды з хаты...
— Я? Чаму гэта?
— Нядаўна прыбягаў Памыйка і прасіў мяне... Я сцерагла, каб у хаце ніхто не стукнуў. Заперла браму...
— Ах, да чаго ўсё гэта? На вуліцы дэманстрацыя, а я...
Рыгор зноў рвануўся да дзвярэй, але Ліба перагарадзіла яму дарогу.
— Прашу вас астацца ў хаце... Няўжо вы думаеце, што без вас рэвалюцыя згіне?.. Я толькі што з майдана. Дэманстрацыя скончылася і зараз адбываецца лятучая маніфестацыя. Дэманстранты разбіліся на гурткі, рассыпаліся па вуліцах і маніфестуюць неарганізавана...
— Але ж паліцыя страляе?
— Не адна паліцыя, а і нашы...
— І нашы? Таварышы... Усё ж я не дарую вам, што вы мяне захавалі ад дэманстрацыі.
— Я выпаўніла просьбу ці дырэктыву ўсяго камітэта.
— Так, так! — нездаволена праказаў Рыгор.
— Можа, гэта да лепшага.
Рыгор нічога не адказаў і прыслухаўся... Да іх даняслося яшчэ некалькі аддаленых, прыглушаных стрэлаў. Стрэлы рушылі Рыгора з месца, і ён рупліва пару разоў прайшоўся па пакоі. Ліба ўважліва правяла яго пільнымі ўзрокамі і намерылася выйсці.
— Адну хвілінку. Вы не на вуліцу?
— Выйду. Можа, вам?..
— Пачакайце каля хаты мяне. Я цераз хвіліну...
Ліба пакінула Рыгора аднаго. Ён хутка перагарнуў зложаныя на стале паперы і выйшаў з пакоя.
— Чакайце, Рыгор, прашу вас...— замахала насустрач яму рукою Лібіна маці.— Каля хаты спыніўся стражніцкі патруль... Прайдзеце на кухню... В-во-а, бачыце...
Дваром між вокан прабегла некалькі чалавек. Лопат іх шагоў адбіўся глухім рэхам па пакоях карчмы...
— Дзе ж Ліба?.. На яе ліха, як вецер, носіцца сюды-туды...
Старая рухава затупала па калідоры.
Угледзеўшы Лібу, якая ў гэту хвіліну порстка варвалася з надворку ў хату, яна накінулася на дачку з востраю лаянкай:
— Скруціш, дачушка, галаву дачасна... Пракуратая!..Чаму табе больш трэба, як усім? Дабегаешся! Сядзі вось у хаце, а то...
— Што з вамі, мама? — не сцярпела Ліба.— Сябе пільнуеце. Найшлі...
— Кіньце гармідар! Хрума, Ліба! — падаў з бакавога пакоя стары Крамнік.— Майце розум...
Ліба дабегла да дзвярэй і гукнула да Рыгора:
— Патруль паехаў да рынку. Давайце пройдзем...
— Куда-а т-табе-э ісці... Ліба!
Старая Хрума нервова замахала паднятымі ўгору рукамі.
— Хоць бы раз паслухалася мацеры...
— Ды кінь жа ты, нарэшце, непрытомніца,— вылаяўся Крамнік,— вось ускруціцца, ускруціцца і цэлую раніцу...
Карчмар неасцярожліва правёў рукою між носа і скінуў з яго пагнутыя, нядобра зачэпленыя за вушы акуляры. Гэта старога раззлавала, і ён моцна затупаў па дзюрпатай падлозе.
— Вы мяне дачасна ў магілу загоніце-э.. Гусі кручаныя... Хай бы ўжо хутчэй вы пакідалі адна другую... Ай, ай-яй! І што-а гэта ро-о-біцца-а!
Рыгору было няёмка. Фактычна сварка паднялася з-за яго.
Ліба зразумела яго каразлівае становішча і кінулася разнімаць бацькоў.
Якраз ёй пасобіў у гэтым уваход Памыйкі. Старыя раптам змоўклі і разышліся па пакоях.
— Рыгор дома? — запытаў Памыйка, не заўважыўшы адразу Рыгора.
— Я тут!
— Пастой! Не выходзь на вуліцу. Пачаліся ўжо арышты: дваіх гарбароў стражнікі адвялі ў стан... Трэба нешта думаць... Кожную хвіліну могуць наведаць да цябе...
— Ці ліха? А Сроль? Ты яго не бачыў?
— Не бачыў!.. Хоць бы з ім не здарылася чаго дрэннага... Можа, нам склікаць лятучую нараду?.. Га?
— Зойдзем да мяне і абгаворым...
Ліба асталася адна.
— Я павартую вас!
Яны пайшлі да Рыгора.
— Маніфестацыя прайшла на славу...— пахваліўся Памыйка.— Забастоўка захапіла ўсе майстэрні; крамы да аднае зачынены. Свята — разумееш... як мае быць! Повен рынак людзей... Настрой. Але некаторым дасталося ад стражнікаў. Аднаму нават порткі прастрэлілі... Добра, што не ў нагу... Толькі, вядома, гэтым не скончыцца, не... Трэба чакаць вобыскаў і, магчыма, арыштаў... Табе я раджу, Рыгор, пераначаваць начэй колікі дзе-нідзе... Як думаеш? Сролю тое самае. Паліцыя раззлавана, як звяр’ё...
Памыйкава данясенне было прасякнута выразнай трывожнасцю. Ён нервова бегаў па пакоі і аглядаўся на Рыгора.
Рыгор нейкі час маўчаў, задумаўшыся над словамі таварыша.
— Трэба адшукаць Сроля і парадзіць яму пра асцярогу... Са мною, магчыма...
— Пашкадуюць? Самаўцеха! Кінь, Рыгор... Мне-та напляваць.
— Чаму так?
— А што я маю згубіць?..
— Волю! Ты, пэўна, яшчэ не перажыў пачуцця гэтае страты... Не так лёгка...
— Бадай што...
— Я табе кажу...
Памыйка раптам спыніўся і паглядзеў у акно.
— Добра! Пасля пра гэта будзем думаць, а зараз я цябе пакіну і пайду шукаць Сроля.
— Яму абавязкова на нейкі час трэба знікнуць ад паліцэйскага вока.
— Рацыя.
Гэта слова было сказана Памыйкам ужо за дзвярыма Рыгоравага пакоя.
Спешныя крокі яго пацягнулі за сабою скардлівыя гукі тупату.
Праз незачыненыя дзверы Рыгор пачуў некалькі сказаў, якімі на ляту Памыйка абмяняўся з Лібай.
— Цікавы чалавек! Эпікурэец сапраўдны. Бесклапотны што да сябе, як птушка. Гэткіх жыццё песціць... Ну, а са мною?
Кінутая ў прагалле наступнага думка хутка пакінула Рыгорава адзнанне. Ім завалодала глухая нядбайнасць да ўсяго, што магло гразіць яму небяспекай ці простай непрыемнасцю. Сталевым каўпаком навісла ўпартая нячуласць, за якой мужнела яго істота.
Каб не Ліба, якая ізноў прыйшла пазваць Рыгора прайсціся ў мястэчка, ён бы праседзеў адзін у пакоі бязмоўна і безварухна чалавекам, каторы скончыў сягонняшні ўрок і дае адпачынак напружаным нервам.
— Над чым задумаліся?
Рыгор устаў і засмяяўся.
— Якраз-та нічога не думаў.
— Знача, як ёсць вольны?
— Бачыце. Тады...
Ліба прыслухалася да прагучаўшага за дзвярыма вокліча.
— Зноў маці расхадзілася. Яна ў нас сягоння асабліва сварлівая.
— Так, трэба яе ўлагодзіць.
— Не вельмі лёгка... Старая... Можа, маеце хэнць выйсці на вуліцу?
— З ахвотаю... Але маці?
— Нічога... Не думайце-э што... Хадзем...
Мацеры не было ў хаце, калі яны прайшлі да выхаду.
— Пашчасціла! — пажартаваў Рыгор.
— Вось табе то і тое...
На суседняй вуліцы, дзесьці за прычыненаю брамаю ў двары, разліваўся малады звонкі рогат. На яго адгукваўся выразны бразг падкоў, ці то змораных за дзень мяшчанскіх коней, ці распуджаных стражніцкіх стаеннікаў.
Не згаварваючыся, Рыгор з Лібай накіраваліся ў бок вуліцы, якая бегла ў поле да засмечанага пылам ветрака.
Насустрач ім, з дэманстрацыйным рыкам, спяшыла ў мястэчка лента выстраеных шэрагам кароў.
На вуліцы блізіўся вечар. У ціхім густым паветры насіліся кудлы пылу. Каля двароў хат, амаль не спрэс, стаялі гурткі моладзі, горача абгаварваючы падзеі мінаючага дня. Чырванеючы захад залаціў зялёныя галы паплавоў, што разгарталіся перад прагнымі ўзрокамі Рыгоравага ваччу.
«Няўжо сем гадзін?» — здзівіўся Рыгор, працягваючы руку за гадзіннікам.
У пакоі было светла і ціха. Спаць не хацелася нізвання. «А калі і раней сямі? Учора весь дзень адпачываў — за ноч выспаўся».
Рыгор забыў паглядзець на гадзіннік і палажыў яго пад падушку, а сам стаў адзявацца.
«Напэўна, госці на мінулую ноч раздумалі аддаць візіт».
Ён абмыў твар і выйшаў на вуліцу. Пастушкі толькі што займалі гавяду. Дзесьці на рынку чуўся зык берасцянкі. На яго адзываліся глухія стукі вешніц і траскучыя скрыпы варот.
Над шчытамі хат працягаліся чырвоныя каснікі променя — імі таксама залаціліся верхавіны блізкага гайку і трапяткія лісці разгацістага вяза ў двары суседняе хаты. Па стрэхах хат і на тым жа вязе вароны спраўлялі вяселле.
Учарашняе трывогі, хвалявання — ні следу. Нівошта не дапамінала пра маніфестацыю, патрулі, страляніну. На адгоне вярсты, за востраю страхою школы, высілася вежная надбудова паліцэйскае цытадэлі.
«Няўжо ў ёй сядзяць заарыштаваныя ўчора гарбары? А мо да іх далучаны, чаго добрага, Памыйка або Сроль? І ўзброены стражнік адмярае вартавыя крокі? Ці той жа спакой, які справодзіў мой сон, быў уласным для ўсіх жыхароў мястэчка, пачынаючы ад Сроля з Памыйкам і канчаючы станавым з стражнікамі?»
Адказаць было некаму.
І Рыгор моўчкі накіраваў у абход мястэчка, пастаўнікамі да майстэрні.
Загінаючы за рог канцавое хаты, ён паглядзеў на гадзіннік: было без дваццаці сем. Рыгор змерыў вачыма адгон да Шульцавага гарода, адлажыў прыблізных дваццаць хвілін для ціхае хады і прысеў на плоце.
Ад маладое травы на пастаўніках нясло мядовым водарам. Было лёгка дыхаць. У нутро надыходзіла рэзкае натхненне, ткучы шаўкавістую тканіну ўзнёслых, палкіх думак і намераў. Ці думаў хто пра яго ў мінулую ноч, ці не памыкаўся на яго паліцэйскі намер?
Уверсе, над галавою, неабмежны прастор блакітнага неба, аздобленага бурштынавым сонцам, а ногі на мяккім дыване поплаву... Побач — дэсані разнастайнай загарадзі: шастаколу, пералаза, плятніка, драцяных нітак; за загараддзю — зялёныя дрэвы ў маладым светла-зялёным лісце, а то і ў белым прашыве нераспушчанага цвету. Не адарвацца вачам!
Але яму трэба ісці.
Асалодна пацягнуўшыся, Рыгор пайшоў да рэчкі.
Заваленая лёгкаю павуцінкаю луні, Жаўранка выпірала яму вострае калена свайго залому і далей наўскос кіравала да Шульцавага поплаву. Адкуль яна вынырала — цяжка было выявіць, бо густыя кусты лазы ды алешніку хавалі яе ўлонне. Толькі мо на паўвярсты ўлева вынікаў з травы яе невялічкі кавалак, сінім вокам пазіраючы на Рыгора.
Рыгор павярнуў направа і накіраваў берагам успадарожжа вадзе.
Там, дзе Жаўранка бліжэй усяго падыходзіла да плота, ён спыніўся.
На гадзінніку паказвала палова восьмай.
Рыгор пералез на паўстанік і вузенькаю сцежкай пайшоў праўцом да задымленага, з невялічкаю трубою цагельнага будынка.
Яго настрой крута змяніўся; думкі панесліся ў майстэрню, уздымаючы выгляд яе ўнутранага зместу.
Мігнулі шэрыя вобразы будзёншчыны. Учарашні дзень бліснуў празрыстаю маланкаю і згас. Зараз, вось, радком ушасцярых, пад наглядам Шульца, прыгнуцца яны над варштатамі і заскрыпяць па жалезе вострымі напільнікамі... Шульц завядзе свае маралі... Пачне пытаць пра ўчарашняе. Магчыма, папікне ці паіранізуе над чым.
— Рыгор, на хвілінку,— пачуў ён ззаду сябе.
То якраз быў Шульц.
Ён нагнаў Рыгора, прывітаўся з ім і, не спыняючыся, пайшоў побач.
— Значыць, рашылі такі выспрабаваць непрыкрытую дэманстрацыю? Не хапіла цярплівасці...— пачаў першым Шульц, заглядаючы Рыгору ў вочы.
— Як ведаеце... А чым было дрэнна?
— А па-маёму, дрэнна... Трэба было ўтрымаць... Нябось, чуў мо, што ноччу адбыліся трухі чуць не па ўсім мястэчку... Я проста здзівіўся, калі знянацку цябе стрэў. Глядзі адно, каб не наведала паліцыя сёння і да цябе... Не шкодзіла б пераначаваць у мяне. Вось і з Памыйкам невядома.
— Можа стацца...
— Сроль Рэзнік — дый той хітрэйшы... Ён гэту ноч начаваў у нашай майстэрні.
— Ласне?
— Так... Нават у нашага Рундука траслі каля гадзіны...
З-за хаты паказаўся Памыйка.
— Цэлы, глядзі! — пасмяяўся Шульц.— Вам пашанцавала.
— У агні не гарымо, як кажуць, і...
— Не запэўняйся... Трэба лепш прысцерагчыся, браце...
Яны падышлі да майстэрні. Шульц прапусціў Рыгора ў дзверы, а сам вярнуўся назад.
У дзвярах Рыгора пераняў Сроль.
— Мне Карл Людвігавіч паведаміў, што ты ў гасцях...
— Чакаю больш паўгадзіны...
— Толькі?..
— Сплючы, не думаў пра нікога.
Да іх падышоў Памыйка.
— Цэлыя?
— Мы не гаршкі, каб...
— І гаршчок да пары ваду носіць...
Карыстаючыся адсутнасцю Шульца, яны выйшлі з майстэрні і адышліся да кустоў агрэсту.
— Ведаеце што, таварышы,— паведаміў Сроль,— я надумаў сёння ноччу пакінуць Смагін. Рундук, напэўна, тое самае зробіць. Яго ж траслі... Забралі ўсе кніжкі, пісьмы... Чаму не заарыштавалі — дзіва!.. Вось не ведаю, як і што было ў мяне на кватэры — не наведваў... Хіба папрасіць Лібу Крамнік... даведацца.
— Куды ж надумаў ехаць? — запытаў Памыйка.
— Радзьмася ўтрох — гэта ж агульная справа... Ды... Тут усё агульнае; а можа, па-вашаму пакуль і не след ехаць? Ліха яго ведае... Кажэце...
Хлопцы хвілін з пяць думалі.
— Едзь, браце,— парадзіў Рыгор.— Нашаму брату не можна доўга заседжвацца на адным месцы... Годзе — папрацаваў. Перакідайся, пакуль цэлы... І ў другім месцы людзі патрэбны...
— Ды ўжо ж, не прывыкаць да пераездаў...
Памыйка спагадліва паглядзеў на сур‘ёзны, задуменны твар Сроля і прамаўчаў.
— Ну, а па-твойму, Павал?
— Па-мойму?.. Па-мойму... Я не паеду — гэта першае; а табе... магчыма, Рыгор праў... каціся ў Вільню... Усё далей ад Сібіры і Архангельска...
Ён уголас зарагатаў, пасля раптам стрымаўся.
— Я люблю цябе, Павал, за тваю бяспеку... Але — давай без жартаў...
У гэтым Сролевым сказе і Рыгор і Памыйка адчулі лёгкае, нутранае ваганне — няпэўнасць у тым, адобрываюць хлопцы яго намер ці толькі выспрабоўваюць яго цвёрдасць.
— Я магу гэтак і так,— дадаў Сроль.
— Не можа быць іншага выйсця — едзь,— у адзін голас пастанавілі Рыгор з Памыйкам.
І рашучасць іх слоў мігам адбілася на Сролевым твары: хлопец ураўнаважыўся, заспакоіўся і перайшоў да іншых пытанняў.
— Архіў і пячатку я пакінуў у Сімена Галаса... Надзейнейшы чалавек... Кравец з майстэрні Шамеса... Яго Павал ведае. Я скажу, каб ён да Рыгора прыйшоў. А вы, браткі, глядзеце за арганізацыяй... Ты, Павал, асабліва... Рыгору пакуль нельга адкрыта, а ты...
— А мне пляваць... Чым даражыць?..
— Як бы сабе ні было, а жыўцом аддавацца ў рукі — не след... Ды ты не так паліцыі патрэбен, як ёй патрэбна спаралюшаванне твае працы.
— Мы паспыталі ўжо гэтага, кажаш, не навіна,— пасмяяўся Рыгор.
— Як бы сказаць...
— А калі едзеш і з кім?
— Я на змроку забягу да Крамнікаў... Трэба зрабіць так, каб як найменш людзей ведала пра гэта...
Хлопцы заўважылі Шульца і вярнуліся ў майстэрню.
— Пара, хлопцы, да варштата,— паслаў Шульц ім удагон і, азірнуўшыся навакол, дадаў: — Нечага загаворы ладзіць...
— Ідом! — праказаў Памыйка.
— Пільная праца: сячкарню з маёнтка прывязлі рапараваць... На сёння павінна быць гатова...— папярэдзіў Шульц і зацікавіўся кустамі.
Сроль правёў таварышаў да майстэрні і павярнуў на сцежку, па якой прыйшоў Рыгор.
Стук малатоў і бразг жалеза ў слясарнай справодзіў яго няўвераную хаду ў бок да Жаўранкі.
— Рыгор Міхасевіч! Прымха, ды годзі! Вы бачыце-э? Лістоў, як да якога камерсанта... Во... Адзін, другі, трэці... Сёння ад вас належыць...
Ліба працягнула насустрач Рыгору зложаныя веерам лісты. Яе маці, старая Крамніха, седзячы на ўступах ганка, суцешна паглядзела на вяртлявую дачку і нешта прамармытала сабе пад нос.
— Абед гатовы? — справілася ў яе Ліба.
Рыгор пераняў ад Лібы лісты і паспяшыў да сябе. Клубок раптоўных, загадкавых думак занасіўся ў яго галаве. Ваабражэнне стала паспешна плясці разнастайныя камбінацыі зданных вобразаў. Яны затулілі настроі, з якімі Рыгор пакінуў майстэрню. Астыў уз’юшаны доўгай працай і свежым паветрам апетыт.
— Сапраўды — прымха,— паціснуў Рыгор плячыма, ачуўшыся адзін на адзін.
— А абедаць? — пачуў ён з-за дзвярэй, але не адказаў.
Ліба з хвіліну недаўменна паглядзела ў непрычыненыя дзверы і, не дачакаўшыся адказу, цішком адышла.
Рыгор заняўся лістамі. Ён дастаў іх з канвертаў і паглядзеў на характар пісаніны. Гэта яму нічога не сказала. Тады ён прыняўся чытаць.
Першы ліст быў ад Гэлі...
Яна пісала пра справы свае трупы, пра спектаклі, якія ёй прыйшлося разам з трупаю адыгрываць у цэлым шэрагу мястэчак і гарадоў.
Сур’ёзна і з замілаваннем паведамляла яна пра той шумлівы поспех, які праводзіў у розных месцах іх спектаклі і... яе выступленні. З натхненнем апісвала Гэля спектакль у адным прамысловым мястэчку, дзе рабочыя гарбары падаравалі ёй пару выцяжак і букет красак за яе здольнае выкананне ролі.
Але чамусьці, следам за бадзёрымі сказамі пра гэтыя здарэнні, Гэля з сумам пераходзіць да сваіх суадносін з мужам. Яна рэкамендавала яго Рыгору чорствым, халодным, безудзельным да справы тэатра і да яе, як жонкі, чалавекам.
Яе ліст канчаўся ўспамінамі пра Сілцы, пра гутаркі з Рыгорам. У апошніх радках яго Гэля выказвала спагаду таму, што «жыццё раскідала іх па розных кутках, паставіўшы кожнага ў розныя ўмовы».
«Напішы адказ на Беласток — да выпатрабавання»...
Другі ліст пісаў Рыгору Сёмка...
Па размашыстым характары, што распаўзаўся ломанымі літарамі па бруднай, плямістай паперы, выяўна адбівалася змардаваная рука таварыша-хлебароба. Ад лістоў нясло кіслым паўбульбяным хлебам ды пясчанаю, няўроднаю зямлёю. Між радкоў мігаліся беглыя ўзрокі гаспадарнага ваччу Сёмкі.
Ліст адцягнуў да сябе ўсю Рыгораву ўвагу. Перад ім выраслі вобразы мінулага. Вось ён бачыць Сёмку на полі пры ворыве. Пільнае вока заўзятага дбайніка-гаспадара аглядае кожную мясцінку вузкай палоскі. Раз ад разу Сёмкаў узрок сягае ў бакі, дзе сцелюцца шырокія галы ніў, якія сціскаюць яго шнурок да памераў вузкай межкі... Ліст прысвечаны амаль не цалкам грамадскаму жыццю Сілцоў. У ім падносіцца Рыгору суцэльная схема сучаснага стану мястэчка ў водсвеце палітычных настрояў. Сілцоўцы не дрэмлюць... Варушацца... Знайшлося шмат новай моладзі, якая згуртавалася ў некалькі колак з мэтамі самаадукацыі. Удалося адчыніць бібліятэку-чытальню і правясці зборы на палітычных ссыльных... Сам ён, Сёмка, менш як раней аддае часу грамадскай справе — зацягнуты ў бросню будзённага жыцця, заўсёды пад шчыльным наглядам паліцыі — аднак «не адарваны ад змагання»...
Ён жаніўся з Волькаю, і гэта крыху звузіла яго грамадскую працу.
Пятрусь піша Сёмку лісты і ў кожным пытае пра Рыгора. Хацеў бы бачыць яго хутчэй у Пецярбурзе, у асяродку рабочай гушчы... Сёмка дзівіцца, як трывае Рыгораў настрой пасля бурліва перажытых дзён.
«Ці асвойтаўся ты ва ўмовах ціхага местачковага жыцця, ад якога гэтак уцякаў?»
Рыгора ўспамінае і Зося... «Выпадкова праз жонку дазнаўся, што атрымала ад цябе ўклон. Была здзіўлена і разам жа зарадавана. Але... Ёй не да гэтага... Жыццё тузае і яе, бедную, як знарок аброчаную на пакуту. Жыве на дзве хаты: у Берага і ў бацькоў. Больш у бацькоў. Амаль што не кожны месяц прочкі, сваркі... Прасіла кланяцца... Горкім дакорам мінулая абмылка»...
«Твая маці доўгі час хварэла... Многа плакала ў роспачы, у разувер’і ў тое, ці хаця жыў ты, ці хутка адгукнешся»... «З якою радасцю пазвала мяне чытаць твой ліст! Якім шчасцем было для яе атрымаць ад цябе грошы!»
«Я заўжды суцяшаю старую, абнадзейваю».
«Не патрабуй большага — ад сілы пасабляю».
І нарэшце Сёмка крануў хваляваўшага яго пытання — пра выезд у горад. «Думаю пра горад... Ведаеш — чым гусцей сплятаюцца жыццёвыя сеткі, тым большая прага вырвацца з Сілцоў. Але ці будзе на гэта магчымасць, ці прыйдзе час?..»
«Пра хатнія навіны піша маці... Пішы надалей! Твой Сёмка...»
Рыгор дачытаў і паглядзеў у акно. Змяркалася — уваччу бегалі мурашкі.
Вакольнае жыццё было адгароджана ад яго неабсяжным прагалам... Рыгор жыў не ў Смагіне, а ў Сілцах, за сотні вёрст ад яго. Асалода адчування гэтага прагнала ўсякую ахвоту да яды.
Як прыемна, што ніхто не трывожыць яго ў гэтыя хвіліны!..
«Ага... У мацерыным лісце хатнія навіны».
Ён падышоў бліжэй да акна, абапёрся локцямі на падаконнік, а лобам — да гладкае халоднае шыбы...
Шэрае святло адвячорку разганяла літары. «Хто пісаў мацерын ліст? Сёмка? не пазнаць — мэрам другі зусім характар. Ды ці ў гэтым справа?»
«Мой даражэнькі, сыночак мой залаценькі, любы Рыгорка! Ластаўка мая легкакрылая»,— пачынала маці.
«Як я рада, што цябе лёс захаваў і ты адазваўся на мае прычыты. А столькі ўжо я папагаравала! За гэты час я многа чаго працярпела, сынок мой! Здароўе без таго нецікавае, а тут яшчэ гэтыя мітрэнгі... Дык сэрца гэтак ные, гэтак пятрае, што здаецца, вось, сарвалася б з месца і паляцела б немаведама куды... За край свету выбралася б... Людзям замінаю, вузкі дарожкі, цесна... Дзякуй ім — адны Сёмкавы не адцураліся мяне... Сёмка — ну і да залаты ж чалавек!.. Які ён, сынку, добры твой таварыш!.. Суджана было Вольцы сустрэць гэткага чалавека... Пашукаць падобнага ў свеце і не знайсці... Я, бывала, плачу, гарую — ён прыйдзе і, здаецца, здыме камень з грудзей: — мэрам ты сам пакажашся... Можа, праз гэта і вытрымала...
Твой-та ліст, Рыгор, уваскрасіў мяне, дальбог жа, сынку мой мілы. Паверыш — ляжала як забітая, а адкуль узяліся сілы — паднялася і насустрач паштальёну. Зусім не спадзявалася, што ад цябе... Жарты-і столькі часу — няведама і нязнана, жарты-і!
Пазвала Сёмку і, моцна плачучы з радасці, праслухала некалькі разоў. Паляцела бы да цябе, Рыгорка... Паняслася бы ветрам, сынку. Даруй, што доўга не пісала... Сёмка ездзіў у дарогу. Волька занятая, да Зосі ісці — не зручна. Заблыталася — а час прамінуў... І толькі цяпер, вось, калі Сёмка вярнуўся, сабралася напісаць... Два вечары засаб пісалі...
Што ж табе сказаць пра маё жыццё? Цяжка жыву, дарагі сынок. Прыехаў бы — паглядзеў. Але ці можна табе наведаць мяне? Так — тыдзень дастала твае грошы. Дзякую, сынок. Аднаго не хапае — не разам... Каб гэта, ды як у іншых людзей... Сёмка заўжды пры бацьках, Саўка... Другім іначай, а табе іначай... Зразумела, не наша воля ды сіла не наша, каб перайначыць... Мабыць, ужо нам суджана не ўгледзецца больш. Усё ж, калі будзе як,— не забывай... Ты ведаеш, што я адна...
У мяне ты — любы Рыгорка, і больш нікога, суздром нікога... Не магу пісаць — слёзы заліваюць паперу... А цяпер яшчэ дапішу навіны... Слухай, сынку, мо не пазней, як тыдзень таму, я гэтак прыўстала сяк-так з полу, зазірнула ў акно, а ў двор завярнула нейкая дзяўчына... Хто б яна — думаю і чакаю. Бачу — ідзе ў хату. «Дзень добры».— «Дзень добры». «Ці тут хата Рыгора Нязвычнага?» — пытае. «Тут»,— кажу... Далей разгаварыліся. Сама з Рыгі, завецца — Ганна. Была ў сваіх раднякоў каля Ліцка і знарок заехала да мяне. Расказвала пра цябе... Цікавілася, дзе ты зараз... Пытала адраса, але, прызнацца, я пабаялася даць... Яна думала, што ты ў Пецярбурзе, і хацела, пэўна, бачыцца з табою, бо прызналася, што хутка мае ехаць туды сама. Яе хтосьці — не прыпомню, сынок, усяго — запрасіў да сябе. А можа, і не... Забыла ўжо... Яна пахавала надоечы сваю маці, згубіла службу і едзе ў свет... І ведаеш, сынку,— на адыходзе дае мне пяць рублёў... Не хацела я, аднеквалася — з якое-такое ласкі,— а сілаю ўсучыла... Мусіла ўзяць... Ці паверыш? Якое было шчасце! Без капейкі ляжала... І знянацку... Папрашу цябе, Рыгорка, калі часамі напаткаеш яе, перапрасі і падзякуй ад мяне, старой. Дай ёй, доля, чаго яна сама хоча... Узяла ад бацькоў Петрусёў адрас...
Ну, а вось, слухай далей — толькі ўчора Пятрусь надаслаў чарговы ліст да бацькоў і піша ў ім, каб ты неадкладна ехаў да яго... Як быццам бы ён найшоў добрае для цябе месца... І я плачу, што ты зноў выберашся ў вялікі, далёкі горад, не пабачыўшыся са мною... А ў гэтых гарадах — колькі розных неспадзяванак, сынок мой дарагі... Яшчэ раз дзякую табе, што не забыў старой мацеры... Дзякую за тое, што выратаваў мяне ад цяжкай роспачы і надаў мне ахвоты да жыцця... Дык цалую цябе шчырым матчыным пацалункам!.. Цалую ў шчокі, цалую ў вусны, рукі твае цалую!.. Не забывай, дарагі сынку, памятай пра мяне!..
Дакладаю вось Петрусёў адрас...
Твая маці — Стэпа».
Апошнія радкі ліста расплыліся ў шэрані, і Рыгор прачытаў іх пачуццём.
Плойма разгойданых, пудлівых, нечаканых думак закруціла яго голаў. Зрабілася цесна ў пакоі, і хацелася выбегчы на вуліцу, на свежае паветра, пацягнула да знаёмых, каб перадаць ім змест атрыманых лістоў, роджаных імі думак і ўзнятых планаў. Ён схапіў шапку і рушыў з пакоя.
— Вы ўжо прачнуліся? — перапыніла яго за дзвярыма Ліба.— Вас закалыхалі навіны. Я шкадавала вас будзіць — а вячэра засталася. Даруйце, Рыгор Міхасевіч. Я вось зараз падагрэю...
Ліба мігам схавалася на кухні, і не паспеў Рыгор вырашыць, ці ісці, ці вярнуцца ў пакой, каб павячэраць, як яна зноў ачулася перад ім, ужо з ежаю ў руках.
Ён вярнуўся да сябе і прысеў за вячэру.
Рыгор не скончыў вячэры і далёка не перабраў усіх настойна лезшых у голаў думак, як Ліба зноў убегла ў пакой. На гэты раз без папярэджання, як заўсёды, і без перапрашэння — яна падбегла да стала і праказала:
— Рыгор Міхасевіч, вас Сроль просіць.
— Сроль? Чаму ж ён не заходзіць да мяне?
— Ён чакае вас у маім пакоі.
Рыгор мігам падняўся з-за стала і пайшоў за Лібаю.
У пацёмку на калідоры стаяў Сроль, і толькі Рыгор выйшаў з дзвярэй, як ён хапіў яго за крысо і прытрымаў.
— Еду... разам з Якавам Рундуком... Ён пайшоў за могілкі, услед балаголу, а я вось забег да цябе. Правядзеш?
— А Павал дзе?
— Павінен зараз тут быць... Пачакай квадранец, а я забягу яшчэ на хвіліну да Сімена Галаса...
— I я пайду з імі... Іх трэба вывесці абочнымі сцежкамі.
— Абавязкова... Але ці не будзе замнога ўчацвярых?
— Мы разаб’емся па дваіх...
Сроль памкнуўся выйсці, ды Рыгор яго прытрымаў:
— На хвілінку... Ведаеш, браток, у мяне за сённяшні дзень усе карты пераблыталіся...
— Чаму? — здзівіўся Сроль.
— Прыйдзецца ісці тваёю ж дарогай... Пятрусь заве ў Пецярбург. Знайшоў нават мне месца... І наогул,— сённяшні дзень для мяне, браце мой, нешта надзвычайнае... Тры лісты і трыста навін... Кланяецца табе Сёмка і яго жонка — Волька... Чуў?.. Уклон і ад Гэлі... Ну, але не затрымоўваю... Бяжы да Галаса... Да нас не вяртайся, мы зараз ідом...
Сроль порстка выбег з карчмы.
Праз пару хвілін выйшлі на вуліцу Рыгор з Лібаю.
Цёмнае зорнае неба нізка-нізка апускалася над смагінскімі будынкамі. Местачковае жыццё замірала.
— Сролю спрыяюць абставіны,— цішком перадаў ён Лібе.
— Цемра абманчыва! — адказала тая.
— Вы правы. Можа, па Сролевых слядах крадзецца не адзін паліцэйскі сабака.
Ліба міжвольна абярнулася назад і па баках, правяраючы таемнасць свае чыннасці.
— Пойдзем па задвор’ю,— запрапанавала.
Хутка яны схаваліся за дворнаю брамаю і прайшлі на гарод. У стадоле забрахаў сабака.
— Вы асцярожна, а то можна наткнуцца на калы...
— Пройдам гарод і выйдзем на сцежку, а там на школішча і праз Адрэзкі да могілак,— расказала Ліба і першаю апынулася за пералазам.
Хвілін праз пяць яны ўжо ішлі няроўнаю грудастаю сцяжынкаю толькі што засеянага гарода.
Рэдкія гумны цямнелі чорнымі камякамі між нізкіх платоў. За гародамі, управа і наперадзе, адкуль глядзела пяць вялікіх залітых святлом вокан школы, даносіліся смех, выгукі і тупат. На рынку, што знаходзіўся наўскасяк, між школішча, шоргалі жалезныя аканіцы крам. У аколіцах, напрамак да могілак, рагаталі коні, адтуль жа далятаў заліхвацкі губны свіст.
Свіст не канчаўся, пакуль яны не выйшлі на школішча.
У школе паступова гасла святло... Апошні яго прамень паспеў перад іх вачыма асвяціць кавалак вуліцы каля рагавога дома, за якім яна загінала да могілак. Яны зацішылі хаду, каб абысці роў, і моўчкі мінулі першыя дзве хаты. За імі ўкрадліва нясліся зацішаныя водгукі чужой гутаркі. Але, апроч таго, вакол усё маўчала.
Рыгор вярнуўся ў думках да лістоў, і яму захацелася паведаміць Лібе некаторыя вычытаныя ў іх навіны.
— Так, ў мяне сёння багата навін,— выказаў ён і на гэтым абарваў гутарку.
Ліба тузнула яго за рукаў і шапнула на вуха перасцярогу. Рыгор пачуў стук крокаў, якія раптам ачуліся ззаду і хутка набліжаліся да іх.
— Дзе ж та Павал дзеўся? — запытала Ліба, забыўшы, пэўна, што сама супыніла Рыгора.
— Можа, ён пойдзе адзін?..— адказаў Рыгор зусім не зазлаваўшы за гэта на Лібу.
Іх нагнала двое мужчын. У цемні ночы нельга было разгледзець, хто яны; ды ні Рыгор, ні Ліба не стараліся на іх углядацца.
Мужчыны абышлі іх і мо праз хату далей пачалі прарваную гутарку.
— А вось глядзі, мо, то і ёсць Павал з кім-кольвечы другім? — загадліва запытаў Рыгор.
— Мне паказалася, нібы Сролева хада,— з свайго боку ўсумнілася Ліба.
Іх сумненне паглыбілася, калі яны ўскорылі хаду і ўгледзелі, што мужчыны непадалёк ад могілак з правага боку вуліцы перайшлі на левы.
Яны падышлі да курганца на рагу агароджы і прыгледзеліся наперадзе сябе.
— Няма нікога?! — няўверана праказала Ліба.
Рыгор не паспеў адказаць, як збоку іх, пры паркане, пачуўся ціхі сігнальны кашаль.
— Во дзе! — адазваўся Рыгор.
Зрабіўшы некалькі крокаў наперад, яны прыкмецілі балагольскую будку і некалькі людскіх фігур. Хтосьці па іх адрасу выказаў:
— Нарэшце — прыйшлі.
Сышоўшыся, усе разам адышліся за прыпарканныя кусты гладзінніку і пасталі для развітання.
— Чаму так доўга? — папікнуў Памыйка.
— Выбачайце,— перапрасіла Ліба: — мы не спяшаліся, бо думалі, што ні Сроля, ні вас яшчэ не будзе.
— Вось бачыце... як вы бяспечна...
— Ну, кінь, кінь,— пераняў Рыгор.
— Наперадзе нас ішло пара чалавек, і мы не маглі выдаваць сябе...
— Падумаеш,— не здавальняўся Памыйка: — ішлі і прайшлі...
— Годзе вам... Пара ехаць...
— Так... Давайце развітвацца...
Сроль першым падышоў да Рыгора і расцалаваўся з ім.
Тое зрабіў і Рундук.
— Будзеш ехаць — не мінай,— праказаў Сроль да Рыгора.
— Напэўна хутка... Пішы, брат... І толькі не думай, што я без цябе не хачу заставацца ў Смагіне... Умовы так складаюцца...
— Кінь... Галас заменіць...
Сролеў голас зліўся з асцярожлівым воклічам балагола.
Хутка праважатыя пачулі глухі стук калёс, пацягнуўшыся ўглыб цёмнай ночы.
Майскія здарэнні выклікалі зацяжныя трухі па ўсім Смагіне. Каля дзесятка рабочых-падмайстраў і сялян адведала халоднае. Допыты кожнага арыштаванага справодзіліся пагрозамі высылкі і астрога. Станавы пакладаў многа старанняў, каб вымусіць у кожнага арыштаванага прызнання ў яго належнасці да сацыял-дэмакратычнай арганізацыі. У існаванні яе станавы не сумняваўся, але яўных доказаў не знаходзіў. На допыце ён выпытваў іх адносіны да Сроля і да Памыйкі. У Сроля на кватэры быў зроблены старэнны трух і апытана сям’я гаспадара кватэры. Але ні да Рыгора, ні да Памыйкі паліцыя не трапіла. Гэта здзіўляла іх абодвух. Рыгор рабіў усялякія дагадкі: ён разлічваў, што гэтаму пасобіла яго адсутнасць на вуліцах у дзень дэманстрацыі альбо тут адыграў некаторую ролю Шульц. Аднак гэту акалічнасць Карл Людвігавіч тлумачыў выключна «ліберальнасцю» прыстава, «які трухі і прыводы ў халодную зрабіў для блізіру, абы не скампраметаваць сябе перад павятовым начальствам». Праўда, тлумачэнняў Шульца зусім нельга было апраўдаць шэрагам іншых рэпрэсій з боку «ліберала» станавога. Распараджэннем апошняга была зачынена грамадская бібліятэка з канфіскацыяй кніг. Былі забаронены чарговыя спектаклі і ўведзена нешта накшталт ваеннага становішча, з раз’язнымі начнымі патрулямі, якое цягнулася болей двух тыдняў. Не казаў у карысць станавога і праведзены перапіс рабочых.
Аднак факт незачэпнасці Рыгора аставаўся фактам. Гэты факт як найлепей спрыяў далейшаму рэвалюцыйнаму руху ў Смагіне. Памыйка, які ўвесь час выказваў поўнае нядбайства да небяспекі, зараз яшчэ больш пасмялеў і стаў да дзёрзкасці адкрытым.
Ужо на другі тыдзень пасля 1 Мая ён з’явіўся да Рыгора з думкаю склікаць местачковы актыў і абгаварыць план наступнай працы.
— Паліцыя не зачэпіць! — увяраў ён, суцяшаючы Рыгора і сябе разам.
— Арганізацыя мусіць мець сталае кіраўніцтва. Няровен час! Кожную хвіліну трэба чакаць чарговага выбуху...
Рыгор іначай глядзеў на паднятае Паўлам пытанне:
— Трэба нейкі час пачакаць...
— Каб паліцыя адумалася? «Сем бед — адзін атвет»... Ды табе што... Праз дзень-другі мы будзем праводзіць цябе, як праводзілі Сроля... А нам тут сядзець, пакуль не вышлюць... Табе, я ведаю, не сядзіцца ўжо... Куды ж там! І месца, і таварышы, і сталічны размах працы і... Ганна... А мы павінны варушыцца... Па маштабе... Мне дзіва, Рыгор, што ты на гэты раз забыў пра сваю ранейшую настойнасць...
Апошнія словы Памыйкі і тон, якім яны былі выказаны, прыняліся Рыгорам за лёгкі ўкор. Гэта было чуць упершыню з боку Памыйкі. Ранейшыя яго прызнанні ў адданасці Рыгору, хоць і неслі некаторай вычварнасцю, усё ж не абяцалі таго, што Рыгор пачуў зараз.
— Ты на некага злы, а на мне спаганяеш злосць,— суха адказаў Рыгор.
Памыйка ўлавіў Рыгораву нездаволенасць і збянтэжана пачаў выбачацца.
— Няўжо такі і ўпраўду ты пакрыўдзіўся? Калі так — прашу дараваць. Я ніколі не думаў гэтага... Я добра разумею, што ты падаў мне раду з добрымі намерамі... Ну, ты ж ведаеш, што я не з-за сябе ўзняў гарачку...
Інцыдэнт паміж імі паступова згладзіўся, і праз нейкі час Памыйка зноў прызнаваўся Рыгору ў сваіх цёплых пачуццях да яго. Рыгоравы прапазіцыі вярнулі ў Памыйкавым разуменні прызнаную ім таварышову непаграшымасць.
Дзякуючы гэтаму абодва бясспрэчна сышліся на тэрміне склікання сходу на канец мая.
Але, наперакор абодвум, здарэнні самі пераставілі тэрмін, адначасова перамяніўшы і развіццё падзей. Зусім неспадзявана, каля дваццатага мая, прыехаў з Пецярбурга Шульцаў сын Рудольф. Сам Шульц звёў сына з Рыгорам ды Памыйкаю на другі дзень пасля яго прыезду. Расказаныя Рудольфам навіны захапілі вострасцю і Рыгора і Паўла. Яны запрасілі Рудольфа зрабіць даклад на сходзе мясцовай арганізацыі. Рудольф ахвотліва згадзіўся.
— Арганізуйце і — завеце мяне,— сказаў ён.
З прычыны важнасці даклада, рэдкага для Смагіна, справа са сходам ішла згаворана, пагоджана і латва.
Бліжэйшаю суботаю, адвячоркам, пацягнулася смагінская моладзь рознымі дарожкамі і сцяжынкамі ў памешчыкаў лес, вярстах у трох ад мястэчка. На сход сышлося да сотні чалавек.
Сходу быў прыдадзены характар маёўкі.
Рудольфа прывялі з сабою Рыгор з Памыйкам. Яго здзівіў настрой сходу; суцяшала таксама і колькасць яго ўдзельнікаў.
Разложаная між кустоў на зялёнай мураве ежа сведчыла аб прадугледжанасці арганізатараў.
Рудольфу, якому даводзілася вярцецца больш усяго сярод студэнцкіх колаў, імпанавала даверлівая ды натхнёная местачковая рамесніцкая і сялянская моладзь.
Да дзесяці чалавек сталых, сур’ёзных мужчын, укрэпленых у яе, прыдавалі сходу паважную сталасць і цвёрдасць.
Рудольф адразу запаліўся натхненнем і сказаў сваю ўдала ды стройна пабудаваную прамову, як бы прачытаў верш у прозе. Прамова наэлектрызавала сход, які ў пазбыве небяспекі прывітаў Рудольфа зычнымі воплескамі.
За прамоваю пачаліся пытанні. Наперабой кідалі іх «таварышу аратару» ўдзельнікі сходу і прагна лавілі яго адказы.
Пецярбург вырастаў уваччу кожнага прысутнага ў нешта вялікае, магутнае і неабсяжнае. Падзеі з рэвалюцыйнага руху, перавязаныя з махрастымі камбінацыямі праяў агульнаграмадскага жыцця, паказваліся казачнымі і настолькі моцнымі, што нараджалі сабою здзіў, плаваўшы па тварах натхнёнае моладзі і сталых.
У цікавасці да намалёванай Рудольфам рэвалюцыйнай сітуацыі танула смагінскае Першае мая.
Напружанасць становішча на Балканах, вакол якога завязваўся моцны вузел супярэчак паміж вялікімі дзяржавамі — на чым умела і тлумачна спыняўся Рудольф,— яшчэ болей раскалыхала ўдзельнікаў сходу.
На ўзвароце ў мястэчка толькі і было тэмы, як пра здані вайны. Разбіўшыся па двое, па трое — усе былі злучаны аднастайнасцю гутарак.
Але Рыгор да іх не далучаўся. Яго абыходзіла і расцягнутая пахвальба смагінскаму актыву, што пасылаў яе Рудольф. Размову на гэту тэму з Рудольфам Рыгор уступіў Памыйку. Ён ухіляўся ад Лібінага спадарожніцтва таксама. Штосьці адрывала яго ад усяго вакольнага і на скрыдлах думак пераносіла ў Пецярбург. Развой рабочага руху і месца, што знайшоў яму Пятрусь, і цэлы шэраг іншых акалічнасцей віхрам насіліся над бурлівай сталіцай.
Сам горад-велікан паўставаў перад ім у зданных вобразах, у няўмоўчным гуле людскога натоўпу, у гудзенні сірэн, у бляску электрыкі.
З сумных муроў вытыркаў халодны, акуратны гмах велізарнага завода, ацятага агністым поясам вокан. Лахматыя камякі дыму кружацца між небам і зямлёю. Вось-вось — лезе сопуха ў ноздры, у рот, труціць чадам, гар’ю. І не перашкаджае гэтаму ні чыстата ляснога паветра, ні водар хваёвае смалы, разлітае навакола.
Зрэдку, у развоі думак, Рыгор уголас пераконваў сябе:
— Пара ўжо мне ехаць адгэтуль, пара. Я ўжо тут сваю справу скончыў.
Памыйка касіў на яго вочы, ківаў галавою і кідаў сказам: «Ды ўжо ж, ты часовы госць». Шкадаваў.
І між гутаркі з Рудольфам гадаў: «У свеце набліжаюцца вялікія здарэнні, а я астаюся ў глухім мястэчку».
У Памыйкавых думках паўставаў Сроль, прамігваў Рундук. Іх абліччы паступова зліваліся з тварам Рудольфа, да якога Памыйка шчыльна прыціскаўся. Рудольф лавіў яго цёплыя ўзрокі, але прапускаў іх задумёнасць, як і зацятыя раздумы Рыгора.
Рудольфа атуляў настрой праведзенага сходу. Ідылія сялянскае ночы, пікантнасць нелегальнасці справы, яе першыня для яго ў падобных умовах — імпанавалі Рудольфу. Студэнцкія сходкі цьмелі на фоне местачковага мітынгу; іх інтэлігенцкая кіпучасць згладжвалася перад цнотнасцю позываў местачковых рабочых. Наогул — студэнты, з якімі Рудольф больш усяго меў справу,— далёка стаялі ад гэтых вось людзей. Там, здавалася яму, зусім не чулася тае беспараднасці, якая дыхнула на яго на смагінскім сходзе. Калі яны апынуліся ў мястэчку, Рудольф прызнаўся:
— На мяне ваш сход зрабіў агромністае ўражанне. Смагін так вырас, што я не веру, калі ўспомню хоць леташняе...
— Гэтаму многа пасобіў таварыш Нязвычны,— парэкамендаваў Памыйка.
— Мэрам бы чалавек кіруе падзеямі, а не наадварот. Эх, Павал!
— Не зварочваў у філасофію... Толькі, вось...
Памыйка следам хацеў паведаміць пра Рыгораў ад’езд, але стрымаўся.
— Я вельмі задаволены, што вы пад’ехалі да нас,— загладзіў ён папярэдні сказ.
— Ну, я ненадоўга...
— Лепей, як-ніяк...
— Пераацэньваеце, таварыш Памыйка,— не схаваў ільсцівасці Рудольф.
— Не ў маёй натуры: я люблю выказваць тое, што думаю.
Яны падыходзілі да Крамнікавай карчмы, калі трое конных стражнікаў галопам прамчаліся ў бок поля.
— Няўжо дазналіся?
Чатыры сценкі маленькага пакоя губілі свае абрысы ў цёмным змроку ночы. Ды ці былі то, сапраўды, сценкі, ці то самы змрок адгараджваў адно ад другога чуць прыкметныя стол, крэслы, ложак,— цяжка было разабрацца.
Ціша, якая панавала ў будынку і па-за яго сценамі, яшчэ болей паглыбляла наўздзіў глыбокую цемень. Шасцішыбнае акно ледзьве прыкметна адзначалася блядою шэранню. У яго цяжка было запрыкмеціць празрыстае мірганне зорак. Здавалася, што густы злепак ночы давіў на ўсё жывое. Ды яго незаўважна было нідзе ўблізу Рыгора. Ці то мо ён мала прыслухоўваўся, будучы адданым ахапіўшым яго думкам.
Болей гадзіны нівошта не адцягнула да сябе Рыгоравай увагі. Ён ляжаў адзетым на непасланай пасцелі, як у магіле. Чуў, мэрам бы яго думкі ажыццяўляліся і шоргалі ў галаве поўзаннем мухі. Тою ж заданню патыхала і ад створаных яго ваабражэннем мнагалікіх вобразаў.
Раптоўны зычны трэск за сценкаю падняў Рыгора на ногі. Ён настаражыўся.
«Няўжо хто стукае знадворку?» — усумніўся ён і тут жа заключыў, што таго не павінна быць: «Было б так, ужо б даўно брахаў запёрты ў хляве сабака».
Рыгор зноў прылёг. Але ўжо яго настрой зламаўся. Скрытная ўтома дапомніла пра спанне. З выразных думак асталіся цьмяныя, блытаныя ўрыўкі. Калі Рыгор патужыўся звязаць іх у адно цэлае і праверыць — не хапіла цярпення.
Тады ён увішна прыладзіў пасцель, раздзеўся і лёг. І толькі задрамаў, як узнятыя на вуліцы крыкі яго абудзілі. На гэты раз — не было сумнення — штосьці здарылася. Сабака заліваўся нахабным брэхам.
Мігам адзеўшыся, Рыгор выбег з хаты. На ганку ўжо стаяў стары Крамнік.
— Вам не варта выходзіць, пажар дзесьці за школішчам,— паведаміў ён Рыгора.— Во-а! — паказаў Крамнік на суседнюю страху.
Чырвоны промень разразаў чорны цалун ночы. Яркія іскры веерам нясліся ўгару, гінучы ў камяках ружовага дыму.
На вуліцы расла гвалтоўная сумятлівасць. Трывожна стукалі ў кожнай хаце дзвярыма, перагукваліся людзі і беглі ў бок променя, пакідаючы па сабе гулкі тупат.
У канцы вуліцы і за гародамі выгуквалі аднастайнае цягучае «па-жа-арр! ппа-а-жарр!».
Рыгор пакінуў старога Крамніка аднаго і пабег за іншымі.
Ён не абмінуў і дзвюх хат, калі зазванілі на гвалт. Частыя ўдары звона важка падалі ў ціхае паветра, віснучы над мястэчкам пераліўным медным гулам. Водгукі ўдараў несліся далёка ва ўсе канцы, не знаходзячы сабе граніцы.
Апынуўшыся на майдане, Рыгор стрэў пажарны абоз. З грукатам і траскатнёю прамчалася між яго некалькі падвод з насосамі і бочкамі, з прыстаўленымі на іх дымнымі факеламі.
Удагон падводам гарніст выцінаў надрыўнымі тонамі трывожную мелодыю.
І нязмоўклы гук звона, і трапятанне цудоўных зданных ценяў на святле факелаў, і плакучы гук пажарнага сігналу, і раз’юшаны, сумятлівы бег людзей зліваліся ў якуюсьці таемную, трывожную какафонію, у ажыццёўленае ведзьміна вяселле.
Роўнае, стромкае полымя пажару, свечкаю ўзнятае ўгору, зусім, здавалася, не вымагала ўзнятае трывогі.
Калі Рыгор апынуўся на пажары — гарэла старая, зусім ізаляваная будыніна якогасьці свіронка. Спакойная пагода аднімала небяспеку пераносу агню.
Натоўп мяшчан, асаджаны паліцыяй на сажняў дзесяць ад пажару, даваў разгарненне дружнай працы пажарнікаў. Ад іх напору паціху асядала прагарэўшая страха і няўстойна калыхаліся сцены.
Полымя вачавідкі меншала, згушчаючы вакол сябе цалунны змрок.
Але разварушаныя галавешкі рассыпалі пукі тоўстых іскраў, якія не дазвалялі пакуль аставіць без дагляду бліжэйшыя будынкі. На кожным з іх сядзелі людзі з вёдрамі вады і залівалі падаўшыя іскры.
Пажар не цягнуў за сабою вялікіх страт і, мэрам бы, быў знарок зроблены для праверу людское дбайнасці.
Разбуджаныя на яго людзі вярнуліся б па хатах без жаднага спачування пагарэўшым, з адным лёгкім нездавальненнем на дарэмны неспакой, каб раптам пажар не набыў іншы зварот.
Ужо Рыгор абыходзіў парадзеўшы натоўп мяшчан, мяркуючы ісці на кватэру, як яго хтосьці тузнуў за падол жакеткі. Ён азірнуўся і ўгледзеў Сімена Галаса.
— Ты куды?
— На кватэру.
— Пачакай хвілінку, тут хлопцы гатовяць маленькі сюрпрыз.
— У чым справа? — занепакоіўся Рыгор.
Сімен не паспеў адказаць: хлынуўшы натоўп збіў іх з месца і адапхнуў на некалькі крокаў назад.
Калі яны паглядзелі на пажар, то ўбачылі пук узнятых іскраў ад бразнуўшай у бок паліцыі здаровай галавешкі.
Напуджаны станавы кінуўся ўцякаць.
Яго адрывісты сярдзіты голас адбіваў нейкія распараджэнні.
У адказ на гэта натоўпам перабеглі ажыўлёная гутарка і ўкрадчывы смех.
— Хто гэта надумаў? — запытаў Рыгор у Сімена.
Той задаволена разрагатаўся і прашаптаў Рыгору на вуха:
— Памыйка!
— Ну, да чаго гэта было?
— Добра! Маўчы... Цяпер можна ісці па хатах.
Рыгор развітаўся і павярнуўся да завулка; ён не зрабіў і пяці крокаў, як нейкі зычны бразг адцягнуў да сябе агульную ўвагу. Следам адзін за другім пачулася некалькі стрэлаў.
Натоўп мігам рассеяўся з поля святла, і дагараўшае пажарышча асталося адно.
— Хавайцеся ў цёмнае! — папярэдзіў яго прамігнуўшы побач мужчына.— Стражнікі страляюць у людзей!..
— З якое прычыны? — кінуў Рыгор запытанне ўслед уцякаўшаму.
Той нічога не адказаў і знік за высокім кастром паколатых дроў.
У завулку, што вёў на школішча, Рыгор нагнаў пару хлапчукоў. Адзін з захапленнем расказваў другому, як з даха суседняе да пажару хаты хтосьць кінуў у паліцыю бляшанае вядро з вадою. Напалоханыя стражнікі ў адказ на гэта адкрылі страляніну. Хлапчукі пацяшаліся над цікавым для іх здарэннем з паліцыяй, экспромтам складаючы анекдот на тэму, «як стражнікі расстралялі пажар».
Данёсшыся ззаду іх чыйсьці прарэзлівы крык перапыніў хлапчуковую рэзвую гутарку.
— Што там гэткае? — абярнуўся адзін з іх да Рыгора.
— Не ведаю, браце.
Хлапчукі сарваліся з месца і панясліся стралою ў бок пажару.
Рыгор паскоранай хадою пайшоў усцяж ціхае вуліцы.
Вярнуўшыся на кватэру, ён застаў яе незапёртую. Яго ўкрадчывы ўваход не прайшоў незаўважаным з боку старога Крамніка.
— Гэта вы, Рыгор? — праверыў ён Рыгора з бакоўкі...
— Так, я.
— Што там за страляніна была, скажэце? — пацікавіўся стары.
Рыгор расказаў карчмару пра гісторыю з галавешкаю ды вядром і цішком прайшоў да сябе.
У акне яго пакоя яшчэ свяціўся патухаючы промень пажару, але поўнач брала сваё. На вуліцы, як і ў карчме, аднавіўся перадпажарны спакой.
Рыгор цішком раздзеўся і ўлёгся ў ложак. Нядаўная санлівасць яго пакінула, і ён доўга нервова вярцеўся з боку на бок, ніяк не могучы заснуць. Толькі на золку яго адолела змора.
І тыя дзве гадзіны, што асталіся да гудка, ён праспаў, як забіты.
Ён не прачнуўся б сам, хоць бы стралялі над ім з гармат.
Усё ж праспаць працоўны дзень было залішняй роскашшу, і Ліба ўзяла на сябе смеласць яго абудзіць.
Асцярожлівы яе стук мусіў перайсці ў гучныя ўдары, пакуль Рыгор адазваўся.
— Пара ўставаць, Рыгор Міхасевіч! Чвэртка восьмае.
— Так позна?
— Пазнавата, як бачыце.
Рыгор спешна адзеўся і выйшаў з пакоя.
Настрэчу яму Ліба несла снеданне.
— Назад, назад, таварыш,— кранула яна Рыгора тацаю.
Лыжка забарашчэла па шклянцы і вымусіла Рыгора пасобіць Лібе прытрымаць тацу.
— Яшчэ бяды набяруся.
— Толькі таго! Я не гэтага баюся...
— А чаго? — здзіўлена запытаў Рыгор.
— Хаця б учарашняя гісторыя не пацягнула за сабой дрэнных вынікаў.
— Вы пачулі ўжо?
— Усё мястэчка, як у бубен б’е, гаворыць пра гэта... Трэба ж было гэта дзіцячае мудрагельства...
Яна прычыніла дзверы і шэптам даказала:
— Я не чакала гэтага ні ад Памыйкі, ні ад Галаса. Абодва сур’ёзныя хлопцы, а дзіцячае спаганяюць... Вам трэба выгаварыць ім гэта, Рыгор Міхасевіч.
— Ды ўжо позна...
У адчыненае акно ветрык вагнаў густы струмень цёплага паветра. Ліба адсаплася і паглядзела ў двор.
Яна не паспела адысці ад акна, як на ім мігам апынуўся прыгожы, у рудыя яблыкі, аблавухі сабака. Працягаючы на пакой сваю вострую морду з адвіслаю верхняй губой, ён умільнымі вачыма аглядаў Рыгорава жыллё.
— Няхай ён прабяжыцца з вамі да Шульца.
— Калі ласка.
Гудок майстэрні спаткаў Рыгора пры выйсці на вуліцу. «Няўжо я так спазніўся?» — хапіўся ён і, каб праверыць сябе, паглядзеў на гадзіннік: было без васьмі хвілін восем. Рыгор упадбежкі накіраваў да майстэрні.
Таварышы толькі-толькі падпяразвалі фартухі, калі ён пераступіў яе парог.
Шульца ў майстэрні не было.
— Пачынаеш пазніцца? — жартаўліва праказаў Памыйка.
— Як бачыш... А ты ўжо даўно тут?
— Паспеў фартух падперазаць.
Таварышы весела зарагаталі.
— На пажары застаўся?
— Абавязкі пажарнага...
— Цікавыя абавязкі...
Рыгор намекліва маргнуў вачыма і паківаў галавою.
Памыйка зразумеў у чым справа і хацеў пасупярэчыць Рыгору. Шульц перабіў яго намеры.
Хлопцы ўзяліся за працу. Застукалі малаткі, зашоргалі пілы. Шульц раздзьмуў мяхі і ўправіў у агонь кавалак жалеза.
У невялікай майстэрні адчувалася пэўная сур’ёзнасць вялікага завода. Прынамсі, Рыгору чамусьці асабліва прыемнымі былі рэзкія гукі малатка ў руках Памыйкі і аднастайныя ўспыхі мяхоў. Бяссонная ноч не пакінула следу на яго рухавасці. Ён не адчуваў жаднае ўтомы, ніякага суму. Працаваў старанна, з упартай заўзятасцю. Ім заваладаў нейкі асаблівы імпэтны настрой. Дзякуючы гэтаму настрою, кожная рэч, што праходзіла праз яго рукі, здавалася яму блізкаю, неад’емлемаю часцінай яго істоты.
Памыйка падмячаў стараннасць і дзівіўся, паглядаючы на таварыша. Але маўчаў.
Чамусьці гэтай раніцой, насупярэч звычайнаму, усе маўчалі. Нават калі з майстэрні выходзіў Шульц, ніводзін з іх не выкарыстоўваў выпадку для гутаркі. І пасля снедання, і пасля абеду, наогул, увесь дзень амаль ніхто не выраніў слова.
Тым не меней, ён прайшоў для Рыгора хутчэй за другія.
Пакінуўшы майстэрню, Рыгор адчуў вострае жаданне прайсціся ў поле і запрапанаваў гэта Памыйку:
— Чаму не,— згадзіўся той.— Зойдам да Сімена, запросім Рудольфа і разам... Але ж павячэраць трэба...
— А я і без вячэры, разумееш...
— Няўжо так смачна ў абедзе накармілі? Ці ты аброкся сёння пасціць?
— Як табе сказаць... Аброку даваць няма каму... Праўдзівей, не хочацца чамусьці...
Усё ж ён згадзіўся з Памыйкам і пайшоў на кватэру.
Вячэра адняла болей гадзіны. Гэтым часам на дварэ пачало хмурыцца, і цяга да поля ў Рыгора аслабела. Але калі да яго зайшлі Памыйка з Сіменам, Рыгор ахвотна выйшаў з імі.
— Можа, Лібу запросім з сабою? — запрапанаваў ён.
Хлопцы згадзіліся.
Рыгор вярнуўся ў карчму і праз хвіліну выйшаў з Лібаю.
Яна ішла і аглядалася назад, чуючы нездаволеную гутарку мацеры. Гэта яе асцярога паслужыла тэмаю для кпінаў з Лібы. Ліба злавалася і некалькі раз асякала хлопцаў востраю лаянкаю. І толькі калі намерылася вярнуцца дахаты, хлопцы суняліся.
— Досыць вам! — папікнуў Рыгор.
— Просім выбачэння! — абярнуўся Памыйка да Лібы.
Каб згладзіць ніякавасць, гутарка была пераведзена на іншую тэму. Памыйка перайшоў да пагоды — якраз насувалася хмара і раз-поразу змяіліся ў ёй празрыстыя маланкі.
— Нам не шанцуе,— паскардзіўся ён.
— Гэта за тое, што вы з мяне пацвільваецеся,— пажартавала Ліба.
Каля моста яны перайшлі да пытанняў грамадскага характару, якія незаўважна для іх пераключыліся ў культурныя. Абгавору падпалі зачыненая бібліятэка і забароненыя спектаклі.
Учарашні сход паглядаў на кожнага з іх чорнаю сцяною аддаленага лесу... Жаўранка, абапал яе зялёныя паплавы, далей панскі маёнтак, жытняе поле ўбіралі яго хараством квітнеючай вясны.
— А ведаеце, дажджу не будзе,— раптам абарвала Ліба ажыўленыя спрэчкі пра наведваўшую Смагін трупу.
Усе паглядзелі на поўдзень. Сапраўды — хмары не зніжаліся, а хутка радзелі і ўздымаліся ўгору. Гнедае прасцірадла іх раптам адкалолася ад чорнае кажуры і выпусціла наповерх сонца.
— Можа, зайсці па Рудольфа? — запытаў Рыгор.
— А ці варта? — усумніўся Памыйка.
Рыгор не паслухаў і павярнуў да Шульцавай хаты.
— Вы не адыходзьце далёка, я зараз,— папярэдзіў ён.
І не паспеў падысці да дваровай брамы, як Рудольф выйшаў з хаты.
— Я ўгледзеў вас праз акно... У поле?
— Надумалі. Вясна цягне...
— Я са здавальненнем. У Пецярбурзе гэтага не атрымаеш...
Рыгор уважліва паглядзеў на Рудольфа. Сын гаспадара лашчыў мяккасцю сваіх вачэй і ласкавасцю свайго голасу. Калі бацька яшчэ ва многіх рысах свайго я хаваў дасканалую нямецкую сухасць, змешаную з сур’ёзнаю дзелавітасцю ды педантызмам, дык Рудольф далёка адышоў ад гэтага. На ім ужо выразна адбіліся краёвыя ўмовы з выразнай рахманасцю ды спакоем натуры. У гэтай рахманасці танулі задзёр і фанабэрыя студэнта, гонар і самаўцеха прадпрыемцавага сына. Рыгор адмеціў гэта ўжо пры першым спатканні з Рудольфам. Зараз ён яшчэ больш праканаўся ў сваіх заключэннях.
Рудольфава выступленне на сходзе і яго гутарка з Памыйкам па дарозе з лесу абудзілі ў Рыгору поўнае к яму давер’е.
— Вы пра ўчарашняе чулі? — запытаў ён Рудольфа.
— Гэта пра гісторыю з станавым? — засмяяўся Рудольф.
— Але.
— Так, хтосьці выдумаў спрытна.
— Думаеце, хто?
— Не ведаю.
— Вось яны!
Рыгор паказаў пальцам у бок Памыйкі і Сімена, якія пры мосце іх чакалі.
— Ласне?
Рудольф покатам зарагатаў.
— Малайцы.
— А я ўсё ж іх не пахвалю.
— Нічога дрэннага. Хлопцаў можна павіншаваць.
Падышлі да моста.
Ад рэчкі нясло вільгаццю. Асеўшы пыл не труіў паветра. У яго нерухомасці мігалі тысячы мошак. Густы водар жытняга красавання калыхаўся над рунню зялёнае травы.
Рудольф прывітаўся з Памыйкам, як са знаёмым. З Лібаю ды з Сіменам яго Рыгор пазнаёміў.
Першыня знаёмства не адбілася на цеплыні таварыскага збліжэння, не перашкодзіла яно і іх ажыўленай гутарцы.
Гуляючы ў жытніх палетках, Рудольф пераказаў кампаніі шмат эпізодаў з рэвалюцыйнага жыцця Пецярбурга. Яго ўважна слухалі, распытвалі, цікавіліся дробязямі больш важнейшых мясцоў з апавядання.
Незаўважна для сябе яны прагулялі каля дзвюх гадзін, і калі вярнуліся к мосту, было ўжо цёмна. Местачковае жыццё глухла ў сценах хлявоў, за сенішнімі ды хатнімі дзвярамі. Толькі з рынку даходзіў нейчы крык. Гэтаму крыку ўторыў жабін хор у паплавах і перакрыкі перапёлкі ў жыце.
У Шульцавай хаце свяціўся агонь, а ў майстэрні дымела з коміна.
— Няўжо мой бацька ўсё яшчэ працуе? — падзівіўся Рудольф.
— А ён у вас руплівы,— адказаў Сімен.
Рудольф не спыніўся каля дома, а пайшоў з усімі далей.
— Цікава, як пойдуць здарэнні ў міжнародных адносінах,— мяняючы папярэднія тэмы, праказаў Рудольф.
Гэта кампанію настаражыла.
Рыгор з цікавасцю запытаў:
— Чаму? Вы сапраўды думаеце, што можа кончыцца вайною?
— Усё ідзе да таго.
Рудольф аглянуўся навакол і цішэйшым голасам дадаў:
— Мне пішуць з Нямеччыны, што там апошнімі днямі адкрыта гутараць пра вайну. Нядаўнае спатканне Вільгельма з Францам-Язэпам цалкам было прысвечана абгаворам пытанняў вайны.
— Так, гэта сімптаматычна...— згадзіўся Рыгор.
Тым не меней паведамленне Рудольфа зрабіла і на яго, як і на іншых з кампаніі, моцнае ўражанне.
Знак вайны выглянуў перад усімі ставокім чудзішчам з цемні надышоўшай ночы.
Невыразнасць наступнага злілася ў дыме ды агні ваенных жахаў. Дзесьці, ні то недалёка за Смагінам, ні то каля Пецярбурга вырасла сцяна, у якую стукнуліся думкі хвіліну назад бесклапотнай моладзі.
Што будзе? Што чакае рэвалюцыйны рух? Якім шляхам накіруецца жыццё краіны, іхняе жыццё?
І Рыгор, і Памыйка, Сімен, і Ліба — кожны па сабе кінулі думкамі ў нетры гісторыі, якую яны праходзілі ў гуртку самаадукацыі і некалькі былі знаёмы з асабістага чытання. Навейшая эпоха гісторыі сведчыла пра Парыжскую Камуну і рэвалюцыю дзевяцьсот пятага года. Гэтыя рэвалюцыйныя выбухі яскрава выглядалі з далі мінуўшчыны, апярэджаныя ваеннымі жахамі.
Ліба дапомніла чуты ёю папулярны сказ і з захапленнем сказала:
— Вайна можа прынясці рэвалюцыю. Чым горай, тым лепей.
Падзяляючы яе настрой і веру, Сімен наводна ўсумніўся:
— Гэта твая тэорыя не заўсёды апраўдваецца жыццём.
Рыгор падтрымаў Лібу:
— Ліба праўду кажа. У некаторых выпадках...
— Вось-вось, толькі ў некаторых выпадках,— уставіў Памыйка.
— А голад у дзевяностых гадах — ласне быў штуршком да рэвалюцыйнага руху? — акрылілася Ліба.
— Я кажу пра вайну...
Ліба асталася непарушнай у правовасці сказанага ёю. Праўда, яна не без жадання выслухаць думку Рудольфа зазірнула яму ў вочы, толькі той нічога не сказаў. Ён якраз развітваўся. Тады Лібе зарупела запытаць яшчэ пра адно, хвалюючае яе пытанне, ды Рудольф ізноў перабіў яе:
— Так, вялікія падзеі ідуць нам насустрэчу. Яны становяць перад намі, таварышы, агромністыя заданні.
Рудольфа шапка апісала ў паветры няроўны крук, які аддзяляў яе ўласніка ад кампаніі.
— Я зайду да вас. Можна? Толькі на хвілінку.
Рыгор здзіўлена паглядзеў на Лібу.
— Чаму вы пытаеце?
На ганку сядзелі яе бацькі — было ясна. Старыя акінулі дачку недаверлівымі ўзрокамі і ў тахт перакіўнуліся галовамі. На іх тварах можна было прачытаць выразнае нездавальненне паводзінамі дачкі. Заўважаючы гэта, Ліба наперакор бацькам дэманстрацыйна прайшла па калідоры побач з Рыгорам і схавалася за дзвярыма яго пакоя.
Старыя пачулі Рыгораў сказ:
— Калі ласка! Я вельмі буду задаволены вашым наведваннем.
І следам — Лібін:
— Мне здаецца, што я вам надакучваю.
Старыя не маглі спакойліва ўседзець і прайшлі ў хату.
У дзвярах іх стрэў зычны смех, што далятаў з Рыгоравага пакоя.
Гутарка, узнятая следам за смехам, вялася цішэй і ўжо мінала ўвагу старых.
— Вы, я бачу, моцна зацікавіліся Рудольфавым паведамленнем? — пытала Ліба.
— Я, прынамсі, адчуваў усё сам.
— Але дагэтуль я ад вас нічога на гэту тэму не чула...
— Кожны дзень усё больш абвостранае становішча. І да прыезду Рудольфа пра яго можна было казаць многа спакайней...
Ліба крыху памаўчала. Ухмылка, што бегала па яе твары, стулілася ў чуць прыкметных ямках шчок.
— Так, так, Ліба Шлёмаўна, час не чакае...
— Мяне самую азадачыла. Я мелася ехаць у Вільню паступаць на акушэрскія курсы, а зараз...
— Ці ж гэта звязана з сусветнай палітыкай?..
— Нябось, вашы інтарэсы вы не адлучаеце, Рыгор, ад развіцця агульных падзей... Вось і зараз Рудольф сваім паведамленнем пра вайну зусім збіў вас з панталыку.
— Чорт яго ведае! Не хочаш, а жыццё прыпірае...
— А што, сазнаяцеся самі!
Рыгор рассмяяўся і гэтым заставіў смяяцца Лібу.
— Ад жыцця не схаваешся...
— А намер маеце? Пецярбург не дае вам спакою — я ведаю.
— Зрэдку думаю пра яго...
— Усяго зрэдку і, можа, між іншым скажаце.
Ліба адвярнулася да акна.
— А мне вас шкода, Рыгор,— ціха прызналася яна.
Рыгор то хадзіў, а то спыніўся. І калі зірнуў на Лібу, тая непарушна спакойліва глядзела ў адну кропку.
Рыгор зноў рушыў хадзіць.
— Я разумею,— сказала Ліба: — перад вамі стаяць складаныя задачы... А мы... што мы? Нам суджана вярцецца ў абмяжованых рамках... І гэта нас застаўляе чапляцца за людзей, якія нам могуць пасобіць у нашай працы... Выехаў Сроль... Не будзе вас... А чаго добрага, вынікне вайна... і што тады?..
— А Павал? А Сімен? Ды вы, нарэшце? Мы людзі выпадковыя ў вас...
— Кіньце... Паўла трымалі вы ды Сроль.
— Няпраўда. І адзін, і другі — людзі стойкія і шчыра адданыя справе...
— Магчыма... Але нешта нейкае свярдлуе маё нутро, калі я думаю пра ваш ад’езд. Паверыце, Сроль ехаў — менш рупела, а зараз...
Каля дзвярэй хтосьці прайшоў.
Ліба ўздрыганула і падалася ад акна. У гэту хвіліну пачула бацькаў вокліч:
— Ліба!
— Скора! — адазвалася яна і праказала да Рыгора:
— Выбачайце...
Некалькі лёгкіх крокаў вынеслі яе з пакоя.
Рыгор напружаным узрокам прабег за ёю. Пасля адвярнуўся і прысеў каля стала.
Гутарка з Лібаю закалыхала ў ім знаёмае пачуццё разлукі. Колькі разоў гэта пачуццё хвалявала Рыгора! Якіх думак не выклікала ў яго галаве. Якіх не ўзнімала намераў!
За апошнія дні думка пра неадкладны выезд скандэнсавалася ў яго ў цвёрдае рашэнне. Перад гэтым рашэннем адыходзілі на задні план і рызыка нелегальнага ўцёку і небяспека быць перанятым паліцыяй. Памыйкава думка пасабляла ўдасканаліць арганізацыю выезду. І вось, раптам, з’явілася Ліба з сваімі ўгаворамі. Яна нечакана і ўмела падкралася да самага балючага месца. І з халоднаю раўнавагаю ў настроі раскалыхала яго заспакоенае пачуццё. А, бач, ён ні разу і не падумаў, што гэта можа быць. Прыпамятаваў, што ніколі з належнаю ўвагаю не паглядзеў на яе, як на жанчыну. Стрэў Сролевым таварышам і паступова ставарышкаваўся сам — вось і ўсё... А гэта...
Рыгоравы думкі выпархнулі з галавы і перанесліся да жоўтага будынка рыжскага астрога, дзе ён пакінуў Наталю. Праз момант яны прыняслі Зосін вобраз. Следам мацерын ліст радзіў Ганну.
Расстаўшыся з Рудольфам, калі той названіў яму пра Пецярбург, Рыгор у комплексе пецярбургскіх вобразаў ізноў напаткаў яе. Стройная і мілая, часта задуменная, Ганна глядзела на яго з руні сілцоўскіх паплавоў.
І маці...
— Досыць! Я перад ад’ездам, якога не мінеш! — праказаў Рыгор і крута павярнуў думкі на апрацоўку плана ад’езду. Калі і што, ды як пакінуць яму Смагін? Па якой дарозе накіравацца, каб не даць паліцыі напасці на след? Як і што паглядзіць паліцыя на яго збег? Няўжо такі яна насур’ёз наладзіць за ім пагоню? Ці, можа, станавы аднясецца да гэтага спакойліва? Трывожны час адцягне яго думкі ў іншы бок? Цікава, як справіцца Памыйка з пашпартам? — падумаў Рыгор і праверыў прысвечаных у яго ад’езд.
«Няўжо адзін Памыйка? Безумоўна і Сімен... і... пэўна, Ліба? Навошта ведаць Лібе? Яна ўжо ведае...»
Рыгор пачаў хадзіць па пакоі...
«Ды і ўсё роўна ж праз Лібу прыйдзецца мець справу з яе бацькамі. Ад’езд цягне за сабою разлікі за кватэру і харчы, развітанне.
Трое, і гэтым павінна абмежавацца».
Стук у дзверы перабіў яго развагі.
— Прашу! — пазваў Рыгор.
— Вячэраць будзеце? — пытала Ліба.
Рыгор адчыніў дзверы.
— У вас цёмна, як у лесе. Я прыкмячаю, што вы любіце быць у цямне.
— Я зараз, вось, запалю лямпу.
Ён пабег да стала і пачаў мацаць рукамі па засланай паперы.
— Не знайду запалак.
— Я прынясу вам!
Ліба ўпоцемках паставіла на стале вячэру і вышмыгнула з пакоя.
Праз хвіліну яна вярнулася з запаленаю свечкаю.
— Вось вам свечка,— можа, у лямпе няма газы.
— Давайце. Дзякую.
Рыгор спакойліва пераняў з Лібіных рук свечку, паставіў паміж дзвюх талерак і сеў есці.
— Прыемнага апетыту! — пажадала Ліба і выйшла.
Рыгору, аднак, не прыйшлося і дзесяці хвілін прасядзець аднаму.
Ён не паспеў павячэраць, як да яго з’явіўся Памыйка.
— Не чакаў, думаю,— пасмяяўся ён.
— А бадай што і не.
— Ёсць справы.
— Неспадзяваныя?
— Як табе сказаць: і неспадзяваныя і разам — спадзяваныя.
Памыйка прычыніў дзверы і падблізіўся да Рыгора.
— Канчай вячэру, я пачакаю.
— Кончыў, кажы ў чым рэч.
Памыйка яшчэ раз азірнуўся на дзверы і, упэўнены, што ў пакоі яны ўдвух, падаў Рыгору чорную маленькую кніжачку.
— Маеш — на цэлых пяць гадоў.
Той паглядзеў і засмяяўся.
— Ты стараешся як найхутчэй мяне выправіць з Смагіна.
— Так складаюцца справы... Бачыш, едзе не Рыгор Нязвычны, а Сцяпан Луговіч...
— Гэта твая выдумка?
— Хто-небудзь ды мусіць цябе ахрысціць. Папа, бачыш, было зваць няёмка.
Абодва шчыра пасмяяліся.
— Можаш хоць заўтра ў дарогу,— парадаваў таварыша Памыйка.
Факт ад’езду набываў канкрэтную форму і апярэджваў Рыгоравы меркаванні. Так бывае заўсёды: хваляванне збораў раптам змяняецца боллю расставання. Тое, што складала комплекс яго жыццёвых адчуванняў, навеяных умовамі і абставінамі Смагіна, вачавідкі адсувалася кудысьці назад, за дзверы ды сцены яго пакоя.
— Ты дня не вызначыў? — запытаў Памыйка, не адрываючы ўзрокаў ад Рыгора.
— Ці не ўсё роўна калі,— спакойна адказаў Рыгор.
— Я на тое пытаю, што трэба згадзіць фурманку.
— Фурманку?.. Вядома... Але скажы, Павал, у цябе канспірацыя цвёрда трымаецца?
Памыйка крыўдліва затрапятаў усёй постаццю.
— Няўжо ты думаеш, што я нічога не разумею...
— Не тое, Павал, зусім не тое я хацеў сказаць... Ты мяне не зразумеў... Я пакладаюся на цябе, як на гару; ну вось, па-твойму, хто болей з нашых ведае пра гэта?
— Галас, і толькі.
— А Ліба?
— Я не казаў нікому, ані... Ды Ліба калі і ведае — будзь спакойліў.
Хтосьці падышоў да дзвярэй.
— Можна забраць пасуду? — пачуўся Лібін голас.
— Папрашу вас.
— Загутарыліся,— хітра праказала яна да Памыйкі.
— Так... Бярэце і мяне з пасудай,— адказаў Памыйка жартам.
І вясёлы яго смех зліўся з Лібіным смехам, пацёкшы срэбранай лентай усцяж калідора карчмы.
З часу паданай гутаркі з Памыйкам Рыгору не працавалася. Ён адчуваў нейкі цяжар, неўгамонную рупнасць. Рукі махалі малаток ці вадзілі напільнік, а вочы глядзелі ў іншы бок. Страцілася ўсякая цікавасць і захапленне працэсам і дынамікай працы, і яму здавалася, што ён ужо лішні і непатрэбны як у майстэрні, гэтак і ў самым Смагіне.
Становішча ўскладнілася яшчэ болей, калі ў адзін дзень ён атрымаў наступную тэлеграму ад Петруся:
«Прыязджай хутчэй. Я дастаў табе месца».
Тэлеграма магла адыграць прыкрую ролю з яго ад’ездам. Яна бязвінна з Петрусёвага боку, аднак наводзіла паліцыю на больш дбайлівую сочку за Рыгорам. Адно магло суцяшаць, гэта калі б тэлеграма абмінула паліцыю. Ды пакладацца на выпадковасць было апасліва. Аставалася браць узмоцненай каспірацыяй.
Цэлы даўгі вечар пайшоў у Рыгора з Паўлам на далейшы абгавор ад’езду. Было рэшана скрыць малейшыя адзнакі збораў. Той ці іншы намёк у паліцыі на тэлеграму павінен адцягнуць Рыгораў ад’езд. Памыйка штодня спраўляўся ў Рыгора наконт адносін да яго з боку паліцыі. Рыгор нічога не заўважаў. Ён два разы адбыў прапіску і ні разу не прыкмеціў, каб да яго ўзмоцнілася паліцэйская ўвага. Гэта апраўдвала дадумы, што тэлеграма выкаўзнула з вачэй станавога.
І як ні горка было Памыйку расставацца з паважаным і любым таварышам, той мусіў хутчэй выпраўляць яго з Смагіна.
Рыгор, як нібыта той, узяў ад Шульца заробленыя грошы пад выглядам высылкі іх мацеры і аплаціў імі праз Лібу кватэру і харчы.
Кароткі тэрмін да моманту ад’езду Рыгор скарыстаў на абгавор закранутага Памыйкам пытання пра яго далейшую сувязь з Смагіным.
— Будзь пэвен,— завяраў таварыша Рыгор: — я выпаўню ўсё тое, што ты ад мяне просіш і яшчэ папросіш. Я адчуваю ў сабе вялікую ўдзячнасць і табе і цэламу шэрагу смагінскіх таварышаў. Мястэчка само па сабе аставіла ва мне найлепшыя ўспаміны...
Памыйка ўважліва выслухаў Рыгорава завярэнне і ўдзячна паціснуў таварышаву руку.
— Я прызнаюся табе, Рыгор,— сказаў Памыйка голасам, прасякнутым непадробнай шчырасцю.— Ты многім памог мне пасталець. Дзякуючы табе, у маім нутру адбыўся круты пералом. Ты стрэў мяне напаўанархістам, нядбайнікам да жыцця, а пакідаеш, павер, адданага сацыял-дэмакрата, якому дорага яго жыццё, як сродак для змагання за сацыялізм. Я не выпушчу з свайго ваччу тваіх слядоў, пакуль не спаткаемся нанова...
Памыйка паднімаў ужо Рыгораў куфэрак, каб выносіць яго праз задняе выйсце на гарод і далей на загуменную сцежку, як з’явіліся Сімен з Лібаю.
— Куды ты раптоўна? — запытаў Сімен.
— Фурманка чакае,— адказаў Памыйка.
— Пачакае... Так...
Сімен хацеў нешта сказаць, але гутарка не клеілася. Рыгору рупела ісці, і ўвага драбілася на часткі.
— Ты пасачы, каб ніхто не зайшоў у дзверы,— папрасіў Лібу Памыйка.
Ліба зачыніла дзверы, што адгароджвалі калідор ад буфетнай, і паведаміла:
— Нічога. Можна спакойна выходзіць.
Сімен развітаўся з Рыгорам і пакінуў іх траймі.
Ліба правяла Рыгора з Паўлам у двор:
— Шчаслівае дарогі!
— Бывайце, Ліба Шлёмаўна! Дзякую за вашу таварыскую да мяне ўвагу,— шчыра паціскаючы Лібіну руку, выказаў Рыгор.— Кланяйцеся бацькам і перапрасеце, што я не паспеў з імі развітацца.
— Пішэце, Рыгор Міхасевіч,— папрасіла Ліба і пастаяла, пакуль яны не схаваліся за будынкам.
Калі праз паўтары гадзіны Памыйка вяртаўся з мястэчка, правёўшы Рыгора, Ліба весела напявала мелодыю Кармэн, стоячы ў акне свайго пакоя.
Назаўтра раніцою, ужо седзячы ў цягніку, Рыгор вычытаў у газеце паведамленне пра забойства аўстрыяцкага кронпрынца сербскім гімназістам у Сараеве.
Гэта буйная навіна з палітычнага жыцця не выклікала дваякіх думак. Яна няўхільна і вачавідкі вяла да аднаго скутку — да вайны. Рэдка ў каго магло знайсціся смеласці надаваць іншае тлумачэнне гэтаму факту. Як прэлюдыю да вайны зразумеў яго і Рыгор. Не дзіва таму, што ён адразу занядбаў усё іншае і накіраваў свае думкі і сваю ўвагу да сараеўскіх падзей. Рыгора цешыла тое, што ён на дарозе да Пецярбурга, дзе далейшае развіццё здарэнняў не схаваецца ад яго ў сваёй выразнай надзейнасці.
З кожнаю вярстою, што праязджаў цягнік, ён усё радзей вяртаўся думкамі да Смагіна. Звязаная з яго ад’ездам небяспека танула ў буйных растках узрушаючых навін. Газета адцягвала яго ўвагу і ад наглядання ў акно вагона, што было неад’емнай яго прывычкаю ў час язды па чыгунцы. Мала цікавілі суседзі па вагону; з імі Рыгор не знаходзіў гутаркі. Некалькі гарадскіх мяшчан, як чуць было з іх гутаркі, ехалі па гандлёвых справах, і газета іх мала абыходзіла.
Яшчэ далей ад апошніх палітычных навін былі жанчыны. Іх займала ажыўленая дыскусія пра нейкае вяселле ў вёсцы. Не пачуў Рыгор абгавору газетных навін і ў гутарках другіх пасажыраў вагона.
Гэта быў асобны, зусім абмежаваны свецік, які жыў у баку ад падзей, каторыя няслі для яго нечуваную катастрофу. Не па ім, зразумела, можна было судзіць пра тыя ўражанні і разварух, які зрабіў стрэлам невядомы дасюль сербскі гімназіст.
Там, па заваконню вагона, у прамінутых гарадах і ў гарадах, якія наперадзе, сотні вачэй бегаюць па слупках газет, выглядаючы выразную веліч сараеўскіх падзей.
Зацішаны ў сваім развязанні тысячы экстраных спраў, другія тысячы набылі іншы наварот. Па ўрадавых установах і па прыватных інстытуцыях пранёсся вецер неспадзяванай клапатлівасці. З стальною напружанасцю сканцэнтравалася людское пачуццё на гадальным вырашэнні бліжэйшага наступнага.
Праз дзень, праз два газеты распаўсюдзяць гэтыя навіны па ўсіх кутках вялікае краіны. Можа, заўтра яны трапяць і ў Смагін. Цікава, як іх стрэнуць смагінскія таварышы.
Го, Рыгор адчувае, як моцна яны ўсхвалююць Памыйку. Развітваючыся ўчора, ён мэрам і ведаў, што павінна што-кольвечы важнае трапіцца, калі так нервова казаў пра далейшую чыннасць смагінскай арганізацыі: «Іспыт надышоў... Хлопцам трэба будзе падварушыцца. Я не думаю, вядома, што яны не прыстасуюцца да ўмоў. Знойдзецца ў іх сілы ды ўмення запанаваць над абставінамі... А вось Пятрусь... Ці не падумае ён, што я збаюся ў гэты час ехаць у Пецярбург?..»
Але ўзнятае газетнымі весткамі ўзрушэнне паступова пакідала Рыгора. Ён асвойтваўся з ім, як неадменным фактам. Гэты факт пакуль не адбіваўся на вырашэнні яго лёсу. Язды да Пецярбурга аставалася ўсяго няцэлая пара. Толькі тады, калі ён спаткнецца з пецярбургскаю сапраўднасцю, будзе відаць, як павернуцца яго справы.
Рыгор ляжаў на апростанай жанчынамі лаўцы, калі яго папрасілі даць месца двум новым пасажырам. Яны з узнятым настроем абгаварвалі навіны дня, гартаючы жмах свежых, пахнучых фарбаю газет.
Адзін чамусьці дапускаў мірнае вырашэнне аўстрыяцка-сербскага інцыдэнту, спасылаючыся на перманентную вострасць балканскага пытання. Другі няўломна стаяў на сваім — вайна немінуча. Ён спасылаўся на шэраг прыкладаў з галіны эканамічных супярэчак і даводзіў, што балканскі вузел павінна рассеч вайна.
— Няўжо такі Аўстрыя не задаволіцца выпаўненнем Сербіяй ультыматуму? — пытаў першы свайго таварыша.
— Пра гэта не можа быць і рэчы. Сараева — сігнал да выступлення, а не звычайны выпадак. Гімназіст Прынцып таўхнуў воз, які стаяў на краю гары, і яго не пераняць цэлым,— даказваў другі.— Паляціць у правалле...
— Ці ліха! Няўжо іх не атрэзвяць жахі вайны? — сумняваўся першы.
— Сербія, каб і хацела, не будзе дапушчана яе апекунамі пайсці на пакорную,— увяраў другі.
— Магчыма, ультыматум і завостры, каб яго выпаўніць,— здаваўся першы.
«Ультыматум» — то былі пазнейшыя тэлеграфныя весткі, пра якія Рыгор даведаўся з гутаркі гэтых пасажыраў. Гэта ўжо заганяла здарэнні далей, выразна акрэсліваючы сур’ёзнасць бліжэйшага наступнага.
Самы пэнт развіцця падзей і нахіл, куды ішло гэта развіццё, зноў запаланілі Рыгора. Кн не мог далей моўчкі слухаць і прыняў удзел у гутарцы сваіх суседзяў. і
— Гэта калі Аўстрыя падала ультыматум? — запытаў ён.
— Стала вядома сёння раніцою! Вось, чытайце!
Сусед падаў Рыгору газету, ткнуўшы пальцам у чорныя радкі зместу. Рыгор прагна накінуўся на змест і засаб некалькі разоў прачытаў паказанае месца.
— Ага! — выказаў ён.— Скажэце, як усё хутка робіцца!..
— Пажар... Ды пры ветры!.. Цяпер можна смела гатавацца ў паход. Аўстрыйскі ультыматум — гэта ўжо вайна... Ды ў нас мабілізацыя на хаду. Настрой ясны...
— Настрой за вайну, кажаце? — перапытаў Рыгор, мэрам бы не зразумеўшы суседавых слоў.
Той здзіўлена паглядзеў на Рыгора.
— Я не бяруся вам характарызаваць грамадскага настрою. Я разумею настрой урадавых колаў. Грамадскасць пасля выявіць свой твар. Пакуль яна абурана хадою падзей і перажывае першае здзіўленне... Ужо ў Пецярбурзе відно будзе, у якім аспекце выглядаюць апошнія навіны.
— Я, бач, еду з вёскі,— паведаміў Рыгор,— і толькі сёння з газет дазнаўся пра сараеўскі стрэл. Вёска зусім не ў курсе, адкуль і што заставіла Прынцыпа страляць у аўстрыяцкага наследніка.
— Так, зразумела,— супакоіўся Рыгораў сусед,— вёсцы цяжка разбірацца ў пытаннях міжнароднае палітыкі... Наша вёска спаткаецца з ёю з аружжам у руках...
Рыгор зрабіў недаверлівую міну і, крыху памаўчаўшы, запытаў:
— Вы едзеце да Пецярбурга?
— Да Пецярбурга.
— Упершыню?
— Мы пецярбургскія жыхары.
— Пецярбургскія жыхары? Якраз дарэчы. Тады я ўжо буду вас пільнавацца.
Новы дзень Рыгор спаткаў пад настроем набліжэння да Пецярбурга. Учарашнія навіны, ён дагадваўся, нарадзілі за ноч шмат свяжэйшых і, магчыма, болей складанейшых. Ён пазнаецца з імі ў Пецярбурзе.
Рыгор падняўся і стаў у акне вагона.
За акном святлеў ясны пагодлівы ранак. Шырокая гала зялёных ніў, уперамежку з даўгімі густымі лясамі, сціскала свежым паветрам бягучы цягнік. У душны, яшчэ спакойлівы вагон ліліся пыльныя праменні зыркага сонца. Трапляў густы вятрыска, асвяжаючы спёртае паветра. Зелень блішчала на сонцы, смяялася радаснай, ласкавай, суцешнай ухмылкаю. У мяккім калыханні гэтае ўхмылкі расплываліся шэрыя сілуэты земляробаў і жывёлы.
Нідзе, ні на чым не заўважана было жадных прыкмет навіснуўшых над светам страшэнных прыгод. Нівошта не дапамінала пра іх, і таму Рыгорава нутро перапаўнялася пачуццём замілавання. У бліскучым праменні сонца мігалі паўстаўшыя вобразы з яго сілцоўскага жыцця: Лужкі, Хвойнік, Масткі, знаёмыя палеткі і лясы. Няйначай, вось, гэта яны цягнуцца ўздоўж чыгункі, вяжучы сабою вёскі з гарадамі, мінулае з наступным.
Другі дзень ён сядзіць у цесным душным вагоне і, здаецца, што ў тым нічога асаблівага. Сядзеў у сваёй хаце, сядзеў у балагольскай будзе, пасля перабраўся ў майстэрню завода, а адтуль у астрожную камеру, а далей у майстэрню Шульца. А за гэтым? Вылезе з вагона і трапіць зноў ці ў завод, ці ў кантору.
Рыгор вострымі ўзрокамі ўстраміўся ў зялёныя галы палёў. Яны хутка мігалі, адбягаючы назад, туды, адкуль ён аддаляўся.
Ён выразна адчуваў вялікую воддалеч ад пакінутага месца. Вось-вось абдым гарадскога жыцця захопіць яго ў свой вадакрут. Мільённы горад захавае ў хвалях раз’юшанага натоўпу — і схавае сабою Смагін і Памыйку, Шульца і Лібу.
Вось паказаліся пад задымленым небам шэрыя абрысы фабрычных комінаў.
— Мы, напэўна, пад’язджаем да Пецярбурга? — між іншым запытаў Рыгор яшчэ не ахаенага ад сну суседа.
Той паглядзеў на гадзіннік і адказаў:
— Калі не познімся, то праз гадзіну будзем у Пецярбурзе.
— Прыязджаем а дзевятай? — запэўніўся Рыгор.
— Так... Калі не познімся.
Набліжэнне да Пецярбурга ў вагоне падняло сумятню. Пасажыры заварушыліся, забегалі па калідоры ўзад ды ўперад. Застукалі куфэркі. Пацягнуліся да вокан, узняўшы перадпрыезную гутарку.
— Вунь Пулкава, дзеці,— прарэзліва гукнула на ўвесь вагон якаясьці жанчына.
Некалькі дзіцячых галасоў зліліся ў радасным выгуку:
— Пакажэце, мама!
Хутка ў Рыгоравым ваччу вырас на ўзвышшы белы будынак, ахутаны густою зелянінай садоў. Следам цягнік прайшоў станцыю Пулкава.
Веяла Пецярбургам.
Рыгоравым нутром бегаў ні то халадок здзіўлення, ні то подых асалоды.
Узвышаны настрой змяніўся трапяткім уздымам, калі з-за пулкаўскіх гор вынырнулі жалезныя рыштаванні Пуцілаўскае верфі. Цёмным пераплётам крыжавалі яны паветра на фоне каламутна-белаватага неба. Рыгор не мог устаяць на адным месцы і рупліва пераходзіў з боку на бок вагона.
У правым акне лесам фабрычных комінаў зірнула на яго Маскоўская застава. Далей за ёю, на многа вёрстаў цягнуўся фабрычна-завадскі раён Неўскае заставы, сёлы: архангела Міхаіла, Абухава, Колпіна.
Над роўнымі абшарамі балоцістых паплавоў насіліся хмары чорна-палавога дыму. У яго густой муці скрадаліся рысы высокіх, пабітых на вокны, стромых будынкаў гуллівага горада.
Да Рыгора падстаў адзін з суседаў, пачаўшы апавядаць пра назвы заводаў і мясцовасцей, пра колькасць рабочых на буйнейшых прадпрыемствах, пра нядаўнія забастоўкі. Рыгор прагна ўбіраў у сябе гэтыя першыя веды пра вялікі горад, дагэтуль завабны і марлівы, а зараз вачавідкі і жывы. Плойма разнастайных пытанняў вырастала ў яго нутры, напірала на язык і прасілася да выказу. Але не час быў гэтым займацца. Пара ўжо было пытаць пра маршрут у Лясное, на Петрусёў адрас.
Ён паспяшыў выкарыстаць суседа.
— Вам лепей усяго садзіцца на дзевятку і проста да Фінляндскага вакзала, а там...
Сусед, напэўна, запамятаваў далейшы парадак праезду ў Лясное і абярнуўся да свайго таварыша.
— Чаму на дзевятку?.. Лепей усяго васьмёркаю,— памог той.
— Толькі восьмым нумарам. Даедзеце да клінікі Вілліе, а там на паравік і ў Лясное,— праказаў селянін-эстонец.
Яго падтрымала да пяці іншых пасажыраў, якія ўжо стаялі згруджанай масай у праходзе вагона.
Між тым цягнік спыняўся на вакзале.
На пероне яго чакала мноства публікі, якая напружана лавіла ўзрокамі пакідаўшых вагоны пасажыраў. Чуўся гулкі, рэзвы гоман і насіліся выгукі імяў і прозвішчаў.
Рыгор пазіраў праз вокны вагона на публіку і завідаваў цёмным спатканням знаёмымі знаёмых. Яму міжвольна чакалася, што авось якая прымха навядзе на яго Петруся ці Ганну. І тут ён якраз наткнуўся на сваю непрадбачанасць і паіранізаваў над сабою. «Або я дагадаўся хоць аднаму з іх паведаміць?»
З гэткай развагай Рыгор апынуўся ў густой тлуматні публікі. Ён не агледзеўся, як людская хваля падхапіла яго і панесла з сабою да ўваходу ў вакзал.
Вузкія дзверы не ўмяшчалі натоўпу. Яго добра паціскалі, пакуль ён прайшоў дзверы. Ды ў вакзале не было вальней.
Сотні разнастайных, мэрам дзе бачаных і знаёмых, твараў ухмыляліся яго пытальным вачам. Рыгораў знадворны выгляд дапамагаў яшчэ больш звяртаць на яго ўвагу. Не патураючы на гэта, ён не кідаў надзеі стрэць хоць адну знаёмую душу...
Няўжо такі сярод вялікага натоўпу на вакзале не знойдзецца каго-кольвечы, хто б дзе калі яго спатыкаў?
Незаўважна для сябе Рыгор апынуўся пры буфеце. Навакола за столікамі сядзелі пасажыры і госці, хто за гарбатаю, хто за півам, хто за снеданнем.
Прысеў і ён і заказаў шклянку гарбаты ды пару сырных бутэрбродаў.
І, можа, з паўгадзіны аддаў на сваё скромнае снеданне.
За гэты час вакзал паступова апусцеў. Заціхлі гоман і тупатня.
Мала прыкметны раней, ён зараз адцягаў на сябе беглыя ўзрокі мігаючых тэлеграфістаў і паважна тупаючага жандара.
Гэта не замяняла чаканых знаёмых. Роўная, як струна, здаравенная постаць жандара, яго колкія кноразавыя вочы, мэрам выдаўленыя наповерх чырвонага круглага твару,— уплывалі непрыемным уражаннем і не манілі далей сядзець пры стале.
Адчуўшы казытны ўкол адзіноцтва, Рыгор выйшаў з вакзала.
Направа, праз гарбаценькі мосцік, заварачваў трамвай, на якім чорная літара распірала бакавыя бляда-жоўтыя трыкутнікі. Як вочы сляпога, сумна глядзелі на яго шкелкамі пара патухлых ліхтароў і стройная пукатая, як сваха, лічба 8.
Вось ён, Пецярбург! Горад камення і жалеза! Горад палацаў ды фабрык. Гняздо абсалютызму і калыска рэвалюцыйнага руху. Кузня культуры і засценак сярэдневякоўя. Башта астрога народаў і арэна будаўніцтва інтэрнацыяналу... Перад чым яго становіць неўгамоннае развіццё сацыяльна-грамадскіх падзей? Што праракае яму недалёкае наступнае? Калі жыццё надасць яму новую ролю стаць горадам тых, хто яго збудаваў?
З гэтымі думкамі Рыгор увайшоў у трамвай.
Пецярбург гудзеў кіпучым жыццём. Адзін за другім праносіліся стройныя вагоны трамвая. Свісталі аўтамабілі і траскацелі рамізнікі. Паводкаю ліліся людзі ў адзін бок вуліцы і ў другі, насустрач і ў бакі. Над высокімі гмахамі муроў, пад струну адмяраўшых мяжу вуліцы ўсцяж бруднае канавы, насіўся полаг разрэджанага дыму. Агромністыя шыльды вабілі шакаладам, какао і цукеркамі, дапаміналі шафёрам пра шыны «Контнненталь», а фабрыкам ды кватарантам — пра лямпачкі «Osram» — і «Палуват». Процьма газетчыкаў выгуквала шэраг цікавейшых навін, з якіх рэзка выдзяляліся гэткія, як: «Аўстрыя рыхтуе наступ на Сербію», «Пуанкарэ накіроўваецца ў Расію», «Нямеччына падтрымлівае Аўстрыю». Навіны востра інтрыгавалі публіку, якая брала газеты нарасхват, чытаючы іх на хаду.
Аднак на тварах людзей, нягледзячы на трывожныя навіны, адмячаўся святочны настрой адпачынку. Кожны быў заняты сваімі прыватнымі думкамі. Сур’ёзнасць надыходзячых здарэнняў яксьці не гадзілася з жаданнем ні тых, што спяшылі выехаць за горад, каб пасапці свежым паветрам, ні тых, хто парамі ці грамадкамі знаходзілі задавальненне і супачынак у шпацыры па гарачых каменнях горада.
Рыгор таксама захапіўся газетнымі навінамі, да якіх ён ужо быў падрыхтаваны. Купленая ім і наспех прагледжаная газета ўзмоцніла яго аналіз перадстаячых здарэнняў. Навіны ён пакідаў на абгавор з Петрусём, а зараз не адрываўся ад назірання гарадскога жыцця. Духата і смурод, густа разбаўленыя ў паветры, яму былі неўпрыкмет: ён уцягаў іх з нейкаю асабістаю прагавітасцю. Імкненне публікі выбрацца за горад аставалася яму незразумелым і чужым. Асалода жывога сутыкнення з горадам перамагала ўсё. Ён першым ускочыў на пярэднюю пляцоўку вагона і настаражыўся да нагляду. Збоку яго сядзеў важаты. Якраз небесцікаўленым было ўведаць, які час патрабуецца на язду ў Лясное, і Рыгор запытаў важатага:
— Колькі часу мы ехацьмем да Ляснога?
— Гэта зойме да гадзіны!
— Няўжо? Скажэце, калі ласка!
— Што? Доўга?
— Занадта, па-мойму.
— Гэтак заўсёды, чаго ж дзівіцца.
— Я ўпершыню еду.
Важаты агледзеў Рыгора з галавы да ног, падзівіўся ні то з яго самога, ні то з яго куфэрка і запытаў:
— Здалёк?
— Здалёк.
— Адкуль?
— З Віленшчыны... Не знаёмы хіба вам гэтыя мясціны?
— А хто яго ведацьме ўсё — Расія вялікая. Дзе Сібір, дзе Каўказ, дзе...
Людзі, што спакойліва пераступалі рэйкі, шустра разбягаліся ў бакі, агаляючы дарогу трамваю. Трамвай хутка нёсся вуліцаю. Рыгор паглядзеў усцяж канавы і паціснуў плячыма: яна цягнулася вузкаю роўнаю паласою далёка-далёка ў глыб горада. Абапал яе, між гмахамі дамоў, паднімаліся коміны фабрычных будынкаў. Рыгору мігам успомнілася Рыга, якраз тое месца, дзе перакінуты праз Дзвіну даўжэрны мост Мітаўскае чыгункі. Шырыня Дзвіны, яе вадзяны прастор, усеяны плытамі, баркамі, параходамі і караблямі, дзесяткі заводаў, набліжаных да берагоў, рабілі куды большае ўражанне. Ад гэтае канавы дыхнула цеснатою і сухасцю. Ці гэта так здалося? Рыгор намерыўся праверыць сябе, але было позна: трамвай ужо бег шырокай простай вуліцай далёка ад моста. Адна за другой, цэлы знізак падобных прасторных вуліц ператочвалі прадоўжную. Усе яны былі выведзены пад шнур і агароджаны роўнымі сценамі будынкаў. Дарэмна Рыгорава вока шукала своеасаблівасці рыжскіх паломаў і вузкасці, старога месца і палісаднікаў ды бульвараў — новага горада. Вунь усяго прамігнуў перад ім невялікі пляцок перад агромным гмахам сабора. На пляцку рэдкія, закаржэлыя раслінкі, мэрам бы іх назнарок пасадзілі тут, каб пераканацца, што камень і чыгун не да твару зелені. Вострая жарства вакол клумбаў выссала ўсе сокі. За высокім з медных жорлаў гармат помнікам схавалася парнае, але бледае сонца. І далей — той жа камень: тоўстымі глыбамі, роўнымі і няроўнымі, наварочаны дзесьці ў гарах, нават дасціпна не абсечаны, зложаны ў важкія сумныя будынкі. Колькі яго патрабавалася, каб узвесці гэту безліч агромністых пяці- ды шасціпавярховых гмахаў! Якое працы каштавала перакінуць яго сюды і тутака пералажыць у сцены, у брук і тратуары, захаваўшы спрэс зямлю і затуліўшы сонца! Цяжка ваабразіць — не ахапіць думкамі, не ўвабраць пачуццём. І, можа, таму — ды напэўна з-за гэтага — Рыгору асалодна імпанаваў увесь гэты цяжар і гаматнасць, гэта сіла і моц людское вытворчасці. Ён не адводзіў убок вачэй, не таміўся аднастайнасцю выгляду спачатку да канца цэлае вуліцы, квартала, адгону ад спынкі да спынкі. Яго ахапляў уздымны настрой, асаблівая ўцеха ад прысутнасці ў гэткім горадзе, у разорах яго змрочных душных вуліц. Дзесь глыбока ў яго нутры, падсвядома, фармавалася пякучае жаданне застацца ў Пецярбурзе як надалей, зліцца з ім, растварыцца ў яго пякельным грукаце, у ветраным пудзе руху. На ляту ў думках складаліся планы, як і што адшукаць Ганну і разам з ёю ды з Петрусём аб’ездзіць, аблётаць усе куткі і закавулкі горада, каб азнаёміцца з ім да дробкі. Трэба ж ведаць і назву вуліцы, і рэчкі, і пляцы, і асобныя ўстановы. Зараз ён не ў моцы ўсё распытаць у важатага — ды таму некалі тлумачыць. Хаця збольшага: Фантанка, Кацярынінскі канал, Нікольскі рынак, Марыінскі тэатр, Благавешчанскі пляц...
Рыгор азірнуўся назад і ў бакі — колькі ўжо праехалі? Намерваўся запытаць, але не паспеў: выехалі на Мікалаеўскі мост, і перад ім паўстаў цудоўны выгляд Нявы, шпіцы Петрапаўлаўкі ды Адміралцейства, палацы Набярэжнае, растральныя калоны каля біржавога будынка, масты — направа, і лес мачт і карабельных труб — налева. Ён адчуў, як мэрам бы яго хтось схапіў рукамі, пакрышыў на частачкі і часцінкі і рассыпаў абапал моста на бліскучую празрыстую ваду Нявы. Вось ён нясецца з лёгкім параходам у бок Фінскае затокі, мерскаючы між чорных будынін караблёў, між сцен набліжаных да рэчкі заводаў; вось раптам белы паруснік абводзіць яго вакол веркаў Петрапаўлаўскае крэпасці; і ён жа каля палацаў узбярэжнае і над біламі Троіцкага моста... Хай бы супыніўся трамвай і даў яму агледзець усё як належыць, палюбавацца ўволю! «Не, тут ужо далёка перасягло рыжскія вобразы»,— праказаў ён сам сабе ў думках, а ўголас дадаў:
— Якое хараство, аднакава!
Каля яго стаяла некалькі чалавек, зусім незаўважна для яго выйшаўшых на пляцоўку. Што стаяў поруч з ім, сказаў:
— Гэта гордасць Пецярбурга!
— Гэтым ён і бярэ! — дабавіў сусед.
— Ніводзін з расійскіх гарадоў не пахваліцца гэтым...
Рыгор быў цалкам згодны са словамі незнаёмых яму суседзяў. Ці ж варта пераказваць ісціну? Так, цікавы горад! Зараз яго ніхто не пераканае ў іншых думках. Адно б не здарылася — каб з той ці другой прычыны не давялося разлучыцца з ім.
І крохкая баязлівасць злёгку кранула Рыгорава пачуццё. Ён адцягнуўся ўвагаю ад нагляданняў вакольнага і спыніўся на думках пра свой лёс. «Хоцькі б не ўпусціў Пятрусь абяцанага месца! Каб не здарылася чаго-кольвек з боку паліцыі. Болей, як пэўна, што весткі пра яго ўцёк далятуць і да Пецярбурга. А калі яму прапісацца Луговічам? На кожны выпадак... А месца? Не павінна быць, каб яно так хутка было страчана... Ды калі і страціцца — дык няўжо не знойдзецца новае?.. Плёвая справа!»
Трамвай выйшаў на Тучкаў мост. І новы вобраз адчыніўся Рыгоравым вачам. Малая Нява, адлучыўшыся ад Вялікае Нявы, аддзяляла Васільеўскі востраў ад Пецярбургскае стараны. З левага яе боку — фабрыкі і заводы цягнуліся далёка ўздоўж берага, губляючыся ў шэрым тумане ўзмор’я. Правы бераг убіралі густыя купы дрэў Пятроўскага і Крастовага астравоў. Зялёныя анталяжы раслін яшчэ болей упякнялі выгляд... Але Малая Нява траціла многае ад надмернага ліку згруджаных на ёй барак з дрывамі, з вугалем, з цэглаю. Наабапал Тучкавага моста ад Васільеўскага вострава, як гаць, была вымашчана імі шырокая рэчка. На барках ішло сваё жыццё. Граў гармонік, чуліся песні, даносілася зычная гутарка. Па дровах і між дроў дзесяткамі сходаў тупалі непрыбраныя, у ніжніх кашулях з закасанымі рукавамі, рабочыя-вартаўнікі, накладчыкі, каталі. І гэта жыццё зусім не гадзілася з тым, што шырокаю хваляю лінула на Рыгора з Пятроўскага парку. Тысячная грамада «простых» людзей спраўляла тут свой святочны адпачынак. Варушылася, як пчолы ў вуллі, гудзела, як марскі прыбой. Працавалі атракцыёны, гучаў бубен, разлівалася шэйнакатрынка. Вайсковы аркестр грымеў абыграныя матывы вальсаў. На бягу трамвая гэта мігнула феерыяй і паказалася Рыгору вельмі квяцістым. Але ціш і змрок бясконцага Вялікага праспекта Пецярбургскае стараны дыхнулі на яго прыемнасцю спакою. Рыгорава ўрачыстасць была прасычана да адказу. Духата яго прытаміла. Увабраць за адзін раз усю разнастайнасць, усю яскравасць пецярбургскіх пякнот — было не пад сілу. Раз’юшаная патэнцыяльнасць не адпавядала вялікасці і багаццю вобразаў горада-волата. Вось чаму рэшту дарогі да клінікі Вілліе Рыгор праехаў крыху ў іншым настроі. Дзякуючы гэтаму, ён спакайней прапусціў між вачэй хараство Каменаастроўскага праспекта, Вялікае Нявы, Батанічнага саду. Толькі перасеўшы на паравік, ён яшчэ на нейкі час захапіўся выглядам дасканалай фабрычнай мясцовасці Выбаргскае стараны. Незмярымая даўжыня Сампсоніеўскага праспекта, застаноўленага дзесяткамі фабрык, усеянага рабочай публікаю, узбурліла ў ім пачуццё рабочае гордасці. Зноў думка прывяла ў памяць з рыжскага жыцця, з моманту рэвалюцыйных выступленняў. Але тыповасць і характарнасць гэтае часткі Пецярбурга, як рабочага асяродку, куды перавышала рыжскую. Тут менавіта дыхала працоўным імпэтам, сіла работнічай творчасці панавала над усім. Рыгору не толькі прыемна было праехаць гэтым раёнам, яму прагліва хацелася абраць месцам свае працы толькі Выбаргскую старану. Водлуг гэтага хацення, ён праказаў сам сабе: «Хоць бы ды тое месца, што падшукаў Пятрусь, было на адным з гэтых заводаў». І ў думцы наконт гэтага ён захаваў намер зараз жа абгаварыць гэта з Петрусём.
К часу Рыгоравага прыезду ў Пецярбург Пятрусь дажываў у ім восьмы месяц. За гэты тэрмін ён перажыў багаты прыгодамі кавалак свайго жыцця. Цікавым і нечаканым фармавалася яно ва ўмовах чужога і незнаёмага горада. Тым болей складнейшым было яно для Петруся, як чалавека без рамясла ў руках. Нагаворамі Рыгора ды юнацкаю смеласцю набыў Пятрусь адвагі кінуць-рынуць сваіх бацькоў і паехаць у Пецярбург. І калі ехаў — зусім не ўяўляў сабе, як і што стрэне яго сталіца. Жаданне адшліфавацца, набрацца практыкі ў жыцці і стажу ў рэвалюцыйным змаганні — перамагала ўсё іншае, а ў тым ліку і прадбачанне непрыемнасцей. Гаспадарства бацькоў, яшчэ не старых, пры якіх Петрусю не было вялікіх клопатаў і не мелася абавязкаў адказнасці, не супыніла яго рашэнняў. Яно, гэта рашэнне, было скорае і цвёрдае для бацькоў і для таварышаў нечаканае. Тым болей цяжэй было паверыць у гэта Рыгору. Апошні пэўней спадзяваўся на падобны крок з боку Сёмкі, ну зусім жа не з Петрусёвага боку. Усё ж самы факт Петрусёвага ад’езду з Сілцоў у Пецярбург Рыгора цікавіў не на жарты. І, безумоўна, што ўсе здарэнні, звязаныя з васьмімесячным жыццём Петруся ў сталіцы, павялічвалі гэту цікавасць. Пятрусь пісаў ужо пра ўсе перыпетыі ў гэтым жыцці: і Гэлі, і Сёмку, і іншым сябрам. Апавядаў колькі разоў новым пецярбургскім сваім таварышам, і гэта не было сакрэтам.
Гэтыя яго перыпетыі пачаліся з блукання па вуліцах Пецярбурга ў час прыезду і прайшлі праз месячнае шуканне працы, галадоўлю і начоўку па начлежках, праз работу за каталя і за падносчыка пры будоўлях. Яны выказаліся яшчэ ў продажы апошняе жакеткі на таўкучцы і ў жабрацтве на вуліцах. Кончыліся ж нечакана для Петруся вельмі ўдачліва. Выпадковае знаёмства ў клубе на лекцыі з адным рабочым-земляком выручыла яго з бяды і дало месца на металічным заводзе. Пятрусь каля трох месяцаў папрацаваў падручным, агойтаў, абазнаўся з варштатам і станкамі, зблізіўся з майстрам і на чацвёрты месяц атрымаў самастойную працу. Нахіл да слясарнае работы пасобіў яму хутка аўладаць складанымі працэсамі працы — і гэта пацягнула за сабою матэрыяльную забяспеку.
Многа пасобіла Петрусю і яго рэвалюцыйная свядомасць. Натура ж дружакі і пабраціма адчыніла перад ім шырокую дарогу да знаёмства і хеўры з рабочымі завода. Гэтым тлумачыцца хуткае ўцягненне Петруся ў шэрагі арганізаваных рабочых. Нават у апошнія часы перад Рыгоравым прыездам Пятрусь правёў некалькі адказных заданняў, часткаю па даручэнню таварышаў, часткаю па сваёй ініцыятыве. Абставіны працы на заводзе, колы знаёмых і поспехі ў аўладанні рамяслом уплывалі на Петруся як найлепш. Ён адчуваў сябе бадзёрым, рашучым, жыццёрадым; у ім кіпела хэнць да грамадскае чыннасці і няўхільна расла прага да свядомасці. Апошняе падказала таварышам абраць Петруся сябрам управы культурна-асветнага таварыства аднаго з пецярбургскіх раёнаў. Гэтай працы Пятрусь аддаў многа ўвагі і старанняў. Кожны дзень, пасля работы, наведваў ён таварыства, пасабляючы арганізацыі і ўкамплектаванню бібліятэкі, апрацоўцы праграмы чыннасці, адшуканню лектароў. Заахвоціўся Пятрусь і тэатрамі. Не было таго тыдня, каб ён не пабыў ці на драме Гайдэбурава, ці на оперы ў Народным доме, або ў Музыкальнай драме.
Пятрусь сам сабе дзівіўся, адкуль у яго стаўся гэткі круты, гэткі раптоўны пералом. Дапамінаў пра гэта ў сваіх лістах і не абмінаў у гутарках. Яго неўгамонна прагнула паказацца Рыгору — прадставіцца яму ў першавобразным выглядзе. Сустрэцца хутчэй з Рыгорам і пагутарыць з ім — ці ж бы гэта дапамінала сілцоўскую стрэчу? Ніколі! Не выходзіла з памяці Петруся, калі ён, угледзеўшы Рыгора, толькі слухаў яго, не ведаючы, як падысці да чапаных Рыгорам пытанняў. Гарадское жыццё, умовы партыйнае працы ў горадзе, магчымасць стыкнуцца з разнастайнымі пытаннямі і атрымаць на іх адказ — гэтага не хапала для Петруся ў Сілцах. І ён разумеў Рыгора, калі той заўжды падгаварваў іх усіх і асабліва Сёмку — кінуць мястэчка ды паехаць у горад. Пятрусь па-таварыску ўпікаў Рыгора, чаму той не напіраў з гэтым на яго, а выключна на Сёмку. Не верыў у Петрусёву рашучасць? Напэўна. Бо Сёмка, як зараз стала Петрусю зразумелым, меў больш даных на гэта: мацней захапляўся ўдзелам у сацыялістычным руху, быў болей за яго начытаным. Рыгор усё гэта ўзважваў. Як жа іначай? А цяпер? Пятрусь атрымліваў лісты ад Сёмкі, чытаў іх і недаўмяваў: якім, аднак, адсталым ён зрабіўся! Зацягнула жыццёвая дрыгва... І радаваўся, што лёс самога не ўвагнаў на гэта. Цэлы шэраг пытанняў, высунутых апошнімі месяцамі Петрусёвага гарадскога жыцця, патрабаваў абгавору... Ды абгавору з гэткім чалавекам, як Рыгор.
З гэтых разважанняў і ў дадатак з пачуцця шчырае таварыскасці да Рыгора Пятрусь увесь час думаў пра яго, пра іхнюю блізкую стрэчу. Словы Рыгоравай мацеры, выказаныя на праводзінах, Пятрусь выразна помніў: «Можа, стрэнешся з Рыгорам, дык скажы яму, сынок...» Рыгор тады быў у Рызе і ці меў думку наведацца ў Пецярбург — цяжка было сказаць. Але Пятрусь не траціў веры, што з Рыгорам спаткаецца — абыдзе: у Пецярбурзе ці ў Рызе. Жыццё намагала на першае: склалася гэтак спрыяюча, што не выпісаць Рыгора ў Пецярбург — было б ніякавата і не па-таварыску нават.
І толькі Пятрусь замацаваўся на заводзе, развёў знаёмства з шырокім колам рабочых, як упарта стаў шукаць Рыгору месца. Шукаючы, рэкамендаваў таварыша, як добрага майстра і як сур’ёзнага дасканалага рэвалюцыянера. Таварышы пасобілі Петрусю ў гэтым і хутка знайшлося не адно, а некалькі месцаў. Але Пятрусь разгубіў іх, бо ўсё не мог знайсці Рыгора. Ліст ад Гэлі, а пасля і бацькавы лісты, паведаміўшыя пра Рыгора, супалі з тым, калі з усіх магчымасцей уладзіць Рыгора на работу мелася толькі адна, дый то не асабліва ўдачлівая. Тым не меней Пятрусь у першым жа лісце да таварыша запрасіў яго ў Пецярбург. І, паслаўшы ліст, Пятрусь дрыжаў ад нясцерпу прычакаць Рыгора і баяўся, каб той не зацягнуў ад’езду. Як і што павінен быў уладзіць гэта Рыгор, Петруся не цікавіла — ці ж Рыгора павінна хоць што-кольвечы спыніць? Каб іншага, а Рыгора — ніколі.
Аднак Рыгорава маруднасць прымушала Петруся задумлівацца. Не быў ён цалкам упэўнены і ў тым, што Рыгора неадкладна зрушыць і тэлеграма. Пятрусь меў намер праз пяць дзён біць паўторную. Нягледзячы на гэта, ён некалькі разоў ездзіў на вакзал «на кожны выпадак». Але ў дзень прыезду Рыгора Пятрусь выпадкова не зрабіў гэтага. Нешта карцела, вымушала праехацца, а настойнасць таварышаў, што з’явіліся да яго зранку, перашкодзіла гэтаму. Пятрусь не мог адмовіцца прапусціць міжзаводскую нараду, якая была прызначана ў Азярках. Нарада адняла шмат часу і, калі скончылася, было ўжо позна ехаць на вакзал. Пятрусь, не спяшаючы, вярнуўся з Азяркоў а трэцяй гадзіне дня. Магчыма, астаўся б там намнога пазней, каб знаёмая яму дзяўчына не ўгаварыла ехаць разам.
Пятрусь якраз праводзіў яе па той вуліцы, па якой жыў, калі Рыгор угледзеў яго наводдалек. Рыгора ўзяло сумненне, ці паклікаць Петруся, ці найсці на яго ў упор. Спыніўся на апошнім.
Выглядала цікавым, калі Рыгор, ідучы настрэчу Петрусю, незмігутна сачыў за кожным крокам таварыша, чакаючы, што Пятрусь вось-вось яго пазнае. Але той і не западозрыў нічога. Ён быў захоплены размоваю з сваёю спадарожніцай. Неадхільна глядзеў дзяўчыне ў твар, пасміхоўваўся, нават рагатаў і ні на што не зважаў. І зусім раптам — прымха! Толькі Рыгор меўся перагарадзіць Петрусю дарогу, як той падняў вочы і спыніўся, гледзячы на Рыгора.
— Добры вечар, таварыш! — пераняў яго здзіўленне Рыгор і працягнуў руку.
Дзяўчына адступілася, мэрам бы адчуўшы сваю лішкасць. Рыгор з Петрусём пацалаваліся і раптам павярнуліся да дзяўчыны.
— Прабачайце, Рыма,— выказаў Пятрусь: — гэта мой таварыш-зямляк, Рыгор Нязвычны... А вось Рыма Беразак, зямлячка, з Віленшчыны.
Паружавеўшы на твары, дзяўчына фанабэрна працягнула Рыгору руку.
— Дзе ж твае манаткі? — запытаў Пятрусь і паглядзеў на дзяўчыну.
Тая злёгку ўхмылялася, падазрона пазіраючы на Рыгора. Яго непрэзентабельны местачковы выгляд крыху шакіраваў дасканала нараджаную і, відаць, ганарыстую знаёмую Петруся. Рыгор заўважыў гэта, але не даваў выгляду, знарок падкрэсліваючы свой правінцыялізм:
— Насіўся, насіўся па Лясным, а пасля кінуў.
— Кінуў? Дзе? Жартуеш?
— Сапраўды... А ты б хацеў, каб цябе стрэў з рэчамі за плячыма? Я ўжо гадзін дзве ў Лясным...
— Так... Нечакана... І чаму ты, скажы, калі ласка, не захацеў паведаміць мяне пра выезд?..
— Чаму я не хацеў паведаміць?.. Я сам сябе пытаю пра гэта і не магу адказаць...
Дзяўчына затупала на месцы. Пасля кранула Петрусёвай рукі і праказала:
— Я вам перашкаджаю... Бывайце-э...
— Слухайце-э, Рыма... мы з вамі ўгледзімся? Сёння? Заўтра?
— Будучыня пакажа...
— Як?
— Ці ж вам вытлумачыць усё да дробкі?
Дзяўчына пайшла.
— Яна нездаволена? — заўважыў Рыгор.
— Ганарыстая,— адказаў Пятрусь і раптам спыніўся:
— Ах, а я абяцаў ёй пайсці ў тэатр. Фу ты!..
Ён пакінуў Рыгора і намерыўся спыніць дзяўчыну, але тая паспела схавацца за брамаю.
Пятрусь вярнуўся, і яны пайшлі з Рыгорам да яго на кватэру.
— Вось і мае манаткі,— пераступаючы парог, праказаў Рыгор.
Пятрусь здзіўлена паглядзеў на таварыша.
— Дык ты ўжо быў у мяне на кватэры? — запытаў ён.
— Бачыш!
— І хто цябе пусціў?
— Цэлая гісторыя...
Яны падняліся на другі паверх і прайшлі ў Петрусёў пакоік.
— Вось мая абіцель... Садзіся і расказвай... Ну, паверыш, я ўсё яшчэ не магу апамятавацца ад нашага спаткання... Каб ты згарэў, каб ты... Як назнарок падстроіў... Да дзіва, што я забыў пра тэатр... Хто б мог падумаць... Ай...
Пятрусь ківаў галавою, тупаючы між крэслаў і канапкі, запоўніўшых невялічкае гала наўздзіў цеснага пакоіка.
— І пэўна, ты нічога не еў?..
Пры гэтым Пятрусь гукнуў у прачыненыя дзверы:
— Алена Паўлаўна!
Праз хвіліну пачуўся стук у дзверы.
— Патрэбна?
— Я папрашу вас нагрэць нам гарбаты...
Адкульсьці з глыбіні кватэры даляцела:
— Ладна!
— Зараз будзе гарбата,— абярнуўся Пятрусь да Рыгора і затупаў каля невялічкага буфеціка, што стаяў у правым кутку пакоя.
Тут жа забрашчэлі шклянкі, талеркі, заварушыўся стол. Рыгор наглядаў, як Пятрусь гаспадарна наладжваў перакуску. Рыгора цікавіла ўсё, што ён бачыў перад сабою: малюпаткі цесны пакоік, нядбала прыбраны ложак і запыленыя партрэткі на сценах; папэцканы абрус на стале і неўпарадкаванасць з кніжкамі ды газетамі. Нясло знаёмым яму жыццём адзінокага чалавека. Якраз, як то было з ім у Рызе і як, напэўна, будзе тут, у Пецярбурзе. Але побач з гэтым Рыгора цешыла, што яго таварыш гэтак хутка прыстасаваўся да адзінотнага гарадскога жыцця. Цешылі Петрусёвы павароты, Петрусёў выгляд, Петрусёвы манеры. Рыгор радаваўся таму, што Пятрусь лёгка паддаваўся ўплыву да яго новых абставін, гарадской шліфоўцы. Было прыемна глядзець на таварыша прыадзетага, прыбранага, стройнага і далікатнага, якім зрабіў яго Пецярбург.
— Ну, а як табе тут? — запытаў Рыгор.
— Як бачыш — жыву,— адказаў Пятрусь.
— Падабаецца?
— Чаму б не падабацца? А ты думаў, што я не падыду да горада?
— Не тое, каб... але не спадзяваўся цябе стрэць тым, чым стрэў.
Пятрусь разрагатаўся.
— А я, браток, прывык і спадабаў горад.
— Гэта мяне цешыць...
— Вось скажы мне кінуць Пецярбург — дык ні за што... Звыкся і зросся... Не хапала цябе... Нудзеў, ведаеш, па табе і трывожыўся за твой лёс... А дазнаўся, дзе ты — надзвычайна ўзрадаваўся... Ты мне раскажаш пра цябе? Вось перакусім сяго-таго і пройдзем па вуліцы — пакажу табе Лясное... Як яно так выйшла, што ты зараз перада мною — проста цуда...
Пятрусь паціснуў плячыма і прыемна ўсміхнуўся.
— Мэрам бы ў тых самых Сілцах — года як не было. Цэлага года! Падумаць! А колькі перажылося за гэты год...
— У наступным большага трэба чакаць... Бачыш...
— Бачу, чаму не... Пецярбург ахоплены пачуццём трывогі... І ў нас сённека абгаварвалі бягучы момант... Надыходзяць буйныя здарэнні. Ты ж чытаў?
— Чытаў, чаму не...
— Глядзі, як шпарка заблытваецца клубок... Але цікаўней з настроем рабочых. Вось так і бурліць... Магчыма, забастоўка... Агульная...
У дзверы пастукалі.
— Гарбата!
— Калі ласка.
Хударлявая, сярэдняга росту, з мілавідным тварам, чыста адзетая маладзіца ўвайшла ў пакоік з невялікім чайнікам у руцэ.
— Дзе вяліце паставіць?
— Вось-вось, калі ласка.
Пятрусь узяў з яе рук чайнік і паставіў на стале, сярод згруджаных талерак, шклянак ды кускоў булкі.
— Можа, у краму схадзіць? — запытала маладзіца.
— Дзякуй, пакуль не трэба.
Маладзіца выйшла. Пятрусь зачыніў за ёю дзверы і пазваў Рыгора да стала.
За гарбатаю хлопцы наперабой адзін другому задавалі розныя пытанні. У іх гутарцы падзеі з грамадскага жыцця цесна пераблытваліся са здарэннямі з жыцця прыватнага. Кожны стараўся як найпаўней абмаляваць свае паводзіны з часу разлукі ў Сілцах. Але казання было гэтулькі многа і цікавасць яго была настолькі востраю, што каб усе іх абгаварыць — не стала б не толькі вечара, а і цэлай ночы. Загэтым хлопцы абмяжоўваліся адрыўнымі сказамі, часта прапускаючы запытанні і адказы або адкладаючы іх абгавор.
Тым не меней гутарка зацягнулася на некалькі гадзін. Неўпрыкмет ніводнаму на дварэ вечарэла. Па калідоры, за дзвярыма пакоя, пачуліся крокі падсуседзяў-жыхароў. Знадворку пацягнула халадком.
На Рыгора павеяла прыемным спакоем вёскі. Гарадскі шолам, які спаткаў яго на вакзале і праводзіў да Петрусёвай кватэры, змаўкаў. Забірала спакойнасць бяспечнага прытулку.
Пятрусь адчуваў таварышаў настрой і быў цалкам за тое, каб яго не зварушыць. Але яму здавалася, што Рыгору яшчэ прыямней будзе, калі ён яго выведзе на вуліцу. З гэтай думкаю Пятрусь запрапанаваў:
— Дык маеш ахвоту выйсці на вуліцу? Га, Рыгор?
Рыгор ахвотна згадзіўся.
Яны выйшлі з дому і пайшлі ўсцяж доўгае, роўнае вуліцы.
Гэта была вуліца дач. Абапал яе цягнуліся агарожы, за якімі ўпярэмежку знаходзіліся сады, гароды і драўляныя адзін- ці двухпавярховыя будынкі. Пад капяжамі іх выглядалі цьмяна-сінія нумары. Пахла водарам красак і зеляніны. У гушчы дрэў чуліся зыкі гармонікаў і балалаек. Дзесьці наперадзе іх грала духавая музыка; управа — хор заводзіў «гусараў-вусачоў».
Ад усяго гэтага нясло ідыліяй і спакоем. Зусім не чулася блізкае прысутнасці горада-волата з яго гулкім гоманам і несупынным рухам.
Рыгор драбніўся на часткі, кідаючы ўзрокамі вакола сябе. Вакольны вобраз надаваў яму новага пачуцця, новых летуценняў.
— Якое хараство! — выказваў ён да Петруся,
— Я кожны дзень любуюся ім,— адказаў той і дадаў: — Абы ўладзіўся з работаю, то нацешышся.
Рыгор не думаў пра работу і, пэўна, на сёння не крануў бы гэтага пытання, каб не Пятрусь. А раз на тое пайшло, ён не прэч быў увязаць гэта з агульнай тэмаю іх гутаркі. Бач, работа папаўняла прыгожасць вакольнага вобразу, чаму б адмаўляцца да яго ўдасканалення?
— Ну, а як, бок, з месцам для мяне? — запытаў Рыгор.
— Месца будзе! — запэўніў Пятрусь.
Гэта было выказана з цвёрдасцю, роўнаю да цвёрдасці іхніх крокаў, накіраваных назад, на Петрусёву кватэру.
І адпаведна — было цвёрдым давер’е Петрусёвым словам у нутры яго таварыша.
— Колькі ўжо страчана мною гэткіх месц! — падмацаваў сваё завярэнне Пятрусь.
Можа, было яно і лішне, але не шкодзіла: Рыгоравы крокі сталі больш рашучымі і цвёрдымі. І надзея на доўгую злітнасць з Пецярбургам вачавідкі пачырванела ў яго ваччу.
— Мяне ачаравала Выбаргская старана,— выказаў Рыгор,— і каб, здаецца, жыць у гэтым месцы — не хацеў бы нічога!
— Каб чаго іншага захацеў, то трэ было б падумаць, а гэтага...
Рыгор разумеў памер і значэнне свайго хацення і ў адказ засмяяўся.
— Мне думаецца, што цябе ўдасца ўстроіць на нашым заводзе... Я ўжо згаварыўся з майстрам.
— Гэта калі будзе вядома?
— Днямі высветліцца...
Нарэшце Рыгор расказаў таварышу пра ўмовы свайго ад’езду, пра «хвост», які заставіў па сабе ў Смагіне. Але тут жа дадаў, што пра гэта ён мала думае і ў якую б там небяспеку не верыць.
— На кожны выпадак трэба будзе і гэта ўладзіць. Як-ніяк, а гэта справа лягчэйшая ад іншых. У нашу карысць усе даныя...— пацешыў Пятрусь.
Гэтым і былі скончаны першыя моманты іх цёплае, шчырае, таварыскае стрэчы. Поўныя пачуцця таварыскай блізкасці яны ўлягліся спаць.
Была дванаццатая гадзіна ночы.
Дзевяць дзён пайшло на тое, каб уладзіць Рыгора на працу. Цэлы шэраг умоўнасцей перашкодзіў Петрусю давесці да канца гэта пытанне. Перш два дні ў завод не з’яўляўся дырэктар; пасля, са слоў майстра, у дырэкцыі паўсталі нейкія асаблівыя планы наконт перабудавання ўсяго прадпрыемства; далей, калі з гэтым абышлося, захварэў майстар і цэлыя тры дні не прыходзіў на працу.
Пятрусь злаваў, нерваваўся і дзень ада дня мерыўся шукаць іншага месца Рыгору. Вяртаючыся з завода, ён доўга лаяўся, праклінаючы парадкі на заводзе і парадкі ў дзяржаве, разносячы капіталістычны лад і яго ахоўнікаў. «Чалавек хоча працаваць, а яму не даюць. Ласне можна з гэтым гадзіцца? Нясе сваю сілу, свой розум для чужое карысці, для эксплуатацыі яго, а яму адмаўляюць. Абурэнне!»
Спагнаўшы злосць, ён пераходзіў да спакойлівага абгавору стану і ўпэўняў Рыгора, сумняваючыся сам, што справа з месцам не павінна не вырашыцца.
— Ты, браток, не клапаціся; я не выклікаў цябе на папаўненне беспрацоўных. Не... Абавязаўся — зраблю. Месца будзе-э! Го... Пакуль пагуляй — не так яно хутка робіцца, як хочаш... А з грашыма — не бядуй: на дваіх зараблю... Дакумент маеш і хадзі куды заўгодна — ніякі чорт дарогі не загародзіць...
Пятрусь выказваў убачэнне і ўпарта сачыў за Рыгорам: яму не хацелася, каб той хоць каліва засмуціўся ці астудзіў веру ў яго хаценне пасобіць таварышу. Разам з гэтым Пятрусь баяўся і таго, каб Рыгор не пачаў саромецца расцягнутага палажэння госця. Чаго іншага, а пачне сціскацца, адказвацца ад патрат на яго. Угледзіць няёмкасць доўгага пражывання ў яго пакоі... Наогул, Пятрусь выключна клапаціўся пра тое, каб Рыгор не надаваў свайму становішчу сур’ёзнае ўвагі. Чамусьці ў гэтым каразлівым пытанні ён не адважваўся палажыцца на Рыгораву цвёрдасць, не знаходзячы ў сабе цвёрдасці на гэту адвагу.
Між тым Рыгор не даваў жаднага поваду на западозранасць да сябе ў гэтых слабасцях. Ён чуўся ў Петруся, як дома, і лічыў лішнімі таварышавы папярэджанні. Петрусёва ўбачэнне перад Рыгорам разумелася апошнім, як недахоп дасканалае працятасці таварыша пачуццём працоўнае салідарнасці. Наконт гэтага Рыгор казаў сабе: «Петрусю патрэбна яшчэ паўгода пажыць рабочым жыццём, як у яго нізвання не застанецца з местачковае псіхалогіі». Яму ж у вочы адказваў спакойліва і сур'ёзна:
— Я не лічу сябе госцем.
І гэтак жа спакойліва ішоў з Петрусём абедаць, ездзіў да яго таварышаў, у культурна-асветныя таварыствы і нават у тэатр. Толькі ўсяго рупела Рыгору кватэра: Петрусёў цесны пакоік вымушаў багатае клапатні пры падыходзе ночы. Трэба было пераварочваць усё дагары нагамі, грамаздзіць барыкады, каб паслаць дзве пасцелі. Ад недахопу пасцельных прылад даводзілася дзяліцца самым неабходным. Пятрусь аддаў Рыгору сяннік, а сабе пад бок пасцілаў паліто. Звіхнутыя спружыны ложка ўядаліся ў цела; але і змяты сяннік не туліў ад цвёрдае падлогі Рыгоравых бакоў... Слаліся пасцелі пад стукі крэслаў і бразгі дзвярэй. Мала каго суцяшала гэта.
Далёка ад спакойнасці была гаспадыня кватэры. Кожная стрэча з ёю сведчыла Рыгору пра яе даволі няцёплыя пачуцці да яго. І Рыгор стараўся як найрадзей непакоіць яе. Тут ужо не ўразоньвалі Рыгора таварышавы завярэнні, што з гаспадыняю кватэры ўсё ўладжана. Рыгор хоць і верыў Петрусю, што ён падымаў гэта пытанне перад гаспадыняю, але не верыў гаспадыні. Было выразна, што Петрусёвы перамовы на яе ўплыву не мелі.
— Яна ў цябе, як ведзьма,— характарызаваў Рыгор Петрусю яго гаспадыню.
— Табе здаецца гэта, Рыгор,— адбіваўся Пятрусь.
А следам згаджаўся, што не варта бараніць, хто гэтага не заслугоўвае. І бадзёрыў Рыгора:
— Плюй на ўсё, урэшце, ты да мяне ходзіш, а не да яе... Што яна табе зробіць?
Рыгор меней усяго непакоіўся за апошняе. Пачуццё непрыемнасці, якое навявала на яго штодзённае спатканне з гаспадыняю, атрымлівалася зусім не ад баязлівасці. Рыгору не хацелася, каб Пятрусь хоць чым абавязваўся перад ёю. Ён бачыў па яе твары, што лепей усяго вырашыць пытанне шляхам уходу з гаспадыніных вачэй.
Але вырашэнне кватэрнага пытання, як наогул усякія пытанні прыватнага зместу, мусілі адкладацца да абсталявання на месцы. Гэта было зразумела абодвум — як Рыгору, так і Петрусю. І водлуг гэтага разумення і трэ было ладзіць жыццё бліжэйшых дзён.
Яно ладзілася гэтак.
Пятрусь а палове восьмай раніцы кідаў Рыгора дома, а сам спяшаў на працу. Выходзячы з пакоіка, пытаў яго:
— На абед грошы маеш? Калі ўжо выйшлі, то я пакіну... К канцу работы наведай да завода.
Рыгор адказваўся ад Петрусёвых грошай толькі першых пяць дзён — далей прасіў таварыша, колькі магчыма, пакідаць. У яго бадай што хапіла б на больш доўгі час сваіх пятнаццаць рублёў, з якімі ён ачуўся ў Пецярбурзе, але па радзе Петруся ён распусціў восем рублёў на падапратак. У Смагіне Рыгору не ўдалося справіць нічога, ды яно мала было патрэбна, а ў Пецярбурзе яго старыя, памятыя ў астрозе ўборы выглядалі задужа ўбога.
І Рыгор са спакойным сумленнем браў Петрусёву пазычку і к канцу дня з’яўляўся да завода.
Уражанні дня, пераплеценыя з абдумамі і прагнозамі міжнародных палітычных здарэнняў, складаліся ў Рыгоравым нутры чын чынам, акуратна і дасціпна, гатовымі да выкладу іх перад таварышам. Вярнуўшыся разам на кватэру, яны абіралі іх тэмаю для сваіх гарачых зацяжных гутарак.
У засосе гэтых гутарак хлопцы цалкам адцурваліся ўласных інтарэсаў і забывалі пра ўсялякія нечаканасці ў сваім бліжэйшым наступным. Яны часта мянялі планы і намеры, пабудаваныя ці зранку, ці ідучы на кватэру, або лічачы іх несур’ёзнымі, або забываючы, што яны былі ў іх.
Трэба дзівіцца аднаму, што на працягу ажно васьмі дзён, нягледзячы на разнастайную тэматыку гутарак, Рыгор ні разу не ўспомніў пра Ганну. Мэрам бы згубіў ён яе на вакзале, прыехаўшы, калі шукаў сярод публікі і не знайшоў. Багацце ўражанняў, міжнародныя здарэнні, блытаніна ў планах з месцам перапаўнялі яго галаву, не даючы запасці думцы пра Ганну. Цікава тое, што не навяла на гэта колькіразавая стрэча з Рымаю ў Петруся на кватэры.
Але на дапамогу падаспеў зусім нечаканы і зусім дробны выпадак, які раптам вярнуў Рыгорава пачуццё да Ганны. Адным разам Рыгор увайшоў у вагон, каб ехаць у горад, як перад ім ачулася дзяўчына, ну кропка ў кропку — Ганна. Яе падабенства заставіла яго доўга і ўпарта глядзець у твар незнаёмай. Ажно яму карцела чапіць яе, каб упэўніцца. Яе паспешнае выйсце з трамвая на першай жа спынцы перашкодзіла Рыгору гэта зрабіць. Выпадак востра яго крануў і, стрэўшыся з Петрусём, Рыгор перадаў пра яго, як пра важную навіну.
Пятрусь зацікавіўся гэтым і быў здзіўлены, калі дазнаўся, што Ганна — гэта Рыгорава таварышка.
— Скажы ты, калі ласка-а! Восем дзён!.. І ты мяне не паведаміў нават, каб не гэта тваё здарэнне. Ну і ну!
Рыгор не мог нічога адказаць. Але не таіў ад Петруся прыкметнага жадання спаткацца з ёю.
Ганна акрэсліла доўгую гутарку гэтага вечара, даўшы Рыгору повад расказаць багатую эпапею знаёмства з ёю, а Петрусю — праслухаць цікавую гісторыю.
— Ты павінен адшукаць яе, як бы там ні было,— намагаў Пятрусь.
— А трэба папрабаваць,— згаджаўся Рыгор.
І ўжо з наступнае раніцы насіўся ён у думках па пецярбургскіх вуліцах, пляцах, па вакзалах і школах, усюды, дзе можна было дапусціць Ганніну прысутнасць. Яна ўбэрсалася ў агульны сплёт планаў, намераў і разлічэнняў, якія займалі Рыгора.
Агромністы гмах машынабудаўнічага завода ўцягаў у сябе бясконцы лік рабочых. Яны цяклі ў яго вароты некалькімі чорнымі шнурамі; блядыя і настарожаныя, расплываліся яны па майстэрнях, па цэхах. І там, дзе спынялася хада кожнага з іх, пачынаўся круціцца станок. Завод вачавідкі паддаваўся магутнай сіле руху і на вачах пераходзіў у складаную суцэльную чыннасць. На тысячы ладоў несліся разнастайныя гукі і зыкі. Сотнямі струменцаў цягнуўся ва ўсе бакі шэры смярдзючы дым. Туманіліся пылам і потам агромністыя нішы вокан, прыцямніўшы сонечны бляск. Па вузкіх праходах між бясконцага шэрагу ўсялякіх станкоў, варштатаў і машын шнайдарылі клапатлівыя майстры, шчотчыкі, інжынеры. Усе яны здаваліся бязвольнымі часткамі аднае агромнае машыны і рухалі ў такце працоўнага механізма.
Рыгораў станок мясціўся ў фрэзеровачнай майстэрні, у левым куту другога паверха. Ён стаяў крайнім ад сцяны, за якою была высокая цагляная агароджа. Далей за агароджаю прабягала ўзбярэжная Неўкі. Сталёвыя хвалі рэчкі дзень у дзень калыхаліся на шырокім гале вады, б’ючыся ў гранітны бераг узбярэжнай.
Рыгор раз ад разу кідаў узрокамі ў цьмяныя шыбы акна. З-за агароджы відаць было ўсяго невялічкі кавалачак рэчкі; ён выглядаў нелапым стаўком, з аднаго берага якога стаяў агромністы чырвоны будынак, з другога — калыхаўся высокімі дрэвамі векавы парк. Успаміналіся рыгападобны вобраз, тое ж распалажэнне завода. Ды завод амаль той самы. Прынамсі, адусюль у ім нясло знаёмым выглядам. Аднакія машыны, прывычныя стукі малатоў і траскатня кранаў. Гэткія ж разцы і нават аднолькавыя скрыначкі для інструмента. Агульная падобнасць надворных абставін сцірала той многамесячны перабой, які аддзяляў яго ад Рыгі. Хай толькі адцягнуцца на хвіліну думкі пра сучаснасць, як раптам цалкам аднаўляюцца вобразы з рыжскага жыцця... Але...
Рыгор адчуваў, што, апынуўшыся ў Пецярбурзе, ён стаў на далёкім адгоне ад Рыгі. Арышт, астрог, Смагін — доўгі і багаты этап яго жыцця. Ён многаму навучыўся, падрос, пасталеў, набраўся вопыту. Мэрам бы скончыў асобную школу падрыхтоўкі да новага, больш складанага жыцця, здаў экзамен на сталейшага барацьбіта. Рэчаіснасць прадстаўлялася яму ў іншых, больш суровых фарбах. Кожнае свежае ўражанне знаходзіла ў яго нутры іншы ад ранейшага водгук, значна глыбейшы аналіз. Выкліканыя Пецярбургам пачуцці былі не падобны на тое Рыгорава адчуванне, якое складалася пры яго ўездах у Рыгу. Другім настроем павявала ад нагляду за працэсам працоўнае чыннасці завода. Меней дыхала паэзіяй ад вёрту станка, ад пагоджанай гармоніі ў руху машын і рабочых. Не зацягала работа. У кожнай рэчы, у малейшай з’яве, што праходзілі між Рыгора на працягу працы, глядзелі суровыя рысы чарствое сапраўднасці. Рыгор праглядаў праз вачавідкі бляск у захаваную скрытасць усякага здарэння і ясна абмацваў у ім тую ці іншую недаробленасць, непрыстасаванасць да патрэб жыцця. Усё трымала ў сабе вялікую долю фальшу і робленага бляску і ва ўсім не старчыла істотнага. Сама па сабе праца на заводзе была тою ж, якою ён яе праводзіў, бачыў і адчуваў у Рызе. Але вакол гэтае працы ён наглядаў большае зграмаджэнне адмоўных якасцей. Тысячы рабочых, што мітусіліся вакол яго і пад ім, кожным паваротам рукі і кожным згінам плеч дапаміналі яму пра завостраны да адказу прыгон. У агульным шоламе гукаў і бразгу ён адчуваў выразныя позывы на змаганне з ім. Але Рыгор, як і ў Рызе, не цяжыўся працаю. Ён уверана і цвёрда ўваходзіў у вароты завода разам з усімі рабочымі, рашуча прыступаў да станка і пачынаў работу. Сама работа ішла ўжо спакойным роўным тэмпам. Як і раней, ён любіў цяганіну вытворчасці, працэс ператварэння куска сталі ў стройную каштоўную рэч. Па-ранейшаму заглядаўся бегам калёсікаў у станку, сачыў за выкрутастаю стужкаю з-пад разца. Але разам з гэтым ён вёў падлік затрачанай для фабрыканта рабочай энергіі, ператвараў яе ў дадатковую вартасць і заключаў: «Якія капіталы мы складаем у кішэні кучкі эксплуататараў! А пайдзі б гэта на агульную карысць — якіх бы поспехаў дасяглі ў людскім дабрабыце. Якімі б спорнымі крокамі жыццё пасувалася наперад!»
Вырашэнне задачы, калі і што скончыцца, нарэшце, гэты лад, часта адрывала Рыгора ад працы і перакідала яго думкі за сцены завода. Ён перабіраў у памяці прачытаныя ў газеце зранку ці ў абед навіны і з нясцерпам чакаў іх далейшага развіцця.
Між тым навіны хавалі ў сабе неабмежна глыбокія, незмярыма шырокія магчымасці. Рыгор, як той вынаходчык, вышукваў у іх разгортванні пажаданых сабе вынікаў. Гэтыя вынікі, здавалася Рыгору, меліся ў самай істоце падзей, і ён абнадзейваўся імі.
Помеж з гэтым Рыгор адчуваў, што па заводзе носіцца выразнае чаканне таго, што цікаўна яму. Гэтым чаканнем захоплены ўсе рабочыя, імі прасякнута паветра ў заводзе.
І дзень ада дня Рыгор пагрозлівей пазіраў у бок Зімневых палацаў і на заводскую кантору.
За лічаныя дні работы на заводзе ў Рыгора ўстанавілася шырокае знаёмства. Ён хутка, з дапамогаю Петруся, звязаўся і ўвайшоў у мясцовую арганізацыю сацыял-дэмакратычнай партыі. Рыгор наведваў амаль не кожную нараду рабочых, прымаў удзел ва ўсіх іх сходках. Да яго голасу сталі прыслухоўвацца, сталі даваць розныя адказныя даручэнні. Непрыкметна, але ўверана Рыгор уваходзіў у гушчу рабочага жыцця, у вадаварот грамадскай працы. Дзякуючы гэтаму ён хутка быў у курсе настрою рабочых не толькі на сваім заводзе, а і ва ўсім Пецярбурзе. Гэта Рыгора захапляла, зацягала, бадзёрыла. З-за гэтага ён мала зварачаў увагі на ўсталяванне прыватнага жыцця і мала клапаціўся пра сваю асцярожлівасць. Забыў пра непрыязнь Петрусёвай гаспадыні і, як нібыта той, дзень у дзень трывожыў яе па некалькі разоў самастойнымі патрэбамі. Выпадкова і паміж іншым дапамінаў Петрусю:
— Трэба, браток, мне знайсці хутчэй пакой, а то ўжо я табе надазоліў.
Пятрусь яго разважаў:
— Кінь клапаціцца,— і гэтым вычэрпваў пытанне.
Але, як і месца на заводзе, Пятрусь цішком апытаў для Рыгора пакой і спакойліва перасяліў у яго таварыша. Рыгор з гэтае прычыны жартаваў:
— Дзякуючы табе, я парываю сваяўство з Абломавым.
Пятрусь не згаджаўся з Рыгоравым парадоксам і ўхмыляўся яму ў адказ. Аднак было вачавідкім, што Рыгор зусім не той, з якім ён расстаўся апошнім разам. Асабліва кідалася ў вочы Рыгорава падросшая сталасць, сур’ёзнасць і трэзвы погляд на акольваючую сапраўднасць. Цікавіў яго падыход да кожнага здарэння, аналіз гэтага здарэння. Бягучы момант знаходзіў у Рыгору трапнага ацэншчыка. Рыгор поўнасцю выяўляў усю вялікасць і складанасць таго калыхання грамадскіх падвалін, якое адбывалася вакола. Ён бачыў жорсткую супярэчнасць між воляю некаторых людзей і вымаганнямі гістарычнай неабходнасці. Яму прадстаўлялася ясным, што ўсе рухі жыцця бягучага моманту атрымалі папярэдняе назначэнне. Але ён ведаў, што яго можна перарабіць і накіроўваў на гэта свае думкі. Рыгору паказвалася зусім звычайным, калі ён глядзеў на знерваванасць гарадскога натоўпу, на падазронасць паліцэйскай улады — ад гарадавога да генерала, калі адчуваў узмоцнены тон сталічнага шоламу,— гэта, па яго, было тварэннем, фармаваннем, правядзеннем працэсу нараджэння. Куды ж гэтым момантам адводзіць сваю думку на будзённыя рэчы прыватнага дабрабыту? Для чаго браць на ўвагу дробныя шурпатасці самотнага побыту?.. і Пятрусь...
Так, Пятрусь недаацэньваў, калі думаў, чакаючы Рыгора, што ён яго нагнаў у палітычным росце. Пятрусь выпускаў з ваччу тое, пра вошта дазнаўся ад Рыгора і што зараз дасканала ўзважыў. І пачуццё ранейшай павагі да таварыша зноў займала месца ў яго нутры, ужо ўступленае некалькі пачуццю эгаізму. Петрусю стала вачавідкі, што Рыгор пайшоў шпарчэйшым ад яго шляхам духоўнага выхавання. Безліч усялякіх з’яў у бегу часу і ў пераборы месц шліфуюць чалавека ў разнастайных умовах.
Раніца ў раніцу, пакуль жылі ўдвух, побач спяшылі на завод, разам вярталіся назад. Чуткі і весткі, думкі і настрой, планы і намеры перапляталіся ў крытычным абгаворы. Не было вечара, каб доўгімі кавалкамі часу яны не знаходзіліся разам: ці ездзячы ў культурна-асветнае таварыства, ці бываючы на сходках, ці трапляючы ў тэатр. Праўда, гэтага часу ім не хапала, каб задаволіць гутарку, выпаўніць пабудаваныя сумесна планы.
Незалежныя ад іх абставіны агульнарабочае справы амаль не цалкам адцягалі хлопцаву ўвагу. Праз гэта Рыгору не было калі пазнаёміцца поўнасцю з горадам, пабываць у намечаных месцах. Не мог ён вылучыць вольнае гадзіны, каб наведаць адрасны стол і справіцца пра Ганну...
А між іншым, з вядомага выпадку ніводнага дня Ганна не абмінала Рыгоравых успамінаў. Нагальна ўрывалася яна ў гушчу яго натужных раздумаў, выбірала сабе месца і на нейкі момант захапляла сабою Рыгора. Сёння пры рабоце, заўтра ў хвілі адбывання сходу, трэці дзень па дарозе дамоў, чацвёрты...
І кожны раз пасля гэтага Рыгор усхвалюецца, укорыць сябе нядбайнасцю рашыць у бліжэйшы дзень зрабіць даведку — і да чарговага разу заспакоіцца. Бач, на ўсё гэта патрэбен час! Даводзіцца кінуць працу, ахвяраваць сходам, занядбаць паседжаннем, каб пабываць у адрасным стале... А ці можна?
Рыгор сумняваўся і судзіў: «А ўсё ж нельга не зрабіць гэтага! Нельга!» На запытанне Петруся пра Ганну — абяцаў як найхутчэй яе адшукаць. Рыме хваліўся пра знаёмую, якую вось-вось знойдзе і прывядзе да Петруся... і якою абаіх здзівіць...
Рыгоравы думкі і Рыгораву гутарку пра Ганну справодзіла яго напружанае жаданне бачыць яе, сустрэцца і пагутарыць з ёю, аддзякаваць ёй... за падмогу мацеры, за ўцеху, зробленую старой...
— Ды маці!.. Чаму ж не адвесці ёй месца ў сваім нутры?
Старая ўставала перад Рыгорам у поўным абліччы. З сумам на твары, з уміленнем у ваччу, з палкаю прагаю ўнутры, з укорам... Ці не забывае яе сынок? Ці будзе час, калі ўдасца з ім спаткацца?
Вось канчаецца год, а ніякіх адзнак на гэта. Круціцца, мелецца — маланкаю мінаюць дні, тыдні, месяцы, а яна ні з месца. Сілцы. Воражнае аколенне. Розныя гутаркі пра Рыгора — больш ябедныя, злыя, нараклівыя; брахня і глум... Пятрусь не разбівае іх сваімі лістамі... Вось толькі Ганна — адкуль і што, нябачная, чужая дзяўчына... Мігнулася перад ваччу і атуліла сэрца ласкавым словам пра Рыгора...
Рыгор — сынок!.. Вось-вось ён адыме квадранчык часу і прысвеціць яго мацеры. Гэта неабходна! Абсталюецца і кіне ліст, перашле некалькі рублёў. Раней днём, тыднем пазней — ці ж ад гэтага многае зменіцца? Нельга ж кінуць агульнае справы і аддацца пытанням прыватнага жыцця. Ды зноў жа, ён толечкі што пераехаў на сваю кватэру. Амаль не голая яна ў яго. Ложак без сянніка, адзін ламаны зэдлік, кульгавы стол — усяго. Хоць бы крыху дагледзець... А там — пойдзе чарадою адно за другім... Магчыма, каб Ганна... Рыгор яе адшукае, няпраўда...
— Я ўсё-ткі, Пятрусь, на днях праедуся ў адрасны стол! — завяраў Рыгор Петруся.
— Чаго ж ты, сапраўды, шкадуеш паўдня страціць на гэта? — папікнуў яго Пятрусь.
— Праўду кажаш... Ці варта шкадаваць паўдня часу,— згаджаўся Рыгор.— Усяе работы не пераробіш...
— Менавіта...
Пасля гэтага Рыгор загадзя намеціў дзень, калі ён абавязкова паедзе ў горад, і запэўніў таварыша. Пятрусь спачувальна ўхмыльнуўся.
Ганна ніколі б не паверыла, каб хто ёй сказаў, што Рыгор ў Пецярбурзе. Тым болей яна здзівілася б, каб уведала, што ён пра яе думае, гутарыць з таварышам і дзень ада дня маніцца шукаць. Адкуль і што тыя даныя на гэта! Ні намёку, ні знаку. Праўда, Ганна чула ад Рыгоравай мацеры, што ў Пецярбурзе жыве Рыгораў таварыш. Гэта Ганну цікавіла ды інтрыгавала. Яна захапіла з сабою яго адрас. І, прыехаўшы ў Пецярбург, пісала Петрусю ліст, каб той паведаміў, мо што ведае пра Рыгора. Чамусьці на ліст не атрымала адказу — пэўна загубіўся. Праз некалькі дзён прыехала сама ў Лясное, але не застала Петруся дома. Збіралася з дня на дзень паўтарыць паездку, ды... усё не магла сабрацца. Цэлы шэраг прычын перашкодзіў ёй зрабіць гэта.
Ганна паехала ў Пецярбург на сваю рызыку. Згуба мацеры растрывожыла яе да нервовасці, і ў Пецярбурзе яна шукала сабе спакою. Без усялякіх хадайніцтваў да начальства, не разлічваючы на наступнае, яна раптоўна развіталася з Рыгаю і паехала да дзядзькі пад Ліцк, адкуль наведала Сілцы і ў пачатку траўня накіравала ў Пецярбург.
Ганнін прыезд у сталіцу супаў з канікулярным часам. Пайсці шукаць ходаў да прызначэння на месца настаўніцы Ганна не хацела, ведаючы, што гэта пацягне за сабою цэлы шэраг адміністрацыйных фармальнасцей. Ды самая праца настаўніцы ёй не падабалася. Яшчэ ў Рызе, калі жыла маці, Ганна не раз памыкалася перамяніць заняткі, старанна шукаючы падхадзячага месца. Маці перашкаджала ёй. Пасля мацерыны смерці Ганне было вольна гэта зрабіць. Яна знайшла, што ў Пецярбурзе ёй лёгка гэта ўдасца.
Поўная ўверанасці ў гэта, Ганна не ўлічыла тых цяжкасцей, з якімі сустрэў яе чужы, вялікі горад. Без знаёмага, з ненадзейнымі разлікамі на даўнюю таварышку, на Петруся і, як ні дзіўна, на Рыгора, Ганна ачулася ў Пецярбурзе. Горад бесспагадліва схапіў яе ў свае абоймы і закалыхаў на хвалях глыбокае клапатлівасці. Што надумоўвала тыднямі — разляталася ў хвіліну. Стройна апрацаваныя планы ламаліся пад націскам жывое сапраўднасці. Ганна збівалася з панталыку. Куды ёй было да ўсяго іншага, калі невыразнасць наступнага дня не давала спакою. Ужо прасочвалася вільгаць роспачы, ужо думкі спляталі планы магчымага выезду з негасціннае сталіцы, як знянацку ёй напаткалася праца. Гэта выйшла праз газету, па дробна надрукаванай абвестцы. Патрабавалася «перапісчыца, маладая барышня». Ганна накіравала па адрасе і атрымала месца ў экспедыцыі газеты — па перапісцы адрасоў.
Адшуканая работа перайначыла яе настрой і накіравала Ганніна жыццё ў спакойнае рэчышча. Тое, што не знаходзіла месца ў думках у час безрабоцця, зараз адцягала на сябе яе ўвагу. Зарупела наведаць Петруся яшчэ раз і, магчыма, выпытаць у яго пра Рыгора. Авось знойдзецца кончык, і клубок пачне разбэрсвацца...
У Ганніным ваабражэнні разбэрсвалася доўгая каляровая нітка саладжавых надзей. Рознымі выкрутасамі яна працягалася кудысьці, дзе ападала ў Рыгораву душу... Вакол гэтае ніткі дзень ада дня набіралася гусцейшых асадкаў пачуцця, намераў і жаданняў. З мільённага людскога мурашніку, што трапятаў перад Ганнінымі вачыма, рэльефна выступала фігура Рыгора. Гэта фігура засланяла сабою і гмах Ісакіеўскага сабора, і шпіц Петрапаўлаўкі. У чыстай каморцы экспедыцыі мігаліся яе абрысы між шырокіх лістоў паперы.
Яе не мог засціць дасціпны, жывы, мілавыглядны экспедытар Лука Дарафееў. Хоць уважліва накіроўваў ён да Ганны гасцінныя сказы і мяккаю ўхмылкаю абліваў іх адповедзь,— Ганна не губіла з ваччу Рыгоравага вобраза... Апошні выпукляўся, што далей — болей. Ганна паступова ўкладала ў яго змест жывое істоты, і Рыгор уставаў у чыннасці аднаго з шэрагаў тых забастоўшчыкаў, што ўз’юшвалі бакінскімі падзеямі ўсю Расію. Яна ўспамінала рыжскія гутаркі з Рыгорам наконт яго ўдзелу ў забастоўках. Уяўляла Рыгораву захопленасць імі, адчувала палкасць змагання і вастрату злосці на існуючы лад. Узважвала поўнасцю вынікі гэтага. І заключала: «А зараз, напэўна, ён перагарвае хутчэй апынуцца ў асяродку падобных бакінскім здарэнняў. Каб гэта ды яго сюды, у Пецярбург, колькі б энергіі ён палажыў на арганізацыю рабочых да выступлення!..»
Ганна не папікнула б яго за гэта, не! Цяпер... яна зусім іншых поглядаў на рэчы! Ёй сорамна прызнацца, што яшчэ летась Рыгорава чыннасць выклікала ў яе нутры варожае пачуццё. Цяжка растлумачыць, чаму яна трымалася тады выразна мяшчанскіх пераконанняў. Але яшчэ цяжэй уявіць, калі і што адбывалася тая крутая перамена, якая зрабіла Ганну цяперашняй. Дзе тыя фактары, што павярнулі яе светапогляд на дзевяноста градусаў улева? Ганна правярала гэта тым пільней, чым вастрэй рабілася жаданне выспавядацца пачуццямі з Рыгорам. Яна падрахоўвала: смерць мацеры, Рыгораў арышт, свой пераезд з Рыгі ў Пецярбург, блуканне ў няпэўнасці па яго цвёрдых вуліцах. Няўжо ўсяго? Ды што ў гэтым надзвычайнага ёсць? Рабілася цьмяным — і прычыны губіліся ў змроку гэтае цьмянасці. Іх невыразнасць яшчэ больш ускладняла іх важкасць і сілу. Бо яна разумела, што з пераменаю поглядаў на рэчы ёй стала не падабацца роля настаўніцы. Калі прасачыць ад пачатку нараджэння думкі пра тое, каб кінуць настаўніцкую службу, то, бадай, і можна будзе выявіць працэс перабудавання светапогляду... У кожным разе Ганна стрэнецца з Рыгорам зусім інакшаю, чым рассталася. І таму, што факт расстання меў вялікі ўплыў на яе думкі, няхай той факт будзе блаславенным. Якава ж будзе стрэча? Ды калі яна будзе?..
Ганна ўважліва вяла спакойлівую перапіску адрасоў. Сотні прозвішчаў пярэсціліся ў яе памяці, губляючыся і паўстаючы адно за другім. Сярод іх многа пападала знаёмых, мэрам бы дзесьці спатыканых ці чутых. Але ніводнае з прозвішчаў не выдзялялася самотным і не спынялася ў памяці. Ні за водным з іх не вырысоўвалася жывога вобраза чалавека, на якім бы спынілася яе ўвага. А за многімі прозвішчамі беглі чыны і званні: тайны саветнік, калежскі асэсар, правіцель канцылярыі, свяшчэннік, вучыцель гімназіі, земскі начальнік, народны настаўнік. Чамусьці не менаваліся рабочыя і сяляне. Гэтыя званні нікога не вабілі... Мэрам бы ўсе іх ведалі і не хацелі пра іх успамінаць.
Дзеля Ганны пустым звінелі ўсе чыны, ад вялікага да малога. І вось гэта няўважлівасць да бліскучага і зычнага — чым нясло ад іх — цікавіла яе самую. Ці даўно яна не магла спакойліва глядзець на чыста адзетага, стройнага настаўніка гімназіі? Колькі разоў, бывала, закрадалася хаценне стаць жонкаю аднаго з іх! А гэта! Нібыта тая... Гартаюцца мёртвыя формы, як сухія лісты на дрэвах. А вострыя ножны яе суседкі паласуюць іх на доўгія стужкі, якія ў сваю чаргу дробняцца на прадаўгаватыя лісты, перабіраюцца, складаюцца па трактах і адносяцца на пошту... Сёння, заўтра, пазаўтра, з месяца ў месяц, Звычайна. І будзь іх дзесяткамі больш — дзесяткамі менш — аднакава. Згіне дзесяць папоў ці дзесяць земскіх — ніякае заўвагі. Сам Давыд Харлампавіч, старэнькі пілявы трактоўшчык, хутчэй заўважыць, калі выпадзе месца, якоесь там Ладзейнае Поле ці станцыя Стругі Белыя — чымсь купа высокіх прозвішчаў, справоджаных чынамі. Пра іх не было клопату...
Ды Ганна наогул зусім не дбала пра адрасы, калі кідала працу ды ішла дадому. Па дарозе механічна заходзіла ў крамку, брала да гарбаты, а трапіўшы ў пакой, грэла прымус і спраўляла вячэру. За вячэраю думала: як і што іціме яе жыццё. І на першым адказе сустракалася з Рыгорам. Вачавідкі з’яўляліся да яе: Лясное, Пятрусь, двухпавярховая дачка... «Ці напісаць ліст, ці яшчэ раз паехаць?» — карцела ёй. За лістом разгорталася прагаліна невядомага, сухі кароткі адказ або і маўчанка. Паездка суліла знаёмства, надзеі, цікавасць... Толькі б не вісеў на дзвярах бліскучы замочак... Не, яна пераедзе — не ў суботу, дык у нядзелю, магчыма, на буднях... Адкладаць нельга, уважаючы на тыя здарэнні, якімі жыццё частуе бягучы час.
Тым часам здарэнні дзень ада дня несупынна ўскладняліся. Іх развой можна было параўнаць з бурхлівым вогнішчам, на якое дзьме вецер. Полымя шугае ў бакі і ўгору, шырыцца, расце; награецца паветра. Вось-вось заверціцца ўсё ў каламутным вадакруце агню. Не было таго, хто б так ці іначай не ўцягаўся ў падвышаны настрой, хто б не захапляўся пытаннем — а што далей? Выразна перад кожным гэта «далей» стаяла ў страшным выглядзе вайны. Усякі адчуваў яе крывавы, прапахшы куравам пораху, прыход. Але ніхто не выяўляў сабе яе размаху. Яе жах перавяртаўся ў завостраную цікавасць, пад якою танула ўсё іншае. Звычайнага, прывыклага жыцця не было ні ў водным доме, ні ў якой асобы. Яно знікла, растала, абляпіўшы агромністы клуб раз’юшаных падзей. Напружанасцю струны глядзелі ў наступнае мільёны вачэй. Шукалі. Густым туманам надзей і трывогі ўбіралі перадвочныя прасторы. На чым спыніцца завіруха? Як праломіцца яна на лёсы данай асобы? Чорнымі густымі джараламі плавалі людскія натоўпы па шырокіх тратуарах горада-волата. У шораху тысяч ног адбівалася крутая парушнасць жыцця. Няўверана хадзіла рука, няцвёрда ступалі ногі. Шыбы вокнаў сталі вельмі празрыстымі, мэрам бы знарок, каб не спыняць простага лёту ўзрокаў. Пераступаючы парогі ўстаноў, кантор, крам і заводаў, вальней ды нядбайней прычыняліся дзверы. Будынкі, наогул, цяснілі людзей, прыгняталі іх пачуццё. Якаясьці магутная сіла цягнула іх на вуліцу, у гушчу, у натоўп. Чалавек стаў надзвычайна чулым, каразлівым, як магнес. І ў той жа час — слабым, бяспомачным. Аднаму не хапала ні сілы, ні месца. Для цэлага, для грамады — ён быў неадменным. Грамада надавала характарнасць здарэнням, але апошнія выразна рухалі грамаду.
Але ў агульным сплёце з’яў яскрава выпуклялася іх дваістасць. Два асабістыя напрамкі прарэзвалі гушчэчу людскіх настрояў, пачуццяў, думак і жаданняў. Гэтыя напрамкі крыжаваліся, як крыжавалася развіццё грамадскіх падзей. Наператоч зданню імперыялістычнай вайны раслі сімптомы вайны грамадзянскае.
З Дуркінхэна накіроўваў у Расію прэзідэнцкі карабель Пуанкарэ. Буржуазны выхаванец вёз самадзяржаўнаму цару для падпісання ўмову: разам бараніць інтарэсы французскіх і рускіх капіталістаў ды памешчыкаў, у саюзе губіць на вайне жыццё рускіх і французскіх рабочых ды сялян. Вайна супроць прускага юнкерства, у абарону слабое Сербіі — была сігналамі буржуазнаму Пецярбургу, Неўскаму — была лозунгамі імперыялістычнае вайны, кветкамі саюзніцкага яднання.
А помеж з гэтым у Баку кіпела жорсткае змаганне рабочых-забастоўшчыкаў з нафтавымі каралямі. Водгукі яго разносіліся па шырокіх абшарах прыгнечанае краіны. З горада ў горад, з фабрыкі на фабрыку прыходзілі весткі пра становішча варожых лагераў; і разам — прызывы да падмогі, да салідарнасці. Гераізм змаганцаў прагудзеў брукам пецярбургскіх вуліц — за заставамі, на ўскраінах. Зарэяў сцяг грамадзянскае вайны.
Яшчэ Пуанкарэ не выпусціў з ваччу берагоў Францыі, калі яму на спатканне паднялося да пяцідзесяці тысяч пецярбургскіх забастоўшчыкаў. Згода цароў не цешыла сэрцаў працоўных. І тыя матросы, што ехалі на караблі прэзідэнта, не думалі пра пахвалу з боку цара, а песцілі ружовыя надзеі на спатканне з рабочымі на вуліцах Выбаргскае стараны.
Рыгорам валодаў настрой, якога ён дагэтуль не перажываў. Цэлымі днямі ён не кідаў думаць пра наступны пратэст-забастоўку супроць зверскага нападу паліцыі на пуцілаўскіх рабочых. Новыя ахвяры самадзяржаўя ўзнімалі ў ім пачуццё злосці і помсты. Было не да працы: не сядзелася каля станка, і разец раз-поразу выпадаў з рук. У абед і вечарам Рыгор абыходзіў дзесяткі рабочых, настройваючы іх на рашучае выступленне. На сходках яго голас гучаў усё мацней ды рашучай.
Пятрусь бачыў, як настарожліва прыслухоўваўся яго таварыш да кожнага слова рабочых, адмячаў, якім хваляваннем сустракаў ён кожную вестку з іншых заводаў. За два дні, якія аддзялялі сабою расстрэл пуцілаўцаў ад забастоўкі на іх заводзе, Пятрусь поўнасцю выявіў сабе партрэт Рыгора-рэвалюцыянера. Трэба было дзівіцца яго стану, які складаўся з несупыннага трапятання ўсіх частачак яго істоты. Рыгору нельга было казаць іншага, апроч гутаркі пра забастоўку. Усе пытанні, блізкія і цікавыя яму ў звычайным жыцці, зараз не існавалі. Ён быў заняты забастоўкаю, яе нараджэннем, цяганінаю і вынікамі... Раз перажытае ў Рызе цяпер захапіла яго цалкам.
І вось забастоўка стрэлася з ім тварам да твару. Звычайным днём па звычайнай дарозе ён накіраваў да завода. І толькі пераступіў парог на заводскі двор, як зараз жа з грамадою таварышаў вярнуўся на вуліцу. Выйшаў і ўгледзеў, як наўсцяж ад клінікі Вілліе ажно да стыку з Выбаргскім шасэ Сампсоніеўскі праспект выглядаў надзвычайным, прасторным і ўрачыстым. Ні ламавікоў, ні паравікоў, а грамады рабочых па тратуарах, каля брам у дварах, на рагах вуліц. Зычны гоман. Наперадзе іх — буйная маніфестацыя. Над сотнямі галоў невялічкі чырвоны сцяжок. Марсельеза.
Рыгору не хапіла моцы сутрымацца ад нахлынуўшага на яго натхнення. Ён мігам ачуўся наперадзе калоны і падхапіў песню папярэдняе маніфестацыі. Але не паспеў ён падаць знаку да пяяння сваім суседзям, як перад ім вырас эскадрон казакаў. Раз’юшаныя да пуду коні стрэламі імчаліся на роўныя калоны рабочых. Сакаталі падковы сталёвым шротам па бруку. У запыленым паветры апісвалі кругі казацкія нагайкі. «Раз-зай-дзі-ісь!» — лавілі вушы перадавых радоў. Тысячная калона зацішыла хаду, настаражылася. Казакі кіравалі, як на бар’ер. Сутрымаць? Бязмэтна! І маніфестацыя раздваілася, прапускаючы азвярэлых коннікаў. Дзвюма сцянамі пасталі рабочыя абапал вуліцы. Свіст і гіканне пагналіся за казакамі, і хутка рабочыя зноў зліліся ў маніфестацыю. Услед ад’язджаючым казакам панесліся гучныя тоны марсельезы. Рыгор ішоў наперадзе, па правым флангу калоны. Сутычка з казакамі, якія несупынна гарцавалі ад аднае да другое маніфестацыі, заклапочанасць паліцэйскіх атрадаў — яго інтрыгавалі, зацягалі. Было відаць, што запал рабочых тугі і ўстойны.
Сампсоніеўскі праспект гудзеў голасам перадстаячых боек... Збіраннем сіл... Рыгор бачыў, як хвіліна ад хвіліны людскі натоўп гусцеў, заліваючы прасторы шырокае вуліцы. Гэтаму вобразу было нельга не схіліцца. Яго вялікасць асвячалася духам рабочае ваяўнічасці... Паўстанцкі задзёр нішчыў баязлівасць. Смеласць кідала вызаў непадгатаванаму ворагу... Вось-вось — то там, то сям — гудуць шыбкія палёты каменняў у казакаў. Паліцэйскія бяруць наперавагу вінтоўкі... Але на іх ніхто не шманае. У рабочым раёне — сцеражыся, вораг рабочых!
Рыгор пасля трэцяга разгону іх маніфестацыі згубіў Петруся. Ён змяшаўся ў грамадзе рабочых з іншых фабрык і заводаў. Дзе і што Пятрусь, цяжка было рашыць. А шукаць — куды там! Не час і не месца. І ён, адзін сярод чужых, чуўся сваім кожнаму, з кім стыкаўся і каго бачыў вакола сябе...
Не заўважыў, як маніфестацыя наблізілася да новага спаткання з казакамі. Яны нацянькі скакалі да рабочых наператоч, але ніхто не пакінуў радоў. Маніфестацыя пасувалася наперад, і яе напорыстасць спыніла казакаў; тыя змяшаліся ў кучу і павярнулі ў бакавую вуліцу, дзе чулася тая ж марсельеза. Рыгор з агідаю паглядаў ім услед і адвярнуўся наперад — ішоў трамвай, а яго спынялі. Жалезным ланцугом аперазалі яго рабочыя з усіх бакоў, высадзілі публіку і тут жа прыняліся валіць з рэек. Рыгора забрала хэнць пасобіць гэтаму. Ён цвёрдым крокам накіраваў да пярэдняе пляцоўкі вагона. І ў момант, калі яго рукі выцягнуліся наперад, ён пачуў ззаду сябе:
— Рыгор! Таварыш Нязвычны!
Ён спыніўся і азірнуўся. Тут жа, чуць не поплеч, стаяла Ганна. Рыгор сумеўся ад нечаканасці, адвёў рукі і некалькі хвілін не ведаў, што сказаць.
— Якім чынам? — запытаў яе.
Але яго пытанне мігам расплылося ў гучным «ура» грамады, паваліўшай вагон трамвая. Толькі хвілін праз пяць, калі грамада заціхла, Ганна ўзяла Рыгора пад руку і праказала:
— Не пазнаеш?
— Цябе?
— Ганны.
Грамада закалыхалася, веерам разбягаючыся ўбакі — зноў несліся казакі. Рыгор з Ганнаю кінуліся ў бліжэйшы двор.
— Якім чынам ты тут? — паўтарыў Рыгор першае пытанне, калі яны спыніліся ля жалезнае брамы.
— Не чакаў?
— У гэтых умовах — не думаў... Прымха...
— Я чула нутром, што ты ў асяродку забастовачных падзей...
— Ты... чула... нутром?..
Гутарка не вязалася як след — уплыў вакольных абставін адцягаў Рыгораву ўвагу ад інтымнага пачуцця спаткання. Яму не стаялася пад скляпеннем аркі, а прагло на вуліцу. Але прысутнасць Ганны перашкодзіла. Невыразна, а яе істота давала сябе адчуваць... І Рыгор, радуючыся, злаваўся ды непакоіўся; мэрам бы знаходка не поўнасцю кампенсіравала згубу...
— Я табе перашкоджу? — нерашуча выказала Ганна.
— Ды не, што ты, Ганна! Я ашаломлены стыкам падзей сённяшняга дня! Прымха... Але ў гэткую хвіліну — на табе!
— Тое і ў мяне. Я ніяк не чакала, што трапіцца гэтак, як трапілася...
— Няўжо?.. Ну, ехала ж некуды?
— Да цябе ехала... бач, да Петруся...
Яны выйшлі з-пад двара і тут жа ачуліся ў асяродку маніфеставаўшай грамадкі рабочых, выйшаўшай з-за рога вуліцы. Ахопленыя рэвалюцыйным уздымам, абое сталі ў першыя шэрагі маніфестуючых.
Стрэлы паліцэйскіх, накіраваныя ў пуцілаўскіх рабочых у адплату за іх салідарнасць з бакінскімі забастоўшчыкамі, заглушылі сабою ваяўнічы шолам генералаў, памешчыкаў, буржуазіі. Парады і тосты ў царскіх палацах і на рэйдах у гонар французскага госця — ніклі пад хвалямі паўстаўшых ускраін сталіцы. Гукі «ўра» «благовернаму воінству» гінулі ў магутных спевах марсельезы. Гімн рэвалюцыі панаваў у рабочых раёнах Пецярбурга. Яго баявыя тоны апяразвалі сталіцу сталёвым ланцугом. За Нарвскаю, за Маскоўскаю, за Неўскаю заставамі, на Выбаргскай і на Пецярбургскай старанах і на Васільеўскім востраве — усюды злітна, з’яднана маршыравалі грамады забастоўшчыкаў пад яе ўздымныя, бадзёрыя напевы.
Хутка водгукі марсельезы пачалі пераносіцца праз шырокую Няву да буржуазных кварталаў цэнтра. Яны ўрываліся ў царскія палацы, у будынкі ўрадавых устаноў, у залы банкаў ды кантор, у рэдакцыі буржуазных газет. На старонках газет чарней і буйней выпукляліся літары паведамленняў пра «хаду забастоўкі», аб «працягу непарадкаў».
Думкі і пачуццё мільённага жыхарства ўстраміліся ў бок затухлых халодных комінаў на рабочых аколіцах сталіцы. Хатнія падзеі ненарокам затрывожылі падвостранага міжнародным становішчам абываталя. Куды ўсё гэта накіруецца і да чаго прывядзе? Гэтыя пытанні неадвязна мітусіліся ў думках соцень тысяч пецярбуржцаў. Яны вырасталі да жахлівых зданняў, калі слупкі газет дзень на дзень падносілі ўсё большую лічбу забастоўшчыкаў. За іх гушчаю прападалі ўражанні ад падзей, якія набліжалі сабою сусветную вайну. Ультыматум аўстрыяцкага ўрада бліснуў на пецярбургскім небасхіле і знік у полымі забастовачных здарэнняў. Гэтыя здарэнні вачавідкі прымалі ўсё вастрэйшую форму і глыбейшы сэнс. Ад маніфестацый і сутычак з казацкімі патрулямі яны абярнуліся ў спыненне трамвайнага і чыгуначнага руху, у бамбардзіраванне фабрык і будаванне барыкад. Часова аб Пуанкарэ ўсе забыліся: дзе і што ён — было аднакава. Няхай дапівае апошні кубак за ўзмацненне дружбы буржуазнай Францыі з самадзяржаўнай Расіяй. У баку ад гэтага куецца іншым чынам, іншая дружба — дружба між працоўнымі народамі абедзвюх краін...
Рыгор дзень у дзень, на працягу тыдня, не пакідаў вуліцы. Усюды, дзе толькі трапунак прыводзіў да складаных выпадкаў у зацяжнай забастоўцы, ён знаходзіўся сярод першых. Спынка трамвая, падпілоўка тэлеграфных слупоў і перарэзка тэлеграфнага дроту — не абыходзіліся без Рыгора.
Не прапусціў ён далучыцца і да атрада смельчакоў, запёртых у доме на Ломанскім завулку і адважна дзень і ноч адбіваўшых напады казакаў і паліцыі. Першым займаў ён рызыкоўныя месцы, бадзёрыў таварышаў і адстрэльваўся з урачыстаю заўзятасцю. Але ўвесь эпізод з захопам дома і са змаганнем за яго былі безумствам храбрых. Дзесяткі ахвяр вянчалі яго геройствам, тоячы ў сабе ападанне забастовачнай хвалі. Апошняя перамога самадзяржаўя гнала з акрываўленых сцен дома рэшткі мужных змаганцаў. Рыгор быў сярод іх, раззлаваны на ўвесь свет і на самога сябе. Ён ціснуў у кішэні ненабіты рэвальвер і, тулячыся між сцен будынкаў Сампсоніеўскага, скардзіўся.
Бліснула роспачная думка: «Тыдзень наступалі, дабіраючыся да гэтага будынка, а ў адну пору перайшлі ў адступленне».
Але глыбіня трагедыі мясцілася не ў гэтым: яна выпірала з факту правалу забастоўкі. Значыць, не хапіла патрэбных сіл, каб перавярнуць гісторыю грамадскага жыцця.
І там, вунь, дзе разгортваецца прамень празрыстае электрыкі, у асяродку буржуазных кварталаў, уздыхаюць з палёгкай. Наноў хлынуць уздоўж Неўскага весткі пра вайну. Газеты аднясуць радкі пра забастоўку ў хроніку трэцяй старонкі... Немагчыма!.. Няўжо забастоўка зруйнавана? Вось,— вакола пустыя вуліцы. Прытоена маўчаць гмахі фабрык ды заводаў. Стухшы ліхтары на спынках паравіка. І ва ўсім — сум па згубленым.
Рыгор моўчкі спыніўся з двума таварышамі пад брамаю рагавога будынка. Узнятае хваляванне не пускала адчыніць рот для вымовы слоў. Нутро цяжыла невыразная жгучая млосць. Утраіх глядзелі яны ў бок Ломанскага завулка. Там ідзе расправа?.. Знянацку для іх пачуўся цвёрды тупат шагоў і выразны, смелы выгук: «Пятрусь, пачакай!» Яны хутка выйшлі з-пад брамы на тратуар і паглядзелі ў бок выгуку. Трое цёмных фігур пераходзілі касяком праспект.
— Пятрусь? — гукнуў Рыгор.
Фігуры спыніліся. І толькі праз хвіліну Рыгор з таварышам пачулі:
— Рыгор?
— Я. Вы адкуль? — падаў Рыгор.
Тыя не адказалі і накіравалі да Рыгора з таварышамі.
— А вы чаго тут? — запытаў Пятрусь, падышоўшы і не верачы, што перад ім сапраўды Рыгор.
— Мы...
Рыгор намерыўся тлумачыць, але мусіў спыніцца: дзесьці недалёка заляскаталі па бруку конскія падковы — ехаў аб’езд. Яны цішком падаліся да брамы, пад якой стаяў дасюль Рыгор з таварышамі.
— Няўжо іх чорт пагоніць сюды? — шэптам праказаў Пятрусь.
— Аблава, напэўна...
Але яны змоўклі і настаражыліся. Тупат конскіх шагоў нейкі час падбліжаўся, пасля раптам знік. Было відаць, што раз’езд завярнуў у бліжэйшы завулак.
— Цяпер можна рухаць далей каму куды трэба,— выказаў Рыгор, і не паспеў ніводзін з іх крануць з месца, як ён дадаў:
— Дык вось, браткі, значыць мы прайгралі забастоўку.
— Чаму? — запытаў адзін з тых, хто ішоў з Петрусём.
— Не верыш? Во, глядзі на нас... Мы — рэштка абаронцаў дома на Ломанскім... Астатнія хмаркі рассеянай буры.
— Здаліся?
— Папрабуй не здацца...
— Разумею...
— Дык і ты ваяваў?! — здзівіўся Пятрусь.
— Так, цэлую пору ваяваў... А ты думаў?..
— А я думаў, што ты даўно ў «Крастах». Цэлыя тры дні не паказваўся...
Рыгор матнуў рукою,
— Было б лепей, каб хоць пазней убачыцца, але пры лепшых умовах...
— Не ад нас з табою залежыць... Вось мы з Пецярбургскае стараны... Калтаўскую мануфактуру руйнавалі...
— Усё ж забастоўка, браткі, пакажа... пакажа агромную сілу рабочых гушч. Не скажы, таварыш,— выказаў другі з Петрусёвых спадарожных.
— Ды я разумею, толькі... калі адгукнецца яна?
На рагу аднаго з завулкаў яны спыніліся.
— Ну, нам дваім сюды,— сказаў Рыгор,— будам збіраць сілы на новае выступленне,— дадаў ён.
Яны разбіліся на тры часткі. Рыгор астаўся з Петрусём.
— Не выходзіць па-нашаму,— праказаў Пятрусь.
— Не выходзіць... Я ўжо думаў, хоць стану ахвярай, абы... Успамінаў цябе пад стрэлы браўнінга... І Ганну... Выйдзе!..
— Ганну? — здзівіўся Пятрусь
— Так, я стрэўся, нарэшце, з Ганнаю...
— Калі?
— Надоечы...
— Стрэўся і на гэтым скончана?
— Маніфеставаў разам... Абяцала прыйсці, і тады я наведаю з ёю цябе.
— Прашу...
Тры стрэлы дзесьці ўбаку заключылі іх гутарку.
— Во, глядзі, Пятрусь, што піша «Біржоўка»... Подлыя... «Забастоўка ідзе на вубыль...» «Настрой рабочых заспакойваецца». «За Маскоўскаю заставаю частка баставаўшых варочаецца на работу...» Ці ж я не казаў? Самадзяржаўе цяпер так зацісне зашмаргу на нашай шыі, што толькі сумей дыхнуць... Пад настрой вайны прапіша такую мікстуру, ажно, браце ты мой...
Рыгор растрывожаным шагам тупаў па каморцы. У руках ён нервова камячыў «Биржевые Ведомости», спаганяючы на гэтай бульварнай газеце ўсю злосць і нянавісць да самадзяржаўнага ладу.
— Ведаеш, браток,— казаў ён далей Петрусю, які ўвайшоў да Рыгора і нерухома стаяў каля акна: — я адчуваю сябе надзвычай дрэнна. Прачнуўся, паверыш, і жаднае хэнці ні да чога... Во...— ён зноў разгарнуў «Біржоўку»: — «Патрыятычныя дэманстрацыі па ўсёй Аўстрыі». Вайна... Нідзе рабочыя не адгукнуліся на нашу забастоўку... Не падтрымалі нас і нашы ў другіх гарадах. Забачыш, усе, хочуць не хочуць, залыгаюцца жалезным ланцугом і пойдуць на бойню... Сялянства адарвуць ад плуга, ад сярпа, ад цэпа... Закалышуць мястэчкамі і сёламі... Усё для інтарэсаў тых, хто прыслаў сюды Пуанкарэ, хто... А мы зноў на завод, зноў да варштата... Цягні, брат...
Рыгор іранічна ўсміхнуўся.
— Затое ім забастоўка паказала, як небяспечна іхняе наступнае... Ты паглядзі,— праказаў Пятрусь і рушыў з месца.— Я дзіўлюся... і цешуся, наколькі вялікаснаю ёсць наша забастоўка... Бач, яна на некалькі дзён спаралюшавала ўсё жыццё сталіцы, сабрала вакол сябе ўсю грамадскую думку і... і навяла немалога жаху... Я заўчора і ўчора аб’язджаў рабочыя раёны — і ўсюды адно: заводы і фабрыкі — маўчок, а вуліцы — у несупынных маніфестацыях. У фабрычных кварталах рабочыя — гаспадары. Мізэрнымі і бязмоцнымі здаюцца і паліцэйскія і вайсковыя патрулі... Сіла, калі хочаш ведаць, магутная сіла... Мы адмецілі забастоўкаю адну рысу — гэта ж змоцнасць сучаснага стану...
— Зразумела,— згадзіўся Рыгор.— А ўсё ж у мяне ўчора вельмі балела сэрца, калі я мусіў уцякаць з абсаджанага дома на Ломанскім... Я збягаў па сходах, лез па трубе, а нешта нямоўчна шаптала на вуха: гэта распінаецца ваша агульная, рабочая справа...
— Так, балюча, вядома,— рашыў Пятрусь.— Але... Мне здаешся ты іскраю, якая на хвіліну стухае, а то ўсё гарыць, пыхкае. Паверыш, я назіраю за табою і дзіўлюся: адкуль у цябе столькі запалу? Гэта ж, каб ты прымеў, у гадзіну свет перакруціў бы...
Рыгор ухмыльнуўся.
— Гэтулькі накіпела, ведаеш... во тут... Прасачыўся да кончыкаў валос злосцю і непрыязню да існуючага ладу... Праўдзівей, самы лад выпрацаваў з мяне вечнага ворага сабе... Бачыш: з дзіцячых гадоў пайшоў у яго школу і да апошняга часу адукуюся... У выніку — давай ломанскія падзеі... Ну, а сысці з поля бойкі пераможаным — паверыш, цяжка...
— Я цябе разумею...
Пятрусь зноў спыніўся каля акна. Абодва некалькі хвілін маўчалі.
У Рыгоравых руках шарпала «Біржоўка».
— Усё ж, браток, нам зараз справы не паправіць...— перабіў маўчанку Пятрусь.— Пойдзем, хіба, у горад, праведаем, як і што. Мо, стрэнемся з кім... Ты піў гарбату?
— Піў, здаецца... Пойдам...
Рыгор адзеўся.
— Так, буржуазны друк папалье памый на нашы голавы... Прадажныя пер’і не мецьмуць сутрымання...
— Вось у тым-та і рэч... Што ж ты парадзіш...
— А ты ласне меў у воку інакшыя, чымсь ёсць, вынікі з нашае забастоўкі?
— Я, зразумела, не ждаў нашае перамогі, але яна вяла нас на змаганне. Ты не можаш ваабразіць таго пачуцця натхнення, якое валодала мною ў абсаджаным будынку...
Яны выйшлі з пакоя. На калідоры іх напаткала гаспадыня кватэры.
— І сёння да другое? — жартліва кінула яна Рыгору.
— Калі хто пытацьме, скажэце, калі ласка, што а восьмай буду... А ўчора, часамі, ніхто не пытаў?
— А хто ж ведаў, дзе вы? — загадліва адказала гаспадыня і схавалася на кухню.
— Цікавая яна ў цябе кабета,— адазваўся Пятрусь.
— Ды мне усё роўна... Адно б мне не перашкаджала... Ну, усё ж ляпейшая твае...
Па сходах сышлі моўчкі. А ў двары Рыгор раптам успомніў пра Ганну.
— Я, здаецца, табе ўжо казаў, што меў выпадак стрэцца з Ганнаю?
— Казаў... Цікава...
— Перамянілася дзяўчына...
— Гутарыў?
— Ці ж доўга трэба гутарыць — відаць...
— Можна павіншаваць?
З гутаркаю пра Ганну яны прайшлі да Сампсоніеўскага праспекта і спыніліся.
Праспект не мяняў выгляду з дзён забастоўкі. Абапал тратуары і рагі ператочных вуліц ды завулкаў былі ўсеяны рабочымі. Сярэдзінаю праспекта раз’язджалі конныя паліцэйскія патрулі. Сям-там паказваўся рэдкі рамізнік, і толькі пагаварвалі пра пуск паравіка. На спынках яго стаялі грамадкі людзей, пазіраючы то ўлева, то ўправа.
— Мы пройдам да трамвая ці таксама пачакаем паравіка? — запытаў Рыгор у Петруся.
— Па-мойму, лепей прайсці да клінікі Вілліе...
— Давай...
Яны завярнулі налева і пайшлі ўсцяж праспекта. Не даходзячы да трамвайнай спынкі, стрэліся з агульным знаёмым з завода, які, запыніўшы іх, паведаміў:
— Што ж, па нядзелі на працу.
— Ужо вырашана? — дзівіўся Рыгор.
— Яшчэ не аформлена, але бадай што... Чаго ж чакаць... У іншых раёнах заўтра пачынаюць варочацца на работу... Дзе ж тут болей... Досыць. Скончана, зноў будні.
— Ну, а нараду склічам?
— Павінны...
Знаёмы развітаўся і пайшоў ад іх. Рыгор з Петрусём падышлі да трамвайнае спынкі і змяшаліся ў натоўпе чакаючых.
Падзеі забастоўкі служылі тэмаю агульнае гутаркі. Уражанне ад яе пакуль моцна сядзела ў голавах пецярбуржцаў. З пачуццём здзіўлення, а то і жаху перадаваліся разнастайныя эпізоды з выступленняў рабочых. Да сапраўднасці дадавалася шмат фантастычных рысаў. Увогуле, аднак, людская пагудка ўбірала забастовачныя падзеі ў фарбы гераічнасці. У большасці тых, хто быў заняты гутаркаю пра іх, чулася выразная спагада да рабочых і іх чыннасці. Спыненне Прыморскае чыгункі, бамбардзіраванне фабрычных будынкаў, абварочванне трамваяў — перапляталася з сакавітасцю расказу ў разнастайных варыяцыях пра братанне забастоўшчыкаў з французскімі матросамі, пра сумесны іх напад на казакаў. Вялікае месца ў гутарках чакаючых адводзілася ўзброенай сутычцы на Ломанскім завулку. Асада паліцыяй і войскам агромністага будынка, заселенага рабочымі, прымала адценне свежай легендарнасці. Пасылалася спачувальная павага «невялікай грамадцы баявікоў, якія цэлую пару адбіваліся ад мнагалікага войска». Рыгор з асалодаю прыслухоўваўся да кожнага сказа, што ён датыкаўся ломанскіх здарэнняў. Бач, нейкая доля і яго заслугі была ў гэтым. Але Рыгора цешыла не пачуццё гонару, а адбітак падзей у людскім адзнанні. Тон і матывы водгуку на забастоўку сведчылі Рыгору, што яе выбух быў на многа значнейшым, ніж аб тым ён заключаў. Калі ж яно так, то можна ружавей глядзець настрэчу будучаму.
— Трамвай! — гукнуў Пятрусь.
Грамада зарухала, націснула да рэек.
— Сядай на пярэдні вагон,— падаў Рыгор.
І толькі трамвай спыніўся, ён спрытна ўскочыў на заднюю пляцоўку. Яго націснулі і ўтаўхнулі ў вагон.
— Цішэй, грамадзяне! — прагукаў ён і абярнуўся назад.
Абярнуўся і ахнуў у здзіўленні — на яго напірала Ганна.
— Рыгор!
— Гэта ты? Што за дзіва, зноў тут жа... зноў у трамваі. Ха-ха-ха! Якім чынам?.. Пятрусь, а? — гукнуў ён.
Публіка паглядзела на Рыгора з усіх бакоў.
— Ша-а, ці ты маеш лад? — прыпыніла Ганна.
Пятрусь падняў палец, звяртаючы на сябе Рыгораву ўвагу.
— Сойдам на Каменаастроўскім ці паедзем да Неўскага? — прагукаў зноў Рыгор.
— Да Неўскага...
Яны ўселіся з Ганнаю побач.
— Прызнацца, добры кавалак прайшла пяшком... Усё не магла дачакацца паравіка...
— Адкуль жа ты зараз?
Яна засмяялася.
— Была ў Петруся; хацела з табою спаткацца... А ты, вось, надоечы і адраса не мог паведаміць... Перабраўся ад Петруся, а людзям — шукай...
— Няўжо я табе не даў адраса? — здзівіўся Рыгор.
— А то ж бы я лішніх вёрст дзве мерала горад... Туды, праўда, заехала, а адтуль — чакала-чакала паравіка і не дачакалася... Мусіла ісці. А шостай гадзіне трэба ў кантору...
— Чаму ж дагэтуль вольная?
— Газета сёння не выйшла; друкары забаставалі...
— Магчыма, і заўтра не выйдзе, ці выйдзе?
— Не ведаю.
— Бачыш, і ты забастоўшчыца, хоць і не па сваёй волі...
Суседзі згаворна паглядзелі на Ганну і здаволена ўсміхнуліся.
— Я б баставала з гэткаю ахвотаю, як бастуеце вы самі...
— Няўжо?
— Вось якраз...
Ужо да смеху суседзяў далучыўся і Рыгор. Але ў яго ўхмылцы адсвечвала сур’ёзная ўвага да Ганны. Рашучасць і ўверанасць, з якімі тая выказала свой сказ пра забастоўку, выклікалі яго павагу да яе.
— Магчыма, маніфеставалі ж разам,— паіранізаваў Рыгор.
Ганна адчула гэта, але не адказала нічога — па трамваі пранёсся нечаканы вокліч кандуктара: «Гаспада, трамвай ідзе да Марсавага поля. А там можна перасаджвацца на любы, які кіруе да «Неўскага».
На спынцы яны сышлі першымі.
— Варушыся спрытней,— пацвяліўся Рыгор з Петруся, які прапускаў наперад сябе дзесяткі пасажыраў.
Пятрусь злез перадапошнім і моўчкі падышоў да Рыгора з Ганнаю.
— Пазнайцеся, Ганна, мой таварыш і зямляк — Пятрусь.
— Я ўжо вас заўважыў у вагоне,— падаючы руку Ганне, праказаў Пятрусь.
— А я колькі разоў у вас была і ўсё не магла вас убачыць... Нават і сёння таксама... Вы мэрам знарок ад мяне ўцякаеце...
— Вы былі ў мяне?
— Так, ужо каторы раз...
Цікава і шкада, што вы не засталі мяне ні разу.
Яны рушылі праз Марсавае поле, не пакідаючы рэзвае, бойкае, улучнае першаму спатканню і першаму знаёмству гутаркі. Пятрусь уважліва аглядаў таварышаву знаёмую з ног да галавы, з адбіткам нязжытай правінцыянальнай цікавасці зазіраў ёй у вочы і... несціхана сыпаў пытаннямі. Ганна адразу зрабіла на яго выгаднае ўражанне; ён вачавідкі захапіўся ёю, як чалавекам і таварышам. Ганна падкупала Петруся гаворкасцю, рэзвасцю і востраю пілявасцю. Ад яе нясло дасканаласцю стойкае, вымуштраванае жыццём асобы. Ніякім чынам нельга было параўнаць з Ганнаю хоць любую сілцоўскую дзяўчыну, у тым ліку і Гэлю... Ды што Гэлю? Апошняя наогул выглядала ў Петрусёвым ваччу нясталаю, легкадумнаю асобаю. Яе выезд з Сілцоў і паступленне ў тэатральную трупу сведчыла за гэта. Фактычна Пятрусь ужо месяцаў са два, як кінуў з Гэляю ўсякую перапіску. Гэля стаяла далёка ад Ганны! Петруся цікавіла, чаму так аднакава адносіцца да спаткання з ёю Рыгор. Няўжо ён не знаходзіць у ёй таго, што становіць кабету на належную вышыню. Вось хоцькі б і тут, калі яны ўтраіх ідуць Марсавым полем — Рыгор заўзята маўчыць. Гэта ж не з дабра яно так!
— Ты ж пра вошта думаеш так моцна? — запытаў раптам Пятрусь.
Рыгор паглядзеў на яго і ўверана адказаў:
— Наглядаю за гарадскім рухам і пазнаю, чым ён аддае.
— І што ж выявіў ты, пакуль прайшлі поле?
— Мне здаецца, што наша забастоўка палажыла адбітак на ўсім, што ёсць жывога ў Пецярбурзе... І гэты адбітак не можа хутка згладзіцца...
— Так... Я ўжо чуў ад цябе нешта падобнае...
Пятрусь павярнуўся да Ганны.
— Чуеце?
— І я ўжо чула пахожыя на гэта ноты,— адказала Ганна.— Рыгор мастак на іх выцінанне.
І праз колькі хвілін дадала:
— Усё ж яны падабаюцца мне...
— Нават? — падхапіў Рыгор.
— Не хлушу...
Пятрусь заўважыў, як яна гасцінна пахілілася да Рыгора, але не паказаў знаку. Ён агледзеўся навокал і запытаў іх:
— Ці не пара было б паабедаць?
— Бадай што.
Яны прайшлі Садовую і ачуліся на Неўскім. Праспект зірнуў на іх усёю ўласціваю яму вялікасцю. Па іх прабегла электрычная іскра ўрачыстай настарожанасці. Думкі вырваліся з галавы і завіхрылі ў скрутным, зацягаючым руху паводкі людзей, трамваяў, аўтамабіляў, рамізнікаў. Гул і шолам абвіслі над імі пластом разнастайных гукаў, трэску, звону, бразгу. Адчувалася віравое кіпенне жыцця, адкуль цяклі яго жэралы ва ўсе куткі вялікага горада.
Хутка людская хваля хлынула на іх і пагнала на сабе ў бок Анічкава моста, на пекныя фігуры якога глядзелі з рагавога дома завучыя словы: «Вегетарыянская сталоўка».
Была чацвёртая гадзіна па паўдні, калі Рыгор з Петрусём, правёўшы Ганну на службу, селі ў трамвай, каб вяртацца дамоў. Неўскі абодвух авеяў настроем прадваеннае трывогі. У распаленым паветры маляваліся жывыя абрысы яе блізкага, неадмоўнага прыходу. Водгукі забастоўкі, якая дагарала, раставалі ў хмурых разорах вуліц, што вялі да фабрычных раёнаў. Нядаўні настрой выразнае жахлівасці, які ачула ціснуў на Неўскі натоўп, змяняўся ў ім заўсёдашняй ганарліва-задзёрыстай нядбайнасцю. Вось яна ўплыла ў вагон трамвая, выклікаючы ў Рыгора з Петрусём агіднае самапачуццё.
Хутчэй на той бок рэчак, у суворыя абставіны свайго, рабочага раёна!..
І толькі трамвай крануў з месца, як да іх вушшу данёсся зычны, выразны крык газетчыка: «Забойства Жана Жарэса ў Парыжы! Каму «Вечерние Биржевые»?»
Рыгор уздрыгануўся і спалохана паглядзеў на пляцоўку. Там стаяў нелапы хлапчук, прадаючы свежыя газеты пасажырам. Да яго працягалася з дзесятак рук і чулася наперабой: «Мне газетку», «Дайце «Біржоўку», «Сюды дайце».
— Чуеш, Пятрусь, Жарэса забілі?
Пятрусь пазваў газетчыка.
— Вось табе, браток, дык навіна! — заўважыў ён, застыўшы ўзрокам на буйных радках жудаснага паведамлення з Парыжа.
— Буржуазія здымае перашкоды на шляху да свае праступнае чыннасці.
Трамвай імчаўся Марсавым полем...
Рыгор прачнуўся і прыслухаўся: у пакой урывалася зычнае гудзенне фабрычных сірэн. «Зноў пачынаюцца будні»,— праказаў ён сабе, і тут жа перад ім мігнула яскраваю істужкай нізка апошніх падзей. Мястэчка Смагін, яго ўцёкі ноччу, дарога ў Пецярбург, вобраз горада, спатканне з Петрусём, з Ганнаю, забастоўка, Сампсоніеўскі праспект, Ломанскі завулак, бойка з паліцыяй і салдатамі, братанне з французскімі матросамі і... учарашняя сходка ўпаўнаважаных ад цэхаў з выразным і канчатковым рашэннем — заўтра аднавіць работу. Цэлая багатая гісторыя на зусім кароткім адрэзку часу. Свет на момант завіхрыўся, сягнуў да неба і тут жа знізіўся, апаў. Наперадзе — цёмная невыразнасць, крывавае бяздонне ўсякіх магчымасцей. Як яны пройдуць між Рыгоравага жыцця, чым адаб’юцца на яго лёсе, куды павернуць яго жыццёвы шлях? Калі б азірнуцца назад, то не ўявіць поўнасцю яго крутых, хілкіх завілін, не ўясніць рашучасці смелых пераходаў. Няўжо тое і ў будучыні? У кожным разе яно, гэта будучае, страчае ў ім загартаваную вытрывалую адзінку, перад якою разляціцца не адна перашкода.
Рыгор сышоў з ложка і паглядзеў у акно. Палавое неба зацягалася дымам фабрычных комінаў. Разам з паветрам западалі ў нас крупінкі сажы. Работа пачыналася. Адпачнуўшыя махавікі разганялі бег трансмісій, трансмісіі нацягалі рамні, і прытупленыя разцы пазіралі на апыленыя балванкі сталі... Вось-вось увап’юцца яны ў сталь і пачнуць выразаць завілыя бліскучыя стружкі. Разгорнецца шырокае наладжанае гатаванне снарадаў на патрэбу вайны. Цэлымі стосамі выкідацьмуць іх варштаты, перасылаючы ў прыгатаваныя скрыні для адпраўкі на фронт. У кожным снарадзе — смерць некалькі чалавек, разбурэнне, пажары. А між тым іх гатавацьмуць яны, рабочыя, якія ўчора яшчэ, заўчора падавалі свой магутны пратэст супроць пануючага ладу, супроць вайны і забойства. А сёння, а заўтра?.. Якая заблытанасць у жыццёвых з’явах! Які сплёт вострых супярэчнасцей!
Рыгор пададзеўся, абмыў твар і папрасіў гаспадыні даць гарбату. Гаспадыня неадкладна выпаўніла просьбу, моўчкі ўвайшоўшы ў Рыгораў пакой і моўчкі выйшаўшы з яго. Нават не паглядзеўшы на Рыгора, мэрам бы яна была дзеравянаю і ўсё рабіла па заводзе. Для Рыгора гэта гаспадыніна маўчанка была па настроі: ён, не патураючы на нічога, у абдыме раздумаў, прысеў да стала і пачаў піць гарбату. Неахвотліва лезла ў горла пачарствеўшая булка з пажоўклым маслам; але не есці — не мог: самы працэс яды гарманаваў з перабегам думак у яго галаве — як бы дапаўняючы цяганіну разважанняў. Нават не глядзеў на тое, што стаяла ў яго пад носам, а бегаў узрокамі па сценках пакоя, перакідаў іх за акно. Неўпрыкмет спыніўся на нейкай партрэтцы, якая вісела на сценцы над рагавым круглым столікам. І партрэткі і століка Рыгор да гэтага і не заўважаў. Чаго яны тут і навошта? На партрэтцы — чыясьці мілавідная галоўка... Рыгор падняўся з шклянкаю ў руцэ і падблізіўся да сценкі; так, якаясьці дзяўчына. Хто яна? Ён матнуў рукою, пасмяяўшыся з сябе за руплівую цікавасць, і адышоў. Але тут жа навярнуўся яго ваабражэнню вобраз Ганны... Яскравы, напружаны... Дзе яна зараз? Перапісвае формы? Ці, можа, бастуе? А ну ж неўшманкі стукне дзвярыма і апынецца ў яго пакоі? Няхай бы...
Ён паглядзеў навокал сябе — было яксьці непрытульна, негасцінна. Накідана паперы, нацярушана на стале. Няўжо гаспадыня не прыбірала?
Рыгор дапіў гарбату і наліў новае. П’ючы, успомніў пра лісты: трэба напісаць мацеры, Сёмку. Выбухнула ахвота да пісьма — і, здаецца, пісаў бы многім, многім... Гэтулькі ёсць пра вошта пісаць... Сроль, Наталя... Ды дзе ж яны абое? Сролеў адрас мэрам бы ў Рыгора меўся... Толькі дзе ён яго запраторыў? Рыгор падышоў да сцяны, дзе вісела жакетка, выняў з кішэні нататку і пачаў гартаць. Няма! Не было і Наталінага. Цікава, аднак, дзе б магла быць Наталя?
— Можа, падабраць пакой? — запытала з калідора гаспадыня.
— Прашу вас.
Гаспадыня ўвайшла з анучкаю ў руках, ужо руплівая і вёрткая.
— Што ж вы сёння дома ўвесь дзень? — запытала Рыгора.— Ужо ж забастоўка скончана.
— Так, скончылі,— задуменна адказаў Рыгор.
— Пара, пара ўжо, годзі-ы... баламуціць свет.
— Вы супроць забастоўкі?..
Рыгору хацелася скарэй адвязацца ад гаспадыні — яна прыйшла не к часу. Праказаўшы, ён папрасіў прабачэння і выйшаў з пакоя. Бязмэтна прайшоў на кухню, адчыніў дзверы і паглядзеў на сходы.
І калі вярнуўся да сябе — гаспадыня прычыняла дзверы.
— Калі ласка, ужо гатова,— праказала яна і шмыгнула на кухню.
Рыгор паспешна кінуўся да стала і хапіўся пісаць лісты. Першым — мацеры ў Сілцы. Кароткімі, нязвязнымі сказамі, бессістэмнай навязкай думак — спісаў дзве палавінкі пісьмовага аркуша і палажыў у канверт. Следам — не болей, Сёмку. Мацеру суцяшаў і абяцаў падмогу, у Сёмкі прасіў падрабязнага апісання сілцоўскіх падзей. Хопіць? Гэта Рыгора не заняло, бо, нарэшце, ён схамянуўся і намерыўся наведаць Петруся... «Сапраўды, амаль не цэлы дзень у хаце! Магчыма, Пятрусь ужо аб’ехаў горад і назбіраў процьму навін... А тут і газеты ў руках не было...» Рыгор заварушыўся; мігам адзеўся, забраў напісаныя лісты і стралою вышмыгнуў з пакоя.
Рыгор быў на двары, калі Рыма перагарадзіла яму дарогу да варотцаў.
— Рыгор, я да вас! — палахлівым голасам праказала яна.
— Калі ласка! Пойдам наверх.
— Ну, тут... Я з сумнаю навіною да вас... Ці вы не чулі хіба? — перарыўна запытала Рыма.
Рыгор вытарашчыў вочы і ўпарта паглядзеў на дзяўчыну.
— Якія навіны?
— Учора вечарам... Петруся арыштавалі... Я толькі з яго кватэры — проста да вас...
— Петруся арыштавалі!.. Ці не ў звязку са сходам упаўнаважаных?.. Устрывожыўся Рыгор.— Што вы кажаце? Гм? Як жа быць? Як і што? Раскажэце...
— Так, вось... Учора а дванаццатай гадзіне ночы, а можа, пазней, прыйшлі на кватэру і... А сёння абвешчана ваеннае становішча... Чаго добрага...
— Вы былі ў яго на кватэры?
— Не, гаспадыня прыбягала да нас...
Знянацкая навіна Рыгора ашаламіла. Ён не ведаў, куды накіраваць думкі. Арышт Петруся нёс з сабою цэлы шэраг змен нядаўна апрацаваных планаў, перакамбінацыю стасункаў у штодзённым жыцці. І разам з гэтым сведчыў пра разнятае паліцыяй наступленне на рабочых.
— Цікава, пры якіх абставінах гэта адбылося! — казаў ён Рыме.— Мо б нам наведаць гаспадыню кватэры?
— Ласне ад яе выпытаеш? Гэта ж зараза — не чалавек... Што ж, паедзем на кватэру...
Яны выйшлі з двара і пайшлі на Сампсоніеўскі праспект. Па дарозе Рыгор апусціў у скрынку лісты.
Праз паўгадзіны яны стаялі перад брамаю дачы, у якой жыў Пятрусь. Гаспадыня Петрусёвай кватэры загледзела іх з акна і падала вокліч:
— Выбачайце, вы да Бока? Яго няма.
Рыгор з Рымаю спыніліся і паглядзелі на гаспадыню.
— Даруйце, нам трэба да вас,— праказаў Рыгор.
— Да мяне, гм...— гаспадыня завярцелася ў акне і адвярнулася на пакой.
Яны прайшлі ў двор, узышлі на ганак і пазванілі.
— А дзе Бок? — у прачыненыя гаспадыняй дзверы запытаў Рыгор.
— Ён учора ноччу арыштаваны. Я ж паведамляла іх,— паўшэптам праказала гаспадыня, паказваючы на Рыму.— Я лічу, што і вам небяспечна сюды наведваць.
Гаспадыня намерылася зачыніць дзверы. Рыгор яе перапыніў:
— На хвілінку,— дазвольце нам зайсці ў яго пакой... Можа, часамі...
Гаспадыня крыху памаўчала, пасля запытала:
— А гэта для чаго? Не, я не маю права вас пусціць туды... Кватэра запячатана...
— Ну, мы ж просім. Магчыма, Пятрусь што-кольвечы катораму з нас пакінуў...
— Я нікому нічога не выдам, хоць і пакінуў,— настойвала на сваім гаспадыня.
Але яна не выявіла актыўнага пратэсту, калі Рыгор самавольна пераступіў парог на ўсходы. Саступіўшы ўбок, яна моўчкі прапусціла наперад сябе Рыгора з Рымай, а сама пайшла за імі.
Усе ўтраіх падняліся ўгору і прайшлі да Петрусёвага пакоя. Гаспадыня спакойліва адамкнула дзверы і паказала:
— Вось, як пакінуў, так і ёсць... Прасіў прыберагчы ўсё гэта... Я прыберагу, як бачыце...
Рыгор з Рымаю ўвайшлі ў пакоік і агледзелі наўкола. Ляжала незасланая пасцель; на сцяне вісела будзённая вопратка. З буфеціка-шафкі выглядала неўпарадкаваная пасуда. На стале былі раскіданы кніжкі і газеты.
На відным месцы з асяродку белага поля паперы выглядала мужная галава правадыра французскіх сацыялістаў — толькі што забітага Жана Жарэса.
— Жан Жарэс? — з трывогаю ў голасе запытала Рыма.
— Ён... Ахвяра драпежнай буржуазіі,— адказаў Рыгор і павярнуўся да выйсця.
— Пятрусь вам заплаціў за пакой? — запытаў ён гаспадыню.
— А ў нас свае разлікі; не пасварымся... Абы ён вярнуўся,— адказала спагадліва гаспадыня.— Не можа ж ён доўгі час быць арыштаваным.
— Мы ад сябе папросім вас прыберагчы, што ёсць Петрусёва,— сказаў Рыгор.
Гаспадыня правяла іх да дзвярэй і запэўніла:
— У мяне нічога не згіне, абы... Бывайце...
І яшчэ не змоўк гаспадынін голас за дзвярыма, як з вуліцы ўварваўся на ўсходы зычны голас газетчыка:
— У Кіеўскай акрузе абвешчана мабілізацыя трох узростаў... Французскае войска адпраўлена на ўсходнія граніцы рэспублікі...
Яны накіравалі ўсцяж вуліцы, на пагрозны, няўмоўчны пярэкліч газетчыкаў.
Той, хто яшчэ хоць каліва спадзяваўся пра мінучасць вайны, кінуў сябе супакойваць. Не знаходзілася жадных адзнак мірнага вырашэння заблытаных пытанняў міжнародных суадносін. Усе падзеі шпарка каціліся да крывавага развязвання. Кожная новая вестка з Вены, з Берліна, з Парыжа, з Белграда мела ў сабе ўсё меншы проблеск надзей на мірнае вырашэнне пытання. Ды каб, выпадкова, і трапіла заспакойваючае паведамленне, яму б ніхто не паверыў. Вайны напружана чакала буржуазія, захопліваючыся яе прадчуваннем. Трывога дала месца яе жывёльнаму пачуццю, якое выклікала разнастайныя думкі, аналізы, прароцтвы. Разгойданы горад драбніўся на невялікія пласты людзей, з якіх многія ўглядалі ў надыходзячай вайне тыя ці іншыя выгады.
Па нагрэтых панелях расфуфыранага Неўскага панясліся задзёрыстыя выгукі наконт закідання шапкамі «праціўнае немчуры». Ненатланныя апетыты спекулянтаў, банкіраў, растаўшчыкоў адчувалі тлусты пах нажывы на пастаўках, здзелках, калькуляцыях. Генералы і задзірыстае афіцэрства прэтарыянскае гвардыі — замарыла ордэнаў, нагарод, ганаровых званняў. Чарнасотніцкія паўзуны ўзняліся думкамі пра «славу ды перамогу расійскага самаўладства». Кісла-ліберальная інтэлігенцыя ўспомніла «врата Цареграда», «братоў славян» і заслюнявіла старонкі прадажнае прэсы дзьмутым мужаствам «доблеснага воінства». Адыгрываючы ролю «апазіцыі яго вялікасці» і ў жарты праводзячы пальцам па мапе граніцу Расіі ад Пецярбурга на Вільню, Кіеў і Адэсу, лібералы зараз выкінулі лозунг міжнацыянальнага яднання ў змаганні з «юнкерствам», «прускаю ваеншчынай», «тэўтонамі». Зашушукаліся па буржуазных рэдакцыях, у купецкіх і банкаўскіх салонах пра новую місію расійскай прамысловасці...
У адну суцэльную какафонію зліліся галасы «Нового Времени», «Речи» і «Дня». Завіхрыла вакханалія мешаніны з прадажнага патрыятызму, з карыснасці самаабароны і з дзікасці нямецкіх пагромаў пад пяянне «божа, цара храні». Ад Мілюкова да Распуціна, ад Меншыкава да Патрэсава, ад Мяшчэрскага да Гваздзёва, ад Мякоціна да Замыслоўскага — усё гэта пераблыталася, пераплялося ніткамі блуду, кламства, мізэрнага падхалімства...
Здань вайны несла ў сабе спадзяванкі бяспекі буржуазным кварталам, палацам і асабнякам ад падобных здарэнняў, якімі была яшчэ свежая забастоўка. Затапіць у рабоча-сялянскай крыві бурлівыя мары пра васьмігадзінны працоўны дзень, пра сацыялізацыю зямлі і фабрык, пра ўстаноўчы сейм і свабоду друку — вось у чым крыжаваліся думкі бюракрата-сенатара, абжоры-банкіра, дзяржыморды-генерала, шкурадзёра-памешчыка і баўтуна — ліберальнага інтэлігента... Да каляд пранесціся фарсаваным маршам да Берліна і ўвайсці ў яго праз Брандэнбургскія вароты — вось у чым была асалода іх імкненняў. У каго тады знойдзецца смеласць падаць голас пратэсту? Жандарскія шпоры заглушаюць яго нашчэнт... П’янь перамогі залье неабсяжныя палі змучанай, прыдаўленай краіны... Але, вось, кламцы і ліцамеры — яны затуманьваюць вочы абяцанкамі... Няхай усміраць непакорнага немца, няхай абароняць «няшчасную Сербію» — і тады — Расія зажыве лепей. Тады...
А цяпер?
Кідай, рабочы, кватэру ды сям’ю, селянін,— саху ды каня, разлучайцеся з сям’ёю і нясеце свае галовы на алтар бацькаўшчыны. Зрабіў пачатае ці не, забяспечыў бязмоцнае — ці кінуў на волю лёсу — ідзі...
Мабілізацыя!
Па ўсіх гарадах, па ўсіх мястэчках і сёлах, засценках і глухіх хібарках расклеены квадратовыя паперкі з пералікам гадоў і катэгорый мабілізаваных. Раскіданыя ядынкамі, змусам сцягнутыя ў грамадкі, грамады і натоўп — памаршыравалі з месца на месца, з канца ў канец дзесяткі, сотні, тысячы, мільёны... Бессвядома і беспярэчна.
Несканчонымі лентамі разліліся плач, енкі, рэчкамі — слёзы... Сум і жаль распластаўся цалуном над палямі незмярымае Расіі.
Ці ж заглушыць гук патрыятычных літаўраў чыстату і бунт мільённае скаргі?
Ці ж пяройме паводку помстных слёз каламутнае пачуццё зданнага патрыятызму?
Ой, не! Ой, пільнуйся, разбазыраны Неўскі, цябе затопіць раскалыханая хваля ваколічнае сілы... Яна скора прарвецца і ліне. Гэта будзе сіла не дробнай кучкі падбітых гандляроў і пакорных чынуш з партрэтам Мікалая, разбураючы гмах на рагу Марское. Не...
Гэта будзе суд і помста...
Будзе, а пакуль... Васемнаццатае ліпеня адгукнулася гарматнымі стрэламі...
Вайна! Падаюць ужо снарады праз сіні Дунай, крышачы будынкі Белграда.
Вось! Вось!
Доўгая паласа паперы звесілася ў акне рэдакцыі суворынскае рэптыліі... Людскі струмень, як вада, стрэўшая застаўкі, збіраецца ў бурлівую грамаду на рагу Неўскага і Садовай і сотнямі вачэй упіраецца ў няроўныя літары свежых паведамленняў. З вуснаў у вусны, трывожна-жахліва і задаволена-кічліва, перадаюцца яны з вуліцы на вуліцу, з пляца на пляц. Людскі віхор яшчэ болей раз’юшваецца, мацней гудзе, шпарчэй паглынае прастор.
— Бедныя сербы! Дзе ж іх каралеўская чэта жыцьме? — вылятае з тоўстых набраклых крывёю губ круглага гасцінадворца...
— Барбары! Стары Франц з вума сышоў! — злуецца пруткаваты, худы з бародкаю клінком, з кійком у руцэ, з філасофскім выразам на твары адвакат.
— А мы, як заўсёды, дрэмлем! Нямецкая рука арудуе ў нас пад бокам,— дадае яго сусед, з мінаю ісцінна-рускага купца.
Следам дзесяткі самаўвераных і ганаровых сказаў, сотні пагроз і столькі ж ябедных, іранічных жартаў — гуляюць над бразгаючымі трамваямі, над шпарка ездзячымі аўтамабілямі.
Жаднага сумнення.
Расступаюцца натоўпы перад сівымі надутымі, бясчулымі генераламі. На чырвоных крывавых лампасах адбіваюцца нованароджаныя чаканні і спадзяванні.
Скончана пра ўсё іншае! Годзе сумненняў...
Вайна прыйшла! Ужо атручана паветра порахам. Тысячы вёрст да Белграда, а чамусьці здрыгаюцца сэрцы няпэўнасцю...
— Вось, вось! Хто пільнуе гарматы, каб яны не бухнулі над Нявою? Як справа з міннымі загарожамі пад Рыгай, Рэвелем, Кранштатам? У забяспецы? Напэўна! «Храбрае воінства»...
«Яго імператарскае вялічаства абвясціла армію і флот на ваенным становішчы!»
«У Кіеве абвешчаны прызыў ратнікаў першага разраду за 1911, 1912 і 1913 гг.!»
Гэтак пяе хор галасоў безлічы юркіх, фаворных газетчыкаў!
І весткі, што лятуць з дзесяткаў вуснаў,— вострымі шпулькамі пранізваюць прагны на навіны людскі натоўп. Поўнасцю, дасканала аплёў яго атрутны подых вайны...
Але якое вайны?
Яскравае адчуванне выпірае наповерх — вайны незвычайнай.
Дагадкі, планоўкі, раздумы знаходзяць трывалую падставу ў запхнутых далей вестках з Лондана, з Рыма, з Токіо.
Няўжо ж блытаніна законаў капіталістычнага развіцця абмяжуецца двума — трыма краінамі? Яго моцныя сеткі ахуталі ўвесь свет.
Вайна прыйшла іх разбэрсаць. Разбэрсаць?
Уваходам у Берлін да каляд?
Захопам Дарданельскай пратокі?
Разбурэннем Сербіі?
Клубок невыразнасці носіцца загадкай над расійскай сталіцай.
Пераплёт надзвычайных здарэнняў, выбухнуўшых наповерх, як попел і лава з Везувія, шаламанілі Рыгора. Ён драбніўся на часткі, натужваючыся ахапіць іх веліч і глыбіню. Але губіўся ў іх заблытанасці. Цьмяная невыразнасць скрадала яснату перспектывы.
З запляснелых аналаў гісторыі паўставалі войны, непасрэдна цягнуўшыя за сабою рэвалюцыі. Няўжо, калі ў жыцці маецца падобны закон, ён абміне Расію на гэты раз? Ці для яго чыннасці патрэбны асабовыя эпохі? Як бы там ні было, а ў невыразным наступным можна было вышукваць розных нечаканасцей.
Гэта тыя нечаканасці, з якімі заўсёды гуляюць у жыцці разнастайныя здарэнні, сябруюць і надзеі. Рыгор іх не цураўся. Абданы падзеямі, ён знаходзіў палёгку і Петрусёваму лёсу. Сядзеў жа ён, Рыгор, калі паласа часу была зусім інакшай. Як бы там ні было, а кожнаму ваяку трэба прайсці гэту школу. Як ні ўтратны Петрусёў арышт, усё ж яму прыдасца. Астрог — палітычная школа. Рыгор адчувае па сабе. Астрог — у той жа самы час — і кузня; Рыгор згодзен з другімі.
Таварышаў лёс атрымліваў палёгку ў Рыгоравым ваччу і таму, што не мелася даных на зацяжны арышт. Магчыма, Петрусю інкрымінуюць удзел у сходзе ўпаўнаважаных — тады дадуць адміністрацыйную высылку з трыццацьма трыма пунктамі... А бывае і без таго...
Аднак падобныя развагі былі нетрывалымі: яны не ўстойвалі перад наплывам таварыскага пачуцця спагады. Якім ні быў Рыгор загартаваным ваякам, якою халоднасцю ні абдавала яго сэрца ў пытаннях змагання — усё ж Пятрусь займаў у яго нутры месца, вакол якога магла бліснуць слязіна сантыменту. Няхай бы Пятрусь праходзіў заводскую школу, чымсь гэта яму надалі школу астрожную. А ці немагчыма, бывае, здарыцца так, што ён і не вытрывае яе? І замест поспехаў — набудзе разувер’е, страціць сілы. Так? Нікому шляхі не заказаны...
Вось жа прыйдзе Рыгор на завод і ў ім не застане Петруся. Вечарам пасля працы яны не сыдуцца ўдваіх і, як заўсёды, не абгавораць апошніх падзей. Ды колькі будзе марна страчаных планаў хоць і дробнага штодзённага жыцця! Няхай бы склаліся абставіны так, каб усё гэта знаходзіла сваё нармальнае завяршэнне... А яно — не... Не!
Рыгор ішоў на працу, адчуваючы сябе пераможаным, палонным.
Думаў, ідучы, што гэта яго шлях да пакоры перад тым, супроць каго выходзіў на супярэчкі.
Ішлі адзінкамі, па двое і другія рабочыя, але, чамусьці, на іх тварах не заўважна адбітку болю. Вось адзін размахвае рукамі і заліваецца смехам, калі другі яму патурае. Вунь трэці чытае ўзасос свежыя навіны ў «Совремёнке» і на нішто не зважае. А яшчэ іншыя то пасвістваюць, то жартуюць. Мэрам бы нічога ніякага не было — а дзесяцідзённая забастоўка не пакінула і следу. Будуць яхідна пазіраць на іх дырэктары заводаў і горда, звысака надзяляць сухімі сказамі. Ды павінны маўчаць? Го, не! Гэтага не! Было бессумненна, што пачуццё пакоры не вернецца.
Але пра гэта не думалі — вайна перабівала ўсё. Пад яе ўражаннем знаходзіліся і рабочыя завода, і яго гаспадары. Нават тэмп працы падуладжваўся трывожасці агульнага настрою. Машыны, якія тачылі снарады, захоўваючы ў кожным некалькі смерцей, гэтыя машыны не маглі заглушыць сваім гоманам і шумам гутаркі рабочых. У праходах між станкоў, праз станкі кідаліся і адкідаліся руплівыя, уважныя запытанні і адказы. Кожны і ўсе вязалі з імі планы і дагадкі, страты і чаканні.
Рыгор ад знаёмых дазнаўся, што не адзін Пятрусь паплаціўся арыштам. З ліку рабочых завода ачуліся ў лапах паліцыі да дваццаці чалавек. Усю тую ноч, калі арыштавалі Петруся, ішлі ўзмоцненыя трухі ў рабочых раёнах. Наладжваліся паліцэйскія аблавы.
Рабілася цікавым, як уцалеў ён. І разам з гэтым вырасла сумненне, ці надоўга гэта. Не адначасна з Петрусём, то сёння, заўтра ці яшчэ праз дзень, і паліцыя наведае яго. Запросіць да Петруся ў госці, а там — чаго добрага — выплыве і Смагін, і Рыга. Падумаўшы — не ўхмыляецца.
Рыгор надумаў колькі начэй не начаваць на сваёй кватэры. Авось мінецца гэта палоса. Але дзе знайсці прытулак? Успаміналася Ганна. Зранку цьмяна, між іншым, а што бліжэй к вечару, яскравей і настойней. І выйшаўшы з завода, ён сеў на першы трамвай і паехаў у горад. Не думаў — будзе Ганна на кватэры ці не — рэшана, і годзе. Што па-за гэтым — не цікава.
У трамваі, бітком набітым людзьмі, з якіх было многа рабочых, Рыгор прыслухоўваўся да гутарак. Вайна ў пераломе апошніх падзей — служыла асноўнаю тэмай. Адчувалася, што яна праняла кожнага чалавека, захапіла яго істоту. Старыя і маладыя, жанкі і мужчыны, вайсковыя і цывільныя, рабочыя і бюргеры-мяшчане — усе на розныя лады абгаварвалі бягучыя навіны дня. Паднімаліся спрэчкі, нясліся доказы і абвяржэнні, выяўляліся настроі. Кішмя кішэлі дзесяткі матываў за вайну, за яе дачаснасць і зусім слаба выплывалі варожыя ёй, але асцярожлівыя словы. Гусцела мешаніна, вінегрэт з людскіх пачуццяў, настрояў, безгрунтоўнай палахлівасці і беспадстаўнага задзёру. Гурт, гушчу, грамаду можна было разумець, бачачы яе ў бягучым трамваі, як нешта тлумнае, парванае на часткі, цьмянае і невыразнае. Калі б буржуазная філасофія не была пустою рэччу, патрэбна было б ужыць яе пры вывучэнні змешчанай у трамваі кучкі людзей.
Рыгор пільна наглядаў і ўважліва слухаў гутарку, падобную на тлум. Магчыма, з гэтым і вылез бы з трамвая, каб завярнуць на Пад’ячаскую, дзе жыла Ганна, і праз два крокі рассеяць уражанне, але раптам ускіпеў. Здаравенны, бочкаю пуза, якісьці, напэўна, буйны крамнік, нахальна перабіваючы агульную ўвагу, закрычаў: «Нямчура падкупіла жыдоўскую інтэлігенцыю і фабрычную басату; нам трэба гэтыя плевелы выпаліць агнём». Некалькі жанчын спагадліва кіўнулі галавою. Болей — дабрадушліва ўсміхнуліся. Хтосьці наперадзе іранічна гукнуў: «Яшчэ выдумка!» А Рыгор са злосці кінуў пузачу: «Вы пагромнымі лозунгамі не адыграецеся!»
На Рыгора востра паглядзелі з усіх бакоў вагона. Пачулася некалькі пагражаючых выгукаў. Сярод іх Рыгор улавіў выразнае — «нямецкі агент». Следам двое якіхсьці асоб усхапіліся з месца і памкнуліся ў бок Рыгора. Што б з гэтага выйшла, нельга сказаць, але Рыгор настаражыўся. Ён упорней паставіў ногі і сабраней настроіў узрок. «Толькі...» — прамігнула ў яго галаве і абарвалася разам з агульнай увагай да ўсяго інцыдэнту.
З-за рога Вядзенскай вуліцы хлынула раскіданая, як напалоханае стада, куча людзей. Трамвай спыніўся. Частка пасажыраў злезла. Праз адчыненыя дзверы і вокны даняслося ў вагон дзесятак гукаў: «Шапкі далоў! Ура! Бо-ожэ-э, цара храні!» Было відаць, што гэта патрыятычная маніфестацыя.
Рыгор убачыў, якім здаволеннем засіяў твар трамвайнага таўсцяка. І яму стала няўцерп смешна, калі гэты слон замахаў праз акно капелюшом, вітаючы маніфестантаў.
Следам з натоўпу вылучыўся якісь чыноўнік і, падбегшы да бліжэйшага гледача, збіў з яго галавы нязнятую шапку.
Рыгор мігам выскачыў з вагона і памкнуўся ў бок маніфестацыі, але яго хтосьці схапіў за рукаў. Ён абярнуўся і ўгледзеў Рудольфа Шульца.
— Ку-у-ды-і ты? — запытаў Рудольф.
— А-ах!.. І надало ж табе...— схамянуўшыся, адказаў Рыгор.— Ці ты бачыў сцэну? Хуліганнё-о!..
— Што-о, што вы сказалі? — перабіў Рыгора чыйсьці далёка не дружалюбны голас.
Рудольф тузануў Рыгора за рукаў, і яны на два крокі адступілі ўправа.
— Хуліганства-а...— з тым жа задзёрам адказаў Рыгор і не паспеў агледзецца, якое ўражанне пакіне яго сказ, як яго шапка дугою мігнула ў натоўп.
Рыгор азірнуўся вакола сябе, але дзесятак твараў як бы незаўважліва глядзелі ў розныя бакі. Зусім нельга было ўявіць, чыя работа з шапкаю.
— Сволачы! — праказаў ён і ўспомніў пра шапку.
Рудольф працягваў яе Рыгору.
— Кінь, тут не час і не месца для тваіх спраў...
Яны павярнулі ад натоўпу і пайшлі ў бок ад маніфестацыі. Апошняя з гікамі і шоламам, поўная пагромных разбойных настрояў, накіравала ўсцяж Вялікага праспекта напрамкам да Васільеўскага вострава.
— Но што робіцца-а! А-ах! — Рыгор хапіўся за голаў.
— Самадзяржаўе на дражджах,— разважыў Рудольф.
Рыгор доўга не мог супакоіцца. Толькі перавод Рудольфам гутаркі на іншую тэму адцягнуў Рыгора ад усхваляваўшага яго факту.
Рудольф паднёс Рыгору смагінскія навіны: арышт Сімена Галаса і ад’езд Лібы ў Вільню.
— Абяскровілася мястэчка дарэшты. Мэрам бы хто зачыніў вечка. І ўсё вайна. Перакруціла, перамалола.
— А ты даўно прыехаў?
— Учора раніцою. Прыехаў, ведаеш, поўны ўражання ад жудасных вобразаў мабілізацыі. Што-ой там чаўплося-а! У адзін дзень усё жыццё мястэчка згусцілася, ці, праўдзівей, было сабрана, зліта ў адно месца, на Згонішчы. І мужчыны, і кабеты, і старыя, і малыя, людзі і коні гулі, іржалі, мітусіліся — мэрам бы бачачы занесены над сабою востры, бліскучы нож ката. Я табе кажу — жах браў. Хацелася плакаць і завываць разам з асірацелымі дзяцьмі і жанкамі. Але слёзы тут жа высушвала халодная цікавасць. Сотні сталых свядомых мужчын, пакорліва, без супярэчак, накіроўваліся ў павет, магчыма, у губерню — а адтуль — на вайну. Незмярымае глыбіні жудасць — і, мэрам бы, так і трэба. Двое смагінцаў, чамусьці ўкрадкаю, кінулі каменнямі ў акно манаполькі. Следам пяцёра чалавек напёрлі ў дзверы і выламалі; далей пайшоў расхоп гарэлкі, звон шкла, дзікія песні...
Дзесятак стражнікаў доўга не мог уціхамірыць мнагасоценную грамаду. Гоман і крык сціхлі, сціснуліся шарэнгі, і людзі пакорліва пашнуравалі за горад. Нават хутка пачуліся песні... Прызнаюся, браток, я і дагэтуль губляўся ў блытаніне падобных з’яў... Вось жа, вось, пры вугле кожнае хаты роспачныя жанкі і замурзаныя ў слёзах дзеці — ужо сіраты, бязмоцныя, пакінутыя,— а там, мо на гоні ад іх, сярод залатых снапоў жыта — песні... Лебядзіныя песні соцень здаровых, поўных жыцця людзей — па дарозе да бойні... Толькі пудрысты пыл над мястэчкам — слупам...
— Гоняць,— заўважыў Рыгор.
— Тое і дзіва, што ідуць на імперыялістычную вайну ды яшчэ з песнямі. Але мне здаецца, што гэта да першае стрэчы з жахамі вайны... Хутка яе сутнасць выкрыецца перад усіма.
Рыгор задумаўся.
— Сапраўды складаныя пытанні,— згадзіўся ён на канцы Вядзенскай.
Пры павароце на Кронверскі праспект іх спыніў праезд палка кавалергардаў. Здаровыя, ружатварыя, адзін у адзін, гвардзейцы выглядалі спакойнымі, нават жыццёрадымі. Дагледжаныя, падабраныя пад масць — каштаны-коні зіхацелі чыстаю шэрсцю, як палітураю.
Стракаталі каменні бруку — іх білі шротам цяжкія падковы. Адгароджваючы эскадронныя чатырохкутнікі з людзей, ехалі адзінкамі то па двое дасціпна адзетыя, ганорна-задзёрыстыя камандзіры.
Густым ланцугом выстраіліся прахожыя ўсцяж тратуараў, сочачы за кавалергардамі. Тысячамі ўзрокаў акідалі маладых, падабраных сялян-дзецюкоў, якіх пасцягалі з глухіх вёсак агромністае краіны ў прывілейныя палкі царскае арміі. З боку гледачоў чуліся развагі. «Жалезная сіла»,— цешыўся дробны, сухарлявы чыноўнік. «Гвардыя першай пойдзе на фронт»,— паведамляў якісь дэндзі, з маноклем у воку. «Ці не на фронт яны ўжо?» — дапытваў разносчык памідораў з пірамідаю чырвоных фруктаў на галаве. «Не павінна... Го, не — тут і вакзала блізка няма»,— адказваў прыказчык з рагавое булачнае.
Тут жа, недалёка ад Рыгора з Рудольфам, нікому не заўважаны, торкаўся ў натоўпе юркі, гарачы патрыёт, які знянацку, нечакана выгукнуў: «Слава мужнай гвардыі!» Яго ніхто не падтрымаў, але мігам людзі рынуліся на выгук. Вачавідкі вырасла грамада, чый гоман заглушылі аддаленыя стукі падкоў кавалергардскіх коней.
Рудольф пацягнуў Рыгора за рукаў, і абодва пайшлі ў бок Біржавога моста. Калі яны апынуліся ля Васільеўскага вострава супроць будынка Заалагічнага музея, Рыгор спыніў Рудольфа.
— Я не нацешыўся з гэтага вобраза! — паказаў ён на Няву.
— Прыгожы, нечага сказаць... І цікава, бачыш, вонь у тым ражку, направа, Трубяцкі бастыён, дзе, напэўна, і зараз сядзяць рэвалюцыянеры, а наўскось, з другога боку,— Зімнія палацы з каранаваным катам.
— Хвалі стукаюць у крапасную сцену і ўсё не размываюць пакуль.
— Размыюць...
Яны яшчэ некалькі хвілін спыніліся на эпізодах рэвалюцыйнага змагання, пасля пайшлі ўсцяж Універсітэцкае ўзбярэжнае, да трамвайнай спынкі.
— А ты ж куды думаеш ехаць? — пацікавіўся Рудольф.
— Я... як табе сказаць, да аднае свае знаёмае... Навіны вязу...
— Навіны?
— Так... надоечы арыштавалі нашага агульнага знаёмага.
— Арыштавалі? Завошта?
— У скутку забастоўкі... Чытаў мо?
— А то думаў — не?.. Так, цяпер з гэтым сцеражыся-а...
— Дык вось...
Рыгор аглянуўся.
— Сам баюся... Прымаў удзел у сутычцы з паліцыяй на Ломанскім завулку...
— Ты? Ого! Дай руку...
— На Выбаргскай старане ўзмоцненыя арышты, трухі, аблавы... А пападзіся — звяжуць з Смагінам, успомняць Рыгу — ты ж ведаеш, чаго казаць...
Рудольф засмяяўся.
— У Смагіне пра твой ад’езд — ні шушу... Нават мой бацька нідзе нічога не чуў... Дзе ты, браток, бачыў, каб у гэткі час ты быў у станавога на вуме. Іншая рэч — Ломанскі завулак... Я такі і спадзяваўся, што ты не мінеш гэтага. Адчуваў, калі ўпершыню спаткаўся... Ну, мой бацька дагэтуль успамінае цябе — хоць і не ведаў, што ты быў пад наглядам.
— Вітай, калі пісацьмеш...
— Бацька тут...
— Бацька твой, тут? — здзівіўся Рыгор.
— Прыехаў са мною...
— Ёсць справы?
— Так... бачыш, мы немцы, як табе вядома, а цяпер...
Пад’ехаў трамвай і не даў дагаварыць Рудольфу.
Рыгор ужо з пляцоўкі вагона запытаў Рудольфавага адраса і толькі паспеў улавіць: «Дзесятая лінія»...
Знятая для развітання шапка адгарадзіла ад яго вушшу нумары дома і кватэры. І тут якраз ён успомніў, што забыўся запытаць пра лёс адданага яму Паўла Памыйкі.
Падвешаны над брамаю нумар паказваў на дом, у якім жыла Ганна.
Рыгор узышоў на ганак параднага ўходу, каб паглядзець кватэру. Яе над дзвярыма не значылася — стаялі чотныя лічбы, а Ганна жыла ў кватэры 35. Трэба было ісці ў двор і там шукаць. Рыгор накіраваў у прачыненыя варотцы брамы.
— Вы да каго? — спыніў яго чыйсьці голас.
То быў дворнік, прытуліўшыся да цёмнае сцяны і не заўважаны Рыгорам.
— Я ў кватэру нумар 35. Скажэце, дзе яна?
— Направа, чацвёрты этаж...
— Дзякую.
На ўсходах Рыгор раптам спыніўся і сам сябе запытаў — ісці?
Не даўшы адказу, рашуча пайшоў угору. Не заўважыў, калі злева глянула на яго вядомая лічба.
— Не чакае, зразумела,— падумаў Рыгор і пазваніў.
Шагі, што застукалі па той бок дзвярэй, не дазволілі думаць. Хутка ў дзверы прасунулася бабуліна галава і запытала:
— Вам каго?
— Мне Ганну Завіру, яна дома?
— Уваходзьце. Направа другія дзверы. Пастукайце — у яе хтосьці ёсць...
Цёмны калідор узбіў Рыгора на нейкую шафу. Ён папрасіў убачэння і пачуў ззаду сябе:
— Стукайце.
Рыгор не паспеў падняць рукі, як Ганна выбегла на калідор і пазвала:
— Сюды, Рыгор... с-сюд...
Яе голас перацялі спазмы...
— Добры вечар... Неўпару?
У драбнюткай каморцы, дасціпна прыбранай, усё ж беднай на выгляд, пры акне сядзеў якісьці мужчына. Не разглядаючы яго, а шукаючы, дзе б палажыць шапку, Рыгор падышоў да малюпаткага століка, з падстаўнікам для кветак.
— Магчыма, паперашкодзіў? — не гледзячы на Ганну, запытаў ён.
— Кінь, што з табою, Рыгор?.. Сядай, вось, і будзь, як у дому... Мне сорамна, што я нічога... Хіба пачакай, а я мігам збегаю...
— Ганна, ты...
Рыгору, аднак, хацелася есці, і здорава. Гэта ён адчуў, калі злез з трамвая. Ён хапіўся,— бач, дарэмным быў яго намер перапыніць Ганну.
— Ты, вось, пазнайся з таварышам і пасядзеце ўдваіх.
Рыгор міжвольна абярнуўся да акна і ўгледзеўся ў твар Ганнінага знаёмага.
— Не пазнаеш? — запытала Ганна.
— Не.
— Артура Цвібеля? — праказаў той.
Рыгор утаперыўся вачыма ў адну кропку і праказаў:
— З Рыгі? Ведаю!
— Помніш сходку і... Наталю?
Рыгор падняўся з месца і падышоў да чалавека з працягнутаю рукою. Ужо ён яскрава бачыў перад сабою перапоўнены людзьмі пакой. Наталін вобраз уклініўся між яго і Артуравымі вачыма.
— Але, якім жа чынам? Ганна?
Стук дзвярэй, за якімі Ганна схавалася, быў адказам на Рыгоравы словы.
— Я з Ганнаю толькі тыдзень таму як пазнаўся. І дзе, і як — проста цікава... Мая жонка працуе разам з ёю ў экспедыцыі. Я, аднойчы, зайшоў да яе, а тая вазьмі і звядзі мяне з Ганнаю. Разгаварыліся — і выявілася, што абое з Рыгі... Калі ж кранулі рыжскага жыцця, знаёмых, так першым чынам — абое ўзбіліся на цябе... Паверыш — каб хто мяне завяраў, што я з табою сыдуся тут, у Пецярбурзе — махнуў бы рукою... А, тым часам, праўда... І як нутром чуў, што ты прыйдзеш сюды... Давай, думаю, заскочу па дарозе і запытаю, ці бачылася з табою... Я жыву вось тут, на Нікольскай; калі ласка, заходзь — буду вельмі рады... Успомнім старое, хоць і недалёкае...
Яны трымаліся адзін у другога за руку. Ніводзін не памыкаўся разняць таварыскага прывітання. Адначасна абое прыселі каля століка, як звязаныя... І толькі закавыляўшае пад Рыгорам крэсла заставіла яго мімаходзь аберуч хапіцца за апорныя пункты: за шыляванне акна — адной рукою, а за сцену — другою. Аднак гэта камічнае становішча не выклікала ні ў адным водгуку. Праз хвіліну маўчанкі Артур загутарыў далей:
— За гэты год, таварыш Рыгор, я многа гора нацярпеўся. Мяне разлічылі з завода ў Рызе хутка пасля твайго арышту. Я перш прабаваў паступіць на другі, але, як па згаворы,— усюды адбой. Тады я напісаў ліст таварышу ў Пецярбург — той парадзіў прыехаць. Не думаючы доўга — злажыўся і ў дарогу... што ж нам, пралетарам, доўга раздумваць? Пакідаць нечага, а сям’ю за рукі і ходу... Прыехаў у Пецярбург і, паверыш, добра ўладваўся. Астаўся на працы... Заработак быў не дрэнны... Раптам — забастоўка... Ці ж у маёй натуры не быць першым? І, што ты думаеш, гэтымі вось рукамі накінуў масцеру мяшок на голаў... Пасля дазналі і ў чорныя спіскі. Куды ні паткніся — адказ... Як і ў Рызе... Тады я кінуўся на другое — мяне ўперлі ў арцель каталёў... Ну — там не вытрымаў... А зараз з паўгода бадзяюся па дробных майстэрнях. Заработак — як кот наплакаў... Дзякуючы Міхасю Камару — мо, помніш яго? — удалося жонку ўладзіць на службу, і гэтак кідаюся... З агню ды ў полымя...
Рыгор уважліва слухаў, прапусціўшы між вушэй успомненае Артурам імя Камара.
— Круціць, браце, жыццё нас, як вецер саломіну! — праказаў ён.
— І яшчэ як круціць!..
— Але, вось, мне здаецца, што не сумее зламаць! Ха-ха-ха! Не дамося-а!
Рыгор, а за ім Артур, як па згаворы, падняліся з месц, каб праверыць свае сілы, ці сапраўды іх хопіць не падацца жыццёвай нязгодзе.
У гэты момант стукнулі дзверы, і ў пакой увайшла Ганна. Не патураючы ні на вошта, загутарыла:
— Сустрэла, выпадкова, Міхася Камара... Прасіла зайсці... Але ён спяшыў кудысьці... і ніяк не мог уварваць каліва часу... Вельмі прасіў днямі яго наведаць...
Ганна паведамляла гэта з перабоямі, засопшыся, уладваючыся з небагатым сервізам, які складаўся з дзвюх талерак, аднаго нажа і відэлак. Яна спяшалася, і гэта паднімала нервовасць — у скутку якой пару разоў выпаў з рук нож і чуць не павярнуўся стол...
Рыгор настаражыўся, пачуўшы імя Міхася Камара, але затрымаўся распытваць, пакуль Ганна не ўраўнаважыцца...
— Вось... цесната, бачыце... даруйце-э, чым хата багата...
Яна паглядзела на мужчын.
— А зараз і самавар... Не болей дзесяці хвілін, перапрашаю...
Ганна памкнулася ў дзверы — Рыгор пераняў:
— Міхась Камар, кажаш? Як жа ён, адкуль і што?
— Хіба ж табе Артур не казаў?
Ганна мігнула ў дзверы, падаўшы пра сябе знаць стукам самаварнае трубы ў калідоры.
— Я ж табе казаў, Рыгор, што маю жонку Міхась у экспедыцыю ўладзіў!
— Міхась Камар? А яго адрас?
— Я запытаю ў маёй жонкі — тая ведае... Кожны раз можам зайсці да яго... Ды Ганна, напэўна, знае...
— Я мушу быць у Камара... Ганна?
Тая шмыгала то ў пакой, то з пакоя... І клапацілася пра гасцей.
— Як на ліха — жаднае цягі...— ні то казала яна сабе, ні то скардзілася гасцям.
— Вы бы кінулі, Ганна, з самаварам,— праказаў Артур.— Мы зараз пойдзем і дзе-колечы па дарозе перакусім...
— Па дарозе... а Рыгор, магчыма, і не абедаў, праўда?
— Ты ўгадала,— пасмяяўся Рыгор,— з завода і да цябе — глядзі, во...
— Вось бачыце...
Ганна яшчэ парсцей завіхнулася каля гарбаты. Цяпер яна пакінула гасцей і ўжо з’явілася ў пакой з гарачым самаварам.
— Сядайце-э, прашу вас! — пазвала Ганна Рыгора і Артура.— Выпіце па шклянцы гарбаты...
П’ючы гарбату, іх гутарка цярпела ад нязвязнасці, часта пераходзіла з тэмы на тэму. І гадзін за дзве часу яны стала вырашылі толькі адно пытанне — гэта пра тое, калі пабываць у Міхася Камара.
Падвешаны на сцяне гадзіннік выбіў дванаццаць.
Артур падняўся з месца.
— Няўжо поўнач? Даруйце, я пабягу...
— Жонцы абяцаў? — пасмяяўся Рыгор.
— Позна, позна, браце...
Ён па чарзе развітаўся перш з Рыгорам, пасля з Ганнаю і накіраваў у дзверы.
— Чакаю... Думаю — не адкажаце мяне наведаць? Ганна? Рыгор?
— Абавязкова.
— Будзь пэвен.
Ганна правяла Артура за дзверы.
Яшчэ даносіўся стук Артуравых шагоў па каменных сходах,— калі ў Рыгора з Ганнаю пачалася шчырая прызнаная гутарка.
Рыгор сядзеў, апёршыся локцем рукі на столік, напружана глядзеў у пабляднелы твар Ганны і казаў:
— Каб ты ведала, Ганна, я прыйшоў да цябе як да бліжэйшага мне чалавека... Ці чула ты — арыштавалі Петруся. І з дня на дзень можна чакаць...
Ён зацішыў голас.
— Пятрусь бурыў Калтаўскую мануфактуру, а я... а я змагаўся з паліцыяй і казакамі ў будынку на Ломанскім завулку. Сказаць табе — добра, смела і дружна бараніліся. Але нас купка, а вакол дома — сіла ворага... За поўнач былі пераможаны, уцяклі з дому, і ўжо праз некалькі хвілін я напаткаў бяспечныя патрулі коннае паліцыі... Што ж аставалася надалей? І мы пайшлі працаваць. А зараз — вораг робіць расплату — кожны момант я гатоў ачуцца побач з Петрусём... Ты чула?
— Я, я добра чую...— растрывожана праказала Ганна і змаўчала.
Маўчала, а на твары гусціўся глыбокі роздум. Настарожаны ўзрок камяніў вочы; у кутках губ прабягалі нервовыя ўздрыгі. Было відаць, што дзяўчына аддалася пачуццю няпэўнасці за Рыгора.
— Зноў можа стацца...
Ганна не даказала — нервовасць скрала словы.
Дзяўчына тут жа павярнулася да акна, каб захаваць ад Рыгора сваё хваляванне.
Рыгор яскрава адчуў у сваім нутры Ганніна становішча.
— Цябе непакояць мае навіны? — узяў ён Ганну за руку.
Тая шчыльна да яго наблізілася, палажыла яму на плечы руку і адказала:
— Табе небяспечна на кватэры...
За дзвярыма пакоя прашамалі чыесьці крокі.
— Начаваў бы ў цябе, але цесна, няёмка ад гаспадароў кватэры і...
— Нічога, Рыгор. Начуй, прашу я...
— А ты?..
Рыгор пацепам плеч дакончыў сэнс нявыказаных слоў — ці не завялікаю інтымнасцю будзе гэта для яе. Ганна зразумела яго лепш, як бы чула выразны бессумненны сказ.
— Кажу табе, Рыгор, нічога... Я як колечы, а ты... а табе будзе месца...
Нельга было не паверыць у Ганніну шчырасаць. Рыгор шустрым узрокам акінуў пакоік Ганны. Тая засмяялася.
— Цесна, ну ж у цеснаце — не ў крыўдзе... Няпраўда мо?
— Чаму ж няпраўда!..
І шчырасць сваіх слоў Рыгор падмацаваў поціскам Ганнінай рукі.
Для іх абаіх было ясна без далейшых слоў — што ўсё злажылася як мае быць, само сабою, выпадкова, але неадменна і натуральна. Тады нечага вяртацца да гэтай тэмы, можна пераходзіць да чарговых пытанняў.
І ў Рыгора, і ў Ганны мелася процьма планаў і намераў, якія вымагалі неадкладнага абгавору і вырашэння. Многія з іх былі агульнымі для абаіх. Кожнаму яны здаваліся трапяткімі, вострымі і грунтоўнымі.
Ды ніводнаму не хацелася варушыць язык, каб не перабіваць запойнае цікавасці ўзаемнага сузірання. Сарамлівае і няёмкае для другога разу, зараз прымалася за звычайнае і зразумелае.
Яны маўчліва глядзелі адно другому ў твар і тут жа ўваскрасалі цікавае, яснае і ў той час невыразнае мінулае. У гэтым мінулым мясцілася багата характарных рысак і глыбокіх момантаў. У ружовым воддалеку гэтыя рыскі і моманты яшчэ болей выпукляліся, адшліфоўваліся і ў прызме бягучых хвілін давалі хвалюючае праламленне.
Над іх нерухомымі постацямі насілася палкае натхненне, малюнковыя надзеі; расла і фармавалася тая жыццедаўчая сіла, якая хавае ў сабе субстанцыю людскога бытавання. І Рыгор і Ганна адчувалі неабачныя ланцугі, якія вязалі іх падсвядома і свядома, адным канцом замацаваўшыся ў Ліцку на станцыі, другім — вось у гэным пакоіку...
Болей года часу, што разлёг між іх першым і апошнім спатканнямі, звузіўся, стуліўся ў нязначны квадранец і знік... Знік, але не без следу... На кожным з іх — яго адбітак, выразны і вачавідкі. То ж ім зацікаўлены абое, седзячы і вывучаючы адно другога.
Рыгор не выпускае з вока жаднае дробязі ў Ганнінай перамене. Ён бачыць кожную рысу яе пасталеўшага і пахарашэўшага твару. Вось гэты спакойліва-ўглыбёны ўзрок пабуйнеўшых вачэй; пахудзеўшыя і ад таго падаўжэўшыя шчокі з паўпатухшым ружам; не высокі і не нізкі лоб, так характэрны для нажытае Ганнай сур’ёзнасці. Даўгаваты, з непрыкметнаю гарбінкаю, стройны нос; як часнок, белых і чыстых, два рады зубоў. Выразнасць цёмна-шэрага ваччу і той жа шоўк хвальністых льняных валасоў. У хадзе — болей гібкасці, болей дынамічнае рухавасці. У постаці — непараўнаная эластычнасць...
Рыгор падмячаў у Ганне агульныя з Наталяю манеры ў завіхах. Тая ж, гэтак моцна запаўшая ў яго нутро парыўчатасць; тыя ж навароты і сталёвыя замахі рукі. Мэрам бы нехта знарок прыдаў гэту якасць год таму зусім непадобнай дзяўчыне. Адзін толькі год — праўда, вельмі даўшыся ў знак Ганне — зрабіў з Рыгоравае знаёмае зусім іншую істоту. Гэта перамена выйшла ўдала пагоджанай, закончанай як знадворку, так і знутра.
Перад Рыгорам стаяў чалавек, да якога нельга было не прасякнуцца глыбокаю павагаю; роўна з гэтым — цяжка было не падацца да яе і цёплым каханнем. Калі б ён думаў шукаць сабе сябра — можна было б спыніцца на Ганне і кропка. Ды зараз, знаходзячыся з ёю сам-насам і далёка без аформленых намераў у адлегласці гэтага пытання, ён адчуваў, што Ганна бліжэйшы і раднейшы яму чалавек. Яна цалкам адпавядае яго запатрабаванням... З боку натуральнага падбору, безумоўна, і сам дзядуля Дарвін не падкапаўся б. Так! Жыццё — вялікі мастак і ператворца! Варта было ад Ганны адняць мацеру, перакінуць яе ў новае месца і ў іншыя абставіны, як з яе выйшаў чалавек, падобнага якому — пашукаць.
Цяпер Рыгору былі зразумелымі паводзіны Ганны, калі яна знарок наведала яго мацеру і гэтак цёпла абышлася з ёю. Зараз было ясна, чаму яна гэтак клапатліва чакала яго, а, стрэўшыся,— пайшла ў шэрагах маніфестантаў. Вось-вось яна ўся — у гэтых клопатах пра яго, у зацікаўленасці стрэчамі з Артурам і Міхасём Камаром.
— Я ўспомніў, Ганна,— перарваў зацяжную маўчанку Рыгор,— гэта ж ты была ў Сілцах. Дай я табе падзякую за тваю ўвагу да мае старое.
Рыгор прыхіліў Ганну да сябе і надарыў яе пацалункам.
Гэта было для яе нечаканым і разам з тым надзвычайным.
Надзвычайным і глыбока дзіўным, бо нішто не паказвала гэтага. Ганна ўверана глядзела на Рыгора, як бы супроцьстаўляючы сваю праназаватасць яго востраму ўзроку. І год нябачаны Рыгор вырастаў перад ёю ў мілы, зачароўваючы вобраз. У ім збіраліся Ганніны пераблытаныя надзеі, за ім разгортваліся заманчывыя перспектывы. Але тут жа, побач, Рыгор здаваўся халаднаватым і сухім. Прынамсі, у ім не знаходзіла Ганна таго, што б дазволіла ёй паспавядацца яму ад душы. Намякне возьме пра што-колечы гэткае, а той, бачыш, і не спадабае.
Рыгораў пацалунак вярнуў дзяўчыну да поўнага давер’я.
— Ты ведаеш, Рыгор, як я па табе сумавала. Я не знаходзіла выйсця ў сваім жыцці і не цікавілася яго будучыняй... Той вечар, калі я наведала цябе па слядах першага спаткання, той вечар акрэсліў усё... Я не злавала на цябе, застаўшы разам з Наталяй; я даравала пазнейшыя непрыемнасці і болі; я толькі не даравала аднаго — гэта немагчымасці цябе замяніць другім... Разумееш ці смяешся?
Ганна апусціла вочы. Ціха выказаныя думкі рабілі шолам, гудзелі ў вушшу, і навостранасць у чаканні Рыгоравага слова — навостранасць была таней валаска. Вось-вось плаўкі зык, пушчаны з мілых, гарачых вуснаў сябра-таварыша кране па ім і...
— Што б я ні сказаў, гэтага будзе мала...
Другі пацалунак ажывіў яго словы.
У гэтым пацалунку крылася тое, за чым адчынялася поўнае ўзаемнае паразуменне далейшага.
Адчуваючы гэта, яны спакойліва пайшлі настрэчу адпачынку.
Назаўтра была нядзеля. Ужо зранку горад жыў пад уражаннем маніфеста пра вайну. Па напаленых сонцам тратуарах тупалі тысячы пецярбуржцаў, пераказваючы апошнія навіны. Яны, гэтыя навіны, далей адсякалі ўсякую няяснасць, розныя падзеі і сумненні. Вайна санкцыянавалася подпісам «божага памазальніка». Вайна ўзаконьвалася воляю таго, каму пакуль не кінулі пакарацца мільёны. Вось іх, гэтыя пакорлівыя мільёны, ап’янены крывёю сатрап, з «божым імем» на вуснах, блаславіў на бойню.
Кожны, чытаючы белыя лісты на сценах камяніц,— не быў упэўнены, што «божая міласць» не падставіць яго грудзей пад кулю. Суворая сапраўднасць трымала пецярбуржца ў душным горадзе. Адны з іх вылічвалі гады, успаміналі час прызыву і абмяркоўвалі планы далейшага жыцця іх сем’яў, другія будавалі намеры, вывучалі абставіны і падрахоўвалі будучую нажыву. Гэтыя апошнія з асалодаю чакалі моманту, калі з балкона Зімняга палаца «самадзержац усерасійскі і прочае» пачне чытаць маніфест «сваім вернападданым», першыя пасылалі праклёны крываваму «благавернаму» чытальніку.
Рабочыя аколіцы назбіралі класавую помсту.
Рыгор выходзіў ад Ганны а дзесятай гадзіне раніцы, умовіўшыся чакаць яе на Каменаастроўскім, каб пайсці вечарам у оперны тэатр Народнага дома. У яго не было думкі выязджаць за горад.
Агульны настрой жыхарства, ахапіўшы Рыгора на вуліцы Пецярбурга, рабіў гэты дзень цікавым і памятным днём. Рыгорава чуласць да агульных сутрасенняў надавала яму вострасці ў перажываннях бягучага моманту.
Едучы з Пад’ячаскай на Выбаргскую, ён уважліва прыслухоўваўся да кожнага жывога гуку, да маленькага шораху.
Яркая сонечная пагода не скрашала яго чакання тых ці іншых надзвычайных водгукаў на абвяшчэнне маніфеста. Грамадкі гараджан, растыканыя па баках вуліц, каля белых квадрацікаў паперы, выглядалі ў Рыгоравым ваччу знаёмымі вешчунамі вялікіх падзей.
Пераязджаючы Малую Няву і пазіраючы на срэбра вады, ён бачыў яе застыглы спакой. Як і ў кожны дзень, шныралі па яе прасторах шутаўскія лёгкія параходзікі; яны пярэсціліся букетам святошняе публікі. У Пятроўскім парку — кішмя кішэла людзьмі. З гікам і піскам падкідаліся высока ўгору качэльныя лодкі. Памерна круціліся скрынкі на карусельным калясе. Заліхвацкі зырылі бубны і гудзелі медныя трубы аркестраў. Сярод людзей блыталася ранейшая колькасць бяспечных салдат.
«Няўжо іх не кратае жах вайны? Або ўжо яны перадумалі маніфест, перабалелі яго сутнасць і вярнуліся да бягучых спраў?» — падумаў Рыгор, цяпнуўшы плячыма.
Кватэрная гаспадыня сваім настроем крыху выясніла гэта.
Стрэўшы Рыгора на парозе ў кватэру, яна ў упор праказала да яго:
— Цяпер ужо вайна — факт... Гуляй і думай пра заўтрашняе.
— Так! Гуляй і думай пра заўтрашняе!
— А цару — хоць бы што: падпісаў і на трон,— дадала яна.
— А вось людзі маўчаць, мэрам так і трэба,— не даючы сабе адчоту, выліў Рыгор накіпеўшую злосць.
Гаспадыня паківала галавою і ўхмыльнулася.
— Людзі... што людзі... ёсць розныя людзі... Адным — вайна і слёзы, а другім — вяселле і пацеха...
У гэтым сказе простае кабеты, мяшчанкі-абываталькі, хавалася доля мудрае ісціны. Перад ёю спасаваў і Рыгор, спакойліва заўважыўшы:
— Так, Сарафіна Хлораўна, так; вы праўду кажаце.
— Або ж не так? Паспрабуй перайнач... Вось казалі ж людзі, якія маніфестацыі ўчора былі ў спагаду вайне... Нават быццам бы якіясьці падстаўныя рабочыя прымалі ў іх удзел... Так... мо ж чулі, колькі трухаў прайшло мінулаю ноччу?
Рыгор паціснуў плячыма:
— Не чуў!
— Заўтра пачуеце...
Гаспадыня трымалася стаічна, і словы з яе вуснаў ліліся, як з якогасьці бяздушнага механізма. Яе абыватальскі спакой і спакойная аднакавасць моташнілі Рыгора.
Схаваўшыся ў сваім пакоі, ён чуў, як за дзвярыма далей гудзеў голас бесклапотнае гаспадыні. А ў гэты час за сценамі дома, у агромністым горадзе, па ўсёй вялікай краіне насіўся крывавы віхор вайны.
— Да мяне ніхто не наведваў, Сарафіна Хлораўна? — запытаў Рыгор гаспадыню ў прачыненыя дзверы.
— Вас?.. Ой жа, ой, даруйце-э, Рыгор Міхасевіч вось вам пісулька. Утрапёная я баба... Сапраўды, з доўгімі касамі, а з кароткім розумам. Загаварылася, стрэўшы вас, а экстранае справы... Дзяўчына якаясьці прынесла і вельмі прасіла тэрмінова перадаць...
Даючы выгляд вінаватай, гаспадыня рухава замітусілася па кватэры і хутка прынесла Рыгору пісульку.
— Я хацела запытаць вас, хоць і недарэчы, ці не былі вы на Дварцовым пляцы?
— Чаго?
— А маніфест слухаць... Цар жа меўся чытаць яго з балкона Зімніх палацаў... Усе-ўсе ішлі туды.
Гаспадыня чупырылася... Чытанне царом маніфеста мела на яе куды большы ўплыў, чым яго сутнасць.
— Н-ну яго з гэтым...
Рыгор не даказаў — не таму, што было неўпару і не на месцы, а таму, што, літары запіскі перабілі сказ. Ён, не зачыняючы дзвярэй, прачытаў нястройныя радкі дзявочага характару і раптам настаражыўся — запіска была ад Гэлі.
«Няўжо Гэля ў Пецярбурзе? Як то магло стацца?» — праказаў Рыгор уголас, і тут жа пачуў адказ гаспадыні:
— Я так і ведала, што гэта ваша знаёмая. Але, даруйце мне, ад яе нясе падазронасцю.
Рыгор на гаспадыніны словы нічога не адказаў. У пяць хвілін ён пераадзеўся і пайшоў да назначанага Ганне месца.
Яго думка мігам вярнулася на кватэру, дзе Сарафіна Хлораўна збіралася ісці на Дварцовы пляц.
Сарафіна Хлораўна — адна з тысяч філасофак звычайнага непарушнага бытавання. Вось табе ўзрокі на вайну, вунь табе адносіны да маніфеста, а побач думкі пра няведаную ёй дзяўчыну. Чым то Гэля паказалася ёй падазронаю, цікава? Ха-ха-ха! Няўжо яно... «Але я вазьмі і не распытай гаспадыні, што ж Гэля сказала, падаўшы пісульку? Адкуль і як яна трапіла да мяне?»
Эпізод з Гэлінай запіскаю аднімаў Рыгораву ўвагу, пакуль ён не дайшоў да Каменаастроўскага. Яго не перабіла нівошта, хоць на рагу Дваранскае Рыгор найшоў на громкі крымінал з непакорным пасажырам трамвая. Паліцэйскі нахабна тузаў сярэдніх гадоў чалавека, свістаў камусьці, а вакола гукалі зусім неласкава для гарадавога. Праўда, тут не мелася сувязі з ваенным настроем. Рыгор прыкмеціў гэты настрой, калі падблізіўся да Троіцкага моста. Тут было відаць, як гушчы людзей плылі ўзад і ўперад праз гарбатыя пралёты моста.
— Рыгор, сюды-і! — пераняла яго Ганна.— Задумаўся-а нечага? Мо зноў нядобрая навіна? — дадала яна.
— А і то — навіна,— ухмыльнуўся Рыгор.
Ганна змяніла міну — навіна не абяцала быць непрыемнай.
— Кажы пра яе...
— Во,— Рыгор дастаў з кішэні Гэліну пісульку.
— Зямлячка прынесла, Гэля,— ёсць такая... Неспадзявана — і таму загадліва.
— Чаму загадліва?
— Таму, што зусім нядаўна я спаткаўся з ёю ў Смагіне, а гэта ўжо яна тут... Але пабачым далей, а цяпер — пойдам у Народны.
— Так... Ну, ты ж ведаеш, што там за опера?
— Здаецца, ці не «Тарас Бульба»? Ды аднакава... Важна...
Рыгор не дасказаў, у чым хавалася гэта «важна». Цяганіна з білетамі, за якімі яму прыйшлося стаць у чаргу, перабіла думкі.
Калі яны ачуліся ў фае, Рыгораў настрой вачавідкі падняўся і расхваляваў яго нутро. У тэатр сабралася процьма багатае, шыкознае публікі, якая не па моманце выглядала бяспечнай і самадавольнай. Элегантныя вайскоўцы выгіналіся перад расфуфыранымі панямі, заліваліся робленым смяшком. За сценамі будынка яны хаваліся ад усяго таго, што было страшнага і праступнага ў царскім маніфесце.
Раззіраючы навакол, Рыгор карцеў жаданнем выкінуць якую-колечы штуку, хоць блазенскую, недарэчную, але такую, якою можна было заставіць вось гэту плойму адваротных яму людзей замітусіцца, уз’юшыцца, пачуць, што ў іх пад нагамі — не цвёрда. Шэраг казачных камбінацый мігнуў у яго думках, завярцеўся ў шалёным лёце...
— Хадзем, хадзем, ужо трэці званок,— перабіла яго Ганна.
На іх хлынуў гулкі, порсткі натоўп гледачоў і панёс з сабою напрамкам да ўходу ў глядзельную залу.
Яны не паспелі знайсці месца, як агні пагаслі і ў глыбіню агромністага прастору будынка прагудзела:
— Марсельезу-у-у! Марсельезу-у-у!
Адзіны гук хутка зліўся с цэлаю гамаю настойных вымагальных крыкаў да аркестра, каб той прайграў марсельезу, як рэвалюцыйную песню. Крыкі верхняга яруса запоўніліся рэдкімі выгукамі ў розных канцах тэатра.
У адказ на іх — аркестр дэманстрацыйна зайграў «Божа, цара храні». Пранёсся беглы шорах па ўсёй зале, і партэр, амфітэатр ды першы ярус — падняліся як адзін. Выбухнула маніфестацыя за вайну, подых якое з прыходам у тэатр абдаў Рыгора гідотай.
Як стаяў, ён увесь закалаціўся ў пазыве абурэння і на ўсю сілу гукнуў: «Далоў вайну-у!» Яго выгук востра ўрэзаўся ў звонкі аркестр.
Ганна нервова тузнула Рыгора за крысо жакеткі і ўдала засланіла сабою з боку насупліва глянуўшага ў яго бок таўсцяка.
З пярэдніх месц азірнуліся ў іх бок каля дзесятка чалавек; іх вочы гарэлі жывёльнаю злосцю.
Рыгор незаўважана, паўз сцэну, прайшоў да выйсця ў фае і да канца іграння гімна ачуўся на трэцім ярусе.
Ён ужо праходзіў да свайго месца, як на ўспыхнутае святло ў тэатры паняслося з чацвёртага яруса новае дружнае — «Марсельезу-у! Марсельезу-у!»
Святло зноў пагасла, ды гукі не змаўкалі. Аркестр зацягнуў «Марсельезу», і ёй настрэчу хтосьці прагукаў Рыгораў лозунг: «Далоў вайну-у-у!»
Рыгор зычна запляскаў у далоні.
Ганна тузанула яго за рукаў.
— Гэта ж трэба, цэлым тыднем не даць пра сябе жаднае весткі... Я ўсё чакала, што авось наведаеш, авось кінеш адкрытку, а ты...
— Перша давай прывітацца, а тады ўжо будзем ушчуваць... Якая ты, Ганна... Ласне можаш вымеркаваць, каб усё ішло па плану... Думаў ужо, што чацвяргом абавязкова зайду, а, тым часам,— навярнулася сходка і затрымала... Тады адклаў на сёння...
— А я, паверыш, трывожылася за цябе... Колькі розных думак перабрала... Усё ж, па-мойму, ты неасцярожліва трымаў сябе ў тэатры... Ці ж гэтым згрозіш каму...
— Згрозіш... Ха-ха-ха! Няхай паслухалі... Задумаецца, каму трэба...
Ад пункта сустрэчы на рагу Вазнясенскага яны прайшлі да Пад’ячаскай і завярнулі налева.
На вуліцы было ціха і цемнавата. То насустрач ім, то абганяючы іх, хадзіла шмат пешаходаў, болей жанчын. Зрэдку чуліся гучныя пярэклікі, лаянкі і піскі.
— Тут шмат жулля і...
Ганна ўскорыла хаду.
— Ты спяшаешся, каб не спазніцца? Яшчэ ж дзевятая толькі. Напэўна ж, Камаровы чакаюць? — праказаў Рыгор.
— А ласне яны ведаюць, што мы зойдзем сёння?
— Не ведаюць? А я ж думаў...
Яны ачуліся на Нікольскай. Якраз прабег трамвай і ажывіў сваім гукам маўчлівы квартал. З-пад перакіднога мосціка праз Фантанку глядзела некалькі сіняватых газавых ліхтароў.
Ганна, падняўшы галаву ўгору, прыглядалася ў вокны будынкаў. Яе хада зацішала. Рыгор патвараў.
— Вось, глядзі, на чацвёртым паверсе пара асветленых вокан? Гэта якраз Камарова кватэра. Пераходзім на правы бок...
— А ці варт сёння ісці да іх?
— Ну, ты ж ехаў знарок...
Хутка яны апынуліся ў дзвярах. Ганна першаю пайшла па ўсходах. Рыгор адставаў. Да чацвёртага паверха ён адстаў на два пралёты і нагнаў Ганну, калі перад ёю ўжо былі адчынены дзверы ў кватэру Камара.
— Нешта цяжка мне даюцца вашы паверхі,— праказаў Рыгор у цёмны калідор кватэры.
— А як жа я — кожны дзень па некалькі разоў,— адказала Ганна.
— Ото ж і тое...— дадала жаночая асоба, стоячы ў ценю за дзвярыма.
— Мой Міхась штораз, калі ўзыдзе наверх, праклінае і ўсходы, і дом, і людзей, якія яго будавалі... Чамусьці не любіць, ды годзі... Па мне ж, хоць бы што...
— Ну, убачайце, мы без попыту промся ў дзверы...
Рыгор прыпыніўся і прытрымаў за руку Ганну.
— Ці хоць гаспадар удому? — запытаўся ён.
— Дык жа чакаем, напэўна, вас... І Артур Цвібель разам...
На іх гутарку адчыніліся дзверы бакавое каморкі і з іх прасунулася галава мужчыны. Рыгор кінуў да яе востры, напружаны ўзрок, але не знаходзіў знаёмых, памятных рысаў. Выцягнуты твар з французскаю рыжаватаю бародкаю, з высокім ілбом, худым доўгім носам і заўпалымі шчакамі не перадаваў ранейшага Міхася. Няўжо і ён паспеў так змяніцца? Ці, магчыма, Рыгор згубіў з памяці яго рысы?
Пераступаючы парог у каморку і наблізіўшыся тварам да твару Камара, Рыгор улавіў арыгінальнасць і плаўкасць Камаровага ўзроку, яго заўсёдашнюю ні то сяброўскую, ні то іранічную ўхмылку, скрадзеную тонкімі губамі і ўпаласцю шчок.
— Рад бачыць свайго вучня,— прывітаўся Камар.
— Не меней рады стрэцца са сваім настаўнікам,— адказаў Рыгор.
— А мы ўжо і надзею згубілі вас дачакацца. Праз увесь тыдзень чакалі — авось прыйдуць, авось... Мяне тады Ганна так заверыла, што я думаў назаўтра ж вас бачыць у сябе...
— Цяпер такая пара, што і на гадзіну наперад не ўгадаеш,— падаў Артур.
— Так, пара бурлівая... Ці думалі мы, памятаеце, хлопцы, пра гэта ў Рызе? Ніколі. А зараз... Але сядайце, вось... Бярэце хто крэсла, хто на канапцы...
Камар увіхаўся каля гасцей, перастаўляючы з месца на месца крэслы і прымаючы ад іх галаўныя ўборы.
— Яшчэ ўсё не ўсталяваліся акурат. Пакуль агойтаешся — час імчыцца... А з банка не возьмеш...
— Міхась! — пачулася з калідора,— хадзі сюды...
Камар у пару хвілін выбег з пакоя і звярнуўся назад...
— Прызнавайцеся, хто галодны? — запытаў ён.— Та жонка, вось, яешню згатуе ці што-колечы з мяснога...
— Да не, не, не! — у адзін голас зааднекваліся Рыгор, Ганна ды Артур.
Камар крыкнуў у неадчыненыя дзверы — гарбаты! — і стаў перад гасцьмі так, каб бачыць усіх траіх.
— Я здаволены, што нас доля зноў сабрала разам... Праца і змаганне да таго збліжаюць людзей, што цяжка, бывае, расстацца... Калі, вось, цябе, Рыгор, заарыштавалі, я проста занудзеўся... Хоць мы і разыходзіліся ў поглядах, аднак — то ў дробязях, а мэты нашы — роўныя... Няпраўда, мо?
Рыгор ухмыльнуўся і гэтым заставіў Артура з Ганнаю павярнуцца да сябе, а Камара — настаражыцца.
— Не згодзен? — запытаў Камар.
— Згодзен, але не цалкам... Я прыпамінаю нашу сходку і вашу асцярожлівасць наконт забастоўкі, памятаеце? — адказаў Рыгор.
— Тады ты быў не праў — здарэнні паказалі. Няхай, вось, Артур скажа.
— Гэта з якога боку судзіць,— падаў той.
— З усіх бакоў, таварышы...
Камар прайшоўся па пакоі, азадачаны Артуравым адказам.
— Не, з усіх, хлопцы; дарэмна вы ўпіраецеся... Палезлі б напралом — было б крыві па калені...
— Без гэтага не абысціся... Болей крыві не пральеш, чым яе вымагае вайна. А, між тым...
Камар задумаўся і некалькі памаўчаў.
— Часамі патрэбна і вайна,— уверана праказаў ён.
— Каму? — перанялі яго ў адзін голас Рыгор з Артурам.
— Ды хоць бы нам, рабочым... Хто не глядзіць у сутнасць рэчаў, той гэтага не разумее... Нямеччына здаўных імкнецца закабаліць Расію і гэтаму трэба зрабіць канец... Вайна апраўдваецца гістарычным і сацыяльным развіццём нашае краіны...
— Нават так?..
У Рыгоравым голасе задрыжалі ноткі абурэння. Ён моцна сціснуў кулакі, пусціў злосную міну па твары і падняўся з месца. Бачачы гэта, Ганна настарожліва сачыла за яго паваротамі.
Відаць было, што Камарова гутарка хапіла Рыгора за жывое.
— Дык вы па слядах нямецкіх сацыял-дэмакратаў? І, магчыма, разам з іншымі маніфеставалі за вайну?
Вострасць гэтых пытанняў, рубам пастаўленых Камару, Рыгор не лічыў надмернымі і недачаснымі і вызоўна чакаў на іх адказу.
— А, думаеш, нямецкія сацыял-дэмакраты не правы? Што ж, браце, па-твойму, для рабочага не павінна быць дарагою яго радзіма? Яны не кайзера бароняць, а заваяваныя імі вольнасці... Перамажы расійскае самадзяржаўе — тады ланцугі няволі патаўсцеюць удвойчы. І парламент, і агульнае, тайнае права выбараў, і свабода саюзаў — усё паляціць да чорта... Тое і з намі: пераможа Нямеччына — прускі бот растопча нас, як чарвяка. Мы не павінны быць калоніяй нямецкага капіталу...
— Ха-ха-ха! Артур, чуеш?
Рыгор зрабіў некалькі крокаў да Камара, ажно той паправіўся на месцы.
— А вы, дзядзька Міхась, вельмі пакахалі путы роднага капіталу. Вы хочаце будаваць краіну пагоджана з памешчыкамі ды генераламі радзімага пахаджэння. Ганьба! Я не чакаў ад вас гэтага, таварыш Камар. Ніколі. Замест аднакава суворае вайны з нашымі, гэтак і з нямецкімі ды французскімі капіталістамі, бюракратыяй і памешчыкамі ды з сістэмай капіталізму — вы агалашаеце грамадзянскі мір. Цікава, калі вы сталі гэткім заядлым патрыётам? Ці не натхніў толькі вас цар чытаннем маніфеста пераднародня? Не чакаў, не... Знача, па-вашаму, усе збірайцеся вакол прастола цара-бацюшкі і нішчыце праклятага кайзера... Ну і ну! Н-ну — і... Не чакаў, кажу вам...
Пакуль Рыгор казаў, і Камар і Артур спрабавалі перабіць яго сказы сваімі ўстаўкамі, але ён паднімаў голас і глушыў іх.
Для яго не было змякчаючых даных для Камара. Апошні стаяў перад Рыгорам у новым вобразе, за якім хаваўся акрэслены, выпуклы і адваротны Рыгору змест. Гэты змест цьміў сабою ўсё тое, за вошта Рыгор хапаўся, будучы павінным Камару. Пачуццё прыязні, бліснуўшае на Рыгора пры першым прывітальным слове з боку Камара — зараз знікла. Камар быў для яго чужым і далёкім чалавекам. Нават абставіны — пакой з усімі яго атрыбутамі, пачаў выглядаць беспрытульным і варожым. Яго паветра давіла і замыкала Рыгоравы гартань ды вусны. Хацелася зараз во безумоўна і дэманстрацыйна рушыць з месца і выбрацца за сцены Камаровай кватэры.
Рыгор пад уплывам гэткага настрою павярнуўся да акна і доўга не зважаў на спробу Камара працягнуць спрэчкі, увесці ў іх большае тлумачэнне і абкругленне руб. Ён скланяў на ўсе лады гучныя словы, як «рабочыя інтарэсы», «вярнейшы шлях», «да перамогі працоўных», «ідэалы будучага».
Для Рыгора яны мелі зусім танны эфект.
Было вачавідкі адно — атрутная хвароба буржуазна-мяшчанскага патрыятызму ўлілася ў нутро акрэсленага кола рабочых. Ці то недасканалае ўразуменне асноўных прычын сацыяльнага развіцця грамады, ці то пахіл у бок дробнабуржуазнага светаадчування — адно з двух збочыла іх з правільнага шляху. І гэта — была бяда. Гэта дало магчымасць на нейкі час затармазіць рост рабочага нездавальнення вайною. «Урад пастараецца выкарыстаць гэткіх Камароў для сваіх інтарэсаў»...
— Ганна, а ці нам не пара пайсці? — запытаў Рыгор сярод настарожанай маўчанкі.
— Так, вам усё роўна не вырашыць сёння закранутага пытання. А часу, во — каля дванаццатае.
Яна паднялася і падбегла да акна.
— А табе ж ехаць блізкі свет!
— Паспееце, чакайце-э, хоць вып’ем гарбаты,— пераняў Камар.— Арына, што ж у цябе гэтак марудна? — прагукаў ён у дзверы.
У дзвярах паказалася Камарова жонка.
— Я даўно гатова, ды ўсё вас чакаю. Калі ласка, нават падагравала ўжо самавар. Ці ж вас дазавешся? Быццам які клуб, або што... Га-га-га! Ту-ту-ту... Ідзіце ж...
Гаспадыня заківала галавою і пайшла ў суседні пакой. Камар гасцінна паказаў рукою ўслед жонкі, запрашаючы гасцей.
Артур першым накіраваў за гаспадыняй.
— Ідзі-ы, ідзі-ы, Рыгор! Гарачая гарбата любіць гарачых людзей... Бачу ўсё ж я, што ты ні каліва не змяніўся за гэты час... Як прысак — так што і пышаш, і пышаш... Скажу, ведаеш,— Камар патрапаў Рыгора па плячы: — па-старому, магчыма, у наш час патрэбны і падобныя табе людзі. Ну, а я — я ўжо закарчэў на сваіх поглядах і болей ні з месца.
Рыгор нічога не адказаў. За сталом ён таксама маўчаў, несхаця п’ючы нясмачную яму гарбату. У яго нутры ўзрастала палкае хаценне мігам перанесціся ў іншыя ўмовы, напаткаць іншых, блізкіх сабе па настроі людзей і кампенсаваць гутаркаю з імі пачутае ад Камара. У гэтым настроі Рыгор паспеў усяго дапіць шклянку гарбаты, пасля чаго рашуча і настойна дамогся пакінуць застолле і пайсці з Ганнаю ад Камара.
Толькі стукнулі зачыненыя дзверы, як Рыгор адчуў заўважную перамену ў настроі. Мэрам бы ён скінуў з сябе нешта ліпкае і агіднае. Нават прытухлае паветра сходаў студзіла кіплівую злосць і разганяла адваротнае ўражанне ад Камаровай гутаркі.
Ён уподбежкі спускаўся ўніз, пакінуўшы Ганну ззаду на цэлы пралёт.
— Чакай, Рыгор!
Стук крокаў заглушыў яе перайманне, і Ганна нагнала Рыгора ў дзвярах.
— Ты дэманстрацыйна выйшаў з кватэры! Ці варта было гэта рабіць?
— Не мог, паверыш. Не мог! Калі я слухаў Міхасёвы развагі, яны мне дапаміналі гідкія выгукі патрыятычных маніфестацый...
— Чакай...
З процілежных дзвярэй выйшаў захутаны ў шубу кароценькі, квадратовы чалавек.
— Вы выходзіце? — запытаў ён пісклівым жаночым голасам.
— А ласне ўжо запёрты вароты?
— Нельга, бачыце, іначай... Я прабаваў пакідаць незапёртымі да першае гадзіны, дык, што вы думаеце? — бяды набраўся. На адным тыдні тры кватэры абабралі. А-і-ы-эй! Колькі развялося жулля — не дай ты рады! Людзі надзвычай распусціліся. Ні табе закону, ні табе боязні... Зламысніцтва вакола: ідзе, хай бы цішком прайшоў, дык не: стукае ў дзверы, а то паб’е ліхтар. Ці ж гэта па-людску?.. Наш раён асабліва распусны. Тут з цябе сярод дня здзяруць паліто, ці вымуць паралез... А паліцыі — з агнём не знойдзеш — баіцца таксама...
Дворнік знарок марудзіў, бразгаючы ключом у замку і бобам сыплючы недарэчнымі сказамі. Ганне не сцярпелася, і яна падагнала яго, хапіўшы за замок.
— Я зараз, барышня, зараз... Нешта зацяе ключ,— схлусіў дворнік і дарэчы паскардзіўся: — Да таго скнары, што і замка людскога не купяць... Пэўна спадзяюцца на дворніка. За дваццаць рублёў у месяц гатовы рамонту патрабаваць за мой кошт...
— І ў вас больш ніякага даходу? — пацікавілася Ганна.
— Ат... часамі трапіцца добры чалавек і перакіне саракоўку якую, ды ці ж гэта лічыць... дапамогай? Дом, куды добрыя людзі баяцца зайсці...
Апошні сказ збянтэжыў самога дворніка.
Каб перабіць магчымае на яго рэагаванне з боку Рыгора з Ганнаю, ён порсцей замітусіўся каля замка і пад’ехаў да іх з ільсцівай дарадай:
— Я б сказаў, што вам лепш пайсці налева: там і людзей нядобрых меней і трамвай пазней ходзіць...
Ганна падзякавала дворніку за дваіх і дала яму некалькі медзякоў.
На вуліцы Рыгор пацікавіўся:
— Цябе ён хіба ведае, што так гасцінна стрэў?
— Так ведае мяне, як і цябе. Натура ўжо такая... Чалавека не прапусціць, каб не нагаварыць яму бочку арыштантаў... Міхась казаў...
— Кінь пра Міхася...— перабіў яе Рыгор.
— Што за знянавісць да чалавека! Ты робішся загадкавым для мяне, Рыгор. Ну, а калі хто не згодны з тваімі думкамі, ці ж можна абняхайваць яго, як чалавека...
— Не ў гэтым справа, Ганна. Па-першае — чалавек пазнаецца па яго думках, па-другое, гледзячы, чые думкі ён выказвае і як іх выказвае. Міхасёвы думкі — варожыя мне, як рабочаму, а выказ іх — насмешлівы і здзечны...
— Я б не сказала гэтага.
— Ты сентыменталістка, Ганна.
— Адкуль ты ўзяў?
— Цябе не кратаюць класавыя супярэчнасці...
— Х-хі-ха-хі! Рыгор! Навошта завострываць там, дзе не трэба. І ты, і Міхась — абодва рабочыя... Абодвух...
— Ды не роўна служым рабочай справе...
Працяжны гучны званок трамвая, што выбег з-за рагавога будынка, спыніў іх размову і хаду.
— Бяжы, паспееш! — штурхнула Ганна Рыгора.
— Куды ж ён ідзе?
— Хоць трохі ды падвязе.
— Бывай... Чакаю ў нядзелю...
Ганна паматала хусцінкаю ў бок пабегшаму ад яе Рыгору.
Па ціхай вуліцы залапацелі частыя стукі яго крокаў.
Ужо важаты намерыўся да ад’езду, калі Рыгор хапіўся за слізкі жоўты прэнт дзяржання. З разгону яго правая нага моцна стукнула абцасам у бакавіну вагона.
— Асцярожлівей! — заўважыў кандуктар і ўмомант працягнуў руку да сігнальнага шнурка.
Рыгор стаў на задняй пляцоўцы і паглядзеў назад.
У бок трамвая ішла якаясь жанчына; аддаленасць не дазваляла ў ёй убачыць што-колечы ўсвойнае Ганне. «А між іншым, яна мусіла накіроўвацца гэтай дарогай».
Рыгораў узрок прабег па цёмнай сцяне будынкаў і выцягнуў з галавы дагадку: «Здаецца, Ганна жыве вось у гэтым...»
Трамвай рвануўся наперад і параўняўся з адасобленай, зусім невядомай Рыгору будынінай.
«Ганна, напэўна...»
Зложаная думка дзесьці выслізнула з яго адзнання і пакінула па сабе пустое месца.
Было дарэчы, бо халаднаваты ветрык, што дзьмуў насустрач бягучаму трамваю, прыемна студзіў Рыгораў твар, навяваючы салодкае заспакаенне. Яму захацелася нейкі час пастаяць так аднаму, бяздумна любуючыся мігаючымі начовымі вобразамі сталіцы.
Высадзіўшы голаў, ён лавіў узрокам трапяткія агні ліхтароў, цьмяныя палосы каналаў і пералівы ў іх туманлівых адсветаў агню. Чорныя купы садоў і гіганцкія цені будынкаў хавалі сабою адрыўныя выгукі запозненых галасоў, крокаў і паліцэйскіх свісткоў.
Чароўнай карцінай мігнулася асвечаная заводамі Нява...
— Вам далёка ехаць? — знянацку для Рыгора запытаў яго кандуктар.
— А дзе мы зараз?
Кандуктар іранічна ўхмыльнуўся і паглядзеў у цёмны прастор.
— Выязджаем з Васільеўскага...
— А куды ідзе трамвай?
— У парк, на Пасадскую...
— Мне ў Лясное.
Кандуктар прысеў у кутку пляцоўкі між выхадам і маторам і заплюшчыў вочы.
У вагоне драмала пяцёра пасажыраў.
— Ці заспею я паравік?
Пытанне ў думках неспадзявана для Рыгора перавярнулася ў слоўнае і выклікала сабе адказ з боку кандуктара:
— Напэўна, яшчэ заспееце... Усё ж трэба спяшыць.
Гадзіннік на скрыжаванні Каменаастроўскага і Вялікага праспектаў паказваў палову другое.
Гэта наводзіла сумненне, Рыгор уподбежкі пайшоў ад Пасадскае напрамкам да клінікі Вілліе.
Ён пераходзіў Дваранскі мост, калі насустрач паказаўся трамвай. Нешта зарупела яму стаць і паглядзець у вагон. І якраз яго ўзрок напаў на знаёмы твар Якава Гіса.
— Не мыляюся?
Трамвай не дазволіў праверыць, хоць Рыгор яшчэ далёка праводзіў яго напружанымі вачыма.
Вераемнасць, мала калі падводзіўшая Рыгора, заварушыла яго цікавасцю.
Яму захацелася стрэцца з Гісам і ўспомніць рыжскае мінулае. Ды Рыгорава бягучае знаходзіла сабе ў Гісе прыемнае папаўненне.
Вялікі і шумлівы горад паступова выкрываў свае дадатныя для Рыгора магчымасці. Час ад часу кола яго знаёмых пашыралася, і водлуг гэтага паглыблялася зрашчэнне з сталіцаю. Ужо Рыгор не браўся астуджваць сябе адзіноцтвам. Ён не мог таксама дапускаць абмежавання ў далейшым знаёмстве. Кожны дзень гатоў быў надзяліць яго новаю стрэчаю, часта надзвычайнаю. Бягучы момант спрыяў таму: разварушанасць вайною закаржэлага ўстою і звычаёвай нармалізацыі адзначаліся раскіданнем ва ўсе канцы людское грамады.
І зусім дапушчальным былі думкі Рыгора напаткаць на вуліцах Пецярбурга любога свайго знаёмага. Міхась Камар, Артур Цвібель і Якаў Гіс — сведчылі за тое.
Адным днём, суздром, ён можа стыкнуцца тварам да твару і з Паўлам Адамавым Памыйкаю.
Ён успомніў яго, толькі выпусціў з ваччу трамвай, у якім паехаў бадай што Якаў Гіс. Успомніў і пашкадаваў, чаму б сапраўды Міхася Камара не замяніў Памыйка.
У гэтым падатлівым для рэвалюцыйнага ўплыву чалавеку Рыгор бачыў стойкага ваяку, падгатаванага агітатара і здольнага арганізатара.
Адгон прастору і часу, як праменні радыё, прасвяцілі перад Рыгорам Памыйкаву істоту і выявілі ў ім рэдкага чалавека.
«Трэба свядома і балюча самаўпікнуць за доўгую, манлівую маўчанку».
На добры лад і водлуг абяцанак, якія дыктаваліся Рыгору не пачуццём аддзякі, а таварыскай павіннасцю, Памыйка меў атрымаць ужо некалькі Рыгоравых лістоў.
А між тым... Абяцаная і асвечаная сумеснаю працаю, падмацованая Рыгоравым словам, патрэбная сувязь паміж імі і сілцоўскімі таварышамі — рассыхалася. Рыгор недазвольна забыў пра гэта... Колкім дакорам адгукнуўся ў яго нутры ўспамін пра Памыйку.
Аголеная вінаватасць малявала перад ім разнастайныя дапушчальнасці, канцы каторых пачыналіся ад яго.
Смагін, як і Расія, стыкнуўся апошнім часам з нечуванымі фактарамі знадворнага жыцця. Кожны з іх мусіў так ці іначай адбіцца на дзейнасці мясцовай арганізацыі. Сталічны вопыт, хоць ускосна прыкладзены ў Смагіне, даў бы своеасаблівы адбітак кожнаму фактару смагінскага жыцця...
Так — паміж ім і Смагінам утварылася глыбокае правалле. Толькі і бачыў Рыгор — гэта намалёваныя Рудольфам Шульцам страшныя вобразы мабілізацыйных часоў.
Але... нават і ў Рудольфа ён не запытаў пра Паўла.
Ён садзіўся на паравік, вось-вось не ўцёкшы з-пад носа, а словы і сказы, цалкам вылітыя з разгорнутых і прызнаных выбачэнняў, стаялі ў галаве, як радкі лінатыпа.
Шпаркі бег паравіка Рыгор падганяў нервовым калываннем усяе постаці, рытмічнымі ўхіламі ў бок дымлівага лакаматыва. Паўгадзінная язда і квадранцовая хада ад спынкі да кватэры — паказаліся бясконцымі. Раздражнены на ўсіх, а на сябе болей, ён недалікатна ўварваўся ў кватэру, нават забыўшы прышчапіць дзверы, і, не распранаючыся, сеў за пісанне.
Зацяг, з якім Рыгор пасядзеў болей гадзіны над шэраю папераю, нагадваў пакорлівую споведзь перад Памыйкам. З адчыненага нутра выліваліся прызнальныя сказы вінаватасці і таварыскага перапрашання.
Ён пісаў і разам з тым драбніўся на маленькія частачкі, што ў руху электронаў імчаліся з ціхага пакоя далёкае сталіцы да закінутага Смагіна.
Вобраз Памыйкі ў мнагалікіх інтэрпрэтацыях неадступна лунаў над яго сагнутаю постаццю. Здавалася, што шамалі Паўлавы крокі і скігітаў у рытмічных паводзінах яго напільнік. Белы каўнерык Карла — Людвіга Шульца адцяняў разлахмачаныя косы смагінскага апрашчэнца.
Паказалася, мэрам бы ў ціхім шорпаце адколанай ад шулявання стромкі, якую непрыкметны ветрык разгойдваў пад цёмным акном каморкі,— выяўлялася нескладаная металёвая песня разгорнутай працы ў Шульцавай майстэрні.
І, разам з гэтым, Рыгор не чуў, як у пакоі гаспадыні, за тонкаю перагародкаю, гадзіннік выбіў лічбу чатыры.
Пастаўленая кропка за чорнай стройнаю літарай Н набыла ўсвойнасць, з якою падняла Рыгора з месца і абярнула яго тварам да празрыстага святла пяцідзесяцісвечнай лямпачкі. Густа спісаны лісток паперы змяшчаў у сабе наступны тэкст:
«Дарагі таварыш Павал!
Нарэшце... Так, нарэшце, сабраўся напісаць табе гэты ліст. Я чую твае здзіўленыя, іранічныя выгукі і бачу недаўменную міну на твары. Разувераны мах рукі не раз пахаваў пад сабою ўсякую надзею атрымаць ад мяне вестку. Думаю, што з гэтым разам пахавана і тая павага, якую я ад цябе неаднойчы чуў. Я не серджуся за гэта, бо сам нясу віну. Вінаваты цалкам за доўгую неапраўдлівую маўчанку... Заслужыў ад цябе глядзець на мяне так, як ты, думаецца, зараз глядзіш. Усё ж, павер, я не думаў зрабіць таго, што сталася. Калі праз гэткі доўгі час мне не ўдалося, табе напісаць ліст, то не я цалкам вінаваты ў тым. Не я — цалкам! Можа, не паверыш,— бо крыўда ператне веру! З часу прыезду ў Пецярбург я вярчуся, як белка ў калясе. Сталіца зассала мяне ў сваё бурлівае жыццё і не давала магчымасці апамятавацца. Я толькі лічанымі ўрыўкамі мог адцягнуцца да прыватных пытанняў — здарэнні ж бягучага часу бяруць маю ўвагу для сябе. І я не перакору гэтаму. Ты ж ведаеш, чаго я ехаў у Пецярбург. Табе вядома ўсё гэта, і я не буду спыняцца на тым, як і што выпаўнены мною грамадскія абавязкі. Скажу адно: за гэты час я паспеў сёе-тое зрабіць... Ды ці ж у гэтым толькі мае заданні ў справе распачатае эпапеі змагання за светлую будучыню працаўнікоў? Але я зусім не ўмаляю свае віны перад табою. Я мусіў урваць гадзіну-другую часу і — не раз! — каб напісаць табе ліст і падзяліцца бягучымі навінамі. І не зрабіў таго! Не зрабіў і, магчыма, не пасобіў вашай працы...
Я чуў ад Рудольфа, што начаўплося за гэты час у Смагіне. Мяне вельмі цікавіла і цікавіць ваша праца ў час мабілізацыі. Не меней цікава мне ваша становішча зараз... Я б радзіў вам не згортаць працы, але пераглядзець яе метады. Суворы момант вымагае таго. Вайна — гэта найудзячнейшая тэма, толькі дваякавострая. Трэба брацца так, каб незаўчэсне парэзаць рукі...
Ліст не дазваляе даўжэй спыняцца на гэтым пытанні, бо мне цяжка судзіць пра вашу сітуацыю... Было б вельмі пажадана мець ад цябе вестку і, тады можна было б пагутарыць на гэту тэму даўжэй... Усё ж скажу, што тут, у Пецярбурзе, вайна балюча адбілася на настроі рабочых. Выбухнуўшая ў час прыезду Пуанкарэ забастоўка была расціснута жалезнымі клешчамі раз’юшанай ваеншчыны.
Усё ж рэвалюцыйны настрой не знішчаны, не. Ён часова прыціх, прытуліўся па кутках мілітарызаваных фабрык ды заводаў, у цесных каморках рабочых кватэр.. Магчыма, нейкі час вайна змывацьме крывёю працоўных маладыя парасткі рэвалюцыйнага нездавальнення, але... але стукне час і... адным напорам раскалыханай хвалі змыецца векавая няволя...
Я пішу, а ці прачытаеш ты мой ліст? Кожны дзень нам нясе нечаканасці. Можа, цябе ў Смагіне ўжо няма, і мае словы трапяць на вушы чужым людзям... Не пісаць жа я не мог... Я мусіў гэта зрабіць, каб хоць некалькі апраўдацца перад табою. Няўжо мы не стрэнемся яшчэ? Не павінна таго быць. Бывае, што раптам, знянацку, прымхаю. Я гэта, у Пецярбурзе, ужо меў рад прыкладаў...
Моцна цісну руку. Перапрашаю за непавінную зману і чакаю адказу.
Пішы на адрас: Пецярбург, галоўны пачтамт.
Да ўстрабавання Н. Г.»
Перачытаўшы напісанае, Рыгор астаўся не зусім здаволеным. Ліст не змяшчаў у сабе паўнаты перачуванняў, не выдаваўся выпукласцю думак і каструбаціўся вострымі адкрытасцямі. Бясспрэчна — у нутры наглядалася іншая карціна, і думкі адыгрывалі крыху інакшую мелодыю. Але трэба было лічыцца з тым, што ліст можа трапіць у чужыя рукі.
Рыгор не супярэчыў паўстаўшаму сумненню: толькі ўжо не мог перапісваць.
Згорнуты надвое, ліст уверана адправіўся ў канверт і сінім чатырохкутнікам лёг на відкім месцы стала.
Крохкі золак украдкаю пралазіў у акно Рыгоравага пакоя, калі гаспадар укладаўся спаць.
Электрычнасць плавала малочнаю юшкаю па ўтулах павыразнеўшых рубаў ды ліній.
Млосць, перамешаная з утомаю, плюшчыла Рыгоравы вочы і гультайна падняла руку на затушку святла.
Лёгкая шэрань, аднак, не згладзіла шурпатасці неўгамонлівых думак.
Асобнымі сказамі, вырыўнымі словамі пралазілі яны праз нацягнутую на галаву коўдру, праз шчымеўшую галаву і бегалі па звілінах мозгу.
Перад заплюшчанымі вачыма камарамі скакалі характэрныя літары старанна напісанага адраса...
Душная падушка і мулкі сяннік патваралі гэтаму.
І толькі настойная незварушлівасць Рыгора пасобіла агарнуць яго цягучаю зморай.
Ужо над Выбаргскай стараною перагукваліся гудкі ды сірэны, калі Рыгор абудзіўся. Ложак прыцягваў яго да пасцелі, утома звязвала здранцвелыя суставы, але ён перамог усё гэта і з рэдкаю ўвішнасцю быў на парозе да выйсця з кватэры.
— Рыгор Міхасевіч! — пераняла яго гаспадыня.— Ці то не вы забыліся прышчапіць дзверы?
— Калі і якія?
— Я сёння зранку паглядзела — і яны без запора. Мяне перастрашыла гэта, і я...
— Я зашчапіў...
— Няўжо то я?
Гаспадыня падняла абодва плечукі і схіліла ўцягнутую ў іх голаў.
Рыгоравы частыя крокі рассейвалі яе робленае ліцамер’е.
— Не сазнаецца! — уголас праказала Сарафіна Хлораўна, калі Рыгор выходзіў на двор.
Яе ўпік астаўся па-за хлопнуўшымі дзвярыма.
На вуліцы аколілі Рыгора разнастайныя гукі гарадское раніцы.
Распялешчанае жыццё адбівала трапяткую, рупную музыку руху, праводзячы Рыгора да завода.
На адгоне паўганоў адрыўны прарэзлівы свіст сірэны рвануў яго да паскоранай хады, і ў пяць хвілін асталіся пазадзе: клапатлівая чарада гаспадынь, дымлівы паравік і прысеўшы на лаўцы стораж.
Праз драцяную сетку зашчэмленае нумарное дошкі відаць было калыханне Рыгоравага нумарка, як напаследак падвешанага,— але яго ўладар у гэты час пускаў станок разам з іншымі.
Лёгкі, наладжаны вёрт калёсак і струнковая бегатня паса пагналі ў шпаркім мігаценні першыя хвіліны працоўнага дня. З цвёрдае сталі панесліся драбнюткія часцінкі ўдушлівага пылу, зліваючыся з раздробам светлага і маладога рання. Учарашняе злучылася з сённяшнім, і перабойныя моманты Рыгоравых узрушэнняў ніклі ў шоламе творчае працы.
«А ліст Памыйку?»
Наперадзе быў абедзенны перапынак, і за ім утуліўся сіні канверт, беражком вытыркнуты з кішэні.
У думках яму не хапіла месца — ды навошта варочацца да зробленага?
— Вазьміце білет на даклад!
Закасаная мурзатая рука адгарадзіла Рыгораў узрок ад бліскучага станка. Ён адняў разец і паглядзеў направа.
— У доме Панінай... Трыццаць капеек!
Малады рабочы пытальна глядзеў на Рыгора, падаючы яму маленькую абвестку.
— Запішы.
Абвестка асталася ў яго і глядзела сумліўнымі літарамі, з якіх складалася знаёмая прозвішча Якава Гіса.
«На тэму — Страхавыя касы і іх роля».
Якаў Гіс?
Так, Рыгор не абмыліўся, стрэўшы яго ва ўчарашнім трамваі.
Дарэчы!
І нанова ўведзены ў кругляк сталі востры разец задыміў пакручастымі стружкамі.
З перарывам у полудні, роўна і ўпарта трымалі Рыгоравы рукі выгладжаную далонямі сталь, а думкі несціхана насіліся ад Памыйкі да Якава Гіса.
Ён адкінуў ранейшыя планы і меркаванні і роўна а восьмай гадзіне вечара быў на Тамбоўскай.
Вядомы будынак паглядзеў на Рыгора радам асветленых вокан, памятлівымі форткамі дзвярэй і праз некалькі хвілін увёў у сваё нутро.
Там стаяў разварушаны гоман. Каля сотні чалавек рабочых, згрудзіўшыся ў цесную купку, нешта горача абгаварвалі.
Калі Рыгор падышоў да іх, то зразу разбегся вачыма ў два бакі.
У асяродку гутарыўшых тросся чорны пук Гісавых кос, пакрытых старым капелюшом, а з бакавых дзвярэй глядзела прадаўгаватае рыжае аблічча акалодачнага. Блішчастыя гузікі адсвечвалі зыркую электрыку, як вочы — трутлівую злосць.
Рыгор не паспеў запытаць, у чым справа, як акалодачны накіраваўся да купкі рабочых і голасна прагукаў:
— Гаспа-а-дда! Прашу ачысціць памяшканне!
Купка людзей зарухала і вузкім ланцужком палілася ў дзверы.
Адкрытае нездаваленне перабягала ззаду наперад у абураючай гутарцы пакідаўшых залу.
«Лекцыя забаронена — пайшлі!» — пачуў Рыгор.
То казаў Якаў Гіс.
— Ці да мяне?
Як нібыта той, Якаў Гіс пайшоў далей, пакінуўшы Рыгора ўбаку.
— Таварыш Гіс! — нагнаў Гіса Рыгораў выгук.
Той павярнуўся і запытальна паглядзеў на задніх.
— Ты мяне не пазнаеш?
— Нязвычны?
Якаў Гіс шчыра патрос працягнутую Рыгорам руку.
— Адкуль ты папаў сюды?
— Заблытанымі сцежкамі.
— Я думаю.
— Сустракаю цябе ўдвойчы. Ты не быў, часамі, учора на Выбаргскай старане?
— Быў. А чаму?
— Паверыш, заглядзеў цябе ў трамваі.
— Мне пра цябе казаў Артур Цвібель... Дарэчы, ён тут. Давай, выйшаўшы, пачакаем.
За парогам абодва пасталі, праводзячы вачыма абураных забаронай лекцыі рабочых.
— Ці не прайшоў ён наперадзе? — усуміўся Якаў Гіс.
З дзвярэй выходзілі па адным чалавеку запозненыя, і нарэшце, з партфелем пад пахаю, паказалася сівая постаць акалодачнага.
Яны завярнуліся і пайшлі ўсцяж шырокае, бязлюднае вуліцы.
З-пад Абводнага канала беглі ім настрэчу два радкі сіняватых газавых агеньчыкаў. На Віндаўскай таварнай чуліся арцельныя выгукі насільшчыкаў ды манеўравыя свісткі стрэлачнікаў.
Працахкала конскімі падковамі пара рамізніцкіх каламажак.
— Табе далёка? — папытаўся Рыгор.
— На Пецярбургскую... але я мушу зайсці да знаёмага на Лігаўцы. А ты дзе жывеш?
— У Лясным.
Пры выйсці на Лігаўку яны стрэлі грамаду мабілізаваных. Яшчэ не пераадзетыя ў вайсковую форму, мабілізаваныя ўжо адмервалі ўзмоцненымі ўступамі прыназначаную маршыроўку. Размераныя воклічы унтэраў і яфрэйтараў раўнялі несашчыльненыя шэрагі адвыклых ад ваеншчыны рабочых, сялян, служачых.
— Аць, аць! Аць-два, аць-два! Аць-два-тры! — перапевам няслося пад рытмічным гукам крокаў.
— Машына працуе! — заўважыў Якаў Гіс, спыніўшыся і абярнуўшыся да мабілізаваных.
— Яшчэ як! Дзе ні паглядзі — толькі і бачыш муштроўку. Вайна!
— Вайна... каб ды яна апошняя стала...
Якава Гіса перабіў раптоўны гоман расстроеных радоў мабілізаваных.
У іх была апраўка.
— Ну, я направа! — рушыўшы, праказаў Якаў Гіс.
— А мне проста. Заходзь!
— Абавязкова. Хоць успомнім рыжскае мінулае.
— Табато і то.
Яны развіталіся і хутка зніклі з ваччу адзін другога.
Калі стаць на Дваранскім мосце і кінуць узрокам усцяж Малое Нявы, туды да выспаў — угледзіш вобраз, з якога не надзівіцца. Злева — пасля некалькіх кварталаў будынкаў — густая расліннасць Батанічнага саду, далей Аптэкарскага вострава, як машаставая сукня, падпярэзаная цёмна-сінім шоўкам Неўскае вады. Аб’інталяжаная раслінамі — здалёк, як Амазонка ў джунглях, Малая Нява губіцца ў купчастай зелені пышных раслін астравоў.
Гэта для адпачынку.
Насупроць — праца.
Доўгім правым берагам Вялікае Неўкі — спрэс заводы і фабрыкі.
Траскатня жалеза, бразак, гудзенне машын.
Густая загарадзь высокіх закураных дымам комінаў.
Над будынкамі — чорная хмара сажы. З сажы выглядаюць буйныя белыя ды чорныя літары назваў заводаў і фабрык.
«Кёніг».
«Пракатны».
«Парвіяйнен».
«Стары Леснер».
«Новы Леснер».
«Ніткавая мануфактура».
«Эрыксон».
«Ландрын».
«Суконная фабрыка Тарнтон».
Несціханая мэталёвая гама стукаў спрэснаю паласою вісне над спакойліваю вадою рэчкі. Яна глушыць пялёсканне дробных хвалек у абложаныя падгнілым тынам берагі. У разгойданым працэсе творчасці, прыгоннай і вызысковай, расплываецца, як воск, па кішэнях прадпрыемцаў благааплачаная рабочая сіла.
Вайна ўзмоцніла вызыск працоўных і зменшыла да нічога і без таго правы рабочага стану.
У бразгу жалеза — звон генеральскіх шпор, у стуку малатоў — поступ абманеных салдат.
А побач, як жывыя, выплываюць празрыстыя здарэнні апошняй забастоўкі.
Узбярэжная маўчыць. Ні струменю пякучае пары, ні шумлівага гоману бязлікіх ламавікоў, ні рытмічных, напеўных выгукаў каталяў.
Затушанымі стаяць высокія коміны як сведкі замірання.
За ўпыленымі, закратаванымі вокнамі пануе спакой, як у пустках.
Жыццё кіпіць на незмярымым Сампсоніеўскім, у вузкіх, ператочных вуліцах раёна.
Песні, дэманстрацыйныя выгукі, хваляванне густога натоўпу рабочага калектыву звоніць у запёртыя дзверы фабрык і заводаў пагрозным вяшчаннем.
Туды, да зелені Батанічнага саду і ўпрыгожаных раслінамі астравоў, нясуцца рэвалюцыйныя напевы ўрачыстага паўстання.
Настарожаныя гулякі трывожна азіраюцца на бяздзейныя гмахі закінутых прадпрыемстваў, пугліва верцячы галовамі.
Над Вялікай Неўкаю лунае ачулая здань незавіднага наступнага. Нацягнуты каўпак вайны не суліць даўгавечнай зарукі.
Гады, дзесяцігоддзі, што сплывалі хвалямі Вялікае Неўкі ў недалёкія глыбіні мора, уносілі з сабою прыгонныя скрэпы няволі.
Празрыстымі бліскавіцамі, ударамі грому прарываліся вострыя пратэсты рабочых грамад, парушаючы фальшывую гармонію жыцця.
1905 год!
Дзевятае студзеня. Першы Савет рабочых дэпутатаў і ўсеагульная забастоўка...
1912 год!
Далёкія, але магутныя водгукі ленскіх падзей.
Крывавае Бадайба, як адказ на 100 000 забастоўку 1911 года.
1914 год!
І на вуліцах сталіцы трохсоттысячная грамада з’яднаных адзінай прагнай воляй да свабоды рабочых.
З таго часу — перапынак.
Ці надоўга?
Ліхаманка ваенных паставак нагрузіла прадпрыемствы падвойным штатам рабочых, трыма зменамі і ваеннай прынукай.
Уздым прамысловасці?
Канфорка ў канаючы арганізм самадзяржаўя.
Калі ж, ды калі гэтыя хмурыя гмахі заводаў перавернуцца ў кузні вольнае аграмаджанае працы?
Прыйдзе час!
Ён ідзе — чутна! — у самым імпадзе згушчаных крокаў рабочых, у іх з’яднаных ды палкіх імкненнях, ва ўзроках, накіраваных да наступнага.
Роўныя ўтаптаныя дарогі паступова шырэюць і вострымі шпаркімі стрэламі імчацца ў нерастуманеную далечыню.
Рыгоравы ўзрокі прыліплі да блішчастых святлом вокан высокае мануфактуры.
У злітым гомане працы рассыпаліся яго імклівыя думкі і лётаюць — носяцца над фабрычнай Выбаргскай.
Дагэтуль мімалёт, наскокам бачыў ён гэты вобраз шумлівае мнагаграннае сталіцы, а зараз — штосьці прыкавала яго да моста, злучыла ў адно з раскалыханай працай і трымае, вось, на адным месцы — гадзіну, паўтары, болей...
Над гарбатымі біламі — напружаная постаць...
— Здаецца, знаёмы?
Зніклы шолам пешаходаў, ездакоў і грукат трамвая, як з адкрытага віру, абдаў Рыгора з усіх бакоў.
Ззаду і з бакоў кіпела жыццё ў сваім несціханым руху, у нямоўчным гомане. З-пад гарбатага моста даляталі яго выгукі да Рыгоравых вушэй і ўпадвойвалі жывую песню існавання.
— Я! А вы?..
Ён не дасказаў. Знаёмы выраз чорных воч паласкаў яго пільныя ўзрокі. Стройны класічны нос дапамінаў...
— Сроль, калі не абмыляюся?
— Здароў, Рыгор! Угледзеў здалёк і перш усумніўся, а даля — давай, думаю, праверу і — на табе! — Чаго ты стаіш над біламі моста?
— Ты даўно ў Пецярбурзе? Кожны дзень я стыкаюся з нечаканасцямі... Не ўпэўнены, што ў адзін момант...
— Дзе ж тая ўпэўненасць!.. А я еду якраз назад у Вільню. Была справа прыехаць, і так, ведаеш, не хочацца ад’язджаць, а мушу...
— Пачакай — дай адумацца... Чым цябе цягне Вільня?
— Мы павінны...
Набліжаныя да Рыгоравага вуха трапяткія вусны Сроля перадалі сакрэтную вестку з жыцця сацыял-дэмакратычнае партыі, але не паспелі поўнасцю растлумачыць прычын. Сроля, нечакана для Рыгора, пазваў чакаўшы яго мужчына.
— Бывай!
— Так раптоўна?
— Мушу. Не аднаго справа...
— Пішы!
Сроль не паспеў адказаць, як Рыгор падаў яму мігам занатаваны свой адрас.
— Калі ўсё добра будзе, абавязкова напішу, а можа, і прыеду...
Той, хто трымаў Сроля за руку, паглядзеў на гадзіннік і падаў знак хутчэй спяшыць.
— Ці мне здалося, ці сапраўды я стрэў учора Карла-Людвіга Шульца?
— Магчыма...
— Асталося меней гадзіны! — няўмольна прагучаў басісты голас Сролевага таварыша.
Працягнутая Сролем рука ўжо не дастала Рыгоравай.
Над біламі моста, на адгоне перш двух сажняў, а вачавідкі ўсё болей ды болей — адтрапетвалі два капелюшы таварыскае развітанне.
Для Рыгора яно хутка затулілася шэрым змрокам пецярбургскае ночы, якая знянацку высунула гэта цікавае спатканне.
Сроль, як гном, цудам паўстаўшы перад вачыма, цудам і знік — толькі мігнуў яскравым вобразам у дынамічнай завірусе прабягаючых з’яў ды ценяў.
Напаўказачным паказаўся ён тым болей, што само тлумачэнне прычыны яго наезду ў Пецярбург асталося загадкавым.
У чым справа?
Сроль напіша?
«Калі ўсё добра будзе...»
Што б гэта азначала?
Стаючы спіною да Вялікае Неўкі, да руплівага мігацення фабрычных агнёў, да раптам узніклых зыкаў гармоніка з праплываўшае пад мостам лодкі, Рыгор угледзеў наперадзе густую купу людзей. Яна заліла сабою шырыню моста і запоўніла паветрам гаманлівым шоламам.
Як іскры з агню, з шоламу выскаквалі вострыя зычлівыя выгукі, мэрам пікі, насаджаныя на ўзнятыя ўгору дрэўкі.
Ён прыгледзеўся: у асяродку грамады, акружаныя густою загараддзю гарадавікоў, ішлі да дзесятка добра адзетыя, з цыгарамі ў губах, людзі.
Рыгор пераняў здаравеннага барадатага дзядзьку, чый твар плаваў у тлустай ухмылцы, а вочы ўпарта глядзелі наўкос, і запытаў:
— Каго гэта вядуць?
— Тэўтонаў! Шпегі! Вво-аі-ім-ым!
Здаравенны дзядзька затрос над галовамі дзвюх жанчын тоўстым прыкасмачаным кулаком.
— Вот ім баронства! Аплялі, як павукі, сталіцу... Т-ту-дды-і.
— Куды? — пацікавіўся Рыгор.
— У «Красты», пакуль на шыбеніцу.
— Вы да іх маеце справу?
Здаравенны дзядзька мефістофельскі паглядзеў на Рыгора і зларадна адпавеў:
— А ты не маеш?
Яго нахабная рука накіравала да Рыгоравых грудзей, але папхнуты заднімі, здаравенны дзядзька капыльнуў галавою і строма апусціў руку данізу.
Праз хвіліну ён знік з Рыгоравага ваччу, расплыўшыся ў ценю захілу вуліцы.
На прымоўклы гоман аддаленай грамады імчалася хваля новых зыкаў і грукату звычайнага руху.
Адзін за другім, даўгім шэрагам прабегла да дзесяці трамвайных вагонаў, аплеценых цягучым боем званкоў.
Следам на мост уз’ехала першая падвода вярстовага ланцуга грузавікоў з мукою, жалезам, бочкамі.
Калі мост закалыхаўся ад грукату цяжкіх калёс, пераплеценага дзвенгам біцюговых падкоў,— над Малою Нявою ўзнёсся прарэзлівы спеў некалькіх фабрычных сірэн.
Уздоўж цёмнае, азоранае агнямі вады, паўз злітыя са змрокам парканы фабрык і заводаў, туды, дзе канчаюцца стромкія дзеравяныя будынкі аколіц — бегла шпаркая струмень перапоўненых зыкаў.
Над дрэвамі выспаў, у згушчанай цемры неасветленых мясцін, яны драбіліся на часткі, як феерверкі, і рассыпаліся ва ўсе канцы пераліўнаю мелодыяй.
Гэта дапамінала баявую пераклічку ці позву на рэвалюцыйную трывогу.
Або паказвала распаданне на звяны жалезных ланцугоў, што скоўвалі людскую свабоду.
Або сімвалізавала перабой малатоў у вызваленых руках творчага калектыву.
Цэлы пук узнёсных сімвалаў атуліў Рыгораву істоту, як празрыстым ззяннем сонца.
І ён урачыста, як волат, перад якім ляжалі трафеі яго перамогі, глядзеў у чорны струмень выходзіўшых з прадпрыемстваў рабочых.
У іх рэзвым гомане, у цвёрдай ды ўверанай хадзе наглядалася сіла, і воля, і лёс блізкага наступнага.
Захоплены радаснымі думкамі, Рыгор крануў з месца і пайшоў настрэчу гаманлівай грамадзе — сёння нявольнікаў капіталу, а заўтра — гаспадароў жыцця.
Расія жыла пад знакам вайны. З усіх канцоў краіны накіроўваліся да яе заходняй граніцы сотні эшалонаў салдат, аружжа, адзення, ежы. Мільёны здаровых працаздольных рабочых і сялян адрываліся ад плённае, карыснае працы. Незлічоны лік гадзінных адзінак часу кідалася ў бяздонную процьму, на марнатраўства, на згубу жывых людзей. Па асірацелых сёлах затупала апусценне, заняпад. На свежых пожнях глыбей у зямлю палезлі карэнні былля, дзікатраўя. Загойсала здань недастач, разладдзя ў хатах. Настаражыліся сірочыя сэрцы ў чаканні вестак з франтоў чынных армій. Зацяжна, кружнымі шляхамі паўзлі яны, акрываўленыя, авеяныя смерцю, у белых канвертах, з няроўна выведзенымі літарамі да закінутых вёсак, у сумныя хаты. Цёплыя прывітанні бацькам, жонкам і дзецям з далёкіх мясцін стылі ў непрагляднай жудзе, енках і жалю. Невыразныя сэнсам рэчы, як назвы вайсковых часцей, аружных умацаванняў, камандных чыноў павісалі ў затуманеных слязьмі вачах. Гэтыя вочы выразна бачылі сляды, па якіх выходзілі з двара апалчэнцы ды ратнікі, а за імі коні, гавяда, збожжа. Попыт на гэту сялянскую вытворчасць падобіўся нейкай ліхаманцы, ліхому паветру. Казачная, зданнёвая вужака-вайна высмоктвала сокі вёскі, абязмоцваючы яе і спустошваючы. Засмучаны небасхіл хаваў сабою і блізкае наступнае і далёкае будучае.
Іначай выглядаў горад. Яшчэ іначай было ў сталіцы. Калі з аднаго боку і тут лунала здань небяспекі, дыхала атрутаю смерці, то побач з гэтым вайна надавала гораду больш руху, вялікшае ажыўленне, дынаміку. Горад, а асабліва сталіца, зрабіўся бурлівым катлом, у якім кіпелі прагавітыя пачуцці разнастайнага характару. Шалёна несліся ўгару акцыі фабрык і заводаў, на якіх пачалася вытворчасць для патрэб вайны. Шпарчэй завярцеліся аперацыі банкаў, выбіліся напаверх новыя дзяльцы з небывала драпежнымі апетытамі, з цікаваю надзённаю смякалкаю і пракуратасцю. Вышэй падняла галаву шматлікая разбэшчаная пампадурская ваеншчына. Гандляры мясам, абуткам, збожжам і многім, што стае патрэбаю дня, пашыралі і без таго ўёмныя кішэні для лёгкага заработку. Нават дробнае чынавенства і тое пачула сябе лягчэй: недастача ў мужчынскай сіле падняла попыт на апошнюю, а следам — вырас заработак. Водлуг часовага разбухання матэрыяльнае забяспекі афармлялася і расло спекулянцка-патрыятычнае, карысна-фальшывае пачуццё любві да «зняважанай радзімы». Тупаючы па шырокіх тратуарах праспектаў, падлічваючы даходы мінуўшага дня, нагароду і выйгрышы па акцыях — генералы, купцы, фабрыканты, банкіры і іх паслугачы самаўсхвалялі пераможнае «воінства», траслі кулакамі па адрасу немцаў і праглі несупыннага пашырэння вайны. «Зараз-зараз прыйдзе на падмогу французам Італія».
У тэатрах і кабарэ загулялі чучалы Вільгельма і Франца-Язэпа. Адурманеная ваяцкай атрутаю прадажная прэса пакрылася карыкатурамі, шаржамі, пародыямі і сатырамі на ўсё нямецкае. Вобраз немца падаваўся страшнейшым за ўсё на свеце. Раслі, як на дажджы, надзеі на гасціннасць у Берліне, на захоп Дарданел і вызваленне Балкан. Але за надворнаю мыльнаю пампезнасцю ваяцкасці чулася, таілася коўзкая няўпэўненасць і нават баязлівасць. Не чулася апоры пад нагамі.
Адсталасць і бязмоцнасць, якія пакрываліся барабанным боем прафільтраваных газет, хавалі ў сабе пагрозу жаданай магутнасці, звону, цяжкіх жандарскіх шпор. «Доблесная гвардыя», накіраваная на Кёнігсберг, «слаўныя» сібірскія стралкі, пушчаныя прасцейшым шляхам, праз кут Польшчы, на Берлін, фартэцыі і дзьмутая адважнасць камандуючых арміямі, пастаўленыя на вайсковую ногу заводы — усё-ўсё гэта абмінала чаканнем выступлення Амерыкі. «Толькі ўмяшаецца Амерыка — і немцам да каляд капут». Ну, ці ўмяшаецца гэта залатая пані, далёкая ад фронту і не столькі ўблытаная ў інтарэсы ваюючых краін? Будзе ж умяшаецца, то на чыім баку?
Амерыка здрочыла радзімых ваяк-храбрацоў, інтрыгавала кожнага, хто звязваў з вайною тую ці іншую выгаду сабе. Новы свежы нумар газеты, вячэрнія навіны, чуткі з «аўтарытэтных колаў» і проста безгрунтоўныя плёткі — перагаворваліся, крытыкаваліся, надавалі новых надзей і глыбейшай веры.
Драпежныя пачуцці і крывасмагныя ўзрокі нязменна накіроўваліся ў бок захаду. Назад, на цёмныя і брудныя аколіцы горада, на пусцеючыя раўніны сялянскае краіны,— ніхто з моцных свету не азіраўся. Там, па-іхняму, панаваў спакой, паслухмянасць і пакора. Ды чаму б таго не быць, калі падкаваны абсац наступіў на горла мільёнаў працоўных і трымае іх пад сабою? Памкніся паварушыцца — раздавіць, зацісне.
«Наперад перамога — а далей рэформы». Гэта мусяць узяць сабе на розум усе, хто дабрачынны і верны сын радзімы. «Жывыя сілы краіны павінны зліцца ў адно цэлае і непераможнае». «Толькі тады настане светлы дзень, калі Расія выйдзе з цяжкага іспыту неаслабленай і не загубіўшай мінулай славы». Масляныя сказы і калысныя ўгойданні засмуродзілі паветра апойным дымам, згусціўшыся над горадам...
Але першыя сутычкі на франтах расхалоджвалі завуаленую сапраўднасць. Фронт казаў пра іншае. Калі не кожная куля, то адна з дзесяці, з дваццаці несла з сабою смерць. Гэтых жа дваццатых было так многа, што людзі гінулі адзін за адным, сотнямі і тысячамі. Падалі мёртвыя і падалі параненыя: ні «святасць» расійскага аружжа, ні «доблесць» расійскае арміі, ні «блаславенствы» цара і бога — не абаранялі ад нямецкіх куль. І паступова, дзень за днём, тыдзень за тыднем усё галаснейшым рабіўся енк параненых, звязаны з енкам разлучаных. Лазарэты і шпіталі вырасталі, як грыбы, перш паўнейшыя клопатамі ды дбайнасцю, а што далей — чарсцвейшыя, закіданыя.
З герояў і абаронцаў — раненыя рабіліся надазолаю, лішніцай. Той, хто на старонках газет апяваў іхнія адважныя ўчынкі, у трамваі злаваўся і мармытаў лаянкі, што яму недзе сесці з-за абрубкаў людскога мяса.
Сталіца не павінна стыкацца з праявамі вайны! Сталіца — бач, яе палацы і вілы, Неўскі і Сергіеўская, мусяць быць злучанымі з вайною толькі прыказнымі кіўкамі пальцаў у белых рукавіцах.
Вайна ж рабіла сваё.
Завод, на якім працаваў Рыгор, падпаў пад рубрыку працуючых на абарону. На працягу першага месяца ваеннае чыннасці ён значна пашырыўся, лік рабочых амаль не падвоіўся — былі ўведзены дзве поўныя змены. Тыя з майстэрань, якія прабаўляліся на вырабе вытворчасці для мірнага часу, перайшлі на выраб ваенных прылад. Гэткім чынам, вялізная армія людзей, колькасцю ў сем тысяч, была занята падрыхтоўкаю смерці. Агромністы чатырохпавярховы трохкутны гмах абярнуўся ў дасканала арганізаваную кузню людское згубы. У стройным сугучным наігрыванні соцень станкоў, у празрыстым бляску электрыкі гатовіліся дзень ада дня тысячамі штук адмысловыя бліскучыя трохцалёвыя і шасціцалёвыя снарады. Каб праца болей спорылася, рабочых увялі ў цесныя рамкі вайсковае дысцыпліны і падвышанага заработку. Спакойна, без слова перакору, пад напружным узрокам адміністрацыі — трэ было пакорліва стаяць над разцом і рэзаць, рэзаць цвёрдую сталь.
Узмоцненыя нагледачы, упаўнаважаныя сілаю і правам з боку вайсковае ўлады, зрабіліся грознымі падганяламі рабочых. Капіталістычны прыгон, звязаны з узброенай ваеншчынай, панаваў над рабочымі кварталамі сталіцы.
Нядаўнія здарэнні ацягнуліся дымкаю шэрасці і стуліліся ў ціхіх кутках прыгнечанае памяці. Раніцой а восьмай, вечарам а шостай цягнуліся чорныя ланцугі рабочых з завода і на завод. Густа набраныя балонкі газет, ад чарнасотніцкага «Гражданина» да левага «Дня»,— ні слова пра рабочае жыццё. Абцугі цэнзуры зырка сачылі за крамолай пісак.
Рыгор нейкі час знаходзіўся пад уражаннем нутранога прыгнёту. Яго ашаломвала халодная ціша паказнога грамадзянскага замірэння. Аднастайнасць штодзённага тупання з завода на кватэру і з кватэры на завод — надакучалі. Яшчэ цяжэй рабілася, калі ён варочаўся ў думках да Камара, Артура і ўспамінаў пра Петруся. Рыгор чуў, як некаторыя з рабочых, асабліва з большых майстроў, толькі і гутарылі, што пра справы свайго асабістага будзённага жыцця. Адзін хваліўся новым гарнітурам і палітом, другі — набыткам «абстаноўкі» ў кватэры, трэці — удала праведзеным часам з дзяўчынаю. У паветры насілася атрута дробных клопатаў мяшчанскага дабрабыту. І, як на бяду, лёгка і шчыльна прыліпала да адзінак рабочых пачуццё фальшывай надзённай патрыятычнасці.
Горай усяго, што не асталося жаднага месца, ніякай установы, дзе б рабочы сумеў сустрэцца з таварышамі і ўсебакова азнаёміцца з бягучаю сапраўднасцю. Культурна-прасветныя таварыствы, бібліятэкі і клубы паліцыя старанна прычыніла.
У звязку з апошнімі падзеямі і арыштамі сувязь з партыйным камітэтам на нейкі час была прыпынена.
Рыгору напрашваліся невясёлыя думкі, падкрадалася злосць. Ён часта-густа кідаў кватэру і ехаў да Ганны. Там з ёю, адзін на адзін, ён дзяліўся думкамі, планамі і надзеямі. Але гэтага Рыгору не хапала. З Ганнаю ён не мог належным чынам абгаварыць пытанне прыкрай сучаснасці. Многае ёй было незразумелым, іншае прымалася не з належным спачуваннем і цеплатою. Ганна болей спачувала Рыгору з прычыны яго незадаволенасці і нервовасці, чымся асуджала прычыны, якія гэта радзілі. Рыгор абураўся і лаяў Камара: «Вось гэткія, як Камар, многаму віною. Атрымаўшы капеечную падачку, яны гатовы аддаць за яе рабочыя інтарэсы. Замест таго каб будзіць у рабочых пачуццё рэвалюцыйнага настрою, яны разводзяць мяшчанскія антымоніі». Ганна супакойвала Рыгора, адыгрываючыся на ўвярэнні: «Пачакай — усё пераменіцца. Гэты самы Камар запяе зусім па-іншаму».
Рыгор не сумняваўся нізвання, што «ўсё пераменіцца». Але яго брала нездавальненне за маруднасць працэсу пераменчывасці. Перадваенная забастоўка ў Пецярбурзе, крута змененая халодным заспакаеннем з часу абвяшчэння вайны, балюча раніла Рыгорава сэрца. Акольныя абставіны ціснулі яго жалезнымі абручамі, студзячы позывы, энергію, захапленне.
Рыгор вяртаўся да сябе і пачынаў шукаць падпоры ў тых проблісках непатухшых з’яў, якія іскрамі гарэлі ў рабочым асяроддзі. Ён разважаў: «Няхай сабе некаторая колькасць рабочых паддалася камароўшчыне, усё ж гэта хвароба не здолела апанаваць рабочым станам». Рыгор быў пэвен, што таварышаў з яго настроямі можна знайсці ў заводзе не адзін дзесятак. І зараз, пасля разгрому, пасля арышту многіх з іх спадцішка, асцярожліва, тайком абмацваюць грунт, пашыраючы яго пад іншых. У адзін час яны з'явяцца магутнаю грамадою ваяк.
Рыгор на ўсе лады камбінаваў розныя планы, якія б выклікалі набліжэнне жаданага моманту. Хвілінамі яго апаноўваў задзёр, з выгляду эфектыўны, па змесце — рызыкоўны. Узважыўшы чыннасць і яе скуткі, прыходзілася адмаўляцца ад зданнёвых намераў. Часта жыццё не ўкладалася ў яго прагноз. Раптоўнасць здарэнняў абганяла смеласць намераў. З шэрагу іншых Рыгор не мог не вылучыць дадатным наступнага: наглядаючы за працаю цэха, майстар знячэўку папаў пад кавалак зломанага разца, які параніў яго ў голаў.
— Я прашу выбачэння! — перапрасіў яго збянтэжаны рабочы.
— Я злачынцам не выбачаю! Ім у нас не месца! Прашу з’явіцца за разлікам! — абурыўся майстар і крута павярнуў ад рабочага.
Ён не паспеў ступіць і трох крокаў, як мусіў спыніцца. Роўная струна станкоў раптам стала і замерла. Сумная цішыня маланкай пранеслася па майстэрні і абяліла майстра белізною спалоху... Скрозь туман ён убачыў перад сабою вострыя, як лозы, хмурыя ўзрокі рабочых, якія нерухома глядзелі ў яго застыўшы твар. Рыгор пачынаў шэраг ад сцяны і рашуча яго выгінаў, падаўшыся крыху наперад.
— Гэта яго сігнал! — паказваючы на Рыгора шабляю, басам прагучаў палкоўнік інтэнданцтва, быўшы з майстрам.
Майстар ці не ўчуў, ці баяўся падтрымаць палкоўніка і ціхім умольным голасам праказаў у бок рабочых:
— Я прашу вас пусціць станкі. За свае словы прашу ўбачэння.
І, палажыўшы масляную руку на раненае месца, ён блытанымі крокамі павярнуў у бок канторкі. Нездаволеным пайшоў за ім палкоўнік. Рабочыя пусцілі станкі. Рыгор з незмярымаю асалодаю прасачыў доўгі ланцуг пахіленых да станка таварышаў і сам апошнім глыбока з запоем усадзіў разец у пажоўклую сталь. «Нумар выдаўся на славу,— пацешыўся ён.— Рабочыя паказалі ўзор яднання, прыклад рашучасці, дэманстрацыю пратэсту. Гэта значыць, што пад рассцеленым павучыннем знадворнага спакою дзейнічае, калышацца неўміручая сіла ўздыму. Успыхнуўшы, іскра запаліць полымя. Толькі ўмела яе раздзьмуць!»
Вечарам таго дня, выйшаўшы з завода, Рыгор паехаў да Ганны, каб падзяліцца з ёю свежымі навінамі з жыцця завода.
Рыгор прыняў ад канторшчыка разліковую кніжку і паглядзеў на выведзены заработак: першы тыдзень верасня даваў яго новае падвышэнне. Рыгор зарабіў на дзесяць рублёў болей папярэдніх двух тыдняў. Гэта яго здзівіла і суцешыла. Час недахопаў, пабірання і ўпартых дапамінаў пра грошы — мінаў. Заработак абяцаў некаторую забяспеку. Яшчэ тыдзень-другі, і Рыгор сумее пакрыць першыя патрэбы. Выходзячы з завода, ён размяркоўваў, куды і на што прыйдзецца аддаць частку атрыманых грошай. Выяўляліся тры месцы першае чаргі: выслаць мацеры, звярнуць Ганне і пераслаць Петрусю. Толькі як гэта зрабіць? Мацеры выслаць — вельмі проста; знойдзецца падыход і да Ганны. Угаворамі, націскам на сяброўскае пачуццё ён сумее яе схіліць. З Петрусём — цяжэй. Прайшло больш месяца, як ён арыштаваны. Петрусёва маўчанка наводзіла Рыгора на падазронасць і неспакой.
Не павінна ж быць, каб яго так запраторылі, што аднялі ўсякую сувязь з вольным светам!
Рыгор да таго ўвайшоў у раздум, што не заўважыў, як абмінуў двор свае кватэры. Раптоўны вокліч прымусіў яго спыніцца. Ён азірнуўся і ўгледзеў накіраваўшую да яго Рыму.
— Рыгор, я вам нясу паклон. Думаеце, ад каго?
— Магчыма, ад...
— Так, ад Петруся,— пераняла яго Рыма: — сёння раніцою прынеслі ліст. І, ведаеце, ліст абазначаны пятнаццатым днём жніўня. Тры тыдні ішоў ад прадварылкі да Ляснога.
— Ён ішоў праз пошту?
— Хто яго ведае, як і што; паштовая пячатка ёсць.
— Дык зойдзем да мяне, і пачытаеце. Нам трэба будзе абгаварыць справу дапамогі Петрусю.
— Спатканне даецца два разы на тыдзень. Давайце, ахвяруем дзень.
Яны зайшлі да Рыгора. Пятрусь шчыльна аб’яднаў пачуццё абаіх, і яны прагавіта накінуліся на ліст. Рыма завучана прачытала яго Рыгору. Той выслухаў і пацяў плячыма.
— Ды што можна іншае пісаць? — запытаў ён ні то ў сябе, ні то ў Рымы.
— Але я рада і гэтаму. Нарэшце, хоць сэрца адлягло...
Выказаўшы гэта, Рыма змаўчала, мэрам бы чаго спалохаўшыся.
— Вы мне скажэце, Рыгор, ці гэта бяспечна для мяне, што паліцыя знацьме мой адрас і мае дачыненні да Петруся?
— Чаму вы пытаеце?
Уверанасць і цвёрдасць у Рыгоравых словах змянілі настрой дзяўчыны. Яна засмяялася і скарамоўна праказала:
— Ну і цудная ж я! Плявузгаю ліха ведае што! А каб і трапілася, што мяне заарыштавалі, ці ж бы я адна была?.. Фу-у!
— Кіньце-э, Рыма, з чаго вам прыйшло гэта ў голаў? — разуважыў яе Рыгор.
Дзяўчына зноў засмяялася і, каб скрасці вачавідкую нервовасць, ці то звязаную з Петрусёваю цыдулькаю, ці незалежную ад яе, перайшла на іншую гутарку.
— А я ўсё чакаю выпадку, калі вы звядзеце мяне з вашаю знаёмаю. Помніце, колькі разоў вы абяцалі мне гэта?
Рыгор паглядзеў на Рыму.
— Я добра гэта помню, але, да шкоды, рэдка вас бачу.
— Можа, мяне вінаваціць станеце ў гэтым? Я так і думала...
У Рымы па твары прабегла лёгкая чырвань. Яна падняла зрэнкі ўгару і з хвіліну глядзела ў столь. Пасля падышла да акна і столькі ж часу стаяла, адвярнуўшыся ад Рыгора.
— Вы мне даруйце, я мушу зараз ісці,— няўвераным голасам праказала яна, зрабіўшы пару крокаў ад акна.
— Я бачу, што вы ўсхвалёваны нечым, Рыма? — хапіў яе за руку Рыгор.— Вы пакрыўдзіліся, што я...
— Не, не-э... Я... Пятрусь, вы... Пусцеце мяне, прашу вас...
Рыма тузанула і вырвалася з Рыгоравых рук. Не праказаўшы слова і не азірнуўшыся на яго, кінулася ў дзверы і схавалася.
Здзіўлены яе паводзінамі, Рыгор пагнаўся ўслед ёй, але калі дабег да дзвярэй на сходы, Рыма ўжо сходзіла апошнія ступы. Ён пастаяў, пакуль яна схавалася за сцяною, і вярнуўся ў пакой. «Што з ёю такое? — падумаў Рыгор.— Спаткалася, як трэба, а нарэшце — вунь што! Няўжо тут замешана нешта такое, да чаго маю і я дачыненне? Ганна? Знаёмства з Петрусём?»
Рыгор доўга раздумваў пра гэта, занядбаўшы і гарбатаю, і газетамі, і намерам праехацца ў горад... Толькі а гадзіне дзесятай вечара навеянае Рымаю пачуццё расплылося, і ён вярнуўся ў думках да Петруся.
Вестка ад яго, прынесеная Рымаю, нягледзячы на ўсё іншае, супакойвала Рыгора. Ёю вырашалася задача, якая так моцна захапіла яго некалькі часу назад. Цяпер аставалася адно: вылучыць дзень і пайсці да Петруся на спатканне. «Гэта трэба зрабіць, як найхутчэй, а то Пятрусь, напэўна, думае, што я пра яго і забыў». Рыгор спыніўся на бліжэйшым чацвяргу і перайшоў у думках да Ганны з мацерай.
Цікава, у якую ж форму выльецца гутарка з Ганнаю? Ён возьме і запрапануе ёй грошы, спасылаючыся на яе дапамогу мацеры, на яе недастатковы заработак... А Ганна? Добра ж, калі яна абмяжуецца голай адмовай, а калі...
Рыгор дапусціў, нарэшце, крануць сваіх інтымных адносін да Ганны. Яскрава прадстала яму гэта дзяўчына ў настроі замілавання і нутраное асалоды, дбайна хаваючы яго ад апаскі ў сваім цесным пакоі. Як міла і цёпла глядзелі на яго Ганніны мяккія вочы! Колькі ў іх спагады і братняе любасці! Якая яна ласкавая і гасцінная! Магчыма, Ганна лашчыць многа надзей... якія, аднак, далёка ад ажыццяўлення. Цікава ўсё ж выклікаць яе на адкрытую гутарку... Няўжо дзяўчына пра гэта не думала?
Думка за думкаю блытаным сплётам вілася ў Рыгоравай галаве. Водгукам на іх сэрца адбівала спагадлівы настрой.
Рыгор хутка абарваў і думкі і настрой. Ён раптам сеў да стала і ўзяўся за пісанне ліста да мацеры. Ён папераджаў яе, што разам з лістом высылае пятнаццаць рублёў грошай; гэта мала, але няхай маці ўбачыць: спусціўшы нейкі час, ён сумее выслаць больш. Пакуль яму трэба расплаціцца з даўгамі, купіць сёе-тое, а стане вальней — тады...
Пятнаццаць рублёў дапамогі мацеры выклікала ў ім пачуццё задавальнення. Спадаў нейкі цяжар з плеч, калі ён канчаў з лістом, адначасна адлажыўшы ў другое месца вызначаную суму.
«Маці атрымае і...»
Стук у дзверы пакоя падняў Рыгора на ногі. Ён правёў няроўную рысу на паперы і адсунуў яе ўбок.
— Прашу!
— Вам ліст,— прачыніўшы дзверы, падала гаспадыня кватэры.
— Дзякую...
Рыгор узяў ліст з рук гаспадыні і паглядзеў на канверт, дзе была пячатка. «З Сілцоў!» — праказаў ён сам сабе і падышоў да акна з намерам прачытаць яго. Тут яго ўвагу адцягнуў аэраплан; агромнаю птушкаю выпархнуў ён з-за высокага будынка і плаўна закруціўся перад акном яго пакоя. Рыгор бачыў, як шэрая істужка дымку пляла ўзоры пад яго хвастом, мэрам бы жартуючы з тройкаю чудлівых варон, што ляталі ўслед аэраплана. Да яго вушэй даходзіла цягучае гудзенне прапелера. Відовішча хавала ў сабе прыгожасць людское перамогі над стыхіяй, акрыляла Рыгоравы думкі і надзеі. Яго захапіла хаценне, каб гэта ды самому паспрабаваць абляцець адно кола ў чыстаце спакойнага паветра... У адчуванні прадстаўленых перажыткаў пры палёце — ёкнула сэрца, а халадок ні то ўцехі, ні то пудлівасці прайшоў па ўсім целе...
Хвілін праз дзесяць Рыгор наглядаў у палёце аэраплана пагрозную адзнаку завіхрыўшай вайны. Легенда пра Ікара ў яго раздумах атулілася жалобаю. Дзякуючы гэтай дзёрзкай людской вынаходцы, вайна скарачае шлях, якім вядзе сваё разбурэнне. Ці ж можна ручаць, што з яго скрыдлаў не спадуць смертаносныя стрэлы?
Рыгор адхіліўся ад акна; разам з гэтым змоўкла гудзенне аэраплана.
Доўгая вузкая палоска паперы была скрэмзана да адказу. Няроўныя радкі п’яных літар абкручвалі берагі палоскі, сплятаючыся ў арыядніну нітку. Рыгор круціў паперу ва ўсе бакі, меркаваў, адкуль і куды накірованы канчаткі слоў.
«Ну, і напісаў жа Сёмка»,— пераказваў раз-поразу.
Дачытаўшы да канца, Рыгор падняўся з крэсла і затупаў па пакоі. Змест Сёмкавага ліста завалодваў яго думкамі і настроямі. Хутка Рыгор бачыў перад сабою жывыя малюнкі водгукаў вайны ў яго родным мястэчку. Вось па яго вузкіх пыльных вуліцах прашнуравалі стражніцкія раз’езды; яны абвяшчалі пра мабілізацыю людзей і коней. Адначасна сцены рагавых хат увабраліся абвесткамі пра ваеннае становішча. Сілцы замерлі, мэрам бы на іх дыхнула ліхое паветра. Нейкі час жыхары сядзелі, як замарожаныя, аглуздзелыя. Назаўтра іх разбудзіла раскалыханая трывожнасць. Паўсталі шэпты, гутарка; следам з’явіўся рух, гвалтоўны настрой, роспачныя аханні, узрыды... Чарговым днём мястэчка апынулася каля Масткоў: тарахцелі вазы, курыўся пыл, вылі сабакі. На шырокай прагаліне, абкружанай сцяною людзей і жывёлы, ішла мерка коней. Трое чалавек, з якіх адзін быў ветэрынар з Ліцка, другі — спраўнік адтуль жа, трэці — валасны пісар, машынальна аглядалі аднаго за другім несканчоны шэраг разнамасных, разнаросных коней. Пісалі, прыстаўлялі і адстаўлялі стракатную палку, выгуквалі аднастайныя словы: «прыняты», «у конніцу», «у артылерыю», «у кухню». Рэдка можна было пачуць — «брак».
Пакорныя лёсу, сілцоўцы маўкліва выслухоўвалі вывады камісіі і гінулі ў разгаламучаным натоўпе, у пылу, за нячэмнымі драбінамі і вазкамі...
А ў гэты час у мястэчку гудзеў гвалтоўны звон. Над шэрымі стрэхамі панурых хатак гусціўся чорны дым, запярэшчаны вогненнымі языкамі праменя. Нейкі час каля Масткоў не заўважалі гэтага, але надало камусьці паглядзець на ўсход, як дзікі выгук «Сілцы гараць!» узняў тысячную грамаду з месца і шалёным галопам папёр яе ў мястэчка. Людзі гналі коней, не патураючы ні навошта, гукалі, лаяліся, наязджалі адзін на другога, варочалі вазы, разбіваліся. Ва ўзнятым пылу яны здаваліся ценямі, зданню. Ці то знарок, ці знянацку, каля самага мястэчка, пры завароце адзін з сілцоўцаў наехаў на пісарскую брычку і павярнуў яе. Пісар ачуўся пад конскімі нагамі. Умомант на гэтым месцы згрудзілася грамада вазніц. Панесліся нялюдскія крыкі і лямант. Адказам былі беспарадкавыя стрэлы адкульсьці прыскакаўшых стражнікаў...
А пажар, як вадою, змываў хату за хатаю. Галавешкі, мэрам вогненныя птушкі, насіліся ў атручаным дымам паветры. Гудзеў, не змаўкаючы, звон...
Незаўважным крокам падаспела ноч і паглынула раз’юшаны дзень, яшчэ страшней зрабіўшы разгорнуты вобраз пажару...
Кончылася раніцою — тады, калі ў шалёным пудзе нечуваных падзей людзі выбіліся з моцы. З апушчанымі галовамі шукалі пагарэльцы сваё дабро; тыя ж, у кага яно ўцалела, голасна дзякавалі невядомага ім абаронцу ў асобе выдуманага бога. Мірнымі тупалі змораныя коні стражнікаў...
Толькі наступным днём чарада мабілізаваных сілцоўцаў знарушыла жалобны супакой развітальнаю песняю — «последний нонешний дене-очек-ек...»
Яны ішлі на вайну...
«Я табе кажу, братка мой, гэтакага пекла я ніколі яшчэ не бачыў. Вось як мы сустрэлі вайну. У вас, пэўна, яно ўсё спакайней абышлося. Бывай здароў! Адпісвай хутчэй. Твой Сёмка».
Рыгор незаўважна выпусціў з рук ліст і толькі рушыў з месца, калі сударга апусціла яго стомленую руку.
У пакоі пацямнела. На вуліцы, у бок казарм, заблішчаў ліхтар. У яго малочным святле расплыліся рэшткі вобразаў, узнятых Сёмкавым лістом.
«Ну, а з маткай там якаво?» — уголас запытаў Рыгор сябе і баржджэй хапіўся за напісаны ёй ліст. «А калі ды згарэла і наша хата, а маці асталася без таго, што мела? Што тады? Пятнаццаць рублёў — ці ж яны выручаць яе?»
Рыгор уталоплена глядзеў на ліст, палажыўшы на лоб руку. Плойма невыразных думак ахутвала голаў. Становішча, якое нядаўна выясніла перад ім бліжэйшую перспектыву, раптам заблытвалася. «Якім бы чынам тут уведаць?..»
Ён не дакончыў думку, калі з-за дзвярэй данёсся настарожлівы вокліч:
— Можна, Рыгор?
— Прашу вас!
Ужо інстынктыўна ён пачуў, што прыйшла Ганна. Было зусім дарэчы. І сэрца ўзмоцненым стукам аддало ёй вітанне.
— Ты дома? — запытала Ганна, працягваючы яму руку.
— Чаму? А то мяне ты не заставала? Садзіся... Дома... Дагэтуль вось... гісторыя...
— Гісторыя?!
У Ганніным ваччу бліснула настарожанасць. З чырвоных яблычак, што іх наклеіла на Ганніны шчокі свежае ядранае паветра, заўважна спадала ружа.
— Сядай... Гісторыя...
Ганна села і не адводзіла ад Рыгора вачэй. Напружана чакала — што ж у яго за гісторыя, які яе змест.
Рыгор зацяжна ўздыхнуў і пагладзіў косы.
— Гісторыя не з прыемных,— раздразніў ён Ганніну цікавасць.
Тая прыўстала, узрокам вымагаючы апавядання.
Калі ж Рыгор у кароткіх рысах перадаў ёй змест Сёмкавага ліста, Ганна спагадліва войкнула.
— Давай тэлеграму,— парадзіла яна.
— Я думаў... Ды ці ж бы Сёмка не дапісаў, каб крый чаго...
Гэта была самаўцеха, але Ганна на ёй спынілася — магчыма, усё абышлося добра. Прынамсі... Што б яна зрабіла, каб ды наадварот?..
— А я цябе чакаў...
Рыгорава рука лягла на Ганніным плячы...
— Няўжо праўда?.. Сядзь каля мяне хоць на адзін квадранец... Мне так хочацца з табою ад душы пагутарыць...
Чамусьці Ганнаю завалодала нясмеласць. Нешта не пускала плаўкай вымове слоў... Тая ж сіла схіляла да долу яе затуманены ўзрок. Рыгор настаражыўся, і, калі Ганна змоўкла, ён пахіліў яе стан да сябе.
— Я слухаю, Ганна... Кажы мне ўсё, што маеш сказаць... Я слухаю...
Павернуты да Рыгора яе твар выглядаў жывым, настойным пытаннем; вочы пранізвалі яго нутро — не было абароны.
— Выслухаеш?
— Выслухаю.
— Дарагі мой, я ўжо здаўна і часта пытаю сябе... Няўжо мне суджана будзе зноў загубіць твой след?.. Я баюся, што мне будзе не справіцца з напорам жыцця, калі ў адну хвіліну... Ты чуеш?.. Я табе не казала ніколі ні разу, а, тым часам, твая істота, ты — неад’емная часціна майго жыцця... Цалюткі сённяшні дзень я мучылася думкамі — рашыцца ці яшчэ чакаць. І вось прымай, як хочаш...
Гэтыя напружаныя, трапяткія сказы абдавалі Рыгора праменнай цеплатою. Яму рабілася ад гэтай цеплаты не па сабе, млосна — зусім нечакана ён сустрэўся з гэтым манеўрам Ганны. Калі толькі што яго думка кранула магчымасці з ім спаткнуцца, то ўсё абышлося несур’ёзна і павярхоўна, нават не зацікавіла яго, што б і як адказаць, каб падаспеў выпадак. Вострая рэакцыя ўнутры спаліла праявы ўсякага пачуцця. А гэта, вось...
Бязмоўным пацалункам, змешчаным на Ганнінай шчацэ, было не абмежавацца. Вачавідкі і зразумела — Рыгор сам адзнаваў, жадаючы пачуць Ганніна слова. Ды яна маўчала — ні то задаволеная, ні то пакрыўджаная.
Яе ўзрок пранізваў промень, занесены з вуліцы ў акно. Сэрца ж замірала пад шчыльна пакладзенаю на грудзі Рыгоравай рукою. Таемнасць цішы разгортала таінства глыбокага прасякнення любоўю двух блізкіх, палкіх, маладых сэрцаў.
— Запалі святло!
Ганніны словы сустрэў зацяжны гул сірэны, што нахабна ўварваўся ў пакой. Рыгор пакорліва выпаўніў Ганніна ці то вяленне, ці просьбу.
— Ну, я табе забыў пахваліцца, Ганна,— раптам ён успомніў пра вестку ад Петруся.
— А што? — бесцікаўна запытала дзяўчына.
— Пятрусь прыслаў паведамленне... Я, бок, табе казаў пра Петруся?
— Казаў... Адазваўся?
— Так, як і трэ было чакаць,— ён у доме папярэдняга зняволення... Рыма...
— Рыма?
— Ты б прыйшла калі, Ганна, я б цябе звёў з гэтай дзяўчынаю... Яна вельмі хоча з табою пазнацца. Што за чалавек!.. Пятрусь...
Ганна стаяла ля акна, і Рыгор не заўважыў, што яна глядзела на гадзіннік.
— Я прыйду ды буду лішняю, тады...
— Ганна!
Рыгор сам не чакаў гэтай неасцярогі — гук дзвенгнуў шклом у акне і, напэўна, дайшоў да гаспадыні. Скокам маладога тыгра ён апынуўся каля Ганны і спрытным обдымам прытуліў да сябе.
— Ты не злуешся?
— Вы гарбату будзеце піць, Рыгор Міхасевіч?
Гаспадыня злаўмысна прачыніла дзверы, і ў вузкай шчыліне блішчаў агеньчык яе шпегаўскіх вачэй.
— Папрашу, калі ласка. Вып’еш гарбаты, Ганна?
— Позна. Я мушу ісці.
— Цябе чакаюць?
— Чаму ж, мяне, думаеш, некаму чакаць?
— Думаю... Ты злуешся на мяне?
— Я ні на кога не злуюся, я на сябе злуюся...
— Сядай... Правер той час, у які мы знаёмы з табою. Ці я калі-кольвечы даў намёк на няўвагу да цябе? Ці хоць раз ты ад мяне чула няўладнае слова? Ганна?..
У яго слесарскай руцэ захрусцела тонкая далікатная рука нядаўняй настаўніцы.
— Я так быў рады, калі стрэў цябе ў гушчы рабочай грамады. Я кінуўся да цябе, як матрос на маяк...
І міна на мужным, суровым твары Рыгора, і сталёвасць у яго словах, і бляск у ваччу, і нахіл яго постаці — усё казала Ганне — павер, праканайся, заспакойся...
— Можна? Гарбата!
Рыгор адчыніў дзверы і ўзяў з гаспадыніных рук тацу.
Праз хвілю яны сядзелі за хісткім столікам, адзін супроць другога, і пілі гарбату. Спакой сведчыў пра наступіўшае замірэнне, якое радзіла звычайную гутарку. Цёплая ўхмылка роўна апінала іх жыццярадыя постаці.
Раз ад разу бранчэла пасуда.
Вострая, празрыстая нітка праменя кінула на Рыгораў твар вёрткага зайчыка. Заказытала ў ваччу, і чулыя вейкі падняліся ўгору.
— Пятрусь? Дзе ж ён?
Мігам шустрая думка Рыгора апынулася ў вузкай глыбокай камеры дома папярэдняга зняволення.
— Дзе Пятрусь?..
...Камера № 87.
Вось толькі пяць хвілін, як Пятрусь удвойчы хапіўся за праверку перажытага ім у астрозе часу. Якая цягучая аднастайнасць! А між тым — як хутка прамігнуў час! Мэрам бы сёння яго прывялі сюды. Тыя ж сумныя і халодныя сцены. Той жа кавалачак хмурнага неба ў закраценым акне. Прымацаваны да сцяны жалезны столік, абрыдлы цвёрды ложак. Замураваны ўмывальнік і брудная параша. Усё асвойтанае, звыклае і надаеўшае.
— Стукаюць?
Схудалая постаць туліцца вухам да сцяны і напружана слухае. Спусціўшы хвілін пяць, адбівае: «Ніякіх звестак з волі».
— Ці чакаю? — «Чакаю. Пісаў некалькі лістоў, а жаднага адказу».
Стук змаўкае, і Пятрусь памерным, разлічаным ступам мерае камеру з кутка ў куток. «Няўжо і на гэты раз ніхто не адзавецца?»
Петрусю карціць і прагна хочацца атрымаць вестку з волі. Ён дзень у дзень успамінае Рыгора, Рыму, часамі далучае да іх Гэлю; часта пераносіцца думкамі ў Сілцы, выяўляе перад сабою настроі і думкі бацькоў; спагадае іх няведанню пра яго. І ўсе гэтыя раздумы, успаміны, жаданні і хаценні перыядычна ўстаноўленым чынам праносяцца перад ім у беспрытульнасці астрога. На колькі часу ўперадзе? А хто яго адгадае — воля царскіх сатрапаў, капрыз любога апрычніка. Каму ёсць дзела да сотні-другое заключаных у гэты сіберны будынак? Вунь цэлыя мільёны пастаўлены пад нажы, пад кулі, пад атрутныя газы — ці ж можа хто думаць пра іх, у цяпле і безапасцы?
Жорсткаю рукою вайна сцірала людское дбанне аднаго пра другога. Сухая адчужанасць цёрлася па гладкіх каменнях камеры, пускаючы мёрзлую шэрань Петрусю ў вочы... Час, час, які няпэўны час! Ці можна даць нездаволенню ўтульнае месца ў сваім нутры? На Рыгора? На Рыму? На ўсіх тых, хто яго ведае, хто яго помніць? Няровен час! А мо Рыгор далей за яго — натура Рыгора вядома... А Рыма? — прамігнуўшы агеньчык... Так, свядомасць дыктуе развагу, але ёй не паддаецца настрой...
— Ізноў стукаюць?
Вуха лажыцца на шэрую фарбу сцяны.
— Што-о?
Здаровыя пальцы звыклі з цвёрдасцю сцен — б’юць запытанне... Але... збоку шорах?
Косіцца вока да вузкай круглінкі ў дзвярах — не ўтоіш, наглядач, у мяккім войлаку прадажных крокаў.
Ізноў думкі.
Нязвычны! Вось ён, чалавек жалезнае волі, Рыгор! Дык чаму ж ён маўчыць? Цэлыя два месяцы ні слова... Пераймаюць лісты? Ці тут віною Рыма?
Пятрусь затросся, як асіна — калючая прага пачуць цёплае слова з волі, праведаць пра Рыгора, угледзець Рыму... А можа, яны... Не павінна быць!..
Маланкаю праясняецца мінулае ў іх адносінах — чыстае, як маланка, без заусінкі. Не ў гэтым прычына. Яны помняць яго, магчыма, думаюць, а мо і дбаюць — чаму ж яму заўчэсня наракаць...
— На гу-у-лянк-ку-у!
Пятрусь гатоў.
Вось бразгае жалеза за дзвярыма камеры. Чуецца ажыўленне на глухім, мёртвым калідоры... Яшчэ хвіліна — і ён у роўным, механічным шэрагу вязняў. Паперадзе Ігнат Струміла — кіўком галавы абменьваецца прывітаннем. Украдчывая ўхмылка на збляднелых тварах. Рассыпаецца шэпт па жалезных усходах. Тры павароты — і насустрач водблескі празрыстага сонца. Яны скрадаюць беднасць і агіднасць белых гарнітураў арыштантаў...
Двор і шоргат шкарбакоў па ўкованай каменьмі зямлі. Ланцугамі ўюцца круглыя цені галоў — мэрам бы круціцца знарочыстае кола, на мнагалікіх спіцах якога насаджаны чорныя галкі. Мёртвым шулам тырчыць фігура салдата з аружжам у руках. Непарушны, як укопаны, ён ловіць уталопленым узрокам выразы твараў. Сочыць за кожным крокам мігаючых постацей. А ззаду? Ззаду жалезная брама. У драп’ястых будках — настарожаная варта. І толькі? Не. Вуньдзека, з-за шуляванняў вокан наглядаюць запасныя нагледачы. Не, тут не рызыкнеш нічым, апроч свайго жыцця...
Свісток. Глухі і калючы: назад! У камеры!..
Ужо галоўка шэрагу накіравалася ў чорную дзірку дзвярэй. Як у яму, гіне адзін за другім у змроку калідораў...
Пятрусь — на парозе. Ён закідае нагу, каб ступіць у дзверы, і чуе — за брамаю гукі! Прыйшлі на спатканне? Няўжо і да яго таксама?
Хто б з яго прыяцеляў надаўміў яго ашчаслівіць? Рыгор? Другога — няма. А вось яго голас...
— Пятрусь, не затрымоўвай...
Шаргатня крокаў аддзяліла яго ад зыкаў за брамаю. Змрок калідораў ахутаў прапахлым паветрам...
Забранчэлі замкі ў дзвярах — доўгі ланцуг з людзей парваўся на часткі. Некалькі хвілін, і Пятрусь у абоймах суровай камеры. Цішыня. Ну, сэрца ж нешта адчувае. Пятрусь настарожваецца, мяртвее... Раптам зычны стук замка разразае спакой.
— Бок, да вас прыйшлі.
— Да мяне?
Пятрусь хапіўся за вушы і вытарашчыў вочы.
Следам, незаўважана для самога сябе, ён пайшоў за нагледачом. Калідоры, сходы — дарога да выйсця. І вось яшчэ не закругліўся паварот, як шустрыя ўзрокі абнялі стройную постаць Рыгора. Яны сышліся ля перагародкі.
— Бра-ат...— хацеў выгукнуць Пятрусь, ды ўстрымаўся.
Пачуццё ўцехі ён выліў у гарачым зацяжным пацалунку Рыгора.
— А я думаў, ведаеш, што і ты...
— Пакуль, вось...
— Ты атрымаў мой ліст?
— Мне Рыма яго прачытала.
— Рыма?
— Ну, а з табою як?
— У моцных руках...
Рабы, абвіслы твар нагледача пакрыўся ўхмылкаю.
— Паверыш, Рыгор, мэрам бы адчуваў, што ты прыйдзеш сёння. Толькі што вярнуўся з гулянкі і не паспеў аглянуцца, як чую вызаў... «Прыйшлі»... А якаво ў цябе з працаю? Усё на старой кватэры? А Ганна?.. Ну, ты паправіўся, я бачу...
— Меў ліст ад Сёмкі...
— Ёсць навіны?
— Дзе іх зараз няма! Пажар быў у мястэчку.
— Пажар? І многа згарэла?
— Не адмячае... Рыма цябе не наведвала, часамі?
— Не. Чаму?
— Я думаў, што можа... Цудная, аднак, яна... Адзін раз, тады ж во, як прынясла твой ліст, раптам ускіпела нечага і неўтрапёнай вылецела з майго пакоя. І болей тыдня не чуваць нічога...
— Што ты кажаш...
— Дзіўлюся сам. І не прыйшла спаткацца?
— Ох, як я чакаў каторага з вас!.. Ведаеш, хоць бы вестку хто даў — было б спакайней, а то ні слова, ні гуку. Як жа таварышы?
— Усё ў парадку, ну, а здароўе тваё як?
— Пакуль, як бачыш...
— Правішся...
Безумоўны ківок рукі нагледача прымусіў Петруся ўздрыгануцца. Ён паспешліва зашавяліў губамі, але замест слоў абмежаваўся паўторным пацалункам з Рыгорам і развітальным поціскам яго рукі.
Следам наглядач разгарадзіў іх сваімі шырокімі плячыма. Толькі ледзьве адчулы шорпат Петрусёвых крокаў данёсся да Рыгоравых вушэй. А праз хвіліну перад Рыгорам мільганула сопушная цем калідора, і ён павярнуўся да выйсця.
Пятрусь адбіў яго ва ўстойнай нерухомай позе і нізашто не мог уявіць ягонае хады... Напэўна, старая, цвёрдая ды ўвераная. Сам — нязменны... Здаецца, застыглы ў акрэсленых формах. Для Петруся — які ён дарагі, які блізкі! Цікава мець гэткага сябра!
Рыгораў прыход адвёў новую мяжу ў яго сядзенні. Пятрусь пераняў ад яго бадзёрасць, надзеі, веру. Пятрусь адчуў у ім жалезную стойкасць і бясстрашны ўзрок у вочы сапраўднасці. Рыгор не панікае галавою, не азіраецца ў бакі. Кожнае яго слова — пераконанне таварышу.
— Стукаюць?
Пятрусь падышоў да сцяны і настаражыўся. Сусед пытаў, хто яго, Петруся, наведваў. «Адкуль ён даведаўся?» — «Пачуў па вызаве Петруся нагледачом»... Так, да Петруся наведаўся яго таварыш і сябра — Рыгор Нязвычны. Пра яго Пятрусь паспеў расказаць суседу. «Той самы?» Той...
Наглядач?
Пятрусь аглянуўся на дзверы. Прывычнае вока ўлавіла лёгкае калыханне рэдкага ценю.
Ён адступіў ад сцяны і цвёрдым крокам накіраваў насупраць акна.
Настрэчу яму сыпалася золата цёплага сонечнага праменя.
Спатканне з Петрусём заспакоіла Рыгора; ён не дапускаў сабе думкі, каб Петруся судзілі. Бліжэй усяго — Петрусю пагражае адміністрацыйная высылка. Каб суд, было б сур’ёзней, тады б яму не дазволілі з ім спаткання. Напэўна, і Пятрусь чакае гэтага. Увогуле, паколькі Рыгор заўважыў, Пятрусь настроены не дрэнна. Крыху пахудзеў, але гэта адбітак астрога. Каму-каму, а Рыгору гэта вядома. Адна прыкрасць — як-то выйшла так, што ён забыў перадаць таварышу пра зданыя ў кантору астрога на Петрусёва імя дваццаць рублёў. Прымха нейкая, ды годзе... Ах!.. Рыгор пастараецца выправіць гэты недагляд: ён напіша Петрусю ці перадасць праз Рыму, калі...
З Рымаю цікава. І што тады выйшла — чаму яна вылецела так раптоўна з пакоя і зараз не паказваецца? Няўжо ён неасцярожліва выказаўся перад ёю, ці?..
Рыгор кожны раз уплятаў інцыдэнт з Рымаю ва ўспаміны пра спатканне з Петрусём. Пацепаў плячыма і дзівіўся.
Дзіва знікала бясследна, калі Рыгор вяртаўся да выпадку з Ганнаю. Мэрам бы згавор які супроціў яго? Адна зрабіла зусім незразумелы яму выбрык, а другая гэты выбрык развінула ў цэлую тэорыю? Ганна! З ёю ўжо справа складаней. Яна кранула таго пытання, пра якое...
Рыгор не мог згладзіць вастраты Ганнінай гутаркі вось ужо некалькі дзён. Ці думаў пра падзеі ў Сілцах, ці вяртаўся да Петруся, ці перачытваў весткі са «стаўкі вярхоўнага галоўнакамандуючага» — у вушшу гудзелі яе словы, а ў ваччу мігаўся яе ўмольны, настарожаны выгляд. Рабілася ясна, што Ганна перажывае якісьці крызіс, нейкую жыццёвую надарванасць — іначай бы яна так раптоўна не паставіла яго перад казытным пытаннем. «Але што я магу зрабіць, каб ёй пасобіць?» Рыгор не знаходзіў ніякага выйсця, калі разбіраўся ў акольваючых умовах.
Наперадзе таксама было беспрасветна. Між тым ён адчуваў, што яму Ганну шкада. Шкада і балюча... Трэба тым ці іншым заспакоіць дзяўчыну, разагнаць яе настрой, даць ёй зразумець... Што? Вось ад гэтага і разбіваліся мільгаўшыя ў Рыгоравай галаве планы. Абнадзеіць Ганну ён не можа і не хоча. Ды нават не ўпэўнены, што яго надзея магчыма яе суцешыць...
Усё ж ён рашыў наведаць да Ганны. Ён пойдзе да яе і скажа...
Рыгоравы першыя крокі па выйсці з завода былі накірованы да спынкі трамвая. Без заезду на кватэру ён паспяшыць застаць Ганну ў сябе і паспрабуе ёй растлумачыць... Так — гэта вярней усяго.
— Рыгор?!
Думка раптам разляцелася: Рыгор паглядзеў перад сабою.
— Артур? Ты якім чынам сюды?
— Цікава? — запытаў Артур Цвібель.
— Каля гэтага... Ну, пойдам, хіба, да мяне?
— А ты збіраўся дахаты?
— Я?.. Я нікуды, можна сказаць, не збіраўся... Усё ж ідзем разам... А мо, ты каго-кольвечы чакацьмеш?
— Я знарок да цябе... Ведаеш, я маю цэлы шэраг пытанняў...
Рыгор узяў таварыша пад руку, і яны завярнулі ўправа ад варот завода.
— Я ўжо, браток, знайшоў тут ходы і маю як-небудзь уціснуцца да вас на завод...
Яго перабіў грук падбегшага паравіка. Рыгор міжвольна падаўся ў яго бок.
— Табе куды трэба ехаць? — пераняў Артур Цвібель.
— Я перш думаў... ды нічога... Пойдам... Кажы...
— Але ж я цябе затрымліваю...
Артур спыніўся і пытальна зазірнуў Рыгору ў вочы.
— Дробязь... Кажы...
— Бачыш, вось, мне парадзілі чамусьці завярнуцца і да твае падмогі. Чуў?
Ужо Рыгор пытаў яго сваім узрокам.
— Дарэмна?.. Ха-ха-ха! Я і казаў ім, што дарэмна, а яны...
Артур засмяяўся.
— Хто яны? — пацікавіўся Рыгор.
— Трубін, бачыш...
— Шалапут.
Рыгор агледзеўся навокал сябе і дадаў:
— Ніякім чынам. Надоечы ў нас адыграўся выпадак, які мог кончыцца сур’ёзнаю справаю. Ты не чуў?
— Не-э.
— Мы ўсім цэхам наладзілі дэманстрацыйны пратэст. І, чамусьці, майстар з палкоўнікам-наглядчыкам здрэйфілі... Здрэйфілі... А ў чым, яшчэ невядома — магчыма, яны абмяркоўваюць вынікі. І калі, чаго добрага, захочуць дапомніць — тады мне першаму... Вось і разлічы сам, якаво мне...
— Зразумела... Я не ведаю, чаму Трубін...
Яны завярнулі ў вуліцу, на якой жыў Рыгор.
— Ужо блізка да цябе?
— На гэтай жа вуліцы, другі квартал... Ну, стой!
Рыгор раптам адлучыўся ад Артура і накіраваў праз вуліцу да ідучага другім бокам чалавека. Артур спыніўся. Рыгоравы словы яго азадачылі — абарвалася. Ён тут жа ўглубіўся ў адшуканне новых шляхоў да ажыццяўлення справы з паступленнем на завод. Але не паспеў хапіцца ні за водную раду, як падышоўшы да яго Рыгор перабіў:
— Магчыма, што ўсё добра будзе. Гэта старшы рабочы слясарнага цэха. Я прасіў яго пра цябе...
— А ён?
— Дае згоду памагчы. Ты запішы яго імя і прозвішча... Фрыдрык Курс — фін, сумленны і сталы чалавек. Прасіў зайсці наступным чацвяргом. Зойдзеш і пасля скажаш мне...
— Было б вельмі добра. А то...
— Можа, ты грошай не маеш, то я магу табе пазычыць дзесятку?
Артур падзякаваў Рыгора і адмовіўся ад пазыкі.
— Я надоечы захваціў у Камара...
— Ты ў яго бываеш?
— Часамі...
Рыгор паглядзеў на жоўтую браму і спыніўся.
— Прыйшлі.
— Тут?
Артур кінуў бесцікаўным узрокам на дробныя вокны будынка.
— Добрая кватэра? — усумніўся.
— Не дрэнная. Зацішна і недалёка ад завода. Зойдам, Артур.
Ужо Рыгор прапусціў таварыша ў двор, як Артур раптам перамяніў рашэнне.
— Убачай, браток, не магу зайсці. Няхай другім разам... Суйздром забыў, што мяне а шостай гадзіне чакацьмуць...
— Кінь!
— Ні ў якім разе; чалавек прыйдзе ў трэці раз — абяцаў жа яму...
Артур паглядзеў на гадзіннік.
— Даруй... Абавязкова гэтымі днямі наведаю.
Яны развіталіся.
Рыгор вывеў таварыша з двара і зняў шапку.
— Чакаю! — гукнуў услед Артуру і павярнуў назад у браму.
Ён толькі што занёс правую нагу, каб пераступіць парожац дзверцаў, як яго хтосьці тузнуў за жакетку. Рыгор азірнуўся — то быў Артур.
— Зусім забыўся... Табе Наталя перадае паклон... Помніш гэту дзяўчыну?
— Наталю?
На Рыгоравым твары заблішчала ўхмылка.
— Крыху памятаю... Ну, дзе яна, цікава?
— Ліст атрымаў з Харкава. Як і што яна туды трапіла — баюся сказаць.
— А ты маеш яе адрас?
Артур палез па кішэнях шукаць Наталінага адраса. Уміг ён перагледзеў некалькі замурзаных блакнотаў, памятых брудных паперак і — дарэмна.
— Напэўна, у хаце забыў... Перашлю. Пісацьмеш?
— Мне вельмі цікава...
— Напішы... Бывай!..
Яны ўдвойчы развіталіся і пакінулі адзін другога.
Рыгор, азадачаны пачутаю навіною, ускораным крокам пайшоў да сябе.
«Што за дзіва! Адкуль яно гэта? — праказаў ён уголас і нерашуча пазваніў.— Знача, Наталя на волі! Цікава!»
Адчыніліся дзверы.
— Вас чакаюць, Рыгор Міхасевіч,— паведаміла гаспадыня.
— Хто?
— Якісьці малады чалавек.
— Даўно?
— А ўжо хвілін з дваццаць.
Адчыніўшы дзверы ў свой пакой, Рыгор угледзеў Рудольфа Шульца. Той падняўся з крэсла і з газетаю ў руках гасцінна кіўнуў галавою.
— Даруй, Рыгор, што я так нахрапна залез у твой пакой.
— Будзь ласкаў, я вельмі рад цябе ўгледзець. Я думаў, што ўжо ты... Чытаў прыказ кранштацкага каменданта?..
— Чытаў... Вось, бачыш, даводзіцца пакінуць Пецярбург... Ворагам стаў...
Рыгор як зняў паліто, так і стаяў з ім, забыўшыся павесіць. Вестка пра Наталю разбурала яго пачуццёвы свет, блытаючы ўвагу да гутаркі.
— Можа б, гарбаты шклянку, Рудольф? — запытаў Рыгор.
— Дзякую. Я зусім на кароткі час. Мне сёння а дванаццатай гадзіне ўначы тэрмін пакінуць сталіцу.
Рудольф прысеў.
— Я прывёз да цябе,— сказаў ён далей, паказваючы пальцам у бок ложка,— каб ты, браток, захаваў у сябе вось гэту пару маіх куфэрачкаў... Вярнуся — забяру. Можна, Рыгор?
— Куды ж ты мусіш ехаць?
— Прадпісана ў Арэнбург... Прасіўся да бацькоў — у Перм. Адмовілі...
— І бацькі высланы?
— Го, яны ўжо месяц таму...
Рудольф хвілінку памаўчаў. Пасля раптоўна ўстаў і зрабіў два крокі па пакоі.
— Ведаеш, Рыгор, бацька мой перажывае вялікую трагедыю. Надоечы атрымаў ліст і, я табе кажу,— жах... Пякельны жах...
Рудольфавы рукі ляглі на махнатай, непрычэсанай галаве. Рыгор пачуў злосны скрыгат зубоў.
— Што, што за дзіва? — прыўстаў і Рыгор.
— Ты добра ведаеш майго бацьку... Я не скажу, каб ён быў ідэальнай чыстаты, але... ён чалавек не благі... Гэта жывая машына... У сваю майстэрню ён укладваў душу. Жыў ёю... І жыў Смагінам... Ды пакаўзнуўся чалавек. Не паспеў, ці не мог, ці не хацеў атрымаць падданства — і на табе... Адарвалі ад месца, ад кавалка хлеба і — у ссылку. Бадзяецца без працы, праклінае сябе, жыццё, долю... Моліць пра дапамогу... А што я зраблю, калі і я ў тым жа стане... Вайна,— і я вораг, бязвінны вораг нават былым прыяцелям і блізкім... Ды болей таго... Гэтага мала, што...
Рудольф разнерваваўся да адказу.
— А ў дадатак усяго казакі запалілі бацькаву хату і майстэрню, наздзекаваліся з яго, старога... Ну, ды што ж рабіць. Цяпер не час, а чакаць цяжка... Дык я папрашу цябе — вазьмі вось гэта на нейкі час... захавай...
— Я дам табе на дарогу рублёў дзесяць.
Рыгор мігам выцягнуў з кішэні паралез і ваткнуўся ў яго.
— Не трэба!
Рудольф хапіў Рыгора за руку.
— Бяры — аддасі... Ды кланяйся бацьку... Нічога... Адамсцім, Рудольф... Сарафіна Хлораўна! — гукнуў Рыгор.
— Бывай жа!.. Дзякую, дзякую...
Рудольф працягнуў руку. Яны пацалаваліся.
— Гарбаты вып’еш, Рудольф?
— Дзякую, няма часу. Бывай!
— Не сумуй, таварыш. Да блізкага спаткання.
Гаспадыня настарожана паглядзела ўслед Рудольфу.
— Вам адзін прыбор? — запытала яна ў Рыгора.
Рыгор нервова коўзаўся па крэсле. Налітая ў шклянку гарбата некалькі разоў пакідала тацу і варочалася назад. На запыленай сурвеце красавалася каля дзесятка мокрых плямак... Чайная лыжачка саскочыла на падлогу і ўгадзіла пад абсац Рыгорава бота... У горле смагла, але піць не хацелася. Сіні абажур лямпачкі абвіваўся шэрым туманам... Рыгора цягнула ў некалькі канцоў — так веерам і разбягаліся шляхі. Ён адчуваў, што яго чакаюць, думаюць пра яго — а ісці не мог. Штосьці трымала ў пакоі, беспрытульным і не сваім на гэты раз. Якім чынам усё так збеглася нечакана, тлумна і хаатычна, ён не мог сказаць... Скрыжавалася, змітусілася... Рудольф!
Яго пацягнула да акна.
Шэрань. Смуглыя ліхтары. Беспрытульна. Дзесьці гудзе паравік і звоняць рамізніцкія шамкі. А ў акопах? «Адзеньце салдата! Холадна ў акопах!» Так, у акопах холадна, а ў палацах — балі... Арэнбург, Перм... Маргарыта, Рудольф...
— Я ж мушу да Ганны...
Рыгор сярдзіта захадзіў рукамі ў гамузе газет і кніжак. Закалыхаўся столік, і недапітая шклянка плюхнула на падлогу. Дзвенгнула...
— Што я... Ды я ж не абяцаў ёй прыязджаць... Заўтра паеду... Не ўцячэ...
Роўны лісток паперы абвіўся вакол асадкі, а дале пырхнуў і адляцеў на ложак.
«Ганна дарма закруціла»... «Петрусю трэба пачакаць»... «Што ж там з мацераю? Ці атрымала яна грошы?.. Сёмка — ані словам»... «Наталя кланяецца... Ах, Наталя»...
Рыгор абярнуўся да дзвярэй.
Стукаюць?
— Прашу вас!
— Я на адну хвілінку, Рыгор Міхасевіч... Я ўжо даўно збіраюся, ды ўсё вам обмаль часу... Парываюся запытаць, а пасля неяк... Дазвольце прысесці?
— Калі ласка!..
— А я вам не буду перабіваць? Вы, напэўна, ужо не пойдзеце сёння нікуды?.. Дзесятая гадзіна...
— Калі ласка...
Прыбраная і напудраная, з шырока вылупленымі вачыма, гаспадыня лісліва глядзела на Рыгора. Таму рабілася цяжка вытрымаць яе ўпарты, нашароханы ўзрок, і ён раз ад разу азіраўся на акно. Гаспадыня перашкодзіла яму, але Рыгор не ведаў, як ад яе пазбавіцца. Намякнуць — не зразумее, сказаць адкрыта — няёмка...
— Я вас слухаю, Сарафіна Хлораўна,— натужыўся ён.
— Сядайце побач, Рыгор... Нешта перашкодзіць мне сказаць вам...
— Калі ласка...
— Мне толькі дваццаць рублёў на адзін месяц,— паўшэптам сказала яна.— Прыйшлося, ведаеце, да зарэзу цяжка. Я вам з працэнтамі вярну. Не адмоўце, галубчык...
— Сарафіна Хлораўна, дык я ж не маю... Апошнія сёння...
Гаспадыня крута павярнулася і выбегла з пакоя.
— А немцам, Рыгор Міхасевіч, ёсцека? — прагукала яна за дзвярыма.
— Што-а-а?
Рыгор злосна стукнуў абсацам па падлозе і прыслухаўся.
У кватэры ўсё прыціхла.
— Слухала, подлая!
Ён не паспеў працягнуць думкі, як ззаду яго шаснулі дзверы і крокі гаспадыні павярнулі Рыгора да дзвярэй.
— Кіньце злавацца, Рыгор Міхасевіч,— перапрасіла яна.
— Што вы ад мяне хочаце? — злосна запытаў Рыгор.
— Я прашу вас... Я бачу, што вы не ў настроі сёння, Рыгор Міхасевіч... Не выводзьце з маіх слоў нічога дрэннага. Я не хацела вас абразіць — мяне вымусіла... Рыгор Міхасевіч...
Непрытомнасць гаспадыні перастала злаваць, а дзівіла. У чым сэнс яе просьбы, прыходу ў пакой, лаянкі, перапрашэння?
— Я вас не разумею, Сарафіна Хлораўна.
— Я сама сябе не разумею.
Яна раптам пасумнела і накіравала ў дзверы.
— Даруйце-э мне,— яшчэ раз перапрасіла.
Рыгор не даў ёй дайсці да свайго пакоя, як мігам апрануўся і выйшаў з кватэры.
На вуліцы туманіла. Халодная золкая пагода не спрыяла бадзёраму настрою. Цягнула назад у памяшканне. А Рыгор не хацеў варочацца да сябе. Ён перасіліў няўтульнасць надвор’я і пайшоў да Выбаргскае шашы.
На гэтай вуліцы адчувалася заўсёдашняе ажыўленне. У абодва канцы насіліся рамізнікі, праязджалі паравікі. Направа, у бок завода «Святлана», чулася музыка гармоніка. Некалькі п’яных галасоў падпявалі частушачныя мелодыі. У другім баку доўгі час свістаў гарадавы. Хтосьці гвалтоўна лаяўся.
Рыгор крыху пастаяў пры рагавым доме, пасля пайшоў у бок ясна асветленай харчэўні.
Ён ужо быў каля самых дзвярэй, як яго аклікнулі. Ён абярнуўся. Перад ім стаяў сусед па рабоце, Анікей Кузін.
— Чаго ты сюды? — запытаў ён.
— Да проста так, надаела аднаму ў дому. А ты куды?
— Я ад таварыша — дамоў.
Яны збочылі ад дзвярэй.
— Ёсць навіны якія?
Анікей нахіліўся да Рыгора і шэптам паведаміў:
— Ды ўжо ж. Надоечы адбылася раённая сходка за Нараўскай заставай. Абгаварвалі характар святкавання дзевятага студзеня. Ёсць настрой у карысць забастоўкі...
Яны адышлі далей.
— Варта было б і ў нас памацаць грунт. А то мы заўсёды адстаем... Га?..
— Вось то-то і ёсць... Я назнарок і наведваў таварыша, каб абмеркаваць гэта...
Вырынуўшы з харчэўні натоўп хлапцоў перапыніў іх гутарку.
— Трэба падрабязкова абмеркаваць гэта,— парадзіў Кузін уголас: — Гэта рызыкоўная справа...
— Я думаю...
Безгаворна абодва пайшлі ў харчэўню.
Шырокае і досі чыстае на выгляд памяшканне было перапоўнена людзьмі. У сініх палосах курава расплывалася электрыка і тануў густы развяселены гоман. Між шчыльна ўседжаных сталоў насіліся падавальшчыкі: іх гукалі і тузалі за рукавы. Несціхана хлопалі піўныя бутэлькі. Машына выігрывала «Тройку». Дзесяткі разнастайных пахаў зліваліся ў кісла-воцатны імпад.
На іх прыход ніхто не абярнуўся; усяго і было знаку, што за імі ўварвалася знадворку шустрая струмень халоднае паветры. Гэта рабілася нязменна праз увесь вечар — вентылятар над дзвярыма не спыняўся вярцецца і насвістваць аднастайную мелодыю.
Яны акінулі ўзрокамі шырокую залу сталовай — парожняга месца не наглядалася. Тады абодва пайшлі між сталоў, шукаючы яго. Рыгор падсцярог двух мужчын, якія вялі разрахунак з падавачом, збіраючыся пакідаць харчэўню. Ён гукнуў таварыша. Кузін у гэты час паспеў захапіць столік у кутку, якраз насупраць ігральнае машыны. Акно збоку злёгку астужала спёртае паветра. Кузін махнуў шапкаю, і Рыгор упусціў чаргу другім.
— Вып’еш піва? — запытаў Кузін.
— Я б не проч і падзакусіць чаго.
— Заказвай...
Кузін паклікаў падавача і даў заказ на піва і салянку.
Падавач не паспеў адысці да буфета, як з боку іх пачуўся востры надрыўны голас газетчыка. «Біржавыя Ведамасці». «Наша войска пакінула Лодзь». «Немцы ўвайшлі ў Лодзь дваццаць трэцяга». «Вячэрняя біржоўка». «Каму «Вячэрнія Біржавыя?» «Аўстрыйцы занялі Белград». «Здзек над сербскімі цэрквамі». «Зверствы немцаў» «Кніжка Рэннікава».
Выгук за выгукам ляцеў з вуснаў здаравеннага чырванашчокага дзядзькі. Гоман прыціх, і дзесяткі рук пацягнуліся за газетаю. Газетчык заўважна памяншаў іх пад пахай, збіраючы медзякі.
Свежыя навіны зразу перамянілі настрой прысутных. Над сталамі распасцерліся аркушы газет, адцягаючы людзей ад ежы і пітва.
Але хутка першае ўражанне ад ваенных навін паспела адляцець. Важкасць здарэнняў прасочвалася ў нутро, асядаючы ў глухіх кутках істоты.
Карчомнае жыццё аднаўлялася. За суседнім сталом раптам узнялася вострая спрэчка. Малады, чарнявы мужчына заўзята крытыкаваў дзяржаўныя парадкі, лаючы расійскае камандаванне. Махаючы абедзвюма рукамі, ён бясстрашна крычаў: «Прадацелі-ы! Змена-а! Усю-ды-і змена! Дзе ж ты пераможаш? Гэ-э! Меншыкаў! Кінь, брат, пераконваць нас у перамозе... Ду-у-дкі-ы! Табе тут лёгка дыктаваць машыністам, а там... Прадаце-лі-ы! Згубы-ы захацелі... Нішчыце народ... А нам пушку заліваеце-э...»
Увайшоўшы ў азарт, ён падняўся над сталом і яшчэ мацней загукаў: «Перамо-о-га-а! Знаем мы вашу перамогу! Ужо раз наведалі Прусію... Тое будзе і з Галіччынаю... Губернатара вызначылі? Перамышлю захацелі?.. Тут, у сябе лад навядзеце... Марадзёры-і... Нажывацца-а на нашай крыві...»
Вакол прамоўца згрудзіўся натоўп. З усіх бакоў няслося адабрэнне. Настрой абвострываўся, пераходзячы ў дэманстрацыю супраць вайны. Загрымеў пляск апладысментаў, а хтосьці паспеў зацягнуць марсельезу.
Гаспадар харчэўні з падавачамі бязвольна мыкаў то з-за буфета, то за буфет, клапатліва пазіраючы на дзверы.
— Гаспа-а-да-а, пацішай! Пра-а-шу-у вас!.. — напінаўся ён, крычучы ў бок натоўпу. Яго доўгія рыжыя вусы і лахматы кузаб галавы зводзілі ўсю сур’ёзнасць да бязвольнай камедыі — яго ніхто не шманаў.
Героем быў рухавы і злоязычны смяльчак — падняты ўжо на рукі наэкзальтаванаю грамадою.
Падаўшыся агульнаму настрою, паўскаквалі з сваіх месц і Рыгор з Кузіным.
«Бра-а-ва-а!» — далучыўся да агульнага гоману Кузін.
Ды не паспеў ён стуліць вусны, як яго Рыгор тузануў за руку: у дзвярах харчэўні стаяла трое здаравенных гарадавых, якія сурова глядзелі на раз’юшаных наведвачоў харчэўні. Хутка адзін з іх паднёс да губ свісцёлку, і прарэзлівы зацяжны свіст разляцеўся па харчэўні. Грамада змоўкла, а прамоўца спрытна апусціўся ўніз і змяшаўся з людзьмі. Гарадавыя напорам кінуліся ў парадзеўшую грамаду.
Праз хвілін пяць адзін з іх накіраваўся ў дзверы, ведучы пры сабе прамоўцу. Рыгор зразу скмеціў, што справа апошняга бярэ дрэнны наварот. Ён умомант аддзяліўся ад стала і ёмкім скокам апынуўся пры гарадавіку. Наглядаўшыя гэта заўважылі спрытны манёўр Рыгора, які разам з арыштаваным мігам зніклі за дзвярыма харчэўні. Раззлаваны гарадавік падаў гвалтоўны свіст, кінуўшыся ўдагонкі за ўцекачамі.
Услед яму пабегла цэлая грамада з другімі гарадавікамі.
І ў харчэўні і на вуліцы разнеслася нечаканая трывога.
Кузін спакойліва выйшаў чорным ходам.
Ачуўшыся ў сябе на кватэры, Рыгор нейкі час прыслухоўваўся да кожнага шоргату за дзвярыма. Ён быў няўвераным, што яго хто-небудзь з прысутных у харчэўні не прыкмеціў. Не магло таго стацца, каб сярод наведвачоў не нышпарыў адзін або і некалькі шпегаў. Толькі рэдкі выпадак мог паперашкодзіць улавіць яго прысутнасць у харчэўні. А раз яго заўважылі — наўрад ці абмінуць з візітам на кватэру. Магчыма, што гэта была памылка з Рыгоравага боку. Як-ніяк, а паўжартоўны ўчынак таіў у сабе дрэнныя вынікі.
Яшчэ і ў ложку Рыгора не пакідала сумненне. І толькі а гадзіне трэцяй уначы ён знябыўся і заснуў.
Назаўтра раніцою яго разбудзіў знянацкі стук у пакоі гаспадыні. Сарафіна Хлораўна незнарок таўханула падстаўку пад вазоны, і цяжкі гаршчок з зямлёю зырнуўся аб сцяну.
Рыгор мігам праплюшчыў вочы і вылаяўся. Па ўсім целе адчувалася ўтома — ён не даспаў. Спроба ўлегчыся і яшчэ крыху прыдрамнуць асталася без вынікаў.
Сонечная марозная раніца іграла зайчыкамі на сценах пакоя. На вуліцы чулася ваенная музыка. Бадзёрыя гукі труб і зычны стук барабана біліся ў шыбы вокан, вабячы Рыгора.
Ён устаў і праз гадзіну часу ўжо быў на вуліцы. Аб’іненыя дрэвы церусілі драбнюткімі крышталямі снегу. Кудысьці спяшыла грамада вучняў на чале з настаўнікам. З Выбаргскае шашы даносіўся грукат паравіка. На чырвонай сцяне мура, у які ўпіралася вуліца, адбіваўся чорны сілуэт гарадавога. Калі ён павяртаўся перадам да Рыгора, медная бляха на шапцы адбівала сонцам.
«Ці не той самы, з якім я ўчора меў справу?» — пажартаваў Рыгор, і, калі параўняўся з ім, гарадавік пільна паглядзеў на яго і тут жа адвярнуўся. Рыгор кінуў пра гэта думаць і накіраваў у горад.
Нягледзячы на моцны мароз, паравік быў перапоўнены людзьмі. Ішла рэзвая гутарка пра апошнія здарэнні на вайне. Хтосьці спераду яго скардзіўся на абмылковасць разлікаў у рускага камандавання к калядам апынуцца ў Берліне. Жаночы голас узвальваў віну за гэта на Балгарыю ды Італію. Яшчэ хтосьці з запалам агітаваў за збор цёплых рэчаў. Побач хвалілі невычарпаную энергію салісткі «яго вялікасці» Марылі Долінай, даваўшай у цырку Чынізеллі дваццаты «патрыятычны канцэрт». Далёка не сугучным першаму звінелі скаргі дзвюх бабулек на ўздаражанне мяса.
Кандуктар таксама лічыў патрэбным устаўляць ад сябе словы ў кожную гутарку. Гэта, відаць, яго цешыла і здавальняла, бо ён несціхана ўхмыляўся. Ён узяўся за артыстку Доліну, калі паравік абмінаў Сампсоніеўскую царкву. У напоўнены вагон шугнула новая грамада пасажыраў.
— Усе на «патрыятычны канцэрт»... Які патрыятызм у людзей! Дайце вальней уздыхнуць ад яго! — прагукнуў кандуктар у насядаўшы натоўп.
Яго рука, павісшы на рамушку ад сігнальнага званка, падалася ўбок, і вагон рушыў. Услед яму пагналіся лаянкі не папаўшых у паравік. Раптам сярод разнастайных галасоў вылучыўся свіст гарадавіка; ён быў нагэтулькі зычным, што пасажыры абярнуліся ў бок задніх дзвярэй. Кандуктар тузаў вяроўку, даючы сігнал спыніцца. Знянацку штуршок таўхануў напікованы людзьмі вагон. Кагосьці прыціснулі, чыясьці рука праламіла шыбу, і шкло зазвінела срэбраным гукам.
Яшчэ не ўсе чарапкі разбітага акна апынуліся на ўгладжаным снягу, як гучная лаянка напорным струменем варвалася перш на пляцоўку вагона, а следам праз рашуча прачыненыя дзверы — у сярэдзіну яго. Нельга было не пацікавіцца на грозны голас крыкуна, на яго ваяўнічы настрой. І калі дзесяткі вачэй накіравалі ў яго бок свае ўзрокі,— стройная, асаністая фігура чарнамазага велікана-генерала спыніла іх на сабе.
Рудымі буйнымі вачыма генерал аглядаў вагон, людзей, афішы і забойна лаяў кандуктара. «Хам’ё,— адрыўна ляцелі словы з генералавых густа аброслых губ: — Яшчэ не паспелі вас выхаваць належным чынам. К-кашы-і бярозавае мала спыталі, мужыччо... У акопы, пад нямецкія кулі, погань».
Рыгор затросся ад абурэння. У яго нутры забушавала прагнае хаценне кінуцца на царскага пампадура і расквасіць яго наглую морду. Ужо ён намерыўся да павароту, як яго пераняў выгук кандуктара: «Тут смелыя, а на фронце-э...» Гэта падліло масла ў агонь: генерал мігам спыніў паравік, выперся на пляцоўку і ва ўсю моц гукнуў гарадавіка. Пасажыры змоўклі і нашарохана пераглядаліся. Некаторыя сталі пакідаць вагон.
— Ну, гэта ж недапусцімая рэч! — гукнуў Рыгор і следам пазваніў важатаму. Паравік крута рвануў з месца. Генерал не ўтрымаўся і бухнуў з пляцоўкі на мёрзлую зямлю. Скрозь гаму скрыпаў і стукаў калёс можна было ўлавіць немыя крыкі генерала. Ды яны не маглі ўплыць на бег паравіка. Не спынілі яго раней астаноўкі і палахлівыя з озіркам сказы некаторых пасажыраў.
Перад клінікай Вілліе Рыгор першым выскачыў з паравіка і перасеў на трамвай.
Ён не заўважыў, калі апынуўся на рагу вуліцы Жукоўскага. Замаруджаная хада трамвая настроіла яго сысці і прайсціся да Неўскага пехам. Мо упершыню за час бывання ў Пецярбурзе Рыгор нічога не думаў, нічым не задаваўся, а беспытальна, бязмэтна, гардліва і вольна глядзеў наперад сябе. На яго твары грала чырвоная фарба здароўя, у нагах пружыніла сталёвасць, вочы праразалі разрэдзенае, абмытае сонцам паветра.
Раптам струмень пешаходаў зацішыў хаду, затоўкся на месцы, нарэшце збіўся ў натоўп. «У чым рэч?» — далучыў Рыгор свой голас да іншых. Ніхто не адказваў. Тады ён прарэзаў сцяну людзей і тварам да твару стрэўся з гарадавіком. Апошні з разнятымі рукамі затрымліваў натоўп, каб не перашкодзіць насіць раненых.
Пасярэдзіне вуліцы, якраз супроць будынка шпіталя, доўгім цугам выстраіліся санітарныя вагоны. Да дваццаці пар насільшчыкаў у белых халатах бесперабойна бегалі з шпіталя да вагонаў і вярталіся назад з раненымі. Чуўся адрыўны ойк і працяжны енк.
Бязрукія і бязногія, з чалмамі перавязак на галаве, пад скупымі коўдрамі — варочаліся «героі» франтоў у «гасцінную сталіцу». Далёкая Польшча, Усходняя Прусія — чужыя і невядомыя, мігалі ў іх балючым ваабражэнні жахлівымі вобразамі. За каго і дзеля якое мэты пакінулі яны там свае сілы, сваё здароўе, часткі свайго цела? Ці мала ім было разанскіх ці яраслаўскіх прастораў, украінскіх стэпаў, беларускіх лясоў?.. Родных, знаёмых, спакойлівых...
Вунь малады з круглым белым тварам мужчына. Сінія рэзвыя вочы, стройны лоб, роўны вытачаны нос... Вось танкатвары з пракідкім калісьці ўзрокам, жывы і, напэўна, весяльчак, сібірац. Маньчжурская шапка паглынае ў сабе страхі нечуваных боляў...
Следам — чарнявы, задуменны яўрэй — без рукі і нагі; пашарпаная летняя шапка на букеце чорных кудраў. Прыплюшчаны вочы — пэўна, ловяць жахлівыя ўчынкі казакаў... Магчыма, што толькі за дзень да калецтва ён атрымаў ліст з балючаю весткаю пра забойства бацькі... Падбудаваная хата на Рымарскай вуліцы гродненскага мястэчка. Замілаваная жыццёрадая Пэся... Біржа майскімі начамі...
Ах, і казак... Сярэдніх гадоў — бацька і муж. Аброслы, замурзаны раскапанаю на акопы зямлёю; скрыўлены сударгамі твар; жмак марлі на галаве, пад новаю папахаю... На кані ад Маныча да Віслы... З рэзвым ваяўнічым выглядам — на страх ворагам. Бязвольныя рукі — яшчэ так нядаўна па загадзе сцябаўшыя нагайкаю спіны беларускіх мужыкоў, яўрэйскіх жанок. Што там, дома? Ці сабрала жонка з поля? Кавуны, кукуруза? Ці беліцца хата к калядам? Ці вучыцца Юзік?..
Саракавы — лязгін... У даўгім носе — арліная воля. У раскрытых, ашклянелых вачах — водбліск вечных снягоў Казбека... Шырокая чорная бурка — прасторныя выганы на стромах гор... Бурлівыя рэчкі, срэбныя вадаспады... Ці не абвалілася тая скала, на якой ён так любіў скакаць віхравую лязгінку?..
Сорак першы — льняны магілёвец... Без абедзвюх ног... без тых намардаваных ног, што так вёртка спраўляліся з носкаю дроў на параходы. Сігнал а першай гадзіне ўначы... Вёска на нагах — зрэбныя порткі да болю шаруюць цела — тры рублі на сто чалавек... Сырап да іржаных бліноў... Ці ўрадзіла палоска? Колькі коп сабрала Юзя жыта?.. Ці парос лён — хоць наткаць на кужаль... Пэўна, вецер знёс страху, і хата свеціцца голымі кроквамі... Напішы яму, Юзя... Чаму ж?..
І на вайне і раней у палку — разам з ім — палтавец... Шаўчэнкаўскія вусы... Хмурыя і навесістыя бровы. Прадаўгаваты васковы твар... Думкі, палітыя крывёю, носяцца ў трапяткім лісці топаляў... Думкі гудуць пчоламі на вішнёвым цвяту... Жоўтыя кругі сланечніку — ціхая Ворксла... Або дачакае тачанка, на якой столькі вёрст ён выехаў... «Сымон, калі ж ты наведаеш сінюю Палтаўшчыну?..»
Рыгор непарушна стаяў на адным месцы, сціснуты жалем і помстаю, як стальнымі абручамі. «Ці скора надыдзе час расплаты за гэтыя пякельныя жахі вайны?»
Адказ зацёрла хлынуўшая на яго і пацягнуўшая за сабою грамада пешаходаў. Ён не агледзеўся, як апынуўся перад роўнаю гладдзю хваляваўшага жыццём Неўскага. Безабдумна пахіліў направа, у бок Анічкавага моста. Не даходзячы, успомніў пра абед — добра, што побач харчэўня.
Праз хвіліну ён ужо праходзіў другі паверх, калі яго абазвалі знізу. Ён азірнуўся — за ім спяшыла Гэля.
— Цябе не нагнаць, Рыгор...
— Гэля?!
— Прыгледзься, ха-ха-ха...
— Няўжо такі Гэля?
— Не пазнаеш?
— Дзень добры!
— Добры дзень!
— Каго я бачу!
— Раптам?
— Якім жа чынам?
Яны ўзяліся за рукі і доўга не маглі іх разняць.
Прымха?
Рыгоравы вочы ўталоплена глядзелі Гэлі ў твар.
Верылася — не верылася.
Гэля — не Гэля?
Каб не бачыў, каб не ведаў, каб не жыў з ёю ад малых гадоў — не пазнаў бы.
То была не Гэля, а яе далёкае падоб’е. Бляды, асунуты твар. Глыбока заўпалыя вочы. Сінякі, як сталёвыя дугі, вакола паблеклых зрэнак. Тоўсты пласт таннае пудры. Надломы ў паваротах. Пужлівасць ва ўзроках. Беднае дэмісезоннае памятае палітцо... на рыб’ім пуху... Без галош — пашарпаныя чаравікі.
Прымха?
Гэля не магла расчыніць вуснаў. Мэрам бы баялася глядзець Рыгору ў вочы. Нервова пераступала нагамі. Апускала голаў. Руку непарушна трымала ў Рыгоравай руцэ.
— Хадзем паабедаем.
Пакуль Рыгор разглядаў меню, заказваў ежу, Гэля маўчала. Усё яшчэ не знаходзіла ў сабе смеласці пачаць размову, каб выказаць сваю скаргу на жыццё. Мэрам бы не ўверана была, што жыццё вінавата...
Рыгор выручыў запытаннем:
— Паведамі ж хоць, як ты трапіла ў Пецярбург?
— Доўгая гісторыя.
— Тым лепей, я сёння вольны — нядзеля. Паабедаем і паедзем да мяне... Згодна?
Гэля кіўнула галавою.
— Ты над нечым задумалася моцна?
— Братка Рыгор, каб ты ведаў...
— Што?
— Думак — бясконца, без меры... Думаю, толькі без толку і без карысці...
— Чаму?
— Тая ж гісторыя, якую я так імкнулася табе расказаць...
— Імкнулася, а зараз?
— А зараз, мне здаецца, яна нікому не патрэбная... Што каму да мае гісторыі, дробнае і непрыкметнае?..
— Гэля... З нашых дробных гісторый складаецца вялізная кніга быцця... Мы дробныя — ды нас многа... Вялікае складаецца з дробязі...
Рыгор справодзіў сваю гутарку лёгкаю ўхмылкаю — ён думаў развеяць Гэлін сум.
Але праз увесь абед яму гэта не ўдалося зрабіць. Гэля болей маўчала. Рэдкімі сказамі адказвала на цэлыя комплексы Рыгоравых запытанняў.
Толькі праз нейкі час, у які яны праехалі з Неўскага да Ляснога, Гэлін настрой адстояўся, выраўняўся, і яна развязала язык.
— Я ўжо тыдзень у Пецярбурзе,— казала яна па дарозе да Рыгоравай кватэры,— дзве ночы начавала... Ой, цяжка сказаць, дзе і што начавала... Пасля... Выпадкова натрапіла на бежанскі камітэт... Ужо пятую ноч, як жыву на яго дапамогу... Я бежанка, а ўсё роўна не магу збегчы ад жыцця... Свет шырокі, а дарога вузкая. Звузілася, Рыгорка... Памятаеш, мне не было прыпынку, а зараз...
— Вось у гэты двор.
Рыгор уважліва слухаў Гэлю. І надрывы ў яе голасе і бедны яе выгляд радзілі ў ім глыбокую спагаду да зямлячкі, знаёмай і таварышкі. Ён ішоў побач, з пахіленаю да Гэлі галавою, і час ад часу зазіраў ёй у вочы.
— Наша жыццёвае заданне — разгартаць гэту вузкасць дарог... Чалавек створаны на тое, каб жыць у супярэчках...
— Ты ўсё той жа, Рыгор. Сілцы, Смагін, Рыга, Пецярбург. Васемнаццаць гадоў і дваццаць чатыры... Балаголай і слесарам...
Яны спыніліся пры дзвярах Рыгоравай кватэры. Рыгор тузануў за драцяную пятлю.
— Хто там? — запытала гаспадыня.
— Я, Рыгор. Адчынеце...
— Вас чакала адна дзяўчына... Толькі што выйшла... Я не магла сказаць, калі вы прыйдзеце.
Сарафіна Хлораўна далікатна ўхілілася ўбок, прапусціўшы Рыгора з Гэляй.
— Абяцала прыйсці,— паслала яна ўздагон.
Рыгор не пачуў; ён бразнуў дзвярыма і скраў гаспадынін голас.
— Прашу, Гэля. Вось мая абіцель.
Гэля ўвайшла і бесцікаўна паглядзела вакола сябе. Пасля села пры стале, апусціла ўзрок і апавядала далей...
— За гэты час усё пайшло шыварат-навыварат. Помніш, мы паехалі з трупай? Аб’ехалі шэраг гарадкоў і мястэчак... Было весела... Усюды віталі, падносілі кветкі, выклікалі... Толькі тэатр — гэта вярцеп... Ён вытузаў сілу, разблытаў нервы, скаламуціў жыццё... Мой Лазар... Ты помніш яго, Рыгор?
— Крыху... Ну, ты пра свае поспехі пісала мне ў Смагін. Памятаю гарбарскія букеты і выцяжкі...
Гэля злёгку ўсміхнулася.
— Вось гэты Лазар... спіўся, распусціўся, залайдачыўся... Западозрыў мяне ў зайздрасці... да каго, думаеш?.. Да цябе... Пачаў біць і гнаць... Перш я не паддавалася, абстойвала сваю людскую вартасць, змагалася, а пасля... Ён кінуў мяне ў Крынках адну і збег... Дзе ён — цяжка сказаць, мэрам бы ў войска ўзяты... Заўсяголаў толькі я асталася без нічога і без нікога... Я мусіла, Рыгор... Я мусіла ісці...
Рыгор заўважыў у Гэліных вачох буйныя крышталі слёз і знарочыста затупаў па пакоі.
— Не ехала ў Пецярбург, а паўзла... Этапамі, спынкаю, з невыказным мардаваннем... Я думаю, табе відаць... Не пазнаў жа?
— Усё ж, Гэля, ты занадта зажурбіла... Табе трэба...
— Што мне трэба? — запытала Гэля.— Мне ўжо мала што трэба, а можа... Скажы, аднак, мне, дзе Пятрусь? Я дзень у дзень наведваю адрасны стол, хаджу па вуліцах горада і разглядаю тысячы людзей. Некалькі раз трапляла да варот заводаў і чакала, пакуль пройдуць рабочыя... Няма... Ты, пэўна, ведаеш, Рыгор...
Рыгор памаўчаў.
— Пятрусь сядзіць... Некалькі часу таму я яго наведваў...
— Сядзіць?! Які жах! Сядзіць?!
— Сядзіць... Ужо чацвёрты месяц...
— Тады мне няма чаго чакаць...
Яна паднялася, каб ісці. Рыгор спыніў, упрасіўшы пасядзець.
— Я пашукаю для цябе месца.
— Для мяне месца? А хіба ты не ведаеш, што я за масцярыца?
— Кінь свой настрой... Я не люблю, Гэля, знявераных людзей... Ты ж ведаеш...
Гэля рванулася да дзвярэй.
— Ты не пойдзеш — ты мне не сказала ўсяго... Пасядзі...
Яна спынілася.
— Памажы, калі хочаш і можаш...
Яе мяккі, упрошаны голас разрэдзіў напружанае дагэтуль паветра.
— Я буду шукаць табе месца... Цяпер лёгка знайсці... Толькі кінь сумаваць... Ды, нарэшце, ты маеш бацькоў, якія...
Гэля ізноў змяніла настрой.
— У мяне няма бацькоў — я адна. У мяне і блізкіх няма. Толькі ўсяго...
— Палічы мяне хоць бы знаёмым, Гэля... Няўжо ты думаеш, што я не магчыму адгукнуцца ўсякі раз, як ты...
— Даруй, Рыгорка... Ты дай мне хоць пару рублёў... Я хоць чаравікі папраўлю, а то ногі вылазяць...
Рыгор падышоў да Гэлі і моцна паціснуў ёй руку.
— Калі ласка, я магу табе пазычыць пяць рублёў... Вось, апошнія — толькі глянь празрыстымі вачыма наперад, Гэля!
Ён перадаў ёй скамечаную паперку.
— Дзякую... Вельмі дзякую табе, Рыгор... Я хутка ж пастараюся вярнуць... Няпраўда, я зараблю і вярну... Няўжо такі для мяне не знойдзецца працы?
Гэлін твар перавабразіўся. На бледных шчоках адзначыўся лёгкі руж. З вачэй збегла цягучая асавеласць. Знайшлася варушлівасць. Яна здзела палітцо і іранічна адазвалася пра зношаную картуновую блузку.
— Не пасуе да пецярбургскіх умоў, га? А даводзіцца мірыцца... Часы пераменчывы... Ты, Рыгор, будзеш ласкаў пастарацца месца?.. І яшчэ прашу цябе, браток, кланяйся Петрусю... Можа, яму гэта нішто, а для мяне... Кланяйся яму і скажы...
Яна паправілася:
— Лепей не кажы нічога... Я перад табою магу душу адкрыць, а Пятрусь... Пятрусь недаверак... Помніш, Рыгор, Сілцы? Я табе казала не раз... Паверыш, вось да цябе ў мяне столькі павагі, што ты... У Смагіне ты ашчаслівіў мяне нашай стрэчаю, а тут... Я не чула ног пад сабою, угледзеўшы цябе на Неўскім...
Рыгор папрасіў у гаспадыні гарбаты.
— Я табе, Гэля, веру... І прашу, разам з тым, забудзь прыкрыя хвіліны... Ад Захараўскай у Лясное ты дарогу ведаеш... Кожны раз ты можаш ка мне прыехаць і няскрытна паведаць пра ўсё...
Гаспадыня прынесла гарбату. Рыгор увішна наліў шклянку і падаў Гэлі.
— Дзякую, Рыгор. Мне час ісці, а то камітэт...
— Я цябе правяду... Пі...
Гэля ўзяла шклянку і тут жа паставіла назад.
— Зусім запямятавала! — весела праказала яна да Рыгора.— Хоць жыццё прымушае плакаць, а я знарок буду весяліцца...
— Брава, Гэля!.. Весяліся, пой і змагайся...
— У мяне рэч усяго пра адзін вечар...
— Вонь яно што! Пра адзін вечар усяго?
— Бежанскі камітэт наладжвае вечарынку... У студзені якраз... І я, як артыстка — маўчы, Рыгор! — іграю. Ты мне хоць пару воплескаў падорыш, га?
— Я табе, Гэля-а!.. Буду чакаць цябе з білетамі... Дачакаюся?
Гэля задаволена ўсміхнулася.
І гэта Гэліна ўсмешка ўжо не сходзіла з яе твару, пакуль яна не рассталася з Рыгорам.
Цёмная ўскраінная ноч ахутала вузкі дворык чорным цалуном. Золкае паветра сціснула холадам распараныя постаці выйшаўшых з дому двух чалавек. Пасля зыркага святла бегалі калёсы ў вачах. Дзьмухаў фінскі ветрык, сыплючы ў твар калючымі сняжынкамі. Звінелі драты. Пахіленыя варотцы на ланцужку манатонна скрыпелі. Уверсе ж, над зямлёю і будынкамі, над голымі дрэўцамі і парканам калыхалася малако отсвіту. Цішыня, коўзкая і паўзучая.
— Засядзеліся,— першым вымавіў Рыгор.
— Яшчэ б не заседзецца! Пытанне не лёгкае і не простае,— адказаў Анікей.
— Ха-ха-ха! Ну, мне з Якавам Гісам не разабрацца. Гой, дзівак які... Ты паслухай толькі-ы...
Анікей тузануў Рыгора за полу паліта.
За імі чуліся чыісьці крокі і ціхае перашоптванне.
Яны вёрткім паваротам апынуліся за брамаю і павярнулі направа.
На адгоне некалькіх сажняў свірэла першая пара зеленаватых агеньчыкаў. За імі, як звенні ланцуга, ішлі другія пары: яны глядзелі з цемры ночы блішчастымі гузікамі на чорным сурдуце.
Ні жывое душы. Толькі цёмныя абрысы будынкаў.
— Няма нікога! — шапнуў Рыгор.— Давай пройдам наўскасяк і тады налева,— дадаў ён.
— Ды мне ж будзе не па дарозе,— адказаў Анікей.
— Чаму?
— Мне на Сердабольскую...
— А ты пойдзеш гэтай, як яна...
Анікей не спрачаўся. Яны перайшлі вуліцу зломаным кутом і ўперліся ў другую, яшчэ цямнейшую. Прайшоўшы не болей дзесяці хвілін, Рыгор знайшоў спраўнейшым абагнуць два кварталы першага завулка, каб на яго скрыжаванні расстацца з Анікеем.
— Я ўжо цалкам здаюся на цябе,— пасмяяўся ён.
— Здавайся, каяцца не будзеш...
Рыгор спыніўся пры мглівым святле ліхтарыка і прачытаў лічбу дома. Ліхтар далёка не вытлумачыў таго, чаго ад яго чакалі. Тады Рыгор узяў на рызыку і пераказаў да таварыша:
— Здавайся, каяцца не будзеш.
— Здаюся... А пакуль выведзеш з гэтае глушы, зусім здамся...
Абодва засмяяліся і зусім не з асцярогаю. Ніякага адказу — ні стукам, ні тупам, ні кашлем.
— Якаў мяне распацешыў, ды годзі-ы... Ну, да чаго, скажы, апошняя яго прапазіцыя?..
— І я так думаў... Інтэлігентшчына...
— Я табе кажу, Анікей...
Ім паказалася, мэрам бы хто іх наганяе... Азірнуліся... Смуглыя ліхтарыкі хаваліся пад стрэшкамі брам. Ціха.
— Зрабіць спробу не мяшае... Сотня, дзве сотні чалавек, а эфекту, во-а-а... Не праўда, мо?
— Як табе сказаць... І я гэтай думкі трымаюся... Хоць рызыкі...
— Рызыкі... Зразумела, што не без таго... Спроба, бачыш... Паўгода вісіць крывавы дурман... Алавяны цяжар душыць усякія пазывы... Ну, памятаеш сталовую? Во-а! У адзін момант і — Везувій... Везувій, кажу табе...
— Усё ж і Якаў меў рацыю... Перша раздаць адозвы — мэрам бы сігналам прапусціць па заводзе... А тады... Тэма — суд над дэпутатамі думы, дарагоўля мяса, нястача вугалю, цукру...
— Спроба... Аднак надзея ёсць... Важна, кажу табе, выкрэсіць хоць адну іскрачку... Зрабіць намёк, што вайсковае становішча, мілітарызацыя, узмоцненыя меры папярэджанняў, усё-ўсё — нівошта...
— Я ўсё выясняю гэтымі днямі... Нельга ж без каардынацыі... Сам разумееш...
— Ну, Якаў, Якаў! Дзівак які, не праўда мо?..
Яскравы бляск ліхтара іх перапыніў.
— Куды мы выйшлі? — запытаў Анікей.
Рыгор смяяўся — то была яго вуліца.
— Паверыш, ты мяне правёў дамоў...
— Няўжо? Вось і здайся на цябе...
Яны разглядалі мясцовасць.
— Ты варочай налева — прасцей дарогі не знойдзеш.
— Да ўжо ж.
Анікей развітаўся і спешна пайшоў у бок Выбаргскае шашы. Як яно выйшла, што Рыгор вывеў на гэта месца, для яго таксама было няясна. Ён шчыра смяяўся з таварыша.
Той мінаў другі квартал, калі Рыгор кінуў праводзіць яго ўзрокам і павярнуў направа, да сябе.
Ён зрабіў некалькі крокаў, зноў вяртаючы думкі да Якава, і не заўважыў, як хтосьці мігнуў паміж яго. Рыгор спыніўся і агледзеўся. Мо на сажань ад яго стаяла якаясьці жанчына, азіраючыся. Рыгорам зайграла цікавасць.
— Не пазналі? — запытаў ён.
— І вы не пазналі?
Знаёмы акцэнт рушыў Рыгора з месца.
— Няўжо гэта...
Ён падумаў на Гэлю і раптам змяніў дагадку.
— Вось, бачыце-э...
— То-та і ёсць, што не бачу...
— Вы Рыму суйздром запамятавалі... А я вось іду ад вас...
— Рыма?!.
Каб хто чуў Рыгораў выказ, падумаў бы, што Рыгор напаў на след чалавека, якога шукаў гадамі. Мяккасць і мілагучнасць яго голасу дыхала весялухаю радаснага пачуцця.
Рыма пачула ў ім нечаканую асалоду.
— Ха-ха-хэ-э! — зарагатала, падыходзячы насустрач.
Поціск іх рук быў шчырым і сардэчным. Рыгор зразумеў яго, як выбачэнне з боку Рымы.
— А я зняверыўся быў... Памятаеце-э...
— Кіньце-э... Хто ўспомніць мінулае, таму... Хэ-хэ-э-хэ!.. Ну, я буду шчаслівая!..
— Чаму?
— Вы не пазналі...
— Я вам жадаю...
Ласкавая, крохкая ўхмылка на Рыгоравым твары была заканчэннем яго сказа... Рыма разумела ўсё, што таілася ў ёй. Дзяўчыне было прыемна слухаць Рыгора ці проста, моўчкі, глядзець у яго раскрытыя вочы... Яна не аднімала свае рукі з яго рук і мінаю Джыяконды выклікала новыя сказы з Рыгоравых вуснаў...
— Я заўсёды ўспамінаю вас...
— Маўчэце... Хто ўспомніць мінулае...
Рыма падняла ўгору левую руку і паказала ўказны палец.
— Разумею... Чаму ж вас я не мог дачакацца?..
— А ў мінулую нядзелю хто вас наведваў? Бяспамятнасць?
Рыгор успомніў, што яго гаспадыня паведамляла пра нейкую дзяўчыну... Так, гэта тады, калі ён прыйшоў з Гэляю...
— Вам холадна, Рыма?
Ён смела крануў яе пушыстага, коцікавага каўнера. Драбнюткія пылінкі снегу ссыпаліся на ровень надгруднага прастору.
— Марозіць?
— Марозіць!.. Золка...
— Пойдам?
— Мне пара дамоў.
Другім бокам вуліцы прайшла запозненая пара.
— Людзі не спяшаюць, во!
Рыма азірнулася.
— Яны ідуць таксама дамоў!
— Іх дом у тым баку?
— Хэ-хэ-х! — засмяялася Рыма на хаду.
Перад брамаю, дзе спыніліся, яна рашыла вярнуцца дамоў.
Гэта рашэнне дапомніла Рыгору памятны выпадак з Рымаю ў яго пакоі. Ён усхваляваўся, але паказаў, што не заўважыў нічога.
— Я вас правяду...
— Калі ласка... Я мушу вам перадаць тое, з чым наведвала вас...
— Менавіта?
— Я была ў Петруся...
— Былі ў Петруся?!
— Дзівіцеся? Была... Ён казаў мне, што бачыўся з вамі... Я так і думала, што вы таксама былі ў яго...
— Як жа Пятрусь сябе адчувае?
— Па-мойму, дрэнна... Ён вельмі змізарнеў і пабляднеў... Мне шкада яго... Ён гэткі добры і мілы чалавек...
— Ну, калі ж, нарэшце, яго вызваляць? І чым...
— Чакае, нібыта днямі яго лёс будзе вырашан...
— Казаў?
— Так, казаў... Жудасць бярэ, Рыгор, уяўляючы сабе яго стан...
— Я з ім знаёмы...
— Што вы кажаце?
— Сядзеў... А ласне вам Пятрусь не казаў?
— Магчыма... Ён вельмі дзякуе вас за грошы. Прасіў перадаць, што калі можна, пастарайцеся яшчэ хоць раз наведаць яго... Ён добры таварыш... Каб я была...
Рыма адвярнулася на вуліцу.
— Я ненавіджу гэтыя людскія ўмоўнасці... Як павуцінаю, пераблытана імі наша жыццё... І чуеш у сабе сілу, а між тым не можаш з агідаю іх парваць... Скажэце, Рыгор, колькі пойдзе часу на тое, каб усе гэтыя талмуды, евангеллі, псалтыры і торы сабраць у адно месца і — шшу-ух! агнём... Мне шкада Петруся, як бывае шкада...
Рыгор апяразваў Рыму праваю рукою. І чуў, постаць яе аддавала нервовым трапятаннем; ён настарожваўся і выбіраў гладкія, плаўкія сказы, каб імі не раздражніць дзяўчыну.
Яна штосьці такое перажывала — відаць было з яе адрыўнай, затуманенай гутаркі, з частага дапамінання пра Петруся.
— Вы ідзеце дамоў,— праказала яна Рыгору, калі яны спыніліся перад брамаю аднае дачкі.— А я выберу час і зайду, каб доўга-доўга і пра ўсё-ўсялякае пагутарыць з вамі...
— Даяце слова?
— Не верыце?
— Буду вельмі рад з вамі спаткацца...
— Не забывайце Петруся — ён ваш лепшы таварыш...
Яна бразнула цяжкаю клямкаю дзверац і схавалася ад Рыгора.
У гэты момант пачуўся трывожны званок пажарных, якія ўгрунь несліся з-пад Выбаргскае шашы ўсцяж вуліцы. Чырвоныя лахматыя факелы агню развяваліся на белым фоне снегу, прамянеючы рэвалюцыйнымі сцягамі.
Ганна ўжо трэці раз спускалася з свайго пакоя на вуліцу. Абегала некалькі крамак, а забыла хлеба.
Была дзевятая гадзіна, і вось-вось канчалі гандаль. Каб заспець, яна хутка перабівала нагамі, не азіраючыся па баках. Некалькі суседзяў, стрэўшыся на сходах, прывіталіся з ёю — але Ганна забыла адказаць. Дворнік, уладуючы з брамаю, зняў перад ёю лахматую шапку і саступіў з дарогі.
На дварэ стаяў моцны мароз.
Рыпала пад нагамі, і бляск марознага галену пярэсціў у ваччу.
У хлебнай падбіралі апошні тавар. Голыя паліцы дапаміналі пра святы.
— Хоць пару фунтаў, Мікалай Ігнатавіч,— папрасіла яна маладога рухавага прыказчыка.
— Ды хопіць, хопіць, барышня,— адказаў той.
Ганна прашылася да прылаўка і ўзяла адважаны хлеб. Цяжкія медзякі бразнулі аб дошку.
— Вазьмеце грошы.
Прыказчык паглядзеў на Ганну і жартоўна ўхмыльнуўся.
— Жадаю вам весела спаткаць Новы год...
Ужо з дзвярэй Ганна паслала аддзяку.
А на першым кроку за дзвярыма забыла, што і была ў краме. Тым жа тэмпам яна накіравала да сябе. Ёй не хацелася, каб госці засталі яе непадгатаванай для іх спаткання.
Ачуўшыся ў пакоі, яна агледзела яго, як незнаёмы ёй, і паківала галавою. Ёй паказалася, што ў яе дужа ўбога і непрытульна. Прыйдуць госці, а іх стрэнуць гэткія абставіны. Не, тут не да навагодніх настрояў.
Ганна пераставіла накрыты закускаю стол; прымеркавала на вока, як і што рассядуцца госці, пасля яшчэ раз прыгладзіла пасцель і паправіла накідку на падушках. Далей пачала прыбірацца.
Кожны стук у калідоры і за дзвярыма, на ўсходах, яе нервавалі. Час бег няўтрымна, а працэс чакання гэткі цікавы! Ганна нічога не мела б, каб ён працягнуўся надалей... Але разам з гэтым ёй прыкра было думаць, каб закліканыя не прыйшлі.
Вось перад ёю мігнулі: Рыгор, Лука Дарафеіч, Міхась Камар... Ізноў яна глянула на прыгатаваную вячэру. Яе ўражанне перабіў зычны званок. Ганна кінулася да дзвярэй і пачула гаспадынін голас:
— Дома, направа першыя дзверы.
Следам да яе пастукалі.
— Прашу вас,— пазвала Ганна і адчыніла пакой.
— Я ранні госць, выбачайце мне,— праказаў Рыгор.
— Яшчэ б чаго не хапала... Бяры крэсла... А я думала, што, можа, ты забудзеш і не наведаеш.
— Гм! Якія дзіўныя ў цябе думкі.
Рыгор распрануўся і пацёр рукі.
— Вось марозік — дык марозік! Бедныя салдаты — трэба ж ім цярпець у акопах.
— Праўда, горкая праўда... Церпяць, а завошта?
Ганна раз-поразу паглядала на стол, сочачы за Рыгорам. Той жа тупаў на малюткай плошчы паміж сталом і дзвярыма і паахківаў.
— Зіма бярэ сваё...
— А я, ведаеш, Рыгор, што надумала?..
Ганна пытальна зазірнула Рыгору ў вочы.
— Што?
— Пайсці ў сёстры... Тут нас некалькі чалавек, і я з імі... Мне хочацца памагчы няшчасным салдатам... Хоць чымсь-кольвечы памагчы... Як ты думаеш? Твая думка будзе мне...
Ганна не даказала, мэрам бы збаяўшыся выказваць свае намеры.
— Як табе сказаць... Мне шкада цябе... Я б не хацеў з табою расставацца... Усё ж, Ганна, ты сама над сабою пан...
Яна задумалася. І прыгатаваны стол, і спатканне гасцей, і пераднавагодні настрой — усё гэта на момант знікла дзесьці, затулілася Рыгоравым выглядам. Ганнаю апанавала пачуццё шэрае невыразнасці, тупое і безвыходнае. У гэтым пачуцці расплылася за апошні час набліжаная да яе істота Лукі Дарафеіча... «Няўжо такі Рыгор?» — бліснула ў Ганнінай галаве запытанне і раптам абарвалася. Ізноў званілі. Ганна борзда пабегла адчыніць.
Засопшыся, перад дзвярыма стаяў расчырванеўшы на марозе Лука Дарафеіч. Ганна зусім была забылася пра яго — а гэта якраз тварам да твару.
— Калі ласка!
Той праз парог працягнуў аголеную з пярчаткі руку і нізка схінуўся перад Ганнаю.
— Зіма ў поўным разгары... Вы адны?
— Не бойцеся, калі і ўдваіх...
— Ужо?
У пакоі Ганна пазнаёміла Луку Дарафеіча з Рыгорам.
Абодва нейкі час памаўчалі, аглядаючы адзін другога; пасля слова за словам узнялі гарачую гутарку пра сучаснае становішча. Лука Дарафеіч пачаў скардзіцца на дарагоўлю мяса і круп, на перабоі ў апале. Усю віну ён ускладаў на дзеячаў гарадское думы і месных гандляроў. Лука Дарафеіч выглядаў у іх зламыснікаў і шкоднікаў грамадскай справы. Апошняя заключалася, па-ягонаму, у адзінай мэце — перамозе ворага Расіі, прускага юнкера.
Рыгор спрабаваў перасунуць спрэчку на больш шырокія рэйкі, закранаючы агульныя прычыны сацыяльнае несправядлівасці і бязладзіцы пануючага стану. Гэта, аднак, не ўспрымалася Лукою Дарафеічам. Тады Рыгор перамяніў тэму гутаркі, звузіўшы яе да будзённых матываў.
Ганна перш дзесьці выйшла з пакоя і мо з паўгадзіны адсутнічала. Вярнуўшыся, яна ўставіла некалькі сваіх заўваг і следам за апошняй заўвагай крута абарвала абодвух.
— Адзінаццатая гадзіна, а Камаровых усё яшчэ няма.
— Марозу баяцца,— адказаў Лука Дарафеіч.
— А без іх мы не сумеем спаткаць Новы год? — пасмяяўся Рыгор.
— У большай кампаніі весялей...
— Нават?
— Ды я гатавалася дзеля ўсіх...
— Нічога не парадзіш...
Ганна прачыніла дзверы і паслухала. У кватэры і за дзвярыма было ціха.
— Вы ўбачайце мяне, браткі, што так не гасцінна...
— Не ўбачым, нізашто,— пажартаваў Рыгор.
— А вы ж яшчэ чакаеце кагосьці...
Ганнін адказ пераняўся стукам дзвярэй — то прыйшлі Камаровы.
Пакоік напоўніўся да адказу. Пяцёра чалавек да разапяты пасярэдзіне столік занялі ўсё яго гала.
— Хто не знаёмы — пазнайцеся, прашу...
Скрыжаваннем выцягнулася некалькі рук. Паўстаў смех, перагаворы...
Ганна замітусілася, не ведаючы, як гасцінней уладзіць. Яна памеркавала з крэсламі, падышла да ложка і ўсё не магла вырашыць, як тут лепей. Нарэшце спынілася, праказаўшы:
— Прашу вас заняць месцы за сталом. У цеснаце — не ў крыўдзе...
— А вы б мо думалі, што мы крыўдзімся? Харошая справа...
Міхась Камар першым залез за стол, а за ім усе другія.
— Мне думаецца, што павінна ўжо чуваць крокі Новага года.
Рыгор паглядзеў на гадзіннік.
— Зараз званіцьме...
Ганна наліла ў чаркі віна і праказала:
— Давайце вып’ем за Новы шчаслівы год!
— Хоцькі б не абмануў ён нас...
— За хуткую перамогу?
Міхась Камар паглядзеў на Рыгора.
— Над кім і каго? — суха запытаў Рыгор.
— Над немцамі.
— Дык вось: немца рабочага над немцам буржуем і расійскага рабочага над расійскім буржуем... За перамогу над вайною...
— Рыгор! Цябе, я бачу, не навучылі апошнія здарэнні гісторыі... Я бачу, што ты... Во! Гэта ж мой вучань! — абярнуўся Міхась да Лукі Дарафеіча.
— Ласне?
— Запытайце... За Рыгу і за мінулае, Рыгор!
— За светлую будучыню...
— Я з Рыгорам! — праказала Ганна.
— Ну, вы пад яго ўплывам, дарагая...
Яны скончылі пераказы, калі стрэлкі ўсіх наяўных пры іх гадзіннікаў наблізіліся да лічбы дванаццаць.
— За гаспадыню ў новым годзе,— падняўшы ў адной руцэ чарку, у другой гадзіннік, праказаў Рыгор.
Усе выпілі і прыняліся закусваць. Пакоік хутка напоўніўся бразгам нажоў, талерак, вёрткім увіханнем Ганны, рэзваю гутаркаю. Госці пакінулі ўмоўнасці. Шэраг надзённых тэм уліўся ў іх спрэчкі. Рыгор схапіўся сварыцца з Міхасём. Іх перамова незаўважна для абодвух прыняла формы вострае спрэчкі, пасля абярнулася ў дыскусію.
Рыгор няшчадна асуджаў царскі лад, ганьбіў яго прадстаўнікоў, паднімаў чарку за яго знішчэнне. Паражэнчыя думкі набывалі выразную форму і сваім лёзам пранізвалі Міхасёва нутро.
Міхась злаваўся і таксама не шкадаваў едкіх выразаў; ён заўзята хапаўся за буржуазную формулу — «перамога над нямецкім юнкерствам дасць народапраўную Расію». Тут з’яўляліся разнастайныя тэорыі рабочага дабрабыту, правы для Польшчы і ўскраін, развіццё прамысловасці, уздым культуры.
Усе аблезлыя, заношаныя абяцанкі новаяўленых патрыётаў скланяліся і пераскланяліся ў вуснах Міхася Камара. Наперакор Рыгору ён выпіваў чарку за чаркаю за пераможны канец вайны, за аб’яднаныя сілы расійскага народу...
Жонка Міхася настарожна сачыла за мужам, раз ад разу хапаючы яго за рукаў, перабіваючы яго на сказах.
Лука Дарафеіч смяяўся і лагодна патураў то Міхасю, то Рыгору.
Ганна ўпарта трымалася Рыгоравых думак. Але становішча гаспадыні не дазваляла ёй уважліва сачыць за захапіўшаю ўсю кампанію дыскусіяй. Яна несціхана выбягала з пакоя, клапатліва сачыла, каб госці закусвалі, не забываючы, дзе яны і для чаго ўселіся за стол.
Хутка завязаная гутарка паміж імі задавальняла Ганну. Яна кінула небяспечную думку, што на гасцях адаб’ецца непрытульнасць яе пакоя. Выходзіла зусім наадварот. І гэта надавала Ганне рухавасці і адпаведнага настрою.
— Толька не пабецеся,— гукала яна да Рыгора і Міхася.— Тады не добрай будзе адзнака Новага года.
Рыгор махаў ёй у адказ рукою і рашуча перабіваў Міхасёвы довады.
Перад канцом ужо бяседы, якая захапіла дзесяць хвілін на другую гадзіну, Рыгор чапіў справы сябраў дзяржаўнае думы — бальшавікоў.
— Вось тая народапраўнасць, якое вы чакаеце ад перамогі над немцамі... Не народапраўнасць прынясе вам пераможная вайна, а дубальтовае бяспраўе і прыгон... Здзек, нагайкі, тухлую і крывавую гарамыкіншчыну,— казаў Рыгор.
Міхась вярцеў галавою і перабіраў рукою. Бальшавікі-дэпутаты яму не падабаліся.
— Я за Ганну, за яе намеры — ісці на дапамогу гарацешным салдатам... Агульнымі патугамі мусім выбавіць Расію ад нямецкага засілля, а тады — штыкі супроціў сваіх тыранаў. Праўда, Ганна? — Нам тады не па дарозе. Бывайце!
Ганна ўладжвала з гарбатаю. Занятая самаварам, яна зразу не адказала на Міхасёва запытанне. І толькі падаўшы гарбату, паведаміла яму, што яна пакуль не мае пэўных рашэнняў.
— Гэта вырашыць новы год! — гукаў Лука Дарафеіч.
Вакол Ганны гутарка вярцелася нядоўга. Госці патрошку стамляліся і пазіралі на гадзіннікі. І хоць Ганне вельмі шкада было перарываць прыемны для яе час, ёй хутка прыйшлося расставацца з сваімі гасцямі.
Правёўшы Рыгора, яна запрасіла яго наведваць часцей. Рыгор даў згоду на гэта шчырым поціскам рукі.
— Толькі без гэтых асоб! — праказаў ён за дзвярыма.
Дворнік хроп у велізарны каўнер чорнае браваркі. Шкада было яго будзіць. Позні час, цішыня ночы — усё казала не ў карысць Рыгора. Усё ж ён не мог чакаць, пакуль дворнік прачнецца і выпусціць яго на вуліцу. Ён падышоў да брамы і пастукаў у халоднае жалеза.
Па двары, у рэдкім марозным паветры, зазвінела. Звон быў да таго гулкім, ажно, здавалася, сыпнулі з неба зоры. Дворнік мігам падняўся на ногі і паглядзеў на Рыгора. Нічога не сказаўшы, ён павольна адамкнуў жалезныя варотцы ў браме і выпусціў яго з двара. Той хапіўся за кішэню, маючы на думцы аддзякаваць за гэта, але дзверцы ўмомант апынуліся на замку. Рыгорава рука адчула пякучасць жалеза і хутка апынулася за пазухай паліта. Ён павярнуў налева, да Садовай.
Вакола было пуста і ціха. Ліхтарні расплываліся святлом на аб’індзявелым фоне сумных муроў. Рэдка дзе ў вокнах свяціўся агонь; шэрыя плямы іх прагна лавілі вулічнае святло.
Пра трамвай нечага было думаць. Рыгор дарма супыніўся і прыслухоўваўся — знаёмага гуку не чуваць было нідзе. Вярней было — шукаць рамізніка. Але і таго не напатыкалася.
Рыгор ускорыў хаду. «Хаця б не давялося шагаць пехам на Выбаргскую старану! Гэта ж зойме болей гадзіны».
Ён яшчэ раз супыніўся, ужо выйшаўшы на Садовую. Паглядзеў. У баку Аляксандраўскага рынку прыкмеціў чорныя плямкі — безумоўна, то былі рамізнікі. Стала бяспечней, і ён кінуўся спяшацца. Гэта дазволіла вярнуцца яго думкам да Ганнінага пакоя. Міхась Камар мігнуў перад ім несімпатычнаю мінаю твару.
«Які дзіўны ён, аднакава. Няўжо такі, сапраўды, не навучыла яго жыццё правільна ў ім разбірацца?» — праказаў сабе Рыгор. І толькі намерыўся працягнуць далейшую думку пра Міхася, як знянацку пачуў з-пад брамы:
— Як ваша імя?
Рыгора збянтэжыла ад нечаканасці. Ён нервова азірнуўся ўправа і ўгледзеў пры чорнай браме якуюсьці фігуру. Следам бліснуў агеньчык цыгаркі.
— Як ваша імя? — ужо смялей даняслося да Рыгора.
Ён спыніўся, сцяміўшы ў чым справа. Унутры заварушылася цікавасць.
— Вам яно патрэбна?
— Скажэце.
Ад брамы аддзялілася сярэдняга росту, у суконнай, вязанай хустцы дзяўчына і накіравала да Рыгора. Не падыходзячы на крок, яна пазвала:
— Можа, праведзяцё мяне дамоў?
— А вам далёка?
— Я па дарозе з вамі... Запазнілася ў таварышкі, і боязна ісці.
— Калі ласка, я магу з вамі прайсці...
Рыгор не сумеў дасказаць, як на твары набліжанай да яго дзяўчыны мігнула нешта знаёмае. Следам за гэтым паказаўся вядомым яе голас. Ён пільна ўглядзеўся ў дзяўчыніны вочы і з хваляваннем праказаў:
— Гэля?
— Што-а ты кажаш?
Дзяўчына завярнула назад і ўподбежкі стала ўцякаць ад Рыгора.
— Гэля, куды-і ты? — гукнуў Рыгор.— Чакай, на хвіліну.
Гук панёсся ўсцяж доўгай Садовай. Рыгор пайшоў за дзяўчынай. На адгоне трэцяга дома, у самым цёмным месцы яна завярнула да сцяны і спынілася. Рыгор падышоў да яе і ўзяўся за руку.
— Гэля?
— Так, Гэля... Даруй мне, што я...
— Ты ж чаго гэта так позна адна? Ты заблудзіла, можа?
Яна трэслася ні то ад холаду, ні то з сораму.
— Хадзем да мяне...
— У бежанскі камітэт?
— Не-э, я ўжо на новай кватэры. Я жыву вось у гэтым двары... Зойдзем, Рыгор... Табе далёка ісці дамоў... Я ўладжу з начоўкаю. Дам табе свой ложак, а сама перайду да таварышкі...
Ад Гэлі нясло пахам таннае пудры і поту. Блішчэлі заатрапіненыя вочы. Яна стукала нагою аб нагу, ляскочучы замерзлымі чаравікамі. Рыгор не ведаў, як быць. Яго рука не выпускала з пальцаў Гэлінай рукі. А думкі разгорталі шэраг балючых дагадак. Яны страшылі Рыгора і ў той самы час не дазвалялі яму пакінуць Гэлю.
— Хадзем! Думаеш? Саромеешся?
Апошняе запытанне агаліла праўду. Рыгор адказаў на гэта сударжным уздрыгам і на некалькі хвілін адсрочыў намер пайсці з Гэляю.
Але яна пераняла Рыгора, стукнуўшы нагою ў браму.
— Хто там? — пачуўся з-за брамы мужчынскі голас.
— Гэля.
Бразнулі ключы, і каля іх вырас высокага росту, тоўста апрануты дворнік.
— Ідзеце.
Рыгор безабдумна шагнуў за Гэляй і ачуўся ў вузкім цесным двары.
— Дай капеек дваццаць дворніку,— шапнула Гэля Рыгору.
Той спыніўся, дастаў пулярэс і, абмацаўшы сярэбраную манету, працягнуў руку да дворніка.
— Дзякую! — адказаў той.
Рыгору замоташніла.
Ды куды было раздумваць! Падобны астрожнаму, выразны стук брамы аддзяліў іх ад вуліцы. Гэля мерзканула ў цёмны кут двара, сыкнуўшы Рыгору. Нельга было не ісці на яе кліч.
Праз хвілю абое ўзбіраліся павілымі ўсходамі наверх. У нос біла атручанае паветра: нясло памыямі, гнілым расолам, здыхляцінай. Сумны агеньчык вугальнае лямпачкі сеяў нудоту.
— Зараз, вось, Рыгорка, зараз,— суцяшала Гэля.
Рыгор маўчаў, не даючы сабе адчоту ў бягучым і не зазіраючы наперад. Лёгкі хмялёк, захоплены ў Ганны, развеяўся. Сапраўднасць непрыхарошанай глядзела яму ў вочы. Ён больш зрочыў пад ногі, на выбітыя, замурзаныя ўступы. Не заўважыў аблупленых сцен і ўткнутых у іх, абітых палатном і цыратаю, дзвярэй.
— Ужо! — даняслося праз адзін пралёт, які аддзяліў яго ад Гэлі.
Пакуль Рыгор яе нагнаў — дзверы былі адпертымі.
— Уваходзь, Рыгорка! — запрасіла Гэля.
Рыгор пераступіў парог у цёмны калідор. Дыхнуўшы імпад не даў магчымасці адступіць ад дзвярэй, і Гэля таўхнула яго рукою.
— Прайдзі наперад.
Разам з выказам гэтых слоў бліснула святло. І тут жа, як па чыйму оклічу, з бакавых дзвярэй высунула галаву страшэннае стварэнне: налахмачаная, адутлая, з бліскучымі вачыма пажылая кабета. На ўзроўні яе плюскатага носа з адвіслым падбародкам целяпаліся гарбузамі фенаменальныя грудзі.
— Вольны нумар трэці. На час ці нанач?
— Гэта мой знаёмы, і ён у мяне заначуе.
— Там усё напагатове. Можа, піва патрабуецца?
Стварэнне не мяняла позы.
— Я вам скажу, Палута Янкаўна,— нездаволена адказала Гэля і прапусціла Рыгора ў пакой.
Рыгор моўчкі шуснуў у адчыненыя дзверы і стомлена прысеў на зялёнай тумбачцы. Абставіны яго вярнулі — яны былі знаёмы Рыгору па вядомым творы Купрына. Ужо адно паветра, прасякнутае вострымі, тухлымі пахамі, казала за ўсё. Яго забіраў жаль і ссала жуда. Спраўдзілася! Нездарма ад першага спаткання з Гэляй ён затаіў мулкую падазронасць — зараз яна навыяве.
Гэля незаўважна для яго распранулася, выбегла дзесьці з пакоя і следам вярнулася з закуранаю цыгаркаю ды дзвюма пляшкамі піва.
— Смага, Рыгорка, забірае. Пі, прашу. Садзіся да стала... Я бачу, што для цябе ўсё гэта нечаканым выглядае. Га?
— Нечаканым, Гэля, і страшным...
— Для рэвалюцыянера ды страшна? Ха-ха-ха! Рыгорка-а?
— Страшным і балючым.
Гэля падала яму шклянку пеністага піва. Пакуль Рыгор падняў яе з стала, яна другую выпіла засаб, зацяжна ахнуўшы.
— Пі-ы, мой добры сябра, пі-ы, мой...
Спрытным повертам яна апынулася ў яго на каленях і абвіла халоднаю рукою яго шыю.
Рыгор скалынуўся і крыху адхіліў галаву...
— Рыго-орка-а! Давялося-а мне-э... Я тады не магла сазнацца — сэрца, ведаеш, ціснула-а... А зараз — не выцерпела... Або ты не дазнаўся б, Рыгорка-а? Мусіла-а? Во-а — пасцель мая — высокая і мяккая, а муляе... муляе, сябра мой дарагі...
Гэля шчыльна прытулілася напудранаю, вялаю шчакою да разгарачанага твару Рыгора. Яе сухія губы правялі па яго лбе халодную стужачку мёртвага пацалунку...
— Ты на мяне злуеш?
— Нічога падобнага... Я цябе шкадую...
— А чаму ты нудны такі? Над чым задумаўся-а? Прыйшоў да дзяўчыны і думаеш?..
Піва палілося Рыгору на прыпол. Ён паднёс шклянку да губ, смакануў крыху і адставіў...
— Раздзявайся, Рыгор... ужо нечага далей марнаваць час...
Гэля першаю стала здымаць з сябе памятую, бедную кашульку. З-пад нізка агарсаванай сарочкі паказаліся худыя, плоскія, касцістыя грудзі. Тонкая шыя слаба трымала вяртлявую галаву.
— Ты не супроць таго, каб і я тут спала?
— Табе лепі відна,— ціха праказаў Рыгор і падняўся з месца.
Ён не агледзеўся, як Гэля стала перад ім у адной сарочцы, ні каліва не саромеючыся.
— Мы ж разам раслі, разам гадаваліся... Няўжо ты гнацьмеш мяне, Рыгор, ад сябе?..
Спрытным скокам яна апынулася на ложку і заківала Рыгору пальцам.
— Гэля, ну як ты дазволіла сабе гэта? — упічліва запытаў Рыгор.
Гэля маўчала, утуліўшыся тварам у падушку. Рыгор не кранаў яе, адчуваючы глыбіню трагедыі, якую перажывала пры ім дзяўчына.
Ён ужо драмаў, сціснуўшыся ад жалю, калі громкі плач Гэлі яго абудзіў. Расплюшчыўшы вочы, Рыгор угледзеў каля сябе Гэлю. Яна сядзела і плакала.
— Чаму ты не спіш?
— Не магу... Паверыш... Го-ой-ой!.. Рыгорка... Выцягні ты мяне з гэтае ямы... Ты ж абяцаў мне месца, помніш? Ласне табе не рупіць Гэля? Твая таварышка ў дзяцінстве, верная твая пасяброўка... Няўжо табе лёгка, гледзячы на мяне, га?.. Сілцы, маладосць, каханне, Пятрусь... Збаў мяне, сябру мой...
Рыгор бязмоўна ахапіў Гэлю двума рукамі, прыцягнуў да сябе і пацалаваў яе ў халодны, напудраны твар.
— Я ўсё зраблю, што ад мяне залежыць... Я выму цябе з гэтага балота, выму-у... Чаму ж ты мне раней не казала?
Уперамежку з доўгімі маўчанкамі, яны прагутарылі да самай раніцы.
Ужо забялеў золак першага дня новага года, калі Рыгор крыху заснуў. Але Гэля яго абудзіла. Ён, стомлены і сонны, паспешна сабраўся і, не развітваючыся з Гэляю, кінуўся ў дзверы. Цяжкія крокі яго ног прагучалі па кватэры.
— Адну хвілінку! — перапыніў яго нейчы вымусовы голас.
Рыгор абярнуўся і ўгледзеў перад сабою ўчарашняе страшылішча — кабету. Яна бессаромна, у адной кашулі, стаяла ў прачыненай фортцы дзвярэй і ўпарта глядзела ў яго бок.
— Вы заплацілі за піва? Гэля?
— Усё заплочана, Палута Янкаўна, прапусцеце! — даняслося з Гэлінага пакоя.
Рыгор павярнуў да дзвярэй.
— Вы там абмацайце крук, налева... Заходзьце-э часцей...— праказала кабета.
Ціхая, марозная раніца асвяжыла Рыгора. Ён безаглядна прабег вузкі цесны двор і ачуўся за брамаю, як у новым свеце. На вуліцы яшчэ было пуста. Першы вагон трамвая выскачыў з-за рога высокага будынка на Вазнясенскім праспекце і шпарка пранёсся перад яго вачыма. У замёрзлых, абснежаных вокнах мігала некалькі людскіх ценяў. На адгоне квартала — рассыпалася серабро сігнальнага званка. На рагу гандлёвага рада Аляксандраўскага рынку стаяла некалькі рамізнікаў. Ухутаныя ў доўгія зялёныя халаты і валасатыя пыжыкавыя шапкі, двое з іх стукаліся адзін з другім, праганяючы мароз. Трэці неадгінна сачыў за таварышамі і весела падбадзёрваў іх частымі выгукамі.
З-пад Сеннецкага пляца выскачыў жоўты аўтамабіль і стралою прарэзаў стромкі шнурок Вазнясенскага. Чырвоныя аколышкі седакоў чуць адзначыліся ў Рыгоравым ваччу. Калі аўтамабіль праскочыў мосцік праз Фантанку, рамізнікі кінулі па адрасе яго некалькі лаянак.
— Паедзем? — звярнуўся адзін з іх да Рыгора.
Той моўчкі прайшоў далей.
На рагу Пецяргофскага праспекта ён стрэўся з атрадам балтыцкіх маракоў. Выходзячы на Садовую, маракі зацягнулі песню. Звон песні мнагаратным водгукам разляцеўся ва ўсе канцы вуліцы.
Рыгор правёў маракоў да Сяннога пляца, дзе сеў на падаспеўшы трамвай і паехаў на Выбаргскую.
Не даязджаючы да апошняй спынкі, ён выйшаў з вагона і пайшоў пяшком да кватэры. Яму хацелася сустрэць таварыша ці знаёмага і ў гутарцы з ім на тую ці іншую тэму разагнаць сціснуўшае яго пачуццё агіды і млосці.
Мінуўшая ноч пакінула ў яго нутру гадкі асадак. Ваабражэнне затуманілася дымкаю горкасці. Сударгі нервовасці разгойдалі ўсю яго постаць. Непрыглядная, адваротная сапраўднасць труіла сэрца.
Ён не верыў у прымхі. Ён смяяўся з усялякіх забабонаў. Але супаданне дзвюх стрэч перад Новым годам — прыкрыла. За трыццаць хвілін язды ў трамваі ён перагарнуў дзесяткі ўспамінаў, звязаных з Гэляю. Перад ім мігнулі Сілцы, Смагін, зборні і пакоік, дзе ён стрэўся з аматарскаю трупаю. Рэзвая, жыццёрадая Гэля, як жонка Вусіка; Гэля, як здольная аматарка-артыстка... Яе надзеі, яе парыванні... І зараз... Бацькі, Пятрусь, Зося і Волька... І свет у выглядзе тае кабеты — чудзішча, якую ён двойчы ўгледзеў у кватэры Гэлі — бесспагадна паглядзеў яму ў вочы. Пажаданні за чаркаю віна ў прытульнай каморцы Ганны і распырсканае на прыпол піва...
Рыгор раптам спыніўся: «Анікей».
Так, на адгоне дзесяці сажняў ішоў яму настрэчу яго таварыш Анікей. Ён ужо заўважыў Рыгора, бо на яго расчырвоненым твары гуляла ўхмылка. Падышоўшы бліжэй, Рыгор падняў руку да шапкі і стрэў ад Анікея падобнае ж прывітанне.
— Ты не з горада, часамі? — запытаў Анікей.
— Угадаў, браце...
— Бачу.
Рыгор сумеўся — на ім відаць было адбітак перажытае ночы. Ён успомніў, што, выходзячы ад Гэлі, яму не прыйшлося нават умыцца. Чуў па нудзе ў нагах і па шоламе ў стомленай галаве, што ў ім мала звычайнага. Празрыстая сонечная пагода не гадзілася з памятасцю яго твару, з прыплюшчанасцю яго звычайна бойкіх, іграючых вачэй.
— А відаць, ласне?
— Ха-ха-хі! Не схаваешся — дзень...
— Дагадваюся... Перажыў ноч, скажу табе...
Поверт галавы і ківок рукі ўзмоцнілі сэнс Рыгоравага сказа.
— Дзе ж гэта ты і як?
— Не раскажаш, пакуль не апамятаюся... Перажыў, чаго дагэтуль не даводзілася... Куды ты?
— Я за Маскоўскую заставу. Там маецца сённі адбыцца маленькая нарада...
— Наконт дзевятага студзеня?
— Ага...
— Стой на нашай думцы, Анікей... Мы павінны адсвяткаваць гэты дзень... Пара разбіць маўчанку... Годзе-э...
— Ды я чалавек цвёрды... Мяне цяжка збіць з абраных пазіцый... Ну, пакуль...
Рыгор ускоранай хадою накіраваў у ператочную вуліцу.
Незаўважна ён прайшоў на Выбаргскую шашу, а адтуль завярнуў дамоў. Яму адчыніла гаспадыня.
Новы год адбіваўся на ёй у вясёлым твары, у парыўчатых рухах і ў надзвычайнай пілявасці.
— Я ўжо немаведама што падумвала наконт вас... Прачнулася — а ў вашым пакоі — муха-заваруха. Я пастукала — маўчок. Я, прызнацца, адчыніла, а пасцель нярушаная... Дзе, думаю, Рыгор Міхасевіч? Час не пэўны, і мала што можа трапіцца...
Сарафіна Хлораўна наўздзіў ласкава зазірала Рыгору ў вочы і не дазваляла адысці ад дзвярэй.
— Вы заглянеце да мяне,— казала яна далей, разліваючы пах цвятнога адэкалону і часта моргаючы шэрымі вачыма.— У мяне цяпер знаёмыя, павіншаваць прыйшлі з Новым годам...
З-за дзвярэй гаспадынінага пакоя данёсся жаночы голас — звалі Сарафіну Хлораўну. Яна пудка закруцілася на правай назе і шмыгнула ад Рыгора. Да Рыгора дайшоў вясёлы, покатны рогат, а над ім выразны вымаў яго імя. Следам пачулася некалькі тостаў.
Было ясна, што жаночая кампанія, развяселеная і рэзвая, выклікала яго да сябе. Але Рыгор не адказаў на гэта жадным гукам і хутка прайшоў у свой пакой.
Зразу, мэрам бы хто яго абласкаў, стала спакойліва і міла. Цвёрдае крэсла, на якім ён прысеў, цешыла яго знерваваную істоту. Думкі, як напалоханыя вераб’і, разляцеліся. Калекцыя гаспадарскіх рэчаў, незаўважных і звычайных, набылі асабісты прыемны выгляд і лашчылі Рыгораў узрок. Белаватае, з адсветам вохры неба напаўняла пакой мяккім, пухкім святлом.
Рыгор пільна ўглядаўся ў павешаную на сцяне партрэтку невядомае асобы. Скрытныя воддаллю рысы твару яе несупынна мяняліся, прымаючы разнастайныя міны. На шкле мігаліся лёгкія цені, паласуючы яго плошчу.
Было зусім нечаканым, калі апаўшы на стол Рыгораў узрок улавіў сіні канверцік пісьма. Рыгор схамяніўся і порсткім рухам пальцаў падняў канверт. Чатыры няроўныя радкі адраса дапомнілі Сёмку — то яго рука. Сілцы — маці — сябра... Надыходзіўшы ўздром адляцеў — зарупела прачытаць. Ён запомніў ужо, калі ад мацеры было пісьмо. У завірусе падзей не мог спыніцца над прычынаю гэтага, і зараз — суйздром падышоў момант.
«Дарагі сынок...»
Тое ж, што і дагэтуль, што ўсягды...
Радок за радком выкладалі мацерына пачуццё...
«Гэтак доўга не мела ад цябе пісьма і розных думак — не абяруся. А можа, тое, а можа, гэта — свет, як круцёлка, як малатарня — не падсаджвай рукі...
Атрымала ад цябе гасцінец і цалую твае шчочкі, тваё чулае сэрца... У нас так неспакойліва, Рыгорка, так трывожна, што я начамі не сплю, як на чаране гарачым ляжу... Некаторыя збеглі — іншыя рыхтуюцца на вясну... Шыюць буды, ладзяць драбіны, шыкуюцца. Чутак тых, чутак!.. Герман пад Гродняю, герман у Беластоку, герман ля Слоніма — страхоцце... І хоцькі мне няма чаго шкадаваць — голы збірайся — голы гатоў,— а вось кут дарагі і з месца не ўзняцца... Жджэцца, пакуль папхнуць, і тады ўжо, даруй, да цябе. Прасіцьму Сёмку, няхай не пашкадуе мясцінкі для клумачка і хоць да Ліцка адвязе. Няўжо я далей не траплю сама ў Пецярбург? Можа ж, там зацішней крыху, сынок? Дажыліся, мілы мой, дачакаліся. Уздумаў д’ябал свет засмуціць, і пайшла гуляць завіруха... Каб ты ды бачыў тое пекла ў часы мабілізацыі — Рыгор-ор-ка-а, зала-а-ты-ы! Што тады рабілася! Век зжываю — не бачыла... Цяпер трасуся, думаючы...
Ну, як жа ж ты там, галубе? Шануйся, сыне, беражыся, родны. Твая маці не пакідае аб табе думаць. Яна моцна цябе цалуе і...»
Стук у дзверы адарваў Рыгора ад замілаваных слоў мацеры. Ён незадаволена папрасіў увайсці і падняўся з крэсла.
Высокая, у блакітным, з белымі інталяжамі сукні, паружавеўшая ад хмелю, увайшла ў яго пакой стройная маладзіца. Крыху скошанымі вачыма пад шэрымі брывамі ласкава зірнула на Рыгора. Тут жа доўгая рука змяёю выцягнулася на ўзроўні белага, як снег, пояса.
— Суніцына. Я пасланцом ад Сарафіны Хлораўны... Не цурайцеся яе гасціннасці, малады чалавек... Новы год... Сёння жывом, а заўтра — Авеццано... Ці Нява, ці Балтыйскае мора, калі не вулкан...
— Дзякую вам...
Рыгор паглядзеў у твар незнаёмай жанчыны і адвярнуўся.
— Я адчуваю сябе, ведаеце, надта змораным і... дзякую...
Маладзіца спакойліва падышла да яго і ўзяла пад руку.
— Вы, мужчыны, робіцеся часта жанкамі. Ідзем жа.
Рыгор яшчэ раз падзякаваў за запрашэнне і ўглыбіўся ў мацерын ліст.
Пастаяўшы хвіліну моўчкі, маладзіца мерсканула з пакоя, моцна стукнуўшы дзвярыма.
Праз момант па калідоры праляцела рэха шклянога звону і рэзвага, іранічнага смеху.
Шары змрок глядзеўся ў цішыню Рыгоравага пакоя. Сцягнутая са століка сурвета пялася падняць скінуты і разгорнуты лісток паперы. Сіні канверцік туліўся да боку, абняхаены адрасатам. На ложку, распятым, ляжаў у адзежы гаспадар пакоіка. Памятая падушка ціснулася між палак ложка, разгароджваючы надвае пухкія валасы Рыгора. Ён спаў, як заварожаны, ціха-ціха сапучы. Спаў соладка і моцна, адарваным ад свету і ад яго жорсткіх праяў.
А ў гэты час паважнаю, размеранаю паходкаю набліжаўся да яго дома затулены ў каўнер чорнага паліта чалавек. З-пад нахлабучанае фінкі ён паднімаў пару невыразных у змроку вачэй і раззіраў нумары. Каля брамы Скрынкінай, Сарафіны Хлораўны, ён спыніўся і агледзеўся навакола. Пасля шчыльна падблізіўся да вярэі і яшчэ нейкі час пазрочыў на прыламаную лічбу ліхтарні.
З-пад Выбаргскае шашы падыходзіла да яго некалькі пешаходаў, і ён, каб не спаткацца, хутка прайшоў на двор. Пры дзвярах ён яшчэ крыху падумаў ды памеркаваў, адаля пазваніў. Хвілін з пяць ніхто на званок не прыходзіў. Можна было думаць, што няма нікога ў доме, але чалавек паўтарыў званок, і яму адчынілі.
— Вам каго? — злосна запытала Сарафіна Хлораўна, выбегшы ў хусцінцы на галаве.
— Я да Нязвычнага... Ён дома?
— Ён спіць, і яго не варта трывожыць...
— Мне экстранна да яго...
— Я перадам усё, што вы дасцё ці скажаце...
— Мушу асабова...
— Даруйце, я не магу вас пусціць...
— Я а дванаццатай павінен выехаць...
— Я і сама не ведаю...
Чалавек пераступіў парог, і ўжо безнадзейна было яго выгнаць. Сарафіна Хлораўна зачыніла дзверы пярэдняй і падышла да Рыгоравага пакоя.
— Спіць, а будзіць яго так шкода, што я... Заходзьце да мяне, хіба, на хвілін колькі.
Гаспадыня не кідала разглядаць незнаёмага. І пакуль той вырашыў, будзіць Рыгора ці не, яна адважылася запытаць яго:
— Ці вы толькі... не былі ўжо калі-кольвечы ў Рыгора?
— Можа, калі і было...
— Я бачу, што нешта знаёмае відаць і ў вашай паходцы і ў вашых вачах і... Калі ласка, прашу да мяне...
Сарафіна Хлораўна гасцінна адчыніла дзверы і прапусціла госця ў свой пакой.
— Я вас добра помню... Распранайцеся... Го, як Рыгор узрадуецца вашаму прыходу!.. Вы ездзілі кудысьці?..
Пятрусь — то быў ён — не ўстрымаўся ад смеху.
— Каб ды ездзіў — сядзеў, не ездзіў...
Гаспадыня адразу перамянілася на твары.
— Сядзелі?.. Во, здэцца, Рыгор прачнуўся...
Яна мігам вылецела з пакоя, і Пятрусь пачуў часты асцярожлівы стук у дзверы. Ён дагадаўся, што гаспадыня будзіць Рыгора, але не даваў на гэта выгляду.
— Хтосьці стукае за сцяною! — праказаў ён у адчыненыя дзверы.
Тая ўбегла ў пакой і паведаміла:
— Рыгор устаў; ён просіць вас да сябе.
Пятрусь спакойліва выйшаў з яе пакоя і пастукаў Рыгору.
— Братка-а-а! — выгукнуў Рыгор, угледзеўшы перад сабою Петруся.— Хіба не сню?
Яны кінуліся ў абдым і зацяжна пацалаваліся.
— Раздзявайся, вось... Мо хочаш чаго перакусіць?.. Не чакаў, ведаеш, ну, забі, не чакаў... Яшчэ нядаўна, вось, бачыў Рыму і пытаў... А пэўнага — нічога... Ну, як жа, як, кажы?!.
Рыгор пасобіў Петрусю зняць паліто і неадгінна заглядаў яму ў вочы. Пятрусь паціраў ад марозу рукі і спакойліва, суцешна ўхмыляўся. Яго схудалы твар выразна выпукляў падаўжэлы, здавалася, нос і праводзіў роўныя лініі ўсцяж вытырклых скронь. Вочы ўдаліся глыбей у арбіты і ўпарта змагаліся з навяваючай хвалькай ухмылкі. Знаёмы гарнітур здаваўся завялікім і прасторна вісеў на Петрусёвых плячах.
— Як бачыш... Некалькі месяцаў — у воду...
— Дык раскажы, усё-ткі...
Рыгор пазваў гаспадыню і папрасіў гарбаты.
— Госць, Сарафіна Хлораўна, неспадзяваны госць... Калі ласка, ужо...
— А я ведаю, ведаю,— суха адказала гаспадыня.
Пятрусь не сцярпеў, каб не азнаёміць Рыгора з яе нядаўнімі паводзінамі вакол яго, і праказаў:
— Напалохалася, бедная...
— Кручаная, а не бедная... Кажы лепей пра сябе...
— Мая прысутнасць у цябе ўсё кажа...
— Мала, браток, мала... Я хачу ведаць дасканала, на якіх жа правах... Рыма штосьці казала, нібы-та мерыліся цябе выслаць...
— Праўда,— цішком адказаў Пятрусь.
— Такі?
— Іначай нельга. Цяперака трыццаць тры пункты — шаблоннае рашэнне... Чым жа я лепшы?
Рыгор задумаўся.
— Дык ізноў на расстанне?
— Нічога не парадзіш.
— І далёка намерыўся ехаць?
Пятрусь некалькі памаўчаў, пасля шэптам паведаміў:
— Застаюся ў Шувалаве. Днямі мецьму новы пашпарт і перад табою — другі чалавек...
— Та-ак?..
Рыгор зрабіў здзіўленую міну, пакасіўшы галаву.
— Гарбата! Можна? — перабіла з-за дзвярэй гаспадыня.
— Прашу вас... Налівай, Пятрусь... Можа б, вы, Сарафіна Хлораўна, пазычылі мне некалькі закускі... Выбачайце ўжо, але дайшло да таго, ведаеце...
Праз хвілін пяць гаспадыня прынесла да Рыгора дзве талеркі з рознаю ежаю.
— Што маю, не захайце,— праказала яна.
Рыгор упрошваў Петруся закусіць, а сам няўпэўнена азіраў яго з галавы да ног. На Петрусю адбіваліся ўтома доўгага адзіночнага вязнення. Яму неахвотна давалася гутарка, і на несканчоныя запытанні Рыгора ён адказваў двуслоўнымі сказамі ці кіўком галавы.
— Ну, ты бачыўся з Рымаю? — пытаў Рыгор.
— Калі ж было!
— Дык ты наперад усяго да мяне?
— Я ўчора вызваліўся і паспеў пераначаваць ужо на волі...
— І яшчэ не агледзеўся акурат?
— Цяжка апамятацца.
Рыгор перамяніў гутарку, каб уразнастайніць Петрусёў настрой.
— А ў мяне, браток, колькі ўсякіх навін!
— Маеш навіны? — з адбіткам невыразнай цікавасці запытаў Пятрусь...
— Да цябе мала даходзіла, вядома, раскалыханая хваля нашай сучаснасці. А яна, ведаеш, неміласэрна страсае светам і топча людское жыццё, як апаўшыя лісты...
— Гэта жыццё яшчэ не вызвалілася ад жывёльных інстынктаў...
— Гэта зверху, бач; з птушынага, як кажуць, лёту... А зазірні ты ў гушчу — чырвоны смех, ды далёка не па-андрэеўску... І колькі яшчэ патрэбна сілы і волі, каб знішчыць усё гэта!..
— На нас ляжыць адпаведнае заданне... Разбярыся адно: сцяна, а за ёю бесканечная плошча зарасніку. Карчуй і карчуй, палі ды палі.
— Я веру, што рабочы клас сумее прэабразіць свет... У яго досыць дадзеных на тое, каб зняць з жыцця заношаную апранаху і адзець яго ў бліскучае, светлае адзенне... Праўда? Па-твойму?
— Мы б не жылі, каб не верылі ў гэта і не памагалі змагацца...
Пятрусь сказаў і азірнуўся навакола пакоя. Раз’юшаная нервовасць прабегла яго істотай.
— Вартавы не сочыць у шкелка,— пахлопаў яго па плячы Рыгор.
— Але ён не дае пакуль мне ні спаць, ні сядзець спакойна... Цішыня, што зараз пануе ў кватэры, дапамінае мне...
— Кінь... Я табе скажу адну навіну...
— Навіну?
— Гэля ў Пецярбурзе, ці чуў?
Пятрусь выцягнуў галаву і паглядзеў на таварыша.
— Не смяешся?
— У тым жа і справа, што тут не да смеху...
— Нават?
— Нават... Мінулай ноччу бачыўся з ёю...
— Ноччу?
— Вось іменна, што ноччу...
Рыгор зняверна матнуў рукою.
— Можаш ужо дагадвацца, у чым справа... Прапала Гэля... Ад першага разу, калі яна знянацку наведала мяне, я супроць вачавідкасці не мог згадзіцца, што з ёю бяда. А ўчора... учарашняе разбіла ў шпэлах усе мае ілюзіі... Прапала, бедная, амінь...
Пятрусь не ўседзеў, а пачаў тупаць па пакоі. Відаць было, што Рыгорава паведамленне кранула яго.
— Трэба бараніць, Рыгор! Ды ці можна?
— У гэтым наша важнейшая павіннасць. Я ўжо сур’ёзна заняўся думкаю, каб яе дзе-кольвечы ўладзіць на працу... Жанчына яшчэ можа выратавацца, пакуль бросня цалкам не зассала... Сама, ведаеш, просіцца... І з такім замілаваннем успамінае цябе, што нельга не паспагадаць ёй. Першы раз знарок прыйшла да мяне, каб пагутарыць пра цябе... І ўчора...
— Так...
Пятрусь парываўся нешта сказаць, але спыніўся на адным слове. Крутым узмахам рукі ён даў зразумець Рыгору, што на гэтым пара скончыць пра Гэлю. Рыгор паспяшыў разагнаць яго трывожлівае пачуццё запытаннем:
— Жыць у Шувалаве, а працаваць думаеш дзе?
— Знайду, Рыгор. На Воздухаплавацельным папрабую ўладзіцца...
— Было б добра, ведаеш...
Хлопцы яшчэ час аставаліся ў Рыгоравым пакоі, зацята абгаворваючы апошнія здарэнні з рэвалюцыйнага і рабочага руху і падзеях па заводах.
Рыгор з вясёлым настроем ішоў на працу.
Уплыў ад спаткання з Гэляю, доўгія раздумы пра яе лёс — усё знаходзіла ў сабе апраўданне ў яго яскравых надзеях.
Ён адчуваў у сабе свежыя сілы, асаблівую моц. Вось няхай толькі прырвецца да станка — фантанам палятуць жалезныя стружкі. Станок зайграе стальную сімфонію. Праца апраўдае ўсё.
Яго цягнула ў завод болей, як калі дагэтуль. Сёння ён павінен сустрэцца з шэрагам знаёмых і абмяняцца з імі навінамі. Ён раскажа пра вызваленне Петруся, а сам дазнаецца пра іншыя навіны. Чаго добрага, магчыма, пачуе што-кольвечы і пра месца для Гэлі. Новы год — новае жыццё. Паглыбленае і пашыранае. Смялей жа на яго хвалі!..
Але што там?
Каля завода, перад варотамі, збіраліся рабочыя. Грамадка іх то ўзрастала, то раставала. Нешта ёсць?
Рыгор паспяшыў. Ясна. Адміністрацыя не дрэме — на варотах абвестка. Папярэджанне? Так. Надыход дзевятага студзеня.
«Па горадзе ходзяць упартыя чуткі, што на дзевятае студзеня гатовяцца выступленні. Праступныя асобы шнайдараць па прадпрыемствах Пецярбурга і ўносяць смутак у голавы трэзва і патрыятычна настроеных рабочых... Папераджаецца, што ўсе, хто будзе заўважаны ў праступнай агітацыі...»
На Рыгоравым плячы лягла чыясьці рука; ён аглянуўся.
— Бачыш, во? Здароў!
То быў Анікей.
Яны аддзяліліся ад грамадкі і прайшлі ў завод.
— Гатовяцца.
— Былі б дурныя, каб сядзелі склаўшы рукі.
На заводзе жыва абгаварвалася абвестка.
Дзевятае студзеня набывала ўсё большай выразнасці і глыбейшага значэння. Яксьці вяла пачыналася праца і асцярожліва вярцеліся станкі.
Рыгор пачуў, што ў ім згінула нядаўняя хэнць завіхнуцца пры рабоце. На каго — навошта? Якая карысць, калі з-пад рук выйдзе пара лішніх каробак для снарадаў?
Ён пахвільна перакідаўся словамі і сказамі з Анікеем.
Да абеду яны паспелі расказаць адзін другому пра ўсё чутое імі за мінулы дзень.
У абед на заводзе атрымалася неспадзяванае здарэнне. У майстэрнях і на дзядзінцы з’явіліся пракламацыі. З прагнай цікавасцю накінуліся на іх рабочыя і гурткамі, па некалькі чалавек, узасос перачытвалі даўгія палоскі тэксту. Адміністрацыя нашарохана насілася па майстэрнях завода, выязджала ў горад і варочалася назад. Падазроней глядзеў вартавы на выходзіўшых рабочых і пільна сачыў за вяртаўшымі на завод.
Рыгор задаволена азіраўся па баках, выяўляючы настрой рабочых. У надышоўшай настарожанасці ён углядаў нараджэнне доўгажаданых падзей. Новы год суліў новае. Пра яго гудзелі станкі, спявалі шасцярні. Яно чулася ў агульным пэнце заводскае працы.
Яно, гэта новае, перабягала па твары соцень людзей, напаўняўшых харчэўню. Яно прабівалася ў рэзвым смеху і ва ўзнятай гутарцы за сталамі.
Анікей?
Нельга было не дзівіцца спрыту і ёмкасці гэтага таварыша. Толькі б, чаго нядобрага, яго ніхто не западозрыў.
Рыгоравы вочы не спускалі ўзрокаў з куткавога стала. Спакойная міна Анікея казала за бяспеку. Рыгор пераканаецца, калі стане пасля абеду поруч з Анікеем за станкі.
А зараз...
Пакінуўшы харчэўню, Рыгор сустрэў на вуліцы патруль гарадавых. Яны тапталіся каля варотаў завода, праводзячы кожнага, хто ў іх уваходзіў. Шнурок рабочых паважна цягнуўся між іх шулаватых фігур, як нібыта той. Рыгор прайшоў з другімі. Прайшоў, ганорней і гардзялівей іншых, і пачуў невыразны сказ па сваім адрасе. Але не азірнуўся, бо праз трох чалавек ішоў і Анікей. Успомнілася здарэнне ў піўнушцы на Выбаргскай шашы — жыццё багата на розныя фокусы і смікалкі!
«Цені забітых трывожаць тыранаў!»
Зыкі станкоў заглушалі перамову Рыгора з Анікеем да канца дня.
На развітанні Рыгор моцна паціснуў Анікееву руку і з ранішнім настроем пайшоў на кватэру.
Хрусткі снег спяваў у яго пад нагамі.
Дзевятае студзеня?
— Дзевятае студзеня.
Празрыстая палоска бадзёрых адчуванняў цягнулася перад ім усцяж сямі наступных дзён.
«Цені забітых трывожаць тыранаў!»
— Чакайце, на хвілінку.
Рыгора наганяла Рыма. Ён пазнаў яе на адгоне каля двух сажняў і ўхмыльнуўся:
— Ізноў мы з вамі стрэліся на тым жа месцы.
— Можа, прымха?
— Я вас заўважыла і думаю, што вы мяне таксама... усё ж, аднак, прайшлі — і не ўшманкі.
— Убачайце, я вас не заўважыў, даю слова.
— А я вам магу паклон перадаць...
— Можа?
— Ну, я вам здаецца?
— Губляюся, ведаеце, у дагадках...
— Я выпадкова зусім стрэлася з адной вашай знаёмаю. Яна сястрою зараз.
— Ганна? — нечакана для сябе самога праказаў Рыгор.
— Брунетка такая, стройная і сімпатычная...
— Вы не кламіце?
— З якогасьці мястэчка, казала. Разгаварыліся, і яна мне давай апісваць вас... Я, прызнацца, дала ёй ваш адрас.
Гэта канчаткова збіла Рыгора ў яго дагадках, і ён абмежаваўся тым, што падзякаваў Рыму.
— Але гэта між іншым,— прамовіла яна, рушыўшы з месца: — Я, уласна кажучы, хацела запытаць вас, ці не чулі вы пра Петруся?
Няведанне Рымы яго здзівіла.
— Хіба ж вы не чулі? — запытаў ён.
— Ведаеце, нічагуткі. Наведаць усё не збяруся, а ад яго жаднае чуткі...
— Тады я вас абрадую — Пятрусь учора заходзіў да мяне; яго выпусцілі і... высылаюць...
Рыма, як ішла, так раптам спынілася.
— І не даў мне знаць!
У яе словах пачуўся жорсткі папрок Петрусю.
— Ён, напэўна, не паспеў яшчэ гэтага зрабіць, Рыма. Дрэннага не думайце-э...
Рыма моўчкі ішла побач Рыгора, правяраючы ісціну яго завярэнняў. Рыгор шкадаваў яе перабіваць.
Абое не прыкмецілі, як іх нагналі чыесьці скрыпучыя крокі.
— Выбачайце! — нечакана даняслося да іх.
Яны збочылі з тратуара. Абмінуўшы іх паглядзеў назад. Рыгору ёкнула ў нутру. «Знаёмы»,— мігнула няўвераная думка. І ён цішком пазваў:
— Пятрусь?
— Хто гэта?
— Я, Рыгор. Ты куды?
— Я...
Пятрусь зрабіў некалькі крокаў.
— Думаю да Рымы...
— Ха-ха-ха! — засмяялася тая, не могучы ўтрымацца ад нечаканасці.— Здароў!
— Рыма?
За маўчанкай, якая надышла пасля гэтага, Рыгор развітаўся і з Петрусём і з Рымаю і ўскоранай хадою пайшоў да сябе.
Рыма з Петрусём павярнулі назад.
У пакоі Рыгора чакала свежая, толькі што прынесеная газета. Ён, не раздзяваючыся, хапіўся за яе і прачытаў важнейшыя навіны дня.
На франтах адзначалася ўмоўнае спакойства. Побач выдаваліся фальшывыя, падробленыя весткі пра магчымае нямецкае адступленне з Польшчы.
«Германія напярэдадні банкроцтва».
Усё гэта, знаёмае і перажованае, не супыніла на сабе Рыгоравай увагі.
Вайсковыя падзеі патанулі ў жаху другіх навін. Гэтыя навіны адбыліся ў Італіі. Там раз’юшылася стыхія. Магутныя земляўздрыгі разбурылі шэраг гарадоў і сёл. Дзесяткі тысяч людзей, як непрытомныя, разбегліся ў свет. Бяздомныя, напалоханыя, пакалечаныя. Сіраты і няшчасныя. Між соцень і тысяч мёртвых целаў, пры выцці сабак і карканні варон. У асяродку жаху і знішчэння... Дваццаць тысяч забітых... Вайна і стыхія... Стыхія — вайна...
Рыгор злосна швырнуў на падлогу скамечаную газету. Распрануўся і сеў пры акне.
У яго галаве мітусілася плойма разнастайных думак.
На вачах, адзін за другім, запальваліся ліхтары. Цёмны змрок разбягаўся ў бакі.
Новы год — новае жыццё?
Адказ рабіўся слізкім і неўлавімым.
Грамадка коннікаў прамчалася наперад і знікла за рагавым домам.
Патрулі?
Рыгорава хада стала спарнейшай. Ці то здаецца яму, ці, сапраўды, на Выбаргскай шашы мнагалюдней звычайнага. Няўжо такі ў гэтым заложаны ўплыў дзевятага студзеня? Ды не відаць паравіка! Было б цікава, каб ды ён у гэты дзень не хадзіў!
Хутчэй на Выбаргскую шашу!
Не, нічога асаблівага.
Вось прамчаўся паравік, бітком набіты людзьмі. Найбольш рабочых з аколіц. Куды ж, як не на завод, яны спяшаюць?
Абапал, тратуарамі — таксама.
То было ўражанне, няйначай.
Ён паглядзеў направа і налева — не распазнаць.
З ператочнай вуліцы раптам выскачыў конны раз’езд — новы, другі, ці той самы? Казакі накіравалі да завода і, пад’ехаўшы, сталі. Мэрам бы грамада расце і павялічваецца. Не пускаюць у завод? Што там трапілася?
Пакуль Рыгор дайшоў да завода — людзі рассеяліся. Ён звычайна прайшоў у дзверцы брамы і ачуўся на заводскім дзядзінцы.
Дзевятае студзеня ці будні дзень?
Следам за гудком заварушылася трансмісія і завярцеліся станкі. Шолам, стук, бразгі напоўнілі майстэрні і цэхі, вялікія карпусы завода.
Побач — Анікей.
— Як жа ў другіх?
Навін жадных.
І вострае джала разца гоніць спружыністыя стужкі блішчастае сталі. Ад сцяны да сцяны — шэрагі прыгнутых спін.
— Модлы над забітымі ваякамі?
— Праца на карысць катаў?
Вось яны.
Перад Рыгорам мігнула фігура палкоўніка. З гары паглядзеў і прайшоў далей. У вачах — гардлівая ўпэўненасць.
За варотамі — патрулі?
Ды ці ўловяць яны раскалыханыя хвалі пачуццяў рабочых да помсты? Ці пяроймуць іх захапленне да пратэсту? Нячутна і незаўважна пераліваецца яно ў стальным шоламе станкоў па душных майстэрнях. Між стосаў абструганае сталі і скрынак з абітым начыннем.
— А мы працавацьмем?
— Не спяшайся...
Анікей кінуў узрокам усцяж роўнага шэрагу бліскучых станкоў.
У пераплёце соцень прыводаў хісталіся рабочыя. Крыжаваліся ў ваччу спіны з рукамі, галовы з кавалкамі сталі. Проста, як па шнурку, ішоў палкоўнік — кантроль — кірункам да канторкі майстра.
— Таварышы, хопіць на сёння!
Рыгор аддзяліўся ад станка і махнуў рукамі направа і налева. Раптам вырас лес галоў. Дзесяткі ўзрокаў накіраваліся ў Рыгораў бок. Умомант — запруджаны праход кішэў людзьмі. «Канчаць работу!» «Далучыцца да другіх!» «Адзначым дзевятае студзеня!»
Даўгіх пераконваючых прамоў не патрабавалася. Усе, хто адлучыўся ад станка на Рыгораў мах рукі, ясна разумелі яго значэнне. Яны натужна яго чакалі.
А цяпер?
Палкоўнік не апамятаваўся, калі насустрач яму пацяклі стройныя шэрагі забаставаўшых. Тупат увераных крокаў даваў ілюзію вярчэння станкоў.
Але песні?
Яны палохалі палкоўніка і гналі бягом па дарозе ў дырэктарскую. У яго вачах агромністы завод рушыў з месца, паўстаў на ногі і загудзеў нечуваным гоманам бунту.
— Трым-ма-ай!
Жалезная брама перад напорам людзей беззагадна расчынілася на абедзве форткі. Прасторная вуліца радасна ўбірала ў сябе смелую грамадку забастоўшчыкаў.
Спыняліся пешаходы і злазілі з паравіка праезджыя. Вачавідкі натоўп большыўся. Хутка ён загарадзіў дарогу для вулічнага руху.
Студэнты, што стаялі пры браме з скарбонкамі, збіраючы на бялізну салдатам,— зніклі. Забастоўшчыкі неслі не падмогу вайне імперыялістычнай, а вестку, першую спробу вайны грамадзянскай.
Разам з студэнтамі схавалася пара гарадавікоў, што глядзела за парадкам на вуліцы і ў заводзе. Няўжо на іх адных выпала гэта адказная роля? Не павінна быць — дзесьці блукаюць патрулі.
Дэманстранты грамадкаю павярнулі ў бок горада.
Колькі ім удасца прайсці?
Яшчэ ніводзін з іх не ўмеў адказаць на гэта, як ужо дэманстрацыю нагнаў узмоцнены патруль. Дзесьці ў патайных месцах чуліся паліцэйскія сігналы. Дэманстранты разышліся на дробныя купкі і змяшаліся з пешаходамі. Тут яны ўбачылі сваю маласць і адзіноцтва.
Іх не падтрымалі ні суседнія заводы, ні нават іншыя цэхі свайго завода. Чаму так?
Рыгор нерваваў і злаваўся. Але не шкадаваў няўдачы. Невялікі лік мала адбіваўся на агромнай значнасці самога факту забастоўкі. Яе эфект дасягаў патрэбнае мэты...
Калі б яшчэ адбылося падобнае і ў іншых раёнах горада, тады...
Яму захацелася наведаць Маскоўскую заставу.
Няўжо яны адны?
Праз паўгадзіны Рыгор ужо ехаў напрамкам да Неўскага. Ехаў і наглядаў у акно вагона за вулічным рухам. Прыслухоўваўся да гутарак пасажыраў — ціха; ніякіх водгукаў на дзевятае студзеня. Было ясна — чуткі пра іх дэманстрацыю не данясліся ў буржуазны асяродак сталіцы.
Рыгор купіў свежую, толькі што выйшаўшую вячорку. Абеглым узрокам прабег па яшчэ незасохшых радках чатырох страніц зместу — пуста. Напэўна, газета не паспела надрукаваць і пакінула назаўтра. А можа?..
Карцела хутчэй, яшчэ засветла дабрацца ў намечанае месца. Бадай што яны адны адгукнуліся на дзевятае студзеня, і зразумела...
Рыгораву думку перабіла раптоўная спынка трамвая.
— У чым справа?
— Папсаваліся правады і перарваўся ток.
Разам з публікаю Рыгор пакінуў вагон і ачуўся ў нерашучасці, як быць — дабірацца да Маскоўскае заставы ці перавырашыць гэта пытанне. Ён схіляўся да апошняга, хоць яму не хацелася адмяняць свой ранейшы намер.
З невыразнаю думкаю ён пайшоў у бок Неўскага, азіраючыся на трамвай.
Ужо ён быў ад праспекта на адгоне не болей пяці сажняў, калі насустрач яму паказалася грамадка раненых у справоджанні дзвюх сясцёр. Рыгору раптам успомнілася гутарка з Рымаю пра яго знаёмую сястру.
«А можа стацца, што?..»
Ён пасмяяўся з гэтых сваіх думак і адвярнуўся да акна кніжнае вітрыны.
Пярэстыя вокладкі новых кніжак замігалі ў яго ваччу. Заварушылася нейкая асабліва вострая прагнасць мець іх у сябе і запойна, засаб перачытаць да аднае. Вечар у вечар, адкінуўшы шэраг іншых заняткаў, сесці ад шостае гадзіны дня і...
Лёгкі штуршок прымусіў яго азірнуцца направа. На Рыгора з пракольваючай пільнасцю ўзіралася адна з сясцёр, што праводзіла раненых. Пазадзе яе стаяла двое калек-салдат — адзін на дзвюх мыліцах, другі — на драўлянай назе. Абодва глядзелі ў шырокую светлую шыбу кніжнае вітрыны.
— Вы хочаце ў мяне чаго-кольвечы запытаць? — праказаў Рыгор да сястры.
Тая адвяла ад яго вочы і зрабіла намер ісці, але раптам адказала:
— Мне здаецца, што я вас дзесьці бачыла.
— Магчыма, толькі...
Умомант незнаёмая сястра выявіла ў Рыгоравым ваччу многа знаёмых рысак, дапомніўшы яму маладую смагінскую карчмарку.
— Ці не былі вы толькі ў Смагіне?
— Ліба?
Яны прывіталіся, не верачы адно другому.
— Але вы знаеце, што мне надовечы пра вас казалі,— пахваліўся Рыгор.
— Правізарша? Ну, вы ж успаміналі мяне, скажэце, хоць раз?
— Я вельмі быў узрадаваны, калі пачуў пра вас і калі атрымаў ваш уклон... Ці мо яго мне ўплялі ў камплімент, і я дарэмна тут...
— Ужо нават заўтрашнім днём я варвалася б у ваш пакой... Вось гэта ваш адрас...
Яна паказала на рыдыкюль.
— Мне казалі, але, паверыце, я ніяк не мог здагадацца, што вы — сястра. Я губіўся ў дагадках, і каб мне падказалі, што вы ачуліся ею...
— Чаму, дрэнная справа?
— Не тое зусім, Ліба. Ну, я...
— Вы не ўлічваеце, Рыгор, аднаго. Маё ж званне мне дае правы тупаць вось па гэтым тратуары... Гэта — ад Смагіна... Смагіна?! Ды дзе ўжо ён, той Смагін... О Рыгор! Я вам хачу пераказаць цэлую эпапею, крывавую эпапею нашага мястэчка.
— Сястрыца! — пазваў яе ранены на мыліцах.— Пойдам паціхай, холадна.
Ліба адвярнулася ад Рыгора і штосьці праказала раненаму.
— Мне вельмі хочацца пагутарыць з вамі, ну, бачыце, зусім няма часу... Даруйце ўжо, калі-кольвечы...
— А вы ж збіраліся заўтра, як быццам бы?..— запытаў Рыгор.
— Думала, толькі кожную хвіліну мне могуць паперашкодзіць.
— Ліба Шлёмаўна! — гукнула Лібу яе таварышка.
— Зараз, Тацяна Іванаўна, у хвілінку...
Яна яшчэ раз працягнула руку Рыгору і з гасціннаю ўхмылкаю на пасталеўшым сур’ёзным твары, пад белаю касынкаю, адступіла назад на пару крокаў.
— Вас нельга пазнаць...
— Няўжо толькі праўда таму?
— Даю слова... І чакаю, Ліба?
— Абавязкова наведаю... Бывайце-э!..
Рыгор паглядзеў ёй услед і загадліва пацяў плячыма.
Калі ж пешаходы засланілі ад яго і Лібу і раненых, ён крута рушыў з месца і пайшоў на празрысты ліхтар, умацованы на сутыку трох праспектаў.
Перад высокім шасціпавярховым каменным гмахам па Захараўскай вуліцы грамадзілася многа якіхсьці людзей, адзетых у жоўтыя і белыя кажухі, у шэрыя халаты і падхалаткі. У многіх з іх віселі за плячыма зрэбныя, памурзаныя клумкі. За малым выключэннем — яны былі абуты ў ліпавыя ці лазовыя лапці, у да калень абкручаных аборкамі анучах. Адны з іх выходзілі ў дзверы дома, лаючыся на некага і нешта, другія, відаць, пабывалі ўжо ў ім і спакойліва абгаварвалі вынікі наведвання.
У многіх, слабей адзетых сінелі худыя твары і на вытаркшых насах віселі каплі. Другія падскаквалі на месцы, грэючы ногі, часта прамочаныя навылёт; іншыя старанна паціралі рукі. Ніводзін не рашаўся пакінуць намерзлых тратуараў і аддзяліцца ад грамадкі. У грамадцы ішла мерная, з адбіткам хвалявання, але з выразнаю доляю жальбы і безнадзейнасці, ажыўленая гутарка. Большасць прагна, уталопна глядзела між двух слупкоў пад стрэшкаю ў вузкія зялёныя дзверы, раз-поразу стукаўшыя праваю форткаю. На выходзіўшых з дзвярэй накідаліся чалавек па двое — па чэцвера і доўга і нечага распытвалі.
Пешаходы і рамізнікі з пасажырамі ўважліва супынялі на гэтай жоўта-шэрай пляме з людзей свае цікавыя ўзрокі; некаторыя прыпыняліся воддаль, каб хоць паглядзець на іх ці паслухаць іх незнаёмае гутаркі. Ад іх нясло потам і пахам чорнага хлеба. У памятых і закаравелых кажухах ды халатах, у парваных лапцях выглядала жорсткая доля.
Рыгор спыніўся каля грамадкі якраз у той момант, калі з дзвярэй дома выйшла двое маладых мужчын у аблезлых маньчжурках, з дубовымі дручкамі ў руках, прагукаўшы грамадцы:
— Для трыццаці памяшканне вызначана. Пойдам, дзядзькі.
Адным замахам рушыла з месца да паловы грамадкі. Яна накіравалася ў бок Басейнай. Рэшта падалася бліжэй да сцяны дома і моўчкі цягнула чакаць.
Ні з водных вуснаў не чулася скаргі на пайшоўшых. Ніхто, таксама, не выказваў выяўнага нецярпу на доўгае стаянне. Відаць было, што пачуццё пакоры і замірэння з сапраўднасцю загартавала іх цярпенне і спакой.
Рыгор толькі ўгледзеў грамаду з-за рога вуглавога дома, як зразу дагадаўся, у чым справа. Жоўтыя кажухі і паўшубкі гербавалі сабою беларускія прасторы, ціхія паніклыя вёскі.
Яшчэ зусім нядаўна па раскіданых ва ўсе бакі шляхах і гасцінцах тупалі гэтыя людзі за дробнымі худымі канякамі. З сёл у мястэчкі, з мястэчак у горад перавозілі яны рэшткі плёнаў свае працы, кароўку ці свінку. Адпраўляліся ў лясы на сечку дроў, да паноў у двары і фальваркі на падзённую працу. Нядзелямі ды святамі кішэлі імі рынкі. Саматкань, зрэб’е, гаршкі і бандарныя рэчы, лыка і тальку мянялі яны на медзякі для падаткаў ды акцызу.
У нізкіх курных хатах, з земляною падлогаю, упярэмеж з курамі і гавядай караталі яны сваё жыццё.
Сумнае святло лучніка ці светаша сімвалізавала іх дабрабыт, іх культурны і эканамічны стан. Вузкія шнуркі зямлі, патаптаныя шырокімі, трэсканымі нагамі, дагледжаныя ад каменняў і дзярыны, не давалі ім умерці з голаду. Пра іх быў клопат у ўрадніка і ў папа, толькі клопат асабовы, драпежны і дзікі.
А гэта во...
— Вы з якое прычыны сабраліся тут, дзядзькі? — запытаў Рыгор у двух пажылых сялян.
— Сынок мой, няўжо табе невядома?
Сівабароды, са ўпалымі шчакамі, з тоўстым, бульбінаю, носам, затрос рэдкаю бародкаю. Даўгая арэшына, на якую ён апіраўся, каўзанула наперад.
— Гэта наша не астатняе прыстанішча,— дадаў другі дзядзька, абросшы жоўтымі валасамі ад вушэй да барады.
— Мы зранку тут,— казаў першы.— Гэта бежанскі камітэт, і мы прыйшлі за дапамогай. Няма дзе, сыне, прытуліцца, куска хлеба няма, і мы вось...
— Але, але,— пераймаў другі.— Дзесяткамі гадоў мелі зямлю і хаты, мелі хоць на чым прылажыць сваю працу, а гэта... Выгналі... Хмараю насунулася войска... Патапталі нашы палі і паплавы, паадбіралі статак і хлеб і прагналі ў белы свет.
— Ідзеце!..
Да іх падышло яшчэ некалькі чалавек. З напружанымі ўзрокамі настарожана глядзелі яны ў Рыгораў спагадлівы твар і прагна чакалі яго рады. Ім так мала трэ было ў гэты час! Хоць некалькі суцешных сказаў, каліва ўвагі, адну-другую сяброўскую параду... Напэўна Рыгору зразумелы іх мукі, іх доўгае пакутнае вандраванне...
— Ізеце, а куды і як? — казаў першы.— У свет! Лёгка сказаць! Кідай гняздо і ляці на галодную смерць... Ды нічога не парадзіш... у іх штыкі і кулі, нагайкі і дзікія суворыя твары. У іх жорсткія сэрцы і бязлітаснае пачуццё... А ў нас?
— У нас дурная, нікудышняя пакора. У нас зайцава палахлівасць, завошта цяпер адкупаемся мукамі,— рашуча выказаў трэці і з агідаю сплюнуў.
Першы хапіў яго за руку і праказаў:
— Маўчы, Сцяпан, не кажы на вецер... А чаму ж ты пайшоў? Паказаў бы сваю смеласць і паспрабаваў бы астацца... Пераканаўся б тады... Гаворыць — ліха ведае што. Нябось — пайшоў і зараз тамсама, дзе і другія. Чаго б лепшага, а глядзі, нябожа, дарога, напэўна, яшчэ ўся не пройдзена.
— Кінь, Андрэй, злавацца. Каго ты ўшчуеш, га? — пераняў яго другі.— Думаеш, чалавек не разумее нас і без гэтага?
— Разумею, дзядзькі, усё разумею...— спагадліва падаў Рыгор і заўважыў, як некалькі лахматых галоў яшчэ шчыльней нахіліліся да яго.
— Чаму ж не ведаць? Хто зараз не ведае гэтага страшнага пекла? Наша гора свет заліло, браткі мае. Яно не можа не пачуцца навокал-вакола. Гора, гора, добры чалавек,— вякамі не вычарпаць яго, патомкам не забыцца... Во, глядзі на нас — старцы — не старцы, валацугі, брадзягі... А завошта? Запытай нас — завошта-а? Перад кім і што мы саграшылі, чалавеча добры?.. Ніхто не кажа. Багацеі ўздумалі — і доля наша вырашана.
— Ідзі-ы...
— Пакора, дзядзька, дазволіла на гэта...
— Ты ізноў,— азірнуўся Андрэй.— Не правучыла цябе нівошта...
— І каб ты бачыў, як мы ішлі, каб ты бачыў, сыне, ты б не вытрымаў, гледзячы,— перабіў першы.— Ад Ваўкавыска — на прасцяк, як вокам кінуць, роўная дарога. Мэрам гэта, вось, вуліца. І ўся, не згледзець, загружана людзьмі, падводамі, жывёлаю. Пыл, стогны, конскі рогат і сабачы брэх — адзін гвалт, вялікі, страшэнны крымінал. А ззаду — промін. Усё неба, сынок, з гэткага, во, проміну, як той ліхтар, так во і калыхаецца над нівамі, над дубровамі. Камякі чорнае сажы — агромністымі каршукамі па зялёнай руце ліста, па сіняй валошцы, па белым цюцюпане — лажыцца і сажыць, лажыцца і мяртвіць. І сэрцы разам мруць, сціскаюцца тоўстымі халоднымі рэхвамі,— сынку, падумай,— то ж у дыме тым нашы хаты і гумны, наседжаныя гадамі мясцінкі. Наша праца, наша ўсё, што мы мелі, што нажылі, чым хваліліся і на што апіраліся. А нівы гайдаюцца, братка мой, густым ядраным коласам, залатою пруткаю саломаю — якія б выходзілі кулькі, як бы хораша выглядалі новыя стрэхі! — Гэта жыта дратавалі коні, не тыя, што ўспахалі яго, а тыя, з якіх на нас глядзелі сіберныя твары казакаў... І жыта, і ячмень, хлеб і аладка — усё, усё — пазадзе. Адвернешся, нябожа, і няма сілы адарваць ваччу, прыкоўвае болем і жудою, заве, вабіць назад. Назад — да ведамага, да ператупанага, да перамацанага, да... Ды назад нельга...— гоняць, націскаюць. Ідзі наперад, туды, дзе чакае невядомае. І мы ішлі, цягнуліся, валакліся... Галодныя, забруджаныя, абаўшывеўшыя... Дзень і другі. Ноч ды другую. Тыдні — насустрач яснага, але халоднага сонца... Ішлі, знерваваныя, з падбітымі нагамі, нямытыя, злосныя на людзей і на сябе, ачумелыя...
Па баках яшчэ стаялі ціхія, неўзварушаныя вёскі... Пасвіліся коні, вырасталі мэндлі і копы. Дзяўчаты пелі жніўныя песні. На шырокіх межах, на сценках і сцежках стаялі гэткія, як мы, сяляне і глядзелі на нас і спачувалі нам. Нашы дзеці прасілі ў іх малака, яблычка, кавалачка сала. Ды ці ж усім надаешся? Глянеш — а ўсцяж даўжэрнае дарогі, як вокам кінуць, ідуць і едуць, становяцца і топчуцца на месцы. Бо што ж ты думаеш — паўкраю ў дарозе. Узнялі і пагналі. Ідзі-ы... Куды ж і колькі-ы ісці — няведама... Стаімо, вось і думаем, што заўтра, пазаўтра — кідай горад і далей-далей-далей...
— А тыфус, Андрэй, а халера... Баішся сказаць? Ведаюць, не схаваеш. Паглядзеў бы, браток — як на пакосе. Людзі — як мухі. Мэрам чыясьці рука махала востраю касою — на вачах клаліся людзі. Зрабіў два крокі — і смерць, два крокі — і смерць. Каня, карову — убок, а чалавека — рыеш магілу. Паложыш і галінку бярозы ці елачку ваткнеш ды далей. Зрэдку саб’еш нетрывалы крыжык. А разам, паверыш, могілкі. На гоны, на вёрсты, доўгія, вялікія могілкі. Аднаго — маладзіца, другога — дзіця, бацька і дзед, матуля і каханая. Кінуў — не глянуўшы на твар у апошні раз — і пайшоў ці паехаў. Калі мы пройдам, братка, між тых могілак і крыжоў? Нас тут каля сотні, а выйшла — упяцера болей. Што ж, можа, і добра, бо дзе б мы начавалі? Дойдзе з нас палова, і таго хопіць... Гэткія справы, нябожа...
Рыгор стаяў, як заварожаны, убіраючы ў сябе жаласлівыя паведкі дзядзькоў.
Іх простыя шурпатыя сказы стукалі малаткамі па яго сэрцы, пілавалі нутро і камянілі істоту. Хацелася абняць гэтых мучальнікаў, пераліць у іх сваё гарачае кіпучае пачуццё спагады і ўверыць у светлае, бліскучае, надзейнае ды ўцешнае будучае.
— Дзядзькі, прыйдзе час, і ўся ваша крыўда і ўсе вашы мукі будуць адплачаны вольнаю доляю і жыццём шчаслівым... Гэта залежыць і ад вас саміх.
Рыгор не дасказаў свае думкі — перасохла ў горле.
Раптоўны вокліч, вылецеўшы з дзвярэй, разварушыў грамадку:
— За Неўскую заставу, мужчыны.
Яшчэ пяць хвілін, і нястройныя, блытаныя шэрагі кажухоў і світак аддзяліліся ад Рыгора, пакінуўшы яго адным. Ён паглядзеў ім услед, мнагазначна паківаў галавою і схаваўся ў дзвярах будынка.
Стромныя, забруджаныя ўсходы глядзелі на яго шырокімі піраговымі слядамі лапцей. Пракуранае карашкамі і самасеем паветра дапамінала пра цэладзённае таптанне па ўсходах яго землякоў-выганцаў.
На самым верхнім паверсе, пры непрычыненых дзвярах, стаяла пара бабулек, пільна рухаючы медзякі. Яны баязліва паглядзелі на Рыгора і сышлі ў бок ад дзвярэй.
Рыгор прайшоў у дзверы.
Цемнаваты калідор смярдзеў дымам і якімсьці кіслым пахам. За дзвярыма ў пярэднім пакоі ішла гучная размова. Ён пастукаў і, не чакаючы адказу, увайшоў.
Пры шырокім заваленым папкамі і спісанай паперай стале стаяла двое мужчын; адзін з іх кароценькі, у шэрага колеру жакетцы, з памурзаным каўнерчыкам пад ёю, жывы, рухавы, з ласкава бегаючымі ўзрокамі, раптам павярнуўся да Рыгора:
— Вы па справах камітэта?
Другі мужчына, крыху вышэйшы ад першага, з падобнымі да першага жоўтымі вусамі, з лапінкаю французскае бародкі і сінім колерам вачэй, ну ўжо сутулы злёгку, дабрадушна ўхмыляўся:
— Напэўна, за білетамі?
Першы спрытна разгортваў перад Рыгорам зялёную афішу з чорнымі надпісамі праграмы:
СПЕКТАКЛЬ
У ЗАЛЕ «ПОЛЛАК» — НЯДЗЕЛЯ...
— На карысць бежанцаў.
— Для мяне цікава, наколькі ім камітэт пасабляе?
Другі мужчына незадаволена пакруціў галавою.
— Крошкі адны, крошкі... А гора, а бяды — акіян, акіян... Кідаемся ва ўсе бакі, хапаемся за ўсё, што можна... Вось ладзім спектакль... Самі не пасобім сабе — хто ж паклапатуе за нас? Вы два білеты возьмеце?
— Ты запрасі чалавека, Бронісь, няхай распаўсюдзіць білетаў з дваццаць,— парадзіў другі мужчына.
Кароценькі дастаў з кішэні білетную кніжку і падаў яе Рыгору.
— Ваша фамілія і адрас?
Рыгор сказаў.
Кароценькі запісаў на маленькім кавалачку паперы, які тут жа схаваў у бакавую кішэню.
Рыгор даў згоду і ўжо адчыніў дзверы, як яму ўспала думка пра Гэлю.
— Будзьце ласкавы,— абярнуўся ён да абодвух мужчын.— Ці не ведама вам, часамі, наконт складу ўдзельнікаў спектакля? Сярод іх няма, выпадкова, адной дзяўчыны, Гэлі Пералаз — імем і фаміліяй?
— Ведаеце, рад бы сказаць, ды суйздром запамятаваў. Даруйце.
— Даруйце вы мне.
«Ну, што я пра Гэлю пытаю. Наіўны!» — папракнуў Рыгор сябе і схаваўся за дзвярыма.
Праз гадзіну ён быў дома.
Каля двух тыдняў ад часу наведвання бежанскага камітэта і да дня спектакля Рыгор быў цалкам заняты думкамі пра бежанцаў. Перад ім неадлучна стаялі здані малюнкаў вялікага збегу людзей, разбурэння знаёмых абшараў спустошанае краіны. Вулічны вырай людзей дапомніў яму тыя незмярымыя шляхі ад Ваўкавыска, ад Бельска, ад Горадні — на ўсход, якімі выходзілі бежанцы з сваіх месц. Курава над фабрычнай Выбаргскай стараною — асацыявала пажары вёсак, нажытага дабра, мазольнае працы. Яго раздражнялі аднакава: і брэх сабакі, і ржанне каня, і праезд коннага гарадавога ці казака. Чудзішча вайны набыло ў яго нутру яшчэ большае дзікасці, драпежнасці і абурэння.
Ён хадзіў па вуліцах і бачыў у кожным дзесятым чалавеку выганца, беспрытульніка, пакутніка. Халодныя, хмурыя муры горада — ведаў Рыгор — не проймуцца іх слязьмі і плачам.
А між тым новыя чаргі ўліваюцца ў халодную, бяздушную прорву сталіцы. Адыходы расійскага войска перад націскам немцаў гоняць свежыя тысячы няшчасных. Ні зіма, ні завеі, ні пошасці не супыняюць разгону вайны. Вайна — і ворагу пустыя абшары. Вайна — і пляваць на ўсе скаргі, на ўсе законы да аховы чалавека, жывёлы, дабра.
Пляваць?
Дык чаму ж дзень у дзень несціхана трубяць прадажныя газеты пра «нямецкія зверствы?»
Атрутныя газы — праступак? Абстрэл Рэймскага сабора — зверства? Зруйнаванне Лувена і Льежа — варварства?
А здзекі і глум над тысячамі польскага, беларускага, яўрэйскага, літоўскага працоўнага насельніцтва — тактыка? Гвалтоўнае спусташэнне краю, адданне соцень тысяч людзей у ахвяру бядзе, марозам, тыфусу і галоднай смерці — абарона? Цэпеліны над Лонданам — драпежніцтва? А зруйнаванне тысяч сёл, мястэчак і гарадкоў з радзімных гармат і кулямётаў — людскасць?
«Ад Смагіна не засталося памяткі».
А Сілцы?
А вялікая колькасць тых вёсак і мястэчак, якія цешылі яго вочы ў пераезды з Рыгі ў Сілцы, з Рыгі ў Смагін, са Смагіна ў Пецярбург?
А тыя людзі, між якіх ён тоўкся на рынках і сходках?
А яго маці? А Сёмка з сям’ёю? А цэлая вуліца суседзяў, знаёмых людзей? Няўжо ён не сягоння — так заўтра сустрэне іх на абледзянелых тратуарах Захараўскае вуліцы? У зношаных, выцертых і лапленых лахманах? Пахудзеўшымі, прыбітымі, бязмоцнымі і безнадзейнымі? А мо і зусім яны не дайшлі ці мо не дойдуць?
На шырокім выбітым гасцінцы, пад бярозай ці ядловым кустом пяройме іх бесспагадная пошасць і прыкуе навекі да зямлі.
З нецярпеннем чакаў Рыгор да сябе Петруся, каб падзяліцца з ім балючым уражаннем пра стан роднага кутка.
Як надзіва, Пятрусь дзесьці знік і не паказваўся да Рыгора.
І калі Пятрусь з’явіўся да яго дзён за два да спектакля, Рыгор, замест прывітання, праказаў:
— Як шкода, што ты позна мяне наведаў!
Пятрусь не зразумеў сказа і ўпарта паглядзеў на Рыгора.
— Так, так... Ты быў мне вельмі патрэбным у гэтыя дні,— дадаў Рыгор.
— У чым справа? — пацікавіўся Пятрусь.
Рыгор пачакаў, пакуль таварыш распранецца ды зойме месца, і падрабязна расказаў свае ўражанні ад спаткання з бежанцамі. Абодва, і Рыгор і Пятрусь, раз’юшана тупалі па пакоі, захапіўшыся настойнымі думкамі. Перад імі абодвума паўставалі выразныя малюнкі з трагедыі, якая адыгрывалася далёка ад іх.
Яны хвілін з дзесяць пастаялі моўчкі, губячыся ў бязмоцнасці. Каб хоць крыху адысці ад думак, Рыгор паведаміў:
— Бежанскі камітэт наладжвае спектакль. Можа, чуў?
— Не.
— Вось я ўзяў для распаўсюджвання пару дзесяткаў білетаў; і, думаеш, так-такі і лёгка гэта зрабіць? Прапануеш білет — а на цябе з ухмылкаю пазіраюць і маўчаць. Што за бежанцы і каму да іх якое дзела... Так, прынамсі... І ўчора я мусіў вярнуць каля дзесяці білетаў непраданымі. Ці чуў ты?
Пятрусь здзіўлена пацяў плячыма.
— А ад мяне купілі б, думаеш?
— Усё ж бы... Аднаму, другому знаёмаму і дзесятак...
— Гэта малая дапамога. Ды мне, ведаеш, нязручна ўсюды хадзіць, пакуль яшчэ не ўладзіў са сваімі справамі.
— А хіба ж яшчэ не ўладзіў?
— Згадзіся, што не. На Воздухаплавацельным — цяжка ўстроіцца... І я ўжо намерыўся ехаць у Маскву...
— У Маскву?!
Рыгор вытарашчыў вочы.
— Так, браце, іначай не выходзіць.
— Дык мне жадаеш аднаму аставацца?
— Як таго ні шкада, а даводзіцца. Я з гэтае прычыны і зайшоў да цябе, Рыгор. Прапануюць месца ў Народным банку, і мне думаецца, што гэта праца якраз для маіх разгойданых нерваў... Там жа ўладзіцца і з пашпартам. А з білетамі... Так, я мушу гэта — але што значыць праданых пара білетаў.
— Вось не чакаў я таго! Гм! Шкада, шкада, Пятрусь, мне расставацца з табою. Ды, прынамсі, на колькі — нічога пэўнага не скажаш? А ў наш час — кожны дзень за год, і хто ведае... Зразумела, што продажам білетаў мала дапаможаш.
Далей яны пакінулі гутарку пра спектакль і заняліся абгаворам Петрусёвых спраў.
— Так, хто ведае... Думалася яно так, а выходзіць...— шкадаваў Пятрусь.
— І нельга змяніць?
— Дзе ж ты бачыў... Ды ці варт! Я ўжо думаў пра гэта і рашыў... Я напішу табе — толькі злезу з цягніка. Ну, вось, прасіў бы, цябе, браце, аднаго.
— А менавіта?..
— Ты не забывай адпісваць на мае лісты.
— Што ты выдумаў! Ласне можна дапусціць. Усё ж і ў Маскве не забудзь пра бежанцаў...
У гэты момант за дзвярыма некалькі разоў пераказалі Рыгорава імя. Чыйсцьці невядомы, басісты голас зычна гудзеў у пустым калідоры кватэры. Хлопцы прыслухаліся. Пятрусь паспешна стаў апранацца.
— Ты куды гэта?
— Ды ці ёмка мне аставацца?
Пятрусь не паспеў зашпіліць паліта, як у пакой увайшоў сярэдняга росту, у добрым зімовым паліце, грубы, даўгавусы чалавек. Ён спрытным замахам рукі зняў баярскае формы коцікавую шапку і запытаў:
— Я не перашкаджаю?
— Калі ласка, сядайце! — адказаў Рыгор, падаючы зайшоўшаму крэсла.
— Я перапрашаю вас, Нязвычны. Я, памятаеце, наконт вашай просьбы. Зараз якраз выдалася месца ў нашым цэху для аднае жанчыны. Якаво з вашай кандыдаткай?
Рыгор зразу дагадаўся, у чым рэч, і радасна адказаў:
— Вельмі дзякую вам; вы, проста, выбаўляеце чалавека.— Гэта наконт Гэлі,— абярнуўся Рыгор да Петруся, які стаяў пры стале, уткнуўшыся ў газету.— Дзякуй яму, таварыш не забыў.
— А мне што ж, прасілі— і я лічыў таварыскім абавязкам паведаміць... Няхай зойдзе, скажаце, у інструментальны цэх і запытае Палікара Лазарчука.
— Калі б то лепш? — запытаў Рыгор.
— Не пазней паловы лютага. Месца, трэба сказаць, не дрэннае. Рублёў паўсотні выжане ў месяц.
Ён устаў.
— Прашу пасядзець... Як у вас з настроем, скажэце? — пацікавіўся Рыгор.
— Настрой паднімаецца... Але, зразумела, не так, як бы таго хацелася... Вось і дзевятае студзеня — перш памкнуліся баставаць, а датыркнуліся справы, каму пачынаць — дык на нас чалавек сарака і абышлося.
Ён нездаволена махнуў шапкаю і зрабіў на твары невыразную міну.
— Патрэбен штуршок. Ды добры штуршок; а без гэтага — цяжка раскачацца... Так... Знача, як толькі захоча яна — няхай ад дванаццатай да другое — кожны дзень. Палікар Лазарчук — мяне ведаюць.
Прыйшоўшы завярнуў у дзверы. Рыгор яшчэ некалькі разоў пераказаў яму сваю падзяку і правёў яго на сходы.
Вярнуўшыся назад, ён застаў Петруся нарыхтованым да выйсця.
— Дык бывай здароў, Рыгор! Чакай ліста.
— Ужо? Бывай! Шкада, ведаеш, але нічога не парадзіш.
Яны пацалаваліся.
Стук дзвярэй разлучыў іх на доўгі час.
Падыходзіла ўжо да восьмай гадзіны вечара. Час бег безаглядна. Бадай што можна было б выходзіць з пакоя, але Рыгор хацеў дачакацца Анікея. Яны згаварыліся ўдвух паехаць на спектакль.
«Чаму ж яго няма?» Рыгору не хацелася думаць, што Анікей перавырашыў з гэтым. Усё ж можна было дапушчаць, што знайшліся тыя ці іншыя прычыны, паперашкодзіўшыя яго намеру. Рыгор апошні раз паглядзеў на гадзіннік і пачаў збірацца. Самому яму карцела папасці на спектакль у час, каб так ці іначай праведаць пра Гэлю. Напаткаць яе на спектаклі і паведаміць пра знойдзенае для яе месца было б вельмі добра. Праўда, яму не верылася, што Гэля там будзе. Апошняя стрэча з ёю не сведчыла за Гэліну цікавасць да спектакля. Рыгору проста хацелася, каб яна была, і ўжо на хаценні будавалася магчымасць.
Рыгор патраціў на дарогу не болей паўгадзіны і калі апынуўся ў зале «Поллак» — там ужо было багата публікі. Аднак, як звычайна з аматарскімі спектаклямі, вечарына яшчэ не пачалася. Ён замяшаўся ў тупатні публікі і з цікавасцю разглядаў залу.
Публіка была зборная і разнастайная, мяшчанская і абыватальская, крыху закранутая пачуццём спагады да «няшчасных» землякоў. Але гэта іх «спагада» канчалася з моманту адарвання білетных купонаў.
Рыгор, прынамсі, не чуў адпаведных мэтам вечарыны гутарак. Пад яскравымі люстрамі цеснага фае разліваліся твары бесклапотнымі ўхмылкамі. Нясло парфумаю. На жаночых шыях віселі залатыя ланцужкі і жамчужныя маністы. Рознакаляровы шоўк шапацеў над нацёртым паркетам. Усё гэта лакіравала прыедная за час вайны філантропія.
Гэля? Было выразна, што сярод публікі яе няма. Калі яе няма і за кулісамі — значыць, яна на спектакль не прыйшла. Болей таго — значыла гэта, што Гэля кламіла Рыгору, успамінаючы яму пра вечарыну ў час першага з ім спаткання. Рыгор выйшаў у пустую глядзельную залу і прыблізіўся да ўваходу за сцэну. Ён прачыніў вузкія дзверцы за кулісы і паглядзеў на груды складзеных дэкарацый і рэквізіту. Гутарка ішла дзесьці на сцэне, дзе спешна гатовіліся да пачатку спектакля.
Рыгор палічыў няёмкім праходзіць за сцэну і зачыніў дзверы. У гэты момант каля яго апынуўся той самы кароценькі вёрткі чалавек, якога ён першы раз сустрэў у бежанскім камітэце. Хапіўшы Рыгора за руку, ён гасцінна прывітаўся і запытаў:
— Вы кагосьці шукаеце?
— Так, мне хацелася б знаць, ці не прымае ўдзелу ў спектаклі Гэля Пералаз?
— Гэля Пералаз? — перапытаў кароценькі чалавек.— Не памятаю такое. А ў тым, я запытаю, пачакайце-э.
Кароценькі чалавек шмыгнуў за кулісы. І яшчэ не паспеў ён зачыніць за сабою дзверы, як пачуўся трохкратны званок. Шугнуўшая з фае публіка застукала крэсламі, загудзела навакола яго, замітусілася. Рыгор не мог ужо стаяць на праходзе, і сам накіраваў між радоў крэслаў.
І толькі ён трапіў на сваё месца, як святло пагасла.
Рыгор з зацікаўленасцю глядзеў на сцэну і не заўважыў, як падаспеў антракт і зычны гул воплескаў напоўніў асветленую залу.
Рыгор ухмыляўся, азіраючыся наўкола.
— Цікавішся? — перабілі яго ззаду.
Ён аглянуўся і ўбачыў Анікея.
— А я да цябе заязджаў, ды ты пайшоў ужо.
— Не дачакаўся.
— Угаварваў жонку і запазніўся. Пайшла ў Народны дом, а я...
Абодва намерыліся пакінуць месцы, калі да іх падышоў кароценькі чалавек, ужо знаёмы Рыгору.
— Ну, як пачатак? — з цікавасцю запытаў ён.
— Добра,— адказаў Рыгор.
— Бачыце, у Пецярбурзе вельмі цяжка што-кольвечы наладзіць. Б’ешся, б’ешся, пакуль нойдзеш людзей, пакуль арганізуеш. А між тым патрэба ёсць... Спробы, бачыце...
Кароценькі чалавек не дагаварыў, як яго пазвалі ў фае. Адыходзячы ад іх, ён даканчваў гутарку швыдкімі размахамі рукі.
— Гэта з бежанскага камітэта. Жывы чалавек — як клубок, так і круціцца.
Сігналы да другое дзеі перабілі гутарку.
— Будам рабіць вывады пазней! — праказаў Анікей, ідучы на сваё месца.
Рыгор у думках вярнуўся да Гэлі. Было ясна, што яе няма і не будзе. Было таксама ясным, што Гэля не мела да спектакля жаднага дачынення. Адгэтуль выходзіла, што нельга было паверыць усёй яе гісторыі з прыездам у Пецярбург, з наведваннем бежанскага камітэта. Гэліна гісторыя бадай што развівалася зусім іншымі шляхамі. Ці ж можна верыць, каб яна пакінула сваю яму і пайшла на працу?
Рыгор з-за думак пра Гэлю малаўважна праглядзеў канчатак п’есы. Ён не мог нічога адказаць Анікею, які хваліў артыстаў, «выразна зарэкамендаваўшых сябе ў ігры».
— Мяне цікавіць болей усяго той прыбытак ад спектакля, які мае пайсці на дапамогу ўцекачам! — адказаў Рыгор.
— Так, гэта асноўнае пытанне,— згадзіўся Анікей.
— Гэта пытанне, над якім доўга прыйдзецца думаць... Калі мне ўспамінаюцца жудасныя апавяданні сівабародага дзядзькі...
Анікей разняў губы, каб выказаць таварышу сваю спагаду, як ківок рукі таго ж кароценькага чалавека павярнуў іх абодвух управа.
— Я папрашу вас, прымеце ўдзел у скарбоначным зборы... Хоць дзесяць рублёў,— усё ж дапамога...
— Я вельмі ахвотна пасоблю, калі гэта трэба лічыць за дапамогу,— адказаў Анікей.
Яны схаваліся ў суседнім пакоі.
У зале пачыналіся скокі, і медныя гукі аркестра зліваліся з бразгам медзякоў у пустыя скарбонкі.
На рагу Вазнясенскага праспекта і Садовай вуліцы Рыгор злез з трамвая і пайшоў напрамкам да Нікольскага рынку. Ён помніў, што дзесьці між гэтымі двума пунктамі, у адным з шэрых невысокіх будынкаў жыве Гэля. Ён пільна разглядаў форму дамоў і асабліва строй іх варот, але ні на водным не мог спыніцца.
Будучы ў Гэлі перад Новым годам, яму не ўспала на думку заўважыць месца і будынак, у якім яе «кватэра». Тады ўсё неяк сталася нечакана і дзіўна, што, каб і хацеў разглядзецца чалавек, то не мог бы гэтага зрабіць.
Роўная сцяна будынкаў на ўвесь квартал. Падобныя адна да другой лёхі пад жалезнымі брамамі. У прачыненых варотцах глядзяцца калодзежы цесных двароў. Сярод іх, безумоўна, і той, якім правяла яго Гэля да сябе. Але каторы? Рыгор прыпомніў, што гэта мэрам бы ў першым ад Вазнясенскага праспекта квартале з левага боку, калі накіроўвацца да Нікольскага рынку. На адгон некалькіх дамоў ад Аляксандраўскіх радоў. Хоць бы адна прыкмета асталася ў яго памяці — дык не.
Ён навугад пачаў заглядаць у двары. Пройдзе ў варотцы, азірне навакола і далей.
На чацвёртым захадзе ён угледзеў найболей падабенства да таго, чаго шукаў. Заўважанае выйсце ў бакавы засмуглены будынак пацягнула яго да сябе.
Усходы аднавілі памятны выгляд,— можна было рассеяць сумненне.
Каля абшарпанай абіўкі дзвярэй Рыгор спыніўся і пазваніў. Чамусьці марудзілі адчыняць. Ён паўтарыў званок і праз хвіліну ўгледзеў праз вузенькую шчылінку знаёмы адрэз запамятаванага твару гаспадыні.
— Вам каго?
— Гэля Сідараўна дома?
Гарылаў твар гаспадыні зрабіў механічны поверт у бакі з гары ўніз; следам выкаціліся з яе абвіслых, набрынялых губ недаверныя запытанні:
— Вам яна патрэбна? А па якой справе?
— Я згаварыўся з ёю сустрэцца сённі.
Гаспадыня бразнула крукам і ўпусціла Рыгора ў кватэру. Паўторны бразг запёр зачыненыя за Рыгорам дзверы.
Не запальваючы святла, жанчына правяла яго цёмным калідорам да якіхсьці дзвярэй, адчыніла іх і праказала:
— Прашу заходзіць.
Па ўсім абсталяванні пакоя, якое кінулася Рыгору ў вочы, відаць было, што гэта рэзідэнцыя самое гаспадыні.
— Сядайце-э,— мякка выказала яна, засунуўшы засаўку ў дзвярах.
Рыгор сеў на падстаўленым таўстухаю паношаным, калісьці раскошным, фатэлі і чакаў, што яму скажа зацікаўленая яго прыходам гаспадыня.
Тая некалькі хвілін бязмэтна і падозрана павярцелася між чарады расстаўленых без толку мяккіх крэслаў, зазірнула па чарзе ў буфет і шафку і, стаўшы ўблізу Рыгора, праказала ўпаўшэпт:
— Гэлі няма ўжо, малады чалавек. Ці ж вы не чыталі хіба? «Пецярбургскі лісток» надоечы публікаваў пра яе смерць ад самагубства...
— Што вы кажаце-э?! — узбянтэжана падняўся Рыгор з фатэля.
Спакойнае паведамленне гаспадыні, мэрам бы то справа датыркала блуднае кошкі ці злоўленае ў пастку мышы, паказалася Рыгору здзекам над Гэляю.
— Вы яе давялі да гэтага?! У чым справа?
Гарыла працягнула да Рыгоравага твару агромністыя пухлыя далоні рук і, зрабіўшы ведзьміну міну на твары, яхідным шэптам адказала:
— Хлусня-а... Вы, мужчыны, віною гэтаму. Вы пхаеце жанок у гэта бяздонне, робіце іх таварам, рэччу сваіх асалод, а пасля...
— Дзе вы дзелі Гэлю Сідараўну? — сярдзіта выгукнуў Рыгор, стукнуўшы кулаком па стале.
Яго вокрык і стук сунялі таўстуху, і яна, адступіўшы на два крокі, адказала:
— Клянуся вам, што я непавінна ў яе смерці. Ёй жылося ў мяне зусім нядрэнна. Бывалі дні, што Гэля не мела ні аднаго гасця... Я давала ёй штодня па рублю кішэнных грошай... Карміла — няхай яе таварышкі скажуць — як дочку. Прызнаюся — любіла яе болей усіх. І чаму, і што яна пайшла на самагубства — гублюся адказаць. Я сама плачу аб ёй...
Як па заказе гаспадыня пусціла з вачэй слёзы і старанна пачала ўціраць іх нямецкім бялюткім фартушком.
— Нашто вам узводзіць на мяне дарэмшчыну,— з горнасцю скардзілася яна Рыгору, абапёршыся на стол.— Колькі я перанесла гора, паліцэйскае цяганіны, а завошта? Ці ж бы я прытульвала яе, каб гэта ліха ведала; пражыла два тыдні, а з іх цэлы тыдзень непакой у кватэры; допыты, хадзьба ў участак, вопісі і штрафы, ды людзі яшчэ ад сябе... Дабро робіш — а астаешся вінаватай. Свет, свет, каб ён праваліўся...
Таўстуха крута павярнула да буфета, спрытным замахам непаваротнае рукі адчыніла дзверцы і зашумела газетным лістом паперы.
— Во,— як усё гэта было... Ласне я магла тут мець хоць укоснае дачыненне?
Яна ўголас, слібізуючы, прачытала: «26 студзеня-а... адвя-а-чоркам... каля Чарнышова-а-га мо-о-ста... на вачах многа-а-лікіх прахожых кінулася ў прасечан-ную палонку Фантанкі маладая, на выгляд гадоў дваццаці, дзяўчына... Падбегшы-і на ратунак... двое ма-а-тросаў-ў і гарадавік... з вялікімі... цяжкасця-а-мі вылавілі самагубцу... застрэмле-е-ную галавою... пад крыгаю лёду. Самагубца... была... нежывою, трымаўшы смяртэльнае раненне галавы аб востры руб ільдзіны... Ахвяра адзе-э-та ў пано-а-шанае дэмісезоннае-э паліто-а... з чорнага драпа, у таннай велюравай пастэрцы... На нагах жоўтыя... пакрыўленыя мэ-эшты на шэ-э-рых фільдэкосавых панчохах... Шарсцяна-а-я малі-ы-навага колеру спадніца... і мадапала-а-мавая... у палоску блузка дапамінаюць пра беднае пахаджэ-е-нне самагубцы... Ся-а-род знойдзе-а-ных пры ёй рэ-э-чаў выяўлены паралез з трыма рублямі дробязі... і жоўты білет, які све-э-дчыць... за во-о-льныя паводзіны дзяўчыны... Пры-і-хо-дзіцца... дагадвацца, што дзяўчы-і-на, імем Гэля Сідарава Пералаз... родам з мястэчка Сілцы — стала ахвярай прыкрага выпадку... Дале-э-йшае дазна-а-н-не... паўней выявіць пры-і-чыны гэтага»...
— І вы нічога не ведалі пра яе намеры? — абурана запытаў Рыгор у гаспадыні.
— Няўжо я вам хлушу, малады чалавек? Запытайце, калі не верыце, яе таварышак. Пайшла, як заўсёды хадзіла з кватэры, і хоць бы па настроі відаць было, што ліхамыснае — барані божа... Шурка! — аклікнула рэзкім голасам гаспадыня і адсунула дзверы.
У пакой убегла светлая бландзінка з разбэрсанымі на плячах завілымі касамі. Угледзеўшы Рыгора, яна роблена засмяялася і недвухзначна мірганула сінімі бліскучымі ад атрапіну вачыма.
— Ты памятаеш, калі Гэля апошні раз выходзіла ў горад? — наводна запытала гаспадыня.
Дзяўчына ўмомант перамяніла настрой, зрабілася нерухомай і баязлівай ды ўпаўголас адказала:
— Бедная Гэлінька, яна была тады сама не свая...
— Лжэш, блядзюшка,— тупнула нагою азвярэлае чудзішча ў асобе гаспадыні.— Ды цябе ж, здаецца, і не было тады, а смее...
— Так гэта вы збяёдавалі маладое жыццё...
Рыгор злосна страсянуў стаяўшую пад рукою фатэлю і, абураны нечаканаю весткаю пра Гэліна самагубства, выйшаў з гаспадынінага пакоя.
Цёмны калідор узбіў яго на якіясьці куфэркі, і ён уголас вылаяўся па адрасе гаспадыні.
Ужо ён мацаў клямкі ў дзверах, як да яго данёсся глухаваты вокліч:
— На адну хвілінку!
Ён адвярнуўся ў цем калідора і ў гэты ж момант пачуў даткненне да рукі шамкага лістка паперы.
— Відаць — гэты ліст вам ад Гэлі? — праказала цішком выкліканая гаспадыняй бландзінка.
Рыгор схамянуўся ад абдаўшага яго жалю, порстка выхапіў з халоднае рукі дзяўчыны ліст і, безумоўна, шпунтам вылецеў за дзверы. Без озірку прайшоў ён вузкі двор, выйшаў на вуліцу і ўподбежкі накіраваў да трамвайнае спынкі. У левай руцэ, запхнутай у кішэню, ён трымаў перададзены яму ліст.
Гэлін вобраз міргаў у яго ваччу, жорнамі ціснучы на раскалыханае сэрца. Дапушчальны змест ліста перабіваў усе іншыя думкі, падбіваў заўвагу да ўсяго акаляючага.
Не заўважыў Рыгор і раптоўнага з’яўлення перад ім Артура Цвібеля.
— Ты адкуль гэта, калега? — гучна прамовіў той, стукнуўшы па плячы Рыгора.— Ці не ад Ганны толькі?
Рыгор здзіўлена паглядзеў на Артура і нічога не адказаў на яго запытанне.
— Не пазнаеш? — перапытаў Рыгора Артур.
— Ах! Даруй, я зусім ашаламіўся...
— Чаго? Шкадуеш Ганны?
— Ганны? — трывожна перапытаў Рыгор.
— Так. А ты ж часамі не ад яе?
— Не-э. І з ёю нядобрае што?
Смяшок, прайшоўшы па здаровым круглым твары Артура, крыху супакоіў Рыгора.
— Як табе сказаць... Хто як глядзіць...
— У чым справа?
— А ты ж хіба не ведаеш, што яна памянула цябе добрым словам і...
— І што?
— І стала вернай жонкай Лукі Дарафеіча. Ха-ха-ха! Вось табе нумарок... Не чуў? Ба-абы-ы! Ды і ты падкачаў, браце. Можна сказаць — з-пад рук выпусціў гэткую дзяўчыну.
Паведамленне Артура Цвібеля, як яно не было знянацкім, не зрабіла на Рыгора моцнага ўражання. Трагедыя Гэлі прытупіла яго пачуцці, і ў іх не знайшлося належнага водгуку на свежую, далёка не прыемную навіну. Тым не меней, Рыгор не выпусціў гэтага з-пад увагі і яшчэ болей ацяжыў сум свайго настрою.
— Ха-ха-ха! Што ў цябе за настрой. Упершыню сустракаю. Не хочаш, а трэба смяяцца. Кінь жа, калі сапраўды!
Артур бачыў, што яго рэзвасць не ўплывае на Рыгора, і гэта яго занепакоіла.
— Ты сапраўды, як я бачу?..
Пад’ехаўшы трамвай не дазволіў Рыгору адказаць. Яны развіталіся і рассталіся.
Зацягласць вайны на зіму крута мяняла грамадскія настроі ў сталіцы. Дзе падзеліся яшчэ незабытыя, задзёрыстыя, ганарлівыя разважанні на тэму пра паход на Берлін, пра ўзяцце Дарданел. Знікла пустая пахвальба вялікасцю і пераможнасцю расійскага войска. Усё часцей ды часцей вынікалі хлуслівыя паведамленні аб хуткім банкроцтве немцаў. Час ад часу ўздымалася мусіраванне цёмных, невыразных чутак пра мір.
Уцеха перамогаю над туркамі нацягвалася кампенсацыяй за агромністыя страты на вайне. Струмень бульварнае чарнасотніцкае літаратуры ў выданні «Нового Времени», бутафорнасць патрыятычных канцэртаў расплываліся ва ўсё ўзрастаючых недахопах. Уздым дарагоўлі на хлеб, на соль, на мяса, недастачы цёплага адзення на франтах, пошасныя хваробы ад недаядання арміі, ад яе раздзетасці прарочылі ліхое ды нядобрае. Часцей і больш упэўнена пачаліся чуцца крытычныя галасы наконт непарадкаў у вайсковых сферах. Непадгатаванасць да зімовае кампаніі выразна вылазіла наповерх падзей, пагражаючы іх паваротам у дрэнны бок. Секвестрацыя маёмасці нямецкіх грамадзян, забарона опер Вагнера, выяўленні змены Мясаедава не маглі апраўдаць страшэннага згубства войска і разору краіны. Мільёны забітых немцаў і аўстрыякаў хавалі пад сабою не меншыя лічбы страт з расійскага боку. Вердэн і Лувен на заходнім фронце, Перамышль і Асавец — на ўсходнім. Атакі і кравалітныя бойкі вяшчалі штосьці страшнае наперадзе.
Жыццё цалкам, ва ўсіх сваіх разнастайных праявах, паддавалася ўплыву вайны. Ад вайны залежала доля мільёнаў людзей, з вайною былі звязаны жаданні і імкненні любое адзінкі ваюючай краіны. Вайна ўваходзіла ў звычайнае з’явішча, але гэта далёка не ўсцішала людскога хвалявання.
Сталіца і губернскія гарады памагалі гэтаму несупынным павелічэннем раненых, мабілізаваных. Дэфіляванне вуліцамі грамад, сагнаных з вёсак, з мястэчак людзей, перавозка гармат і прыпасаў, праезд кавалерыі — дапаміналі пра несканчоную крывавую завіруху.
У ваччу зелянілася хакі. Яго бледа-зялёны колер, які выглядаў з вокан магазінаў, з плеч вялікае колькасці мужчынскага насельніцтва, каламуціў святло сонца і белізну снегу.
Жалеза і кроў — напаўнялі згушчанае паветра. Разгойданыя нервы радзілі міжлюдскую злосць, нянавісць, жывёльнае драпежнае пачуццё. Кавалкі людзей, падапёртыя кастылямі і цурубалкамі, павязаныя марляю і адзетыя ў шкураныя, рыпучыя пратэзы,— пеніліся агідаю на жывых і здаровых. Абыдзены фронтам, з свайго боку, нядбала, агідна пазіраў на быўшых людзей.
Абжырэлыя, з выпучанымі на аршын грудзьмі, ваяўніча пракладвалі сабе дарогу тылавыя афіцэры, чыноўнікі, земгусары. Над імі — неба, пад імі — смецце. Вазніца аб’язджаў яго на дарозе, трамвайны важаты спыняў на ўсім хаду трамвай, бачачы ківок яго пальца. Бліскучыя святлом рэстараны падсцілалі ім белыя сурвэты, ставілі букеты красак, увіваліся дзесяткамі пакорлівых, паслухмяных кельнераў.
Вайна — як эпоха, правіла жыццём. Яна віхрыла людскі натоўп, як парушынкі, разносіла скаргі, як вадзяныя плюхі. Вайна, як эпоха, гайдала долю мільёнаў, зрываючы іх з месца і ганяючы па спустошаных прасторах.
Дзе яе канец?
Няўжо, сапраўды, Вільгельм просіць згоду ў бельгійскага караля? Дык чаму ж той, упарты і агідны, адказваецца пайсці на яго?
У Берліне не хапае ежы — стаіць агульнае нездавальненне вайною. Дык чаму ж нямецкае войска з гэткаю ўпартасцю вядзе наступ на ўсіх франтах?
Расійскае войска ідзе на Эрзерум. Туркаў чакае пагібель. Дзе яна, чаму яна не прыносіць разам з гэтым пагібелі ўсёй вайне? Усюды і ўсе чакаюць міру, чакаюць той хвіліны, калі змоўкнуць стрэлы гармат і незлічоныя цягнікі пакінуць падвозіць сотні тысяч раненых.
І разам з тым, усе бязвольны наблізіць той час. У чым захавана вось гэта супярэчнасць? Якія законы давяць на волю мільёнаў, не дазваляючы ёй разварушыцца? Няўжо вайна вышэйшы закон?
Насустрач прыгожай вясне вытырклі прагныя дулы гармат, бліскучыя лозы штыкоў і пік. Пад сіні лазурак неба імкнуцца хмары дыму ад пажараў, з комінаў фабрык ды заводаў, дзе куюцца снарады, зброя, атрутныя газы. Чырвоныя пырскі крыві звільжаюць вызвеўшыя купіны зямлі. Там, пад верхнім слоем размочанага пяску, насенне валошкі, пралескі, кукалю. Няўжо на іх крохкім храстку стане падкованы абсац і расцісне кволыя валаконцы прыгожых красачак?
Вясна, ядраная, з залацістымі сувоямі шаўкавістага прамення, гудзе струменямі бурлівае вады, блаславіць зямлю нябескаю красою неабмернага блакіту.
На вясну надзеі.
Навошта каму той Берлін, тая Вена, Будапешт і Канстанцінопаль?
Замірэння — згоды!
Годзе драпежніцтва!
Гэта выразна напісана на тварах тысяч прахожых, занятых працаю.
Абыякавасць?
Так, яно не паддаецца ўжо награванню адцягненымі, фальшывымі абяцанкамі. Зіма паказала, што ў ёй хаваецца. Вясна — рашыць!
Вясна рашыць!
Рыгору хацелася гэтага, але ён не быў упэўнены, што гэта здарыцца. Нечуваны размах вайны, захапіўшы у сваё ўлонне дзесяткі краін, мільённыя арміі, азвярэнне людзей — не казалі ў карысць яго хацення. Клубок несупынна блытаўся, рос вузел на вузлу — без канца, без меры.
Разам падвышалася напружанасць пачуцця. Цяжка рабілася, губляючыся ў няведанні наступнага.
Але раздумы на гэту тэму не аблягчалі становішча. Наадварот, яны ўдубальтоўвалі яго цяжкасць. Прыходзілася спыняцца на апошнім — калі-небудзь ды вайна скончыцца. Не будзе ж яна бясконцай?
Кожны раз, адцягваючыся ў думках ад вайны, Рыгор у яе аспекце разглядаў сваё ўласнае жыццё. Нельга было сказаць, каб ён цалкам залежаў ад паваротаў вайны, усё ж яна клала на ім свой адбітак. Прымацаваны мілітарызацыяй да завода, Рыгор адчуваў усё, што з гэтага выплывала, і не мог не браць яго пад увагу.
Дзень у дзень перад ім паўставаў сівабароды дзядзька са Знаменскай вуліцы; пакорліва разнятыя сінія губы не пакідалі шавяліцца, пагрозныя, пякучыя словы выкладалі балючы змест страшэнных падзей. Яны абнімалі Рыгораву істоту, ціснулі на яе і не давалі супакою. Вайна разбурае цэлыя краіны, зганяе з месца сотні тысяч працоўных людзей. Колькі іх разышлося па белым свеце! А колькі яшчэ на чарзе!
Праз усю зіму — вайна не сціхае. Як страшэнная тузаніна, яна пазменна калыша мільёнамі, давіць і цісне на зямлю і на людзей. Кожнадзённыя весткі не спыняюць казаць пра ўпартае пасуванне нямецкай арміі на ўсход. Нямецкая армія націскае — расійская адступае, ці наадварот — а мірныя вёскі і мястэчкі няшчадна расціскаюцца пад тоўстымі шынамі гармат, пад конскімі капытамі, пад абсацамі тысячных грамад пехацінцаў.
Вайна цягнецца — і не спыняецца бежанства. Хто яго ведае, у які момант падыдзе чарга да Сілцоў. Газеты праўды не пішуць — стаўка захоўвае непрыемныя для Расіі навіны. Ці ж не адмячаў Рыгор многаразовыя няўвязкі ў разгортванні планавага манеўру абароны? Ці не знянацкам было заняцце немцамі Лодзі, іх раптоўнае з’яўленне пад Асаўцом і ў Сувалкшчыне? Не заўтра, паслязаўтра прарвецца данясенне пра страту Гародні, пра падыход немцаў да Нёмана. Гэта ж усё згон мірнага жыхарства, гэта ж усё новыя тысячы ўцекачоў.
Вось-вось у іх ліку апыніцца яго маці, Сёмка з бацькамі і жонкаю, Зося і дзесяткі яшчэ не згладжаных у памяці сілцоўцаў. У адзін ліхі момант зрушацца яны з месца і, як бяздомнікі, рассыплюцца па заснежаных дарогах. Апусцеюць сілцоўскія вуліцы; парожнімі застануцца будынкі; будзе рэхам аддавацца ў пустых хатах стукат конскіх капытоў, рэдкія стрэлы гармат ды вінтовак. Пасля бесспагадная рука запаліць пук саломы, уваткне ў рагавую хату ў бок ветру і пусціць агнём векавую, працоўную ашчаднасць сілцоўцаў. Голымі комінамі глядзецьмуць абгарэлыя печы, сатруцца лініі вуліц і дзікая крапіва забуяе густымі зараснямі. Вецер завірухі — стане адгалоскам жніўных і вясельных песень сілцоўскае моладзі.
А дзе прыпыняцца тыя, што пакінуць Сілцы? У Пецярбурзе на голым бруку халодных вуліц? Ці пад пякучым пяском Туркестана? Сярод роўнага гасцінца ў запушчаных палетках ці пад скаржэлымі кустамі ядлоўцу?
Ужо месяц з лішнім, як Рыгор без жаднае весткі з Сілцоў. Бадай што маці ў дарозе. «Людзі рыхтуюцца да ўцёку» — то было яшчэ з восені. А зараз, на весну, напэўна, падрыхтаваліся.
Рушылі ці чакаюць?
Сумны, абкураны будынак завода. На чыгунных варотах агромністая завала. За варотамі шаламлівая стукатня.
Ці то страляніна?
Хтосьці пераскаквае высачэзны паркан і паднімае над вуліцай разгорнуты сцяг.
Пяе?
Кліча на падмогу?
Вакол — ні душы.
Але раптам вырастае чалавек. Махае рукамі, і тысячы людзей вышываюцца з куткоў, са шчылінак, з патаемных сховаў — і натоўп. Усё дрыжыць ад яго бурлівага тупату, ад яго зычных песень і гукаў. Чалавек з рабрыны паркана падае ў паднятыя рукі з грамады. Сцяг, як агромністае чырвонае палатно, атуляе тысячы раз’юшаных асоб. Яны хаваюцца ў ім, як у хустачцы штукара, гінуць.
І там, дзе кішэла зямля бурлівым натоўпам,— раптам стройныя, халодныя шэрагі войска. Бліскучыя палосы штыкоў, гузікі, як запаленыя свечкі.
Уміг — вінтоўкі на перавагу і штыкі ў воблаках дыму...
Далей — шэрая павуціна невыразнасці...
Што гэта — дзевятае студзеня ці Першага мая?..
У Рыгоравым пакоі не месціцца хваля бліскучага променя сонца. Залацяцца вокны, партрэткі на сценах, буфет. Алюмініевая спінка ложка палажыла на Рыгоравым твары сярэбраную лінейку. Здаровыя шчокі п’юць жывільнае цяпло, што коўзае па белым моху непрыкметных валаскоў.
За акном несціханае шамаценне ні то надазойлівай кошкі, ні то прыляцеўшай сініцы.
У кватэры ціха. Сарафіна Хлораўна тупае ў баваўняных пантофлях па свежапасланых дарожках.
А як жа з кватэраю? Рыгор спацьме ці хутка прачнецца і пойдзе па справах?
Возьме ды забудзе замкнуць. Хіба ключ палажыць на пліце, на белым полі памытай кафлі — угледзіць. Каля ключа — ліст.
Ды няўжо ж такі ён спіць яшчэ, сапраўды? Ужо ж пайшло на адзінаццатую. Бесклапотны які. Нядбайны. Сварлівы і гнеўны. Няўжо і калі спіць — ён той жа? Ха-ха-ха! Незачэпа, ой, ой, незачэпа! Задзіра.
Сарафіна Хлораўна кідае на крэсла пачышчаны сак, астаўляе пастэрку на круглым століку ў кутку пакоя, а ліст камечыць у руках і на пальчыках падыходзіць да дзвярэй Рыгоравага пакоя.
Мнецца нафуфыраная прычоска, вуха шчыльна прыстае да нагрэтых вушакоў у дзвярах. «Спіць, як пшаніцу прадаўшы! Ха-хі-хэ! Што значыць маладосць і сіла. Глянуць? Пэўна, выпрастаўшыся, як рыцар, мужны і горды?»
Сарафініна рука варушыць руб дзвярэй, і палец украдчыва пралазіць у вузкую шчылінку. Патуга — і каснік залацістага святла слепіць яе правае прышчуранае вока. Яшчэ націск, і Рыгорава постаць выразнымі рысамі прыцягае гаспадынін прагны ўзрок. Задзёр пхае кабеціны ногі за парог, і скрадныя крокі адмяраюць адгон ад дзвярэй да прыстаўленага да ўзгалоўя крэсла...
Праз хвілю нячутнымі рухамі яна адступае назад, апусціўшы з вока сіні канверт ліста і прыліпшы ўзрокам да ружовага, квітучага твару Рыгора.
«Чуе?»
«Які слаўны!»
Сарафіна Хлораўна стуляе нафарбаваныя губы, прытульвае да свае наадэкалоненай рукі і цмокае. Следам крута зрываецца з месца і, забыўшы асцярогу, выбягае з Рыгоравага пакоя.
Дзверы стукаюць аб вушак і будзяць Рыгора.
— Хто там? — запытаў ён, расплюшчыўшы вочы.
Адказу не пачулася — Сарафіна Хлораўна спускалася са сходаў у двор.
Рыгор працягнуў руку да кніжкі на крэсле. Рука абмацала пісьмо.
«Ага, то Сарафіна Хлораўна»...
«Маці?»
Яшчэ збіраецца і, значыць, напэўна, паведамляе сына... Пакутніца.
Машынальна перад Рыгоравымі вачыма паўстаў маленькі кавалачак спісанай паперы.
Сёмкаў характар?
Ён. Маці трывожыцца — вясна нясе страшныя весткі.
Сілцы паступова пусцеюць і яшчэ больш наганяюць спалоху. Сёмка суцяшае Стэпу. Які верны таварыш, што за чулая душа!..
Забілі старшыню Андрэя?
Цікава! Уначы, па дарозе да ўрадніка — двума рэвальвернымі стрэламі. Забойцы схованы сляды!
Хто б то мог гэта зрабіць?
Думаю, што гэта простыя зладзеі з дэзерціраў, якіх за апошні час поўна аколіца...
З перапуду грамніцамі пакінулі Сілцы Хлор Бераг з сям’ёю і Дзямян Квіта — накіравалі на Смаленшчыну. Спешна рыхтуюцца ў дарогу і Прыдатныя.
Васіль Бераг дзень на дзень чакае мабілізацыі.
Але цікавей усяго — да Сідара Пералаза дайшлі дрэнныя чуткі пра Гэлю...
«Ці не чуў пра яе, сынок?»
Сідарыха несуцешна плача, а Сідар мерыцца ехаць у Пецярбург. «Пішы часцей, Рыгорка. Твая маці — Стэпа».
Рыгор адлажыў ліст і хвілін з дзесяць праляжаў ціхутка і непарушна, раздумоўваючы. Пасля раптам падняўся і кінуўся да стала, дзе на відным месцы, разгорнутай, ляжала Гэліна запіска. Няроўныя радкі Гэлінага характару выказвалі роспачныя думкі дзяўчыны.
«Можа, я раблю вялікі праступак перад людзьмі, што жывасілам гублю сваё жыццё. Я адзнаю, што мой намер ідзе востра насупроць вымагання жыцця. Як-ніяк, а я складаю, хоць і незаўважную, а ўсё ж неад’емную часціну людскога калектыву. Ну, іначай зрабіць не магу. Для грамады я бескарысна і непатрэбна, для сябе — вораг. Я — балячка на здаровым целе і мушу стаць адплатаю за сваю няздольнасць захаваць сябе здаровай і годнай на карысную справу. Цяжка і позна разбірацца мне ў тым, хто не адгукнуўся на мае надзеі і праз гэта пасобіў росквіту нявер’я ў дадатнасць майго існавання. Позна і дарэмна. Мне болей не вярнуцца да таго пункта, ад якога я строма пакацілася ўніз. Мне страшна і нявытрымана стала тады, калі я стрэлася з табою. Мая баязлівасць застаўляла табе схлусіць пра камітэт і пра спектакль; тая ж баязлівасць не дазволіла мне адмовіцца ад тваіх турбот адшукаць мне службу. Ды не толькі гэта — не. Я ўжо тады адчувала сваю няздатнасць да творчае працы, сваю лішніцу ў жыцці, якое ашукала мяне. Але, прызнаюся табе, Рыгор, што і тады і зараз вось успамінаю пра Петруся. Я, не думай таго, і няхай ён не думае, спатыкала яго з невядомай мне дзяўчынай, зазірнула ад шчырага сэрца ў яго сарамлівыя вочы — ды не знайшла спагады. Бач, мне непатрэбна было жаднага спачування, я незалежны ад нікога чалавек, ну, і ў яго людскасці не хапіла ні на макава зерня. Я адышлася і сплюнула, але сэрца маё балюча ёкнула. Мне стала цяжэй і безнадзейней. Тады да мяне падышло бліскучае рашэнне — кінуць жыццю ўкорны папрок — ахвяраю сябе. Я не хацела сумнявацца ў правовасці гэтага і баялася, моцна баялася, каб мяне не падсцерагло сумненне... Скора буду ў дарозе. Цвёрдымі крокамі я накіроўваюся да астатняй станцыі... Даруй за ўсё, але не думай, што дарма на гэта іду. Другія шляхі мне загароджаны. Уклон Петрусю і... можа бацькам.— Гэля».
Глыбіня Гэлінай трагедыі — нязмерна. Рыгор яшчэ ясней уявіў гэта менавіта цяпер. Яна не давала яму супакоіцца, не дазваляла апраўдацца. Ён дагадваўся, што чаўпецца ў Гэлінай сям’і; яе ж так моцна любілі і шанавалі, так ганарыліся ёю і раптам...
Рыгор увесь задрыжаў ад злосці, адлажыў Гэлін ліст і безабдумана, нервова хапіўся за адзенне. У яго руках хутка завярцеліся сарочка, камізэлька, жакетка, паліто. І следам стук дзвярэй правёў яго на сходы.
Без намеру і без абдуму ён выйшаў на вуліцу і паскораным крокам пайшоў напрамкам да клінікі Вілліе.
Сустрэў бы хто Рыгора ў гэтым момант і запрапанаваў бы яму што-колечы блазнае, нязбыўнае — ён кінуўся б на яго з засосам, самааддана. Але на адгоне каля двух кіламетраў яго не толькі ніхто не пераняў, а нават не збіў яму дарогі і не даў жаднага намёку на перашкоду яго роўнай, адшнураванай хадзе.
На скрыжаванні трамвайных шляхоў яксьці саматугам, мімавольна кінулася яму ў галаву выпадковая думка паехаць у Народны дом — не на драму, не на оперу, нават не на крыклівае, пустазвоннае кабарэ, а ў тысячную гушчу гуляючай публікі, у яе тлум, гам, бязмэтнае таптанне.
Сеўшы ў вагон трамвая — ён ужо быў непарыўна звязаны сваім планам, які вырас у нешта завабнае ды заспакойваючае. А чым бліжэй да Народнага дома, тым гэты план рабіўся шырэйшым і багацейшым па сваім змесце. Народны дом глядзеў на яго смачнымі піражкамі з кавай, бесклапотным смехам тысяч дзяўчат і хлапцоў, буйнымі шансамі разнастайных выпадкаў, здарэнняў ды нечаканасцей...
Празрыстыя рэкламы пры ўваходзе ў Дом швыдка выпхнулі Рыгора з трамвая і магнетам пацягнулі яго да дзвярэй, якія несціхана, як вяртушка, круціліся перад ім. Рыгор не апамятаўся, як халодная медная ручка, таўшчынёю з цапідла, апякла яго руку халадэчай. Хтосьць, што ішоў заднім, пасобіў швыдчэй адцягнуць на сябе цяжкую фортку дубовых дзвярэй, пасля моцна ціскануў яго і перадтурнікетны натоўп увабраў Рыгора ў сябе.
— Праходзьце хутчэй! — прагукнуў ён наперад.
Яго словы засталіся без адказу. Ды фактычна іх ніхто і не пачуў з-за раптам узнятага крыку.
— У чым справа? — запытаў хтосьці поплеч Рыгора.
— Інваліда павалілі, сто-ой-це-э! — пачуўся адказ, і новы націск адпіхнуў людзей. Але тыя, што іх прыціснулі да дзвярэй, дружным напорам павярнулі людскую хвалю наперад. Пачуўся гучны стук, і Рыгор на паветры пранёсся праз турнікі ў залу.
— Вось дык здорава! — пасмяяўся з яго хтосьці ззаду.
— Так! — абярнуўся ён на хаду да сказаўшага гэта і раптам спыніўся.
— Дык гэта ж вы, Ліба? У гэткай таўханіне, матачкі! — здзівіўся Рыгор.
Даруйце мне, што я дагэтуль не сабралася да вас. Ужо гэтымі днямі — абавязкова...— успомніла Ліба пра ранейшае.
— Пройдзем да буфета, Ліба. Я, прызнацца, яшчэ сёння нашча.
— Нашча? Гэта з якое прычыны?
— Або іх пералічыш?
Яны павярнулі да буфета, паціху і асцярожна рассоўваючы публіку, каб даць магчымасць прайсці раненым.
Трох іх, адзін на мыліцах з дзвюма баўтушкамі — нагамі, другі без рукі, трэці з павязанаю галавою, моўчкі ішлі між ім ды Лібаю. Раненыя пільна паглядалі на Рыгора.
Усеўшыся пры малюпаткім мармуравым століку, Рыгор заказаў піражкоў і па шклянцы кавы. Яго гасціннасць кранула раненых, якія ўперабой пачалі апісваць Рыгору перажытыя імі жахі вайны.
— Хутчэй бы як-колечы на родную Кубань. Прыехала б у госці, сястрыца, ды мо з гэтым добрым чалавекам,— з поўным палу жаданнем, але без веры, праказаў той, хто быў на мыліцах, з вялікімі цяжкасцямі прысеўшы на крэсле.
— А я ўжо сястры прышлю мелітопальскую мядзяніцу... Пахучую, як воск!.. Ха-ха-ха!..
Ліба цёпла ўхмылялася абодвум марнікам і спачуваюча ўздыхнула.
— Так, мы ўсе тут — нудзім па радзіме ды па блізкіх, але...
Ліба не дасказала.
— Толькі ў адных больш шансаў на зварот, а ў другіх іх меней...
— Некаторым не суджана вярнуцца зусім. І не таму, што ім паперашкодзіла вайна, а таму, што... Вы помніце, Ліба, тую дзяўчыну, якой кідалі кветкі на сцэну ў смагінскай пажарнай?
— Як бо не знаць? О, яна выразна адбілася ў маёй памяці...
— Яе ўжо няма.
— Што вы кажаце? Го-ох! — хапілася Ліба за белую касынку на галаве: — як гэта хутка!
Рыгор мігам падняўся з месца і адышоў ад стала.
— Я вас чакаю, Ліба, і прашу! — стараючыся перакрычаць гукі смеху, выкрыкнуў ён праз галовы раненых і ўмомант знік у натоўпе гуляючых.
Кароценькі рэзвы чалавек зачыніў непрычыненыя дзверы і нездаволена вылаяўся.
— Не навучыць іх да парадку. І што гэта за людзі! Каб чужое, а то свайго не хочуць ушанаваць. Прыказваеш, гаворыш, а яны па-свойму.
Ён адкруціў святло, гаспадарскім озіркам правёў направа і налева па калідоры і прайшоў у канцылярыю.
За шырокім сталом, пастаўленым у рагу нелапога пакоя, сядзела некалькі чалавек. Яны паспелі ўжо добра пракурыць канцылярыю, уклаўшы ў попельніцу каля дзесяці акуркаў. Курава ішло далей, агортваючы дымам дзве трыццацісвячовыя лямпачкі пад столлю.
— Ты што ж гэта познішся, Бронісь? — жартаўліва праказаў адзін з тых, што сядзелі пры стале.— Мы ўжо добрую гадзіну чакаем.
— Прабачце мне, але ж я не па сваёй віне; забягаў у тацянінскі камітэт. Дык халеры гэтага, распарадчыка справамі, не злавіў. Выклікалі на сёмую гадзіну, а прыйшоў — пуста. Якая тлумная ўстанова! Абрыдла ўжо мець з ёю жадныя справы...
Ён круцёлкаю завіўся па канцылярыі, зашморгаў ключамі ў шуфлядах пісьмовага стала, што стаяў наўскасяк пустога, залез у шафу і навыцягваў гару сініх ды зялёных спраў.
— Усё ўрыўкамі даводзіцца вясці работу. Дзевяць гадзін сохнеш на службе, не паспееш павячэраць, як барджэй ляціш сюды. Неяк хочацца, каб што-кольвечы зрабіць, каб дапамагчы людзям. Бяда. Жабрачыя сродкі, а няшчасных — гой, гой.
Кароценькі чалавек у морг вока залажыў пусты стол паперамі, бухгалтарскімі кніжкамі, нейкімі пакункамі і скрынкамі з мастыкай ды пячаткамі і вылецеў з канцылярыі. Услед яму панёсся вясёлы рогат.
— Золата, не чалавек,— праказаў адзін, паказваючы пальцам на дзверы.— Каб не Бронісь, хоць бяры ды зачыняй камітэт. Працуе на сумленне. Увесь час, вось, так і круціцца і бегае.
— Яму б, на добры лад, трэба было вызначыць якіх рублёў дваццатак за турбацыю,— сур’ёзна выказаўся другі.
Першы раптам падняўся з месца і здзівавана пачаў даводзіць, што Бронісь і слухаць не захоча пра ўзнагароду за сваю працу.
— Ну, так жа не можна, мы мусім яго ўгаварыць на гэта. Я сам унясу прапанову.
Кароценькі чалавек, вярнуўшыся ў канцылярыю, перабіў гутарку прысутных.
— Скардзяцца жыльцы на недахоп ежы,— загутарыў ён.— Ну, што ж я зраблю! Колькі хапае магчымасці. Я ж не шкадую. Сапраўды ж яны маюць рацыю скардзіцца, толькі ж мы без моцы пасабіць... Можа, пачнем засядаць? — запытаўся ён і тут жа адказаў: — Нешта многіх няма. Але ўжо позна, а павестка...
— Усёй, безумоўна, нам не вырашыць у адзін засест.
— Важней усяго агародную справу вырашыць, а далей... Дык давайце, мужчыны, пачынаць.
Кароценькі чалавек сеў насупроць чатырох і іншых і пачаў разгортваць план арганізацыі народнае гаспадаркі камітэта. Згодна з яго планам, бежанскі камітэт павінен узяць дваццаць дзесяцін зямлі на скачках і абярнуць яе ў гароды. Апошнія мусяць апрацоўвацца сіламі камітэцкіх утрыманцаў.
План у сваёй аснове выклікаў спачуванне, але зусім нязначныя дробязі яго ажыццяўлення пацягнулі за сабою буру спрэчак. Відаць было, што апошнія нервавалі ініцыятара плана, і той, выйшаўшы са сцерпу, падняўся з месца і злосна прагукаў:
— На гэтай дробязі і то не можам пагадзіцца. Ды дзіва, што мы чаго буйнага не ўмеем зрабіць. Калі ласка, вырашайце самі, а я...
Яго перабіў уваход у канцылярыю незнаёмага вяскоўца, на выгляд бежанца, у кажуху, лапцях ды з кіем у руцэ. Зняўшы шапку ў дзвярах, ён не пасмеў першым выказацца, чуючы голасную гутарку кароценькага чалавека. Калі засядаўшыя, як згаворана, усе разам паглядзелі на ўвайшоўшага, той запытаў іх:
— Скажэце, будзьце ласкавы, ці сярод вас няма часам Рыгора Нязвычнага?
— Не,— адказаў кароценькі чалавек.— А гэта ж чаму вы яго тут шукаеце?
Вясковец памяўся нейкі час, пасля разгорнена сказаў:
— Ды дзе ж, мае мілыя, мне яго шукаць? Пецярбург для мяне горад чужы і невядомы. Куды мне ткнуцца ў гэткім разе? Дзякуй яму, якісьці добры чалавек падказаў на вашу ўстанову.
— А вы ж зачым, дзядзька, прыехалі ў Пецярбург? Бежанец, ці проста па справах?
— Па справах... Ох, ды справы, бач, гарэйшыя нат ад бежанскіх...
У вяскоўца заблішчалі ў ваччу слёзы. Гутарыўшыя з ім бачылі, як ён паднёс да іх лапленую рукавіцу і пачаў выціраць слёзы.
— У чым жа справа, дзядзька? — ласкавейшым голасам запытаў Бронісь і падышоў да вяскоўца.
— Не расказаць, добры чалавек... Цяжка мне, бацьку, ой, як цяжка і горна... Знача Рыгора тут няма?
— Зайдзеце, пачакайце крыху ў суседнім пакоі — мы якраз яго чакаем на пасяджэнне. Магчыма, што і прыйдзе, а не — дык я вам знайду яго адрас... Няшчасце, пэўна, маеце?
Кароценькі чалавек папрасіў засядаўшых хвілінку пачакаць, а сам павёў вяскоўца ў суседнюю каморку.
— І начаваць я не ведацьму дзе, калі запозніцца ён... Хоць бы...
— Нічога, дзядзька, усё ўладзім... Вось бярэце-э крэсла і пасядзеце, а мы зараз...
Якраз пачуўся званок, і кароценькі чалавек кінуўся да дзвярэй.
— Ага-а! Вось дык трапна-а! — прагукаў ён Рыгору, які пераступаў парог.— А мы вас дагэтуль чакалі... Мне так хацелася, каб вы прынялі ўдзел у нашым камітэце, што я... Вы атрымалі, бок, маё паведамленне? Я, паверыце, ехаць меўся па вас, толькі, на яго бяду, тацянінскі камітэт паперашкодзіў... Ой жа, добра, што прыехалі. Нас жа так мала і мы... Праходзьце — распранецеся ў канцылярыі. Прашу...
Кароценькі чалавек з падкрэсленаю гасціннасцю, якая падкупала Рыгора, адчыніў дзверы і прапусціў яго першым. Але Рыгор не паспеў пераступіць у канцылярыю, як кароценькі чалавек яго перапыніў воклічам:
— Ага, бок, убачайце-э... Вось тут чакае вас адзін селянін, во...
Рыгор забыў прывітацца з тымі, што засядалі за сталом, і крута павярнуў з канцылярыі.
У гэты момант ужо бег да яго з суседняе каморкі ўспомнены Бронісем чалавек.
— Рыгор-а! Здароў, браце-э! Не пазнаеш? Сідар Пералаз, Гэлін бацька?!
Рыгор ажно падаўся на крок назад, і нечаканасць стрэчы яго збянтэжыла. Ён здзіўлена азірнуўся на кароценькага чалавека, следам узяў селяніна за руку і нейкі час не ведаў, як быць.
— Прабачайце мне, я ўжо не магу прыняць удзелу ў вашым пасяджэнні,— перапрасіў Рыгор Броніся: — я буду прасіць дазволу з гэтым дзядзькам...
Кароценькі чалавек даў Рыгору дасказаць і з тою ж, ужыўнаю сабе гасціннасцю, прачыніў дзверы ў пакой, куды толькі што памясціў селяніна.
— Шкада, ды што зрабіць... Вы ўжо абмяркоўвайце свае справы, а я пабягу канчаць пасяджэнне,— праказаў ён на хаду.
Кароценькі чалавек схаваўся за дзвярыма канцылярыі.
Рыгор жа з Сідарам апынуліся адзін на адзін, у суседнім пакоі.
Абодва паселі пры маленькім століку і перад тым, як пачаць гутарку, пільна паглядзелі адзін на другога.
Сідара давіў востры бацькаўскі жаль, шурпатая безнадзейнасць, і ён сумна, але з нейкай няўпэўненасцю глядзеў у Рыгораў свежы настужаны да чырвані твар.
Рыгор адчуваў яго настрой і ўжо меў сабе поўнае ўяўленне пра тыя сцэны бацькаўскае мукі па згінуўшай дачцэ, якія перапаўнялі не вельмі мяккае сэрца Сідара.
«Трэба суцешыць старога ды ці выйдзе што з гэтага? »
— Справы, Рыгорка,— з націскам горкасці пачаў Сідар.— Прыехаў на вяселле да дачкі... Людзі маюць пацеху, а мы... Ласне можна было?.. Рыгорка, маё сэрца чула, дык... Паверыш, не меў сілы ўтрымаць... А, бач, ці ж дрэнна было ёй дома?.. У гэткіх бацькоў, як мы... Але надало, надало... Некая ліхая сіла пхнула ды пхнула... Я адно, а яна другое... Упарта-а-я-а! І на табе-э... Клубком-ом, калясом па свеце-э... Дачушка-а, мілая!.. Гады ў рады пісямко, а бацькаўскае сэрца — каве-эліцца на часткі... Смагін, Ваўкавыск, Вільня... І той жаданы, той завабны... Пецярбург... Эх-эх-хэ!.. Гэля-а... Гэлечка-а!.. Бацька твой у госці-ы прыехаў... Чаму ж не прыйшла ты на вакзал?.. Такіта ж я кінуў і матку і хату... Можа, ужо за мною едзе-а маці з Кандратам, як бежанка... А ты... Рыгорка-а, ну, дзе ж, ну дзе ж мне яе пабачыць? Ну, можа ж, магіла ёсць? Ці ўжо нат і гэтага... Гэля, Гэля-а, Гэле-ач-ка-а!!.
Рыгор падняўся з месца і прайшоўся па каморцы.
Што ён мог сказаць? Чым ён мог спыніць Сідараву роспач?
— Так, дзядзька... Я і сам дагэтуль не магу супакоіцца — гэтак мяне ўразіла вестка пра Гэлін учынак... Успомню, і, ведаеце... але што ж парадзіш цяпер, што!..
Сідар бязмоўна разводзіў рукамі і безнадзейна глядзеў на Рыгора.
— Парадзь хоць бы, як мне на магілу наведаць.
Рыгор маўчаў, абдумоўваючы тыя рады, якія б можна было даць асірацеўшаму бацьку, але якія мала што дапамаглі б яго гору.
Правесці яго на Гэліну быўшую кватэру, на вочы тае праціўнае ведзьмы? Атруціць бацькавы ўспаміны паветрам заклятага вяртэпа? Кінуцца на пошукі Гэлінай магілы? Участкі, бальніцы, анатамічныя тэатры? Ці выйдзе што з гэтага?
— Дзядзька Сідар, паверыце, гэта ўжо не ў нашай сіле, што-колечы зрабіць...
— Хоць бы магілу, хоць бы месца тое ўгледзець...
Зацяжныя ўсхліпы старога Сідара перарвалі пасяджэнне бежанскага камітэта; яны пякучаю жальбою насіліся па пакоі, б’ючыся ў гладкія, нячулыя сцены, хвалюючы спагаду ў грудзях тых шасці чалавек, што стаялі перад ім.
— Гэля, дачушка-а, прыйдзі ж пабачыцца-а з бацькам...
— Вы яго суцешце і няхай ён адпачне праз ноч... Чым жа болей яму памагчы? — развёўшы рукамі, спачуваюча выказаў Бронісь.
Іншыя чацвёра, хто кіўнуўшы галавою, хто махнуўшы рукою, у адзін голас парашылі:
— Плач не плач, дзядзька, а дачкі не вернеш.
Рыгор развітаўся з Сідарам і пакінуў яго аднаго...
— Ха-ха-ха! Можа, затрымалі? Глядзі на гадзіннік, Анікей!
Якаў Гіс страсянуў галавою, і пук яго чорных, хвальністых кос скатам апусціўся назад. Ён прыціснуў іх рукамі і прывычна капыльнуў доўгім роўным носам. Ангельскія вусікі яго апісалі нешта накшталт знака параграфа.
— Ці дачакаемся, глядзі?
— Цікава тое, што ён не працаваў после абеду,— паведаміў Анікей.
— Заняты нечым.
Якаў Гіс паглядзеў у люстэрка, яшчэ раз паправіў косы на галаве і хапіў са стала газету.
— Шукаеш у газеце? — пажартаваў Анікей.
— Чаго добрага, магчыма, і натраплю,— адказаў уверана Якаў Гіс.
— Клапатлівы — не ў меру. Напэўна, недзе некаму пасабляе, або...
— Другі доктар Гааз...
Абодва ўголас рассмяяліся.
— Ну, пры чым жа мы?
Якаў Гіс сарваўся з месца і прашнураваў па пакоі.
— Магчыма...— выказаў ён і настаражыўся.
— Ідзе?
Анікей прачыніў дзверы.
Да іх данеслася гутарка паміж Рыгорам і гаспадыняй.
— Нарэшце!
Рыгор невыразным узрокам спыніўся на Якаве Гісе.
— Дзівішся, што без запросін ачуўся ў тваёй абіцелі? — пераняў той.
— ...Я маю да цябе інтарэс. Інтарэс, да гэтага, пільны, а між тым, ужо каля гадзіны мы цябе чакаем. Нязваныя госці і нядбайны гаспадар...
Рыгор паспешна распрануўся і падышоў да сценкі, у якой выдзяляўся рог печы.
— Так,— пасля хвіліннае маўчанкі вымавіў ён.— Інтарэсы... Ужо гэткі інтарэс, які я меў толькі што, не пажаданы для нікога...
Ён апусціў галаву.
— У чым справа? — здзіўлена паглядзелі на яго таварышы.
— Справа?
Рыгор падышоў да стала, узяў Гэліна пісьмо і прачытаў з яго апошніх некалькі сказаў.
— Зямлячка. Дзяўчына, з якою ў мяне звязана многа агульных перажыванняў. Загінула, як аднадзённы матылёк. А зараз вось з’явіўся бацька; плача, надрываецца; пакажы яму магілу. Бедны — ён не ведае, што самагубца папала ўва універсітэцкую анатомку і там... на грудах людскіх цел у лядоўні чакае доктарскага скальпеля... Ці ж раскажаш старому? Ён хадзіў з паўдня па ўчастках, дапытваў і вось... змардаваным прыйшоў у бежанскі камітэт, а я дамоў. «Што я скажу яе мацеры? » — пытае.
— Так, што стары скажа сваёй жонцы пра загубленую дачку?
Усе ўтраіх, мэрам бы згаворана, спыніліся ў гутарцы, прыпёртыя шчыльна да зададзенага Рыгорам пытання: што стары скажа сваёй жонцы пра загубленую дачку?
— Аднак, таварышы,— перабіў Якаў Гіс: — «Мёртвый в гробе мирно спи жизнью пользуйся живущий». Мы не сышліся на памінкі, хоць і блізкага Рыгору чалавека.
— Сапраўды,— падмацаваў Анікей.— Перад намі Першае мая і звязаныя з ім заданні.
— Вы прынеслі іх развязанне?
— Мы прыйшлі, каб абгаварыць гэта.
— Я вельмі здаволены.
Яны чынна ўселіся каля стала, як сваякі, і прыняліся за абгавор святкавання Першага мая. Рыгор хутка забыў пра мінорны настрой, справодзіўшы яго праз увесь дзень, і горача аддаўся абароне дэманстрацыйнага выступлення ў дзень рабочага свята. Ён не браў у разлік некаторых ахалоджваючых разважанняў Якава Гіса і не згаджаўся з Анікеевай арыентацыяй на іншыя мерапрыемствы.
— Дык што ж, нарэшце, па-вашаму павінна быць? — нецярпліва пытаў ён.
— Я думаю, што ваш завод знойдзе выйсце для гэтага...— невыразнаю формулаю адказаў Якаў Гіс.
— Ты заўсёды калываешся між двух крэсел, Якаў. Я прыпамінаю Рыгу, і мне яскрава відаць твая нерашучасць...
— Усё ж мы мусім улічаць розныя вынікі, якія магчымуць атрымацца ад таго ці іншага накіравання нашай тактыкі,— казаў Анікей.
— Цябе палохае студзеньская ізаляванасць?
— Да чаго гэтыя папрокі. Я ніколі не аставаўся ззаду і зараз...
— Дык пашто непатрэбныя развагі?
Якаў Гіс пачуў сябе на нейкі час выпхнутым з каляіны, па якой пайшла спрэчка паміж Рыгорам і Анікеем.
— Я думаю, што кожны з нас за плённейшыя вынікі святкавання,— унёс ён саламонаўскае рашэнне для прадстаячых і абгаворваных пытанняў.
Ні Анікей, ні Якаў не далі на гэта ніякага адказу.
Аднак у далейшых абгаворах усе трое сышліся на тым, каб увязаць форму выступлення з выяўленым на заводах перадсвятным настроем рабочых. Гэткае рашэнне, разам з тым, астудзіла выбухнуўшую навостранасць у іх гутарках. Якаў Гіс завёў мелодыю варшавянкі, а Рыгор дбайліва збегаў да гаспадыні і папрасіў у яе нагрэць гарбаты.
Паступова Рыгораў пакой напоўніўся ціхім харавым пяяннем рэвалюцыйных спеваў. Стаўшы ў колка, усе трое з рашучымі махамі рук, з рытмічным патоптваннем ног, поўныя натхнення, злівалі сваю ваяцкую рашучасць у моцных словах прызыўнае песні. Уласцівая ёй сіла ўздыму і захаплення неўпрыкмет падвышала настрой спевакоў, раздавала іх грудзі і гучніла галасы. Ужо калыханне паветра пачало біцца ў шыбы акна і прасочвацца ў шчыліну непрачыненых дзвярэй, калі моцны голас Сарафіны Хлораўны варваўся ў пакой і абарваў пяянне.
— Што вы, Рыгор Міхасевіч, што вы? Пад вокнамі тупаюць гарадавікі, а вы маніфестацыю развялі. Я не магу вам гэтага дазволіць, я не мушу праз вас рызыкаваць сваім спакоем, Рыгор Міхасевіч...
Расчырвоненая ні то ад злосці, ні то з перапуду гаспадыня ўбегла ў пакой, хутка паставіла на стале гарбатнік і моўчкі выбегла з пакоя.
Якаў Гіс правёў яе квапнай капіроўкай нервовае хады і зачыніў дзверы.
Але не паспелі яны падысці да стала, як гаспадынін голас ізноў адцягнуў на сябе іхнюю ўвагу.
Рыгор выбег з пакоя і ўголас прагукаў:
— Пя-атрусь, браток, хіба ж ты?.. Заходзьце... Рыма... Знаёмцеся...
Пяцёра чалавек рабілі Рыгораў пакой цесным і поўным. Забітых у сцену цвікоў не хапала для адзежы, стол сваім памерам не даваў месца для пяці крэсел, каб і былі яны ў пакоі. Але задаволенасць гасцей, выразна адзначаная на Рыгоравым развяселеным твары, раздавала сцены пакоя, робячы яго светлым.
— Дзе цесна, там пацешна,— увіхаючыся з трыма крэсламі, са сталом і адзежаю, некалькі раз пераказаў Рыгор.— А хоць бы жанчыне даць дарогу.
— Не турбуйцеся за мяне.
— Як жа, вы сярод нас адна.
— Ды тая лішняя... Я думала...
— Позна думаць,— пераняў яе Пятрусь.
— Давайце лепш гутарыць, чымся думаць,— пажартаваў Якаў Гіс.
Ён пільна ўглядаўся на Рыму. Прадстаўнічы ростам, з чорнымі вострымі вачыма з-пад рэшата чарнільных кос, ён улічваў уражанне, наданае сабою дзяўчыне і лавіў яе ўкрадчывыя ўзрокі.
— Хто не за гэта. Ха-ха-ха! — рэзва адказала Рыма і першай уселася пры стале. Хлопцы яе пакінулі п’ючы гарбату і сабралі сваю ўвагу вакол Петруся, які ў гэты момант пісаў Рыгору свой маскоўскі адрас.
— Я маю добрае месца, нечага сказаць,— аддаючы таварышу візітку, казаў Пятрусь.— Служба спакойная, і заработак не дрэнны. У кожны момант знайду магчымасць дапамагчы... любому з вас...
— А з усім тым, што датыркала фармальнасцей знадворнага характару, ты паспеў ужо ўладзіць?
— Ха-ха-ха! Мая прысутнасць у цябе засведчвае тое. Пятрусь Кандратаў Папяровіч, дазвольце-э...
Пятрусь не дасказаў, палічыўшы сваю развязнасць залішняй.
Рыгор паглядзеў пазменна на Анікея ды на Якава Гіса і звярнуўся да ўсіх:
— Ну, Рыма, выгадала лепей нас усіх... Хоць па чарзе выпеце гарбаты...
— Выйграла, бо пакуль вы сабраліся піць, я выкарыстала гарачую гарбату...
Яна не дасказала, накіраваўшы сваю ўвагу на разгорнуты лісток паперы, які хутка прынялася чытаць.
Рыгор скеміў, што Рыма трапіла на Гэлін ліст і прагна сачыў за выразам яе твару. Перакідаючыся сказамі з таварышамі, ён з хвіліны на хвіліну чакаў яе запытання. Несвядомасць апошняга застаўляла Рыгора знаходзіць шэраг лаканічных адказаў.
— Вы наводзіце сум сваім зацяглым чытаннем, таварыш,— кончыўшы з гарбатаю, закінуў Рыме Якаў Гіс.
Тая не адказала.
— Ваша таварышка не ў гуморы,— паслаў ён рэпліку да Петруся.
— Рыма, то пра цябе гутарка,— палажыўшы на яе плечы руку, на вуха сказаў Пятрусь.
— А пра цябе во, пісанне, маеш?
Рыма раптам паднялася з крэсла і, не адвяртаючыся ад Петруся, падала яму чытаную паперку.
— Маеш уклон...
Рыгор настарожана глядзеў на Рыму, чакаючы моманту падысці да яе і разагнаць абдаўшы яе настрой.
Анікей утароплена глядзеў праз акно на мігаўшы воддалі ліхтар.
Якаў Гіс разглядаў залаты надпіс фірмы на цыгарцы, раз-поразу падносячы яе да губ.
— У чым справа?
— Справа ў Гэлі, нябось, памятаеш?
Дзяўчына нервова стала перабіраць складзеную на ложку адзежу.
— Рыма, я прашу вас...
Рыгор пераняў яе ад ложка і, паказваючы на крэсла, папрасіў:
— Яшчэ не позна, куды вам спяшацца. Гэта ж не далёка...
— Што сталася з Гэляю? — перабіў Пятрусь.— Яна скончыла самагубствам?! Рыгор?!
Анікей моўчкі адзеўся і павярнуўся да дзвярэй. Якаў Гіс знімаў са сцяны паліто.
У гэты момант гучнае прывітанне, праказанае ў дзвярах, адцягнула на сябе агульную ўвагу.
У пакоі стаяў Сідар Пералаз.
— Ты да мяне?
Рыгор спыніўся ў варотцах брамы і пільна паглядзеў на Петруся.
— Так, хацеў...— праказаў той і павярнуўся да вуліцы.
Рыгор выйшаў з двара следам за таварышам.
— Хіба правяду цябе да завода?
— Нічога не маю... Я бы не пайшоў у завод, каб не перад святам, а то...
— Не, не, дзе ты бачыў! Ці ж варта з-за мяне траціць дзень — ніколі. Калі б на тое пайшло, мне ўжо шмат выгадней на лішні дзень застацца... Не варта, ідзем.
— Дык ты надумаў ехаць? — запытаў на хаду Рыгор.
— А трэба... Разумееш, мяне хвалюе Рыма. І надало ж табе не схаваць Гэлінага ліста...
— Яна цудная нейкая. Мне не хацелася табе казаць, а калі да слова прыйшло... Цяжкая...
— Ды мне што. Яна думае, што на ёй усе дарогі сходзяцца! Падумаеш.
— Зразумела...
— Намякнуў на пераезд у Маскву, дык закапыліла нос...
— Твая прыватная справа, браток... Мне, ведаеш, трудна што-кольвечы парадзіць... Каб на мяне, то я бы ўжо даўно махнуў рукою. А ты — думай...
— Скажу па праўдзе, Рыгор, і хочацца і колецца. Натуру маю паганскую. Вось убілася ў галаву і ніяк не змірыцца з думкаю, што... Люблю, прызнацца...
— Тады набок сумненні... Дзейнічай...
— Так, пайду ізноў. І пастаўлю пытанне катэгарычна: альбо, альбо...
Пятрусь затрымаўся.
— Бывай, Рыгор... Адрас маеш?
— Маю.
— У любую хвіліну адчынены дзверы.
— Дзякую.
Яны зрабілі па некалькі крокаў адзін ад другога. Пасля, як па змове, кожны з іх азірнуўся назад, сустрэўшыся яшчэ раз сяброўскімі ўзрокамі. Рыгор адчуў, як пачуццё суму зашавялілася ў яго нутру.
Колькі разоў яму даводзілася сустракацца і развітвацца з Петрусём! Ці хутка выпадзе чарговая стрэча!
Яму ўхмыльнуліся апошнія словы таварыша: у любую хвіліну адчынены дзверы. Таксама і ў Рыгора, што да Петруся. У любую хвіліну...
Ён яшчэ раз азірнуўся назад, прамераўшы вострым узрокам даўжыню Выбаргскае шашы, але Петруся ўжо не ўгледзеў. Чорныя фігуры людзей і ўдоўж і ўпоперак перарэзвалі каменны насціл вуліцы, спяшаючы на працу. Яго наганялі і пераганялі дзесяткі рабочых. Знаёмыя віталіся, знаямейшыя закідалі адным-другім словам.
Пры самым выхадзе ў завод прымха звяла яго тварам да твару з надаеўшым яму вайсковым наглядальнікам. Акінуўшы Рыгора начальнічым узрокам, ён саступіў яму дарогу і прапусціў праз дзверы першым.
Было ясна, што азначала гэта далікатнасць палкоўніка. Ад яе нясло шпегаўскаю манераю, якая пазней выказалася ў яго паводзінах.
Апынуўшыся ў такарнай завода, ён пільна сачыў за кожным повертам як Рыгора, гэтак і іншых рабочых. Непрыкметная раней, на гэты раз у руках палкоўніка віднелася запісная кніжка. Раз у раз ён прыпыняўся ў прагалку між варштатаў і нешта пільна занатоўваў. Часцей, як дагэтуль, між ім і майстрам адбывалася адрыўная гутарка, якая справодзілася на кароткі час знікненнем палкоўніка з абшараў такарнае майстэрні.
Рыгор не мінуў падказаць на гэта Анікею. Той жа, у сваю чаргу, дапомніў суседу. Хутка вялікая колькасць рабочых праводзіла вайскоўца падозранымі ўзрокамі.
К вечару яго надазойлівае тупанне пачало нерваваць рабочых. Перш цішэй, а што далей — то смялей яны пасылалі яму ўслед жарты, смяшкі і посвіст. Сам сабою складаўся ў гонар палкоўніка дэманстрацыйны кашачы канцэрт. Гэта астудзіла палкоўнічую зухаватасць, і ён раптам знік з майстэрні на болей доўгі тэрмін.
Аднак праназаваты ваяка не прапусціў з’явіцца ў такарню ў той самы момант, калі рабочыя прыпынялі варштаты. Ён з украдкаю шпега пазіраў у змрок майстэрні з-пад канторкі майстра і выразна бачыў, як рабочыя ў гуртках абгаварвалі майскае свята. Палкоўнік цікавіўся ўвішнасцю Рыгора, які заўзята ўгаварваў таварышаў на забастоўку. Рашучыя размахі яго рук, звонкасць яго свежага голасу прыцягалі палкоўнікаву ўвагу. Палкоўнік дрыжаў ад злосці і націснуў гузік электрычнага званка, які вёў у занятую пераадзетымі паліцэйскімі кантору завода. І толькі рабочыя сталі пакідаць майстэрню, як палкоўнік сярод першых выйшаў з завода і з ганка канторы праводзіў зажмуранымі вачыма выбегшых з засады паліцэйскіх. Але тысячны натоўп рабочых паглынуў іх у сваёй злітнай, з’яднанай адзінымі жаданнямі, воляй ды настроем рабочаю гушчаю. Быў бы непрытомным той, хто б не разумеў усяе мізэрнасці абранага метаду змагання з рабочымі. Апусціў галаву і палкоўнік, калі бурлівая паводка іх бесперашкодна лінула з адчыненае брамы на вуліцу.
Рыгор выходзіў у задніх радах і не прапусціў наглядаць за разувераным палкоўнікам.
Першае мая пераможна лунала над высокімі закуранымі гмахамі завода. Яго павей гайдаў рабочым настроем.
У вошта выльецца гэты настрой заўтрашнім днём?
— Во, глядзі, Рыгор! — супыніў Рыгора Анікей, паказваючы яму на свежапрылепленую на паркане абвестку губернатара.
Каля абвесткі грамадзілася многа рабочых, якія разнастайнымі рэплікамі адказвалі на застрашванне іх начальствам. У натоўпе паднімаўся рогат і выгукі.
— Начальства нас не забывае!
— У яго напагатове ўсё!
— І першым дзелам — абвесткі!
— Машына верціцца!
— Кантора піша!
— Вайна на два фронты!
— Ды наш-та фронт небяспечней Заходняга!
— Гэта разумеюць, каму след...
Рыгора хутка адціснулі ўбок, і ён згубіў Анікея, не паспеўшы згаварыцца пра заўтрашняе спатканне.
Адышоўшы на другі бок вуліцы, ён перш намерыўся яго пачакаць, адале перадумаў і пайшоў на кватэру.
Пры павароце з Выбаргскае шашы паміж яго галопам пранёсся атрад казакаў.
Загудзеўшыя сірэны паднялі Рыгора з ложка. Ён мігам ачуўся каля акна і змерыў узрокам разлёгшую перад ім карціну. Па стрэхах будынкаў, па зелянеючых дрэвах, у паветры і на небе разлівалася ранішняе праменне сонца. Расшпіленая сарочка агаляла Рыгоравы грудзі, а вочы міргалі ад яркага бляску.
Ён прачыніў акно і прасунуўся ў яго па пояс, каб паглядзець у бок фабрычнага раёна. Якаясьці прыбудоўка, толькі зараз заўважаная ім, не дазваляла выбіцца яго ўзрокам за межы двара. Але відаць было па каламутнасці неба, што фабрычныя коміны па-звычайнаму сапуць густымі камякамі дыму. І частая тупатня крокаў па дашчатых тратуарах сведчыла за тое, што людзі спяшаць на працу...
А вось пралапатаў цягнік фінляндскае чыгункі...
Няхай!
Рыгор зачыніў акно і вярнуўся на ложак.
Ваабражаючы перад сабою моцную варожую сілу, ён наперакор яе націску, дэманстрацыйна заплюшчыў вочы.
Першае мая — рабочае свята!
Далоў усякія думкі аб працы! Ён не шавяльне пальцамі, каб знарушыць чыстасць майскага свята!
Што будзе далей — пляваць; пра гэта знойдзецца часу падумаць.
А Першым маем...
Нават Сарафіна Хлораўна прытаілася дзесьці і жадным шорпатам не зварушвае майскае ўрачыстасці...
Першае мая — рабочае свята!
У цесным вобдыме варожай сілы, яно бліскае красою дыямэнта. Яго чырвоная здань прысутнічае навакол і ўсюды. І няма тае сілы, якая б магла змагацца з пераможным наступам яго хвалюючых ідэй.
Гукі сірэн — інакшыя ад звычайных. У іх меней прымусовай, угоннай да працы сілы, а болей урачыстасці, гучных напеваў вызвалення.
Ці не клічуць яны Рыгора да вулічных боек?
Пэўна таму і не спіцца, што майскі настрой разварушыў яго бадзёрасць. Калі святкаваць — дык на вуліцы перад усімі, з дэманстрацыйнай адзнакаю свята. Хто яго бачыцьме, схованым у пакоі? А мо ён адзін адстаў ад тых, хто злучыўся ў баявую грамадку і пры чырвоным сцягу з песнямі велічае Першае мая?
Загнаныя, заклапочаныя, нясмелыя і карысныя — няхай глядзяць на адвагу мужных і задумоўваюцца над значаннем Першага мая!
Рыгор спрытным, адрэзаным рухам пакінуў ложак і з напевам марсельезы пачаў збірацца на вуліцу.
Сарафіна Хлораўна не паспела заперці дзвярэй, вярнуўшыся з рынку, як Рыгор прывітаў яе з Першым мая.
— Калі вы, Рыгор Міхасевіч, мелі час адзецца? — здзіўлена і зусім сур’ёзна запытала яго гаспадыня.— Я толькі што, не болей чвэрткі гадзіны, пакінула вас спаўшы, а гэта...
— Што нашаму брату значыць сабрацца — пяць хвілін,— пажартаваў Рыгор.
— Але... ну, няхай бы гарбаты выпілі? — запрапанавала Сарафіна Хлораўна.
— Дзякую шчыра.
Гаспадыня пераступіла Рыгору дарогу і надзвычай ласкава паглядзела яму ў твар. Яе лісціў Рыгораў бадзёры і рэзвы настрой, а абдаўшая яго натхнёнасць — чаравала.
— Я папрашу вас, Сарафіна Хлораўна, пра адно... Калі што-кольвечы... Ну, разумееце... Як толькі здарыцца якая прыгода, прыглядзеце за маім пакоем...
— О... Рыгор Міхасевіч...
Гаспадыня аберуч хапілася за галаву, і ў яе вачах забегаў спалох. Мэрам бы над маладзіцаю абрынулася столь і знячэўку прыдавіла яе сваім цяжарам.
— Рыгор Міхасевіч... Няўжо вы не шануеце сябе і свае маці? Гэта ж... Я перапрашаю вас... Куды вам лезці аднаму супроць аружнае сілы? Не дайце прычэпкі разрадзіць вінтоўкі... Паездзяць — паездзяць і... Рыгор Міхасевіч! Мая вам прыяцельская парада... Я... Вось зараз закіпіць вада і хоць шклянку...
Рыгор не мяняў настрою — яго твар абмываўся тою ж рэзваю ўхмылкаю. Гэта ўплыло на гаспадыню; яна перамяніла трывожны тон на болей спакойны і ўжо не ўпрошвала яго астацца на гарбату, а толькі радзіла яму быць асцярожлівым.
— У мяне, як у Хрыста за пазухай, Рыгор Міхасевіч! — уверыла яна Рыгора, калі той пераступіў парог на сходы.
Над Выбаргскай стараною насіліся хмары дыму. Яны куравілі зялёныя лісця рэдкіх дзярэўцаў, вокны будынкаў, празрыстае паветра. Дробныя крупінкі сажы садзіліся на людскіх тварах, залазілі ў нос. З цесных, абгароджаных высокімі парканамі, фабрычных двароў разляталіся ва ўсе бакі гучныя стукі малатоў, бразг жалеза, прыдушанае гудзенне станкоў. Хвалі сіняе вады ў Вялікай Неўцы аднастайным плюхаценнем адгукваліся на працэсы непарушанай працы.
Ажыўленне на Сампсоніеўскім праспекце і на ператочных яму вуліцах мала рознілася ад звычайнага. Зрэдку, парушаючы штодзённы парадак, то там, то сям на рагах вуліц стаялі грамадкі рабочых, дапамінаючы ні то абедзенны перапынак, ні то невялічкую забастоўку. Болей усяго дапаміналі пра выдатнасць Першага мая ўзмоцненыя варты гарадавікоў ды казачыя атрады, паважна, але зрэдку праязджаўшыя ўсцяж праспекта.
Тым не меней, подых майскага свята адчуваўся многімі, хто б ні ішоў ці ні ехаў праспектам або вуліцамі Выбаргскае стараны. Сотні вачэй недаверліва ці з захованай надзеяй прабівалі ўзрокамі мурзатыя вокны фабрычных карпусоў. Настарожаныя вушы прагна лавілі кожны стук, які чуўся за парканамі і ў сценах майстэрань. Грамадкі рабочых на рагах вуліц аднаўлялі ў памяці нядаўнія, знаёмыя падзеі. Кожную хвіліну могуць паадчыняцца жалезныя брамы заводаў і фабрык і тысячныя грамады чорных закураных людзей запоўняць шырокі Сампсоніеўскі. Мігам стане паравік. Дзе дзенуцца рамізнікі. Расчысцяцца ад пешаходаў тратуары, і пад малочным небам залунаюць гучныя мелодыі паўстання. Нельга верыць вачавідкаму спакою. Дарма з усіх фабрычных комінаў непарыўнымі пасмамі пыхае дым, сведчачы за поўную чыннасць заводаў!
У хмурых вокнах рабочых кватэр прытаілася неўміручая помста прыгнечаных. На кожным твары іх жыхароў, жанок і дзяцей выглядае яскравая прага вызвалення. Горда пануе над усім вакольным знатны будынак Ломанскага завулка. Яшчэ не залеплены глыбокія дзіркі ад казачых стрэлаў.
Глядзіш і яго зноў засуцэліць жалезнае кола вінтовак. Можа, у абед, ці ад вечара, ці ў іншы час — стукі молатаў абернуцца ў стрэлы.
Ці не таму наглядаецца якаясьці паспешнасць руху як у хадзе пешаходаў, гэтак і ў яздзе рамізнікаў ды ў прабегу паравіка?
Першае мая прасякла зацвілы слой палітычнае будзёншчыны і кратае застыўшае, але не памёршае пачуццё свабоды. Больш як каму, выразней гэта для Рыгора. Ён у ліку тых, што аддаюць належнае вялікаму святу працы. А праз год, а далей?
Ён будзе сведкаю паступовага ўздыму працоўных да ўрачыстага ўшанавання Першага мая.
Дачакаецца, калі празрыстасць неба над Выбаргскай стараною засведчыць поўную бяздзейнасць у гэты дзень кожнага завода, варштата ды молата.
Гэта іціме ад пачатку ў 1915 годзе, калі...
Ага!
Рыгор абяцаў гэтым днём правясці на вакзал Сідара Пералаза. Той прасіў наведаць бежанскі камітэт а дванаццатай гадзіне, каб разам купіць яму білет.
Але на гадзінніку — першая.
Напэўна Сідар не дачакаўся? А калі яшчэ і не пакінуў камітэта, то пакуль Рыгор даедзе, можа пакінуць.
«Лепей проста на вакзал»,— рашыў Рыгор і сеў на трамвай нумар восьмы.
Чамусьці надзвычай хутка прамільгнулі ў яго ваччу дзесяткі вуліц, мастоў, пляцоў і спынак, і ён не агледзеўся, як шкляная сцяна знаёмага будынка спыніла яго ўзрокі.
Натоўпы людзей, шнурком накіроўваючы на рог будынка, спяшылі на цягнік. Ці знойдзе ён у гэтым натоўпе Сідара? А можа, той яго пільнуе пры ўваходзе?
Разглядаючы ў бакі, Рыгор прайшоў у вакзал і стаў шукаць старога.
Шэрыя шынелі салдат скрадалі асаблівасць Сідаравага ўбрання.
Рыгор увішна абышоў залы, паглядзеў пры касах і накіраваў да перона — Сідар, напэўна, прайшоў у вагон.
— Паштовы на Вільню?..— абярнуўся ён да правяральшчыка білетаў.
— Праз паўгадзіны ад...
— Рыгор! — заглушыў словы правяральшчыка Сідар, зазіраючы Рыгору ў вочы.— А я ўжо думаў, што ты не захочаш...
Надарваны і ахрыпшы голас Сідара Пералаза не даў яму даказаць.
— Што вы, дзядзька... ласне можна так думаць! Я ўжо колькі часу, як вас шукаю.
— А-яй, колькі людзей — я ледзьве даціснуўся да білета. Узяў — і сяджу ды чакаю, калі пачнуць пускаць... Хоць бы не адстаць ад цягніка. Вось як напруць, а ў мяне няма прывычкі штурхацца і — глядзіш — лаві вачыма. Астануся, тады... Хто ведае, якаво там у дому. Можа, дамашнія даўно ўжо ў дарозе, а я дарма ўзяў білет да Ліцка... Ох!.. Зрабіў такую дарогу і... Дачушка-а мая, як ты моцна пакрыўдзіла сваіх бацькоў!..
І голас Сідара і ўражанне ад яго нутранога надлому, балюча нерваваўшыя Рыгора, перабіў зычны званок швейцара.
— Другі-ы зва-а-но-ок на Пскоў, Вільню, Гр!..
Вачавідкі перад правяральшчыкам білета стала расці грамада людзей.
Сідар Пералаз крута павярнуў ад Рыгора, каб не быць адціснутым з праходу на перон. Ды толькі ён намерыўся залезці ў чаргу, як чыясьці здаровая рука яго адапхнула ўбок.
— Я тут неадходна вартую, а вы нахабна пхаецеся,— пакрыўджана выказаў Сідар да пхаўшага.
Той не звярнуў на Сідара жаднае ўвагі і шчыльна затуліў меўшыся між ім і папярэднім яму чалавекам прагалак.
Тады Сідар ізноў накіраваўся да яго, ну тая ж рука перагарадзіла яму дарогу.
Рыгор убачыў гэта і рашуча падышоў да здаравеннага нахабнага выгляду чалавека.
— Гэты чалавек мае права стаць наперадзе вас,— настойна праказаў ён і абярнуўся да Сідара.
— Станавіся, дзядзька, вось тут.
У адно мірганне вока Сідар ачуўся крокаў на два ўбаку, затое і таўхануўшы яго ад спрытнага адказнага штуршка Рыгора быў выбіты з чаргі і хутка зацёрты падышоўшымі пасажырамі. Яго зычная лаянка, накіраваная па адрасе Рыгора, незаўважанай патанула ў дружным смеху некалькіх салдат.
— Так, яму, нахалу,— адобрыў Рыгора адзін з іх.
Сідар Пералаз, стаўшы пры Рыгору, здзіўлена паціскаў плячыма і трусліва азіраўся назад.
— Што за людзі, а-я-ай!..
Калі чарга заварушылася, ён барджэй працягнуў Рыгору руку і скарамоўна пачаў закідаць яго пытаннямі ды падзякай.
— Можа, паведаміць мацеры, што ты... Ці няхай яна ў выпадку чаго накіроўвае да цябе... Пэўна, ты не думаеш адгэтуль нікуды ехаць... Бадай хутка жаніцімешся... Даруй, Рыгорка, за турботы. Я пастараюся ўжо аддзякаваць... Што ж парадзіш, родны... Будзь здароў, усяго табе найлепшага... Можа, часамі Гэліну магілу...
Стары памкнуўся яшчэ раз злавіць Рыгораву руку для развітальнага поціску, ды правяральшчык білетаў сур’ёзна праказаў яму над вухам:
— Не затрымлівай, стары. Варочайся...
У хвіліну Сідар Пералаз ачуўся на пероне. Намерыўшыся сысці ўбок і азірнуцца на Рыгора, ён наткнуўся знячэўку на пераганяўшага другіх пасажыра; той ліхамысна паглядзеў на яго і вылаяўся.
Тым часам напоўніўшыя перон новыя пасажыры вымусілі яго павярнуцца ў бок да цягніка.
Рыгор бачыў, як белы клунак Сідара Пералаза замільгаў між бягучых людзей і знік у іх мігатні.
— Бедны стары, з чым ён вернецца дамоў! — падумаў пра сябе Рыгор і пайшоў з вакзала.
Сонечнае надвор’е абласкала яго цеплынёю. Вуліцаю шнуравалі сотні людзей, чый інтэрас хаваўся ў сумных сценах горада. Якое ім дзела да цягнікоў і пасажыраў, што мусяць як мага нясціся ў бок далёкіх Вільні, Ліцка, Горадні і па-за імі?
Аднак зусім нечакана паўстала і перад Рыгорам пытанне: бывае знянацку складуцца ўмовы і хочаш не хочаш, мусіш пакінуць Пецярбург?
Пры гэтых думках у яго нутру парвалася якаясьці непрыкметная нітачка: ёкнула сэрца, і саладжавая боль расстання з улюбёным горадам прайшла па ўсёй яго істоце. Рыгор абярнуўся на вакзал і ўлавіў вушамі далёкае чмыханне цягніка. Пасля паглядзеў направа ды налева ўсцяж забруджанага Абводнага.
Скора год, як у яго ваччу мігнула вунь тая агромністая рэклама з шарыкападшыпнікамі, шэрае кола шыны «трехугольник», жывое, рэзвае дзіцянё з банкаю какао, электрычная лямпачка «osram». Ва ўсім гэтым шавеляцца яго надзеі і трапяткія жаданні, казытаўшыя яго ў момант прыезду. Гул і завіруха, разбежнасць і тлуматня сталічнага жыцця прыеліся яму, прасачылі ўсю істоту, увабралі ў сябе. А вось за гэтым сумным будынкам іншае, адваротнае жыццё. Памятнае па Сілцах, па Смагіне. Няўжо яно без свайго хараства, без сілы, якая мае здольнасць уцягнуць у свой вір любога чалавека?..
Але што за раздумы над біламі моста?
— Пайду да Ганны!..
Ужо на другім кроку ад месца, на якім мігнула гэта невыразная ні то думка, ні то жаданне, Рыгор адчуў вострую патрэбу ўгледзець сваю нядаўнюю прыяцельку. Было б дзіўным, калі не загадкавым, каб іх доўгае, блізкае і цёплае сяброўства так раптам і гэтак ніякавата распалася. Няўжо Ганна зразу занядбала ўсімі тымі пачуццямі, якія звязвалі яе з Рыгорам? Прынамсі, у яго, Рыгора, няма сумнення ў тое, што Ганна хоць часткаю ды жыве мінулым. Было б, сапраўды, шаломным і абураючым, каб яна выхаласціла сваё нутро ад усякае да яго прыязні.
— Ну, што вунь там, па восьмай роце, за натоўп людзей?
Прыслухайся.
Марсельеза?
Штосьці раптам павярнула Рыгора вузкім тратуарам налева — ага!
Першае мая!
Знача, не толькі бастуе іх завод ды некалькі іншых заводаў на Выбаргскай, а і тут вось... Нават маніфестацыя і побач з казармамі...
Наператоч яму выбегла з двара казармы каля дзесятка ізмайлаўцаў. Іх узрокі прагна накіраваліся ў бок нядаўна прагучаўшай песні.
Адтуль ужо даносіліся бразгі паліцэйскіх падкоў. Аголеныя тратуары лавілі скрадныя зрокі схаваных каля брам маніфестантаў. Асцярожліва некалькі чорных фігур перакрыжавала вуліцу. Пачуўся раздражальны свіст, рэзвы выгук. Перапяўшы вуліцу, шэраг гарадавых па камандзе абярнуліся назад і замёрлі на месцы.
Настаражылася купка ізмайлаўцаў.
Рыгор завярнуў да праспекта.
Жалезны пераплёт мосціка праз Фантанку. Моцныя гранітныя аправы сціснулі зялёную ваду халоднымі абоймамі. Направа — землечарпалка з паднятым вядром чорнага ілу. Далей — чарада цёмных засмоленых барак. Яшчэ далей, да Чарнышовага моста, лёгкі адкрыты параходзік развівае лохмы сіняватага дыму. Чуць відаць — цёмныя планы людзей над біламі, між высокіх каменных альтан. Што за выпадак?
Пэўна вось так глядзелі людзі і тады, калі ў чорнае вока палонкі падала Гэля?
Гэля!
Які жудасны шлях — ад Фантанкі ў анатамічку... Э-э-х!
Надарванае сэрца асірацелага бацькі. Халодныя сцены раўнадушнага горада. Глыбіня і незмярымасць людское трагедыі.
Гэля сябар і таварыш.
Зелень пастаўнікоў і белы валь квітучых садоў.
Вёрткасць і рэзвасць маладое ласкі.
Жніўныя песні і бесклапотныя гульні.
Сілцы...
Кінографічнае прамільганне здарэнняў, прыгод, выпадкаў і шэрагу доўгіх гадоў...
Муры туляць зніжанае сонца?
Так, цягне золкім холадам.
На чарзе ледаход...
Што-а? Музыка?
Разухабістай хадою пяцёра падвыпіўшых хлапцоў накіроўваюць проста да Рыгора. Буйны гармонік — на размах рук — выцінае «Чудны месяц», далікатна змаўкаючы на вярхах людскіх утораў. Каля моста — спынка.
— На Пад’ячаскую! — крыкнуў адзін, і пяцёра спін засланілі ад Рыгора прагляд наперад.
Ён ускорыў хаду, абагнаў вясёлую кампанію і схаваўся ў браме пяціпавярховага шэрага будынка.
Не абмыліцца б.
Ну, усё ж яна жыве не дзе іначай, як тут. Потым, вось, усходамі — этаж...
Рыгор пільна разглядваў нумаркі над дзвярыма, паднімаючыся ўгору.
— Ці не гэты? — падумаў ён.
І як бы хто прачытаў яго думкі — раптам перад носам адчыніліся дзверы, і з кватэры выйшла кабета.
— Убачайце-э...
— Так?
Яна абярнулася да Рыгора.
— Здаецца ў гэтай кватэры...
— Ах, памятаю; вашае зямлячкі ўжо няма. Яна... Хіба ж вам невядома, што яна з мужам выехала да Дзвінска?
— Ганна?
— Так-так, я вас памятаю, як вы...
Кабета зачыніла дзверы і праверыла, ці запёрты.
— Успамінала вас... І на вяселлі і ад’язджаючы...
Яна пайшла ўніз, а Рыгор следам.
— Добрага чалавека знайшла — мы ўжо казалі... Пра вас думала... Цяперака такі час, што кожны момант — новыя думкі... Каб жа адны думкі! Планы, намеры, жыццё... Вось пайшлі ўжо гутаркі пра мабілізацыю другога разраду... Бяда, што мне прыйдзецца рабіць тады з дзяцьмі! Мужа... Ці не былі б ласкавы, можа б, дзе-кольвечы мелася месца ў такім заводзе, што...
— А Ганна вам адраса не пакінула, часамі?
— Або ж прыпомніш, дзе ён, калі і пакінула. Добрыя былі пасуседзі, ды колькі ўжо я іх перамяніла! Іншыя, часамі, напішуць ліст, успомняць, а то... У кожнага свае інтарэсы...
На вуліцы дворнік уладжваў драбіны пры ліхтары.
— У горад, Саламея Анікееўна? — запытаў ён Рыгораву спадарожніцу.
— А табе цікава? — пацвілілася яна і тут жа дадала, азірнуўшыся на Рыгора:
— Так, Ганна з мужам недзе на Літве...
— Бывайце!..
Яна гасцінна кіўнула Рыгору галавою і павярнула налева.
Рыгор пайшоў у бок Садовай. Тое, што ён спаткаўся з фактам ад’езду Ганны з Пецярбурга, у першы момант не пакінула на ім ніякага ўражання. Мэрам бы факт у перадачы выпадкова напатканай Ганнінай гаспадыні не быў праўдзівым фактам.
Калі ж ён выйшаў на Садовую і крануў пытання, куды ж яму накіравацца, як унутры адчулася выразнае нездавальненне паводзінамі Ганны.
«Чаму ж такі яна... Не разумею... Здавалася-а...»
Рыгор кінуў узрокам у бок трамвайнай спынкі і ўсміхнуўся.
Нацянькі да яго ішоў Міхась Камар. Ён ужо бачыў Рыгора і кіўком рукі падаваў якіясьці знакі.
— Чаго заблудзіў у нашы краі? — вітаючыся, запытаў ён Рыгора.
— Думаеце, цяжка адказаць...
— Свята?
— Так. Дазвольце павіншаваць...
— Узаемна. Буйныя галовы! Ха-ха-ха!
— Гэта да чаго?
Камар супакойваючы крутнуў галавою.
— Хадзем да мяне.
Рыгор прамаўчаў.
— Не маеш ахвоты? Вып’ем шклянку гарбаты. Раскажу навіны. Мы так рэдка з табою бачымся...
— Рэдка, бачыце.
— Ідзем!
Камар узяў Рыгора пад руку і адарваў з месца.
Яны павярнулі ўбок, адкуль толькі што Рыгор вярнуўся.
— У вас многа баставала? — шапнуў на вуха Рыгору Камар.
— Як вам сказаць: чалавек каля двухста... Такарная поўнасцю і часткова... Так, прынамсі, учора наглядалася... Сёння нікога не спаткаў... Цэлы дзень... А ў вас?..
Камар сур’ёзна адказаў:
— Ты ж, браце, павінен ведаць, што я трымаюся зусім інакшага погляду...
— Ці ж увесь завод думае па-вашаму?
Рыгор адчуваў, што яго забірае настрой зласлівай упічнасці і не думаў, што яна недачасна.
— Калі судзіць па сённяшнім дні, дык яно адпавядае праўдзе.
— Шкода!
— Хэ-хэ-хэ! Я завідую табе, Рыгор.
— Затое я вам — ні каліва.
— Наступнае скажа.
— Ужо бягучае гавора.
— Толькі многія яго гутаркі не разумеюць.
— Вось у гэтым і бяда.
Ключ у руках Камара, прасунуты ў дзверы, на нейкі час перапыніў іх задзёрыстую, ужо напаўварожую гутарку.
— А мне здаецца...
Камар не дасказаў.
Пераняўшы іх пры кухні, Камарыха растрывожана паведаміла:
— Гэта ж заарыштавалі Якава Гіса! Толечкі што прыбягаў да цябе, Міхась, якісьці хлапчук і прасіў перадаць...
І Камар і, тым болей, Рыгор, чула настаражыліся і задумаліся.
Камарыха таксама моўчкі стаяла на адным месцы, пільна паглядаючы на мужчын.
— Хаця б, крый чаго...— памкнулася яна выказаць якуюсьці думку, але Камар махам рукі яе пераняў.
— Не спадзявайся-а... Няўжо і ён баставаў? — здзіўлена запытаў Камар ні то ў жонкі, ні то сам у сябе, следам утароплена паглядзеўшы Рыгору ў твар.
— І я не спадзяваўся... хоць апошнімі часамі Якаў...
Усе ўтраіх ізноў змоўклі не давяраючы крокам, якія пачуліся па ўсходах.
Спусціўшы нейкі час, Камар праказаў:
— А Якава шкада... Несцярожліва пэўна... Ну, што ж. Гатуй, жонка, гарбату... хочацца есці... Праходзь, Рыгор, у пакой... Вось «Біржоўка»...
Міхась прапусціў Рыгора ў адчыненыя дзверы пакоя, а сам кудысьці знік.
Рыгор прысеў каля засланага машаставаю скацярткаю стала і разгарнуў газету.
На першай старонцы, у правым куту зверху, чорнымі літарамі адзначаліся важнейшыя навіны дня: «Вайна з Турцыяй». «Італьянскія «камбінацыі». «У Англіі»... пад кожным з гэтых агульных загалоўкаў, выдзеленых буйнымі літарамі, ішлі паведамленні пра згінуўшых людзей і турэцкіх кананерскіх лодках, пра адстаўку міністэрства Саландры і маніфестацыі італьянскіх патрыётаў, пра выключэнне ангельскіх кавалераў ордэна «Падвязкі». Асобным радком, мала заўважана, вызначалася: «Вайна і 1-га Мая».
«Біржоўка» гучней зашалясцела ў руках Рыгора. Ён з цікавасцю пачаў выглядаць у тэксце навін пра Першае мая. Яны былі змешчаны на чацвёртай старонцы, заняўшы амаль не цэлы слупок набору. Рыгор прагна ўперыўся вачыма ў дробныя шэрыя літары зместу і хутка прачытаў іх з пачатку да канца.
«Біржоўка» паведамляла, што Першае мая ў Пецярбурзе святкавала да дзвюх тысяч чалавек рабочых. Баставалі заводы на Пецярбургскай старане, у Новай і Старой Дзярэўнях, за Неўскай заставай і на Выбаргскай старане. Лік баставаўшых на Выбаргскай старане газета вызначала ў 150 чал., аднак белыя прагалы ў зацемцы наводзілі на падозранасць і застаўлялі думаць, што забастоўка мела куды большы размах, ніж то паведамляе «Біржоўка». Прынамсі, пра Выбаргскую старану газета нагла хлусіла. Характэрным момантам у заметцы было апісанне тых мер, якія выпрацавала паліцыя для змагання з магчымымі выступленнямі рабочых. Дзеля гэтага горад быў падзелены на шэсць паліцмайстарскіх раёнаў, была ў вялікай колькасці мабілізавана паліцыя, прыгатаваны вайсковыя часткі... Паліцмайстры знаходзіліся ў сваіх раёнах і пра ўсе заводы даносілі граданачальніку...
Гэткім чынам рабочы Пецярбург смела адзначыў міжнароднае свята працоўных.
Іначай было за рубяжом, дзе згодніцкая сацыял-дэмакратыя ў сваіх пастановах заклікала рабочых адмовіцца ад святкавання Першага мая.
Рыгор палажыў газету на стол і, горды і задаволены адважным выяўленнем рабочага пратэсту, волі і імкненняў да змагання, упэўнена падышоў да акна.
«Памятайце ўсе тыя, хто думае, што на крыві салдат і на працы рабочых навекі замацована ваша панаванне! Дарэмная самаўцеха! У любую хвіліну завіхрыцца нездавальненне, і гнеў працоўных змые вашы фартэцы і зруйнуе вашу марную сілу і дабрабыт!»
Увераны ківок крэпка сашчэпленага кулака пагрозна зарухаў над шыбамі акна.
— Ты гэта супроць каго? — заўважыўшы гэта, пасмяяўся Міхась.
— Супроць тых, каму трэба памятаць пра рабочую помсту.
Камарыха спынілася пры стале і перабіла гутарку.
— Закусіце,— абярнулася яна да Рыгора.
— За Першае мая — са здавальненнем... За тое, што Пецярбург дапомніў каму след, што фронт не канчаецца там, дзе пачаўся...
— Гэта як разумець?
— Пецярбург сённека быў працягам фронту, во...
Рыгор падаў Міхасю газету, паказваючы на зацемку «Вайна і Першае мая».
Міхась уважліва прабег вачыма па радках паказанага зместу і здзіўлена паглядзеў на Рыгора.
— Дзве тысячы — на пяцьсот тысяч рабочых — гэта не многа. Адных Рыгораў знойдзецца болей...
— Затое, кожны з гэтых дзвюх тысяч ёсць іскра, якое не згасіць сотням Міхасёў...
— Не дачасна, Рыгор, не дачасна... Глядзі во, як тразвейшыя нас французскія сацыялісты робяць... Нават нашы суседзі, фінляндцы...
Праслухаўшы перагаворы мужчын, Камарыха тужліва заўважыла:
— Бедныя, не падзяліць вам, я бачу, знойдзенага багацця... Хі-хі-хі! Грызуцца ды ні рады... Пеце гарбату, ды...
— Рыгор павінен начаваць сёння ў нас. Добра?
— Тады вы паб’ецеся, чаго добрага, калі часамі...
— Добра, Рыгор?
Рыгор нейкі час падумаў, паглядзеў на гадзіннік і ўпэўнена адказаў:
— Дзякую, калі не ў дазол — чаму ж не... Хоць Міхасю прыкра будзе хаваць свайго супярэчніка...
Назаўтра раніцою Рыгор з Міхасёвай кватэры паехаў проста на завод. Яму вельмі рупіла хутчэй пачуць, чым і як адаб’ецца ўчарайшае святкаванне на далейшых яго стасунках з заводам. У нутру мулялася нядобрае адчуванне, але Рыгор не патураў на гэта.
Адмечаныя бульварнаю газеткаю дзве тысячы забастоўшчыкаў упісалі новую, светлую старонку ў кнігу вялікага і крывавага змагання за справу працоўных. Куды, сапраўды, задумоўвацца над сваім уласным лёсам?
На небасхіле заблішчалі яскравыя агеньчыкі радаснага наступнага. Для яго Рыгор здаўна прысвяціў не толькі свае прыватныя інтарэсы, выгаду, а свае сілы і сваё жыццё. Ужо ён не раз і не два бязбоязна станавіў яго пад яўную пагрозу. А зараз?..
Агромністыя гмахі завода адцягнулі да сябе Рыгораву ўвагу. Паравік плаўка спыніўся перад галоўным яго корпусам. Рыгор першым выскачыў з вагона і павярнуў да брамы.
— Рыгор! — пазваў яго хтосьці з грамадкі рабочых, якія стаялі пры браме.
Ён азірнуўся.
Да яго набліжаўся Анікей.
— Запазніўся, таварыш... Можам святкаваць!
— Магу?
— А чаму ж не. Во!
Анікей паднёс да Рыгоравых вачэй рашчотную кніжку.
— Ідзі атрымоўвай палучку і вып’ем за перамогу,— пажартаваў ён.
Да іх падышло яшчэ некалькі чалавек.
— Можна ў лясок куды-небудзь, на палянку,— вымавіў адзін з падышоўшых.
— Якраз і пагода спрыяе,— дадаў другі.
— Дзень прагуляем — снарадаў сотні і няма. Усё чалавек дзесятак захаваем у жывых...
— Калі б адзін усяго дзень не працаваць!.. А бывае — і месяц патарчыш пры варотах.
— Не дачакаюцца гэтага... Самі, ці што, пастануць да станкоў?..
— Знойдуць нашага брата!
— Ды чорта лысага знойдуць... Закруцілі шэйнакатрынку, нябось не абысціся без...
— Без цябе!..
— А то — бач!
— Знаем такіх...
— Спяшайся, Рыгор, з палучкай, а то згіне; мы пачакаем.
Анікей жартаўліва правёў Рыгора да варотцаў у браме і вярнуўся назад.
Калі праз паўгадзіны ён выйшаў з завода, яго чакаў Анікей з двума другімі таварышамі — рэшта рабочых разышлася.
— Памінальным спіскам на дзвярах...
— Яшчэ б не так... А, між іншым, клопату падсыпалі...
— Пляваць... з клопатам...
Рыгор агледзеўся навакол і цішком паведаміў:
— Якава Гіса арыштавалі...
— Ласне? Калі?
— Учора днём...
— І надало ж яму...
— А як з нашымі?
— Пакуль не чуваць...
Яны рушылі з месца і накіравалі ў бліжэйшую харчоўку.
Ужо Анікей ачуўся па-за дзвярыма яе, калі, ідучы заднім, Рыгор адцягнуўся ўвагаю да пад’ехаўшага паравіка. Ён на хвілю затрымаўся на месцы, спыніўшыся ўзрокам на белай касынцы сястры, якая вылезла з вагона і накіроўвала да тратуара побач з якімсьці вайсковым чыноўнікам.
— Ліба? — заварушылася ў яго галаве, і Рыгор крута павярнуў назад, пайшоўшы ім наператоч.
— Ліба Шлёмаўна? — няўверана падаў ён запытанне.
Сястра з чыноўнікам азірнуліся на яго.
— Рыгор! Як добра, што мы цябе напаткалі! Павал гэтак прогся цябе ўгледзець!
Чыноўнік бліжэй падышоў да Рыгора і пільна, з лёгкаю ўсмешкаю зазірнуў яму ў твар.
— Не пазнаеш? Паўла Памыйкі? Смагін — майстэрня Шульца. А?
Рыгор барджэй працягнуў яму руку і зрабіў намер да пацалунку. Павал горача, па-сяброўску, смелымі нахіламі галавы злучыў свае вусны з Рыгоравымі.
— Паверыш, не пазнаў. Куды-ы там! Пане мой, зусім іншы чалавек. Люба паглядзець! Паправіўся, памаладзеў, папаўнеў... Палкоўнікам?..
Незаўважна падышоўшы да іх, Анікей палажыў Рыгору на плячо руку і праказаў:
— Мы чакаем. Памятаеш ці забыў?
— Мае знаёмыя і сябры — пазнайся.
Анікей па чарзе падаў руку Лібе ды Паўлу.
— У госці да Рыгора Міхасевіча?
— Трэба адведаць,— адказала Ліба.
— Шкода, што не ў добры час.
— Чаму?
— У Рыгора Міхасевіча атрымаўся нецікавы паварот спраў.
— Як так?
— Сённека атрымаў адстаўку з завода.
— Ласне?!
— Разам, вось. Адплата за святкаванне Першага мая.
— Кінь, Анікей. Ці варта псаваць людзям настрой! — сур’ёзна пераняў таварыша Рыгор.
— А ўсё-ткі...
— Ладна... Вы ўжо прабачайце, што я сёння мушу вас пакінуць адных... Рэдкія, неспадзяваныя госці... Даруй, Анікей...
Анікей развітаўся і павярнуў да харчоўкі.
Рыгор запрасіў Лібу і Паўла да сябе.
Ідучы, Павал у агульных абеглых рысах расказваў Рыгору гісторыю свайго жыцця за апошні год. З яго слоў і таварыскага прызнання Рыгор рад быў дазнацца, што Павал увесь час з моманту расстання з Рыгорам не пакідаў думаць пра яго. Таварыскае пачуццё, нажытае ў Смагіне, ні каліва не астывала. Раз у раз Павал меў намерам зрабіць тыя ці іншыя захады, каб дазнацца Рыгоравага адраса і завясці перапіску. Выпадковыя здарэнні перашкаджалі гэтаму. Ён пэўны, што каб не вайна, то кожны з іх быў бы ў курсе ўзаемнага бягучага жыцця. Вайна ўсё пераблытала. Рыгор, магчыма, чуў пра тыя падзеі, якімі справодзілася ў Смагіне мабілізацыя і пераход на захад першых эшалонаў войска. Дзікія сцэны гвалту і разбою пагражалі абярнуць мястэчка ў голыя руіны. Сотні пацярпеўшых займаздароў кідалі Смагін і ўцякалі куды вочы глядзяць. Павал астаўся на нейкі час без працы і спаткаўся з крутнейшымі момантамі ў сваім жыцці. Было спасеннем атрымаць выпадкова прапазіцыю астацца ў дарожным атрадзе дзесятага ўчастка пры трэцяй арміі. Ён аберуч хапіўся за гэту службу і зараз ужо ачуўся ў трэцяй па чыне катэгорыі службоўцаў — дзесятнікам. Работа цікавая і выгадная тым, што абараняе стаўшых да яе ад ваеннае мабілізацыі.
У Пецярбург Павал выпрасіў камандзіроўку, галоўным чынам таму, каб навязаць сувязь з партыйнай арганізацыяй, а калі ўдасца, дык адшукаць Рыгора, угледзецца з ім і ўспомніць разам перажыты час... Ужо Памыйка трэці дзень у сталіцы. Нечаканая стрэча на рагу Садовай і Неўскага з Лібаю вырашыла спатканне з Рыгорам. О, як ён задаволены гэтым!..
— А ты майго ліста не атрымаў?
— Ты мне пісаў?
— Даруй, што запознена, усё ж напісаў табе і чакаў адказу да сёння.
— Цікава! Дзякую за памяць... Ды што ж зробіш — ліст, напэўна, мяне не застаў у Смагіне.
— Але цікава,— перабіла ўжо ў Рыгоравым пакоі Ліба: — я неўспадзеўкі ледзь не збіла Паўла з ног; нясуся так і толькі намерылася завярнуць да Анічкавага моста, як ён зірк на мяне і перагарадзіў дарогу. «Выбачайце», кажа, а я, вылупіўшы вочы, гляджу яму ў твар і, як непрытомная, заліваюся смехам. Ані думкі, што маю неспадзяванку бачыць Паўла. І толькі яго добрая памяць выручыла абаіх... Я ўжо казала яму ў вочы, які ён, сапраўды, стаў красавец!
— Кіньце-э, Ліба, жарты.
— Не верыце?
— А, бач, задаволены,— пакпіў Рыгор.
Малады, здаровы рогат прайшоў па пакоі...
Яго перабіў асцярожлівы стук у дзверы.
Яны змоўклі і настаражыліся.
— Хто там?
— Рыгор Міхасевіч, гэта я, Сарафіна Хлораўна. Прабачце, на хвілінку. Учора вечарам да вас наведвала вось тая барышня, што ўжо колькі разоў была ў вас з вашым таварышам і... прасіла перадаць — сёння раніцаю паехала ў Маскву.
— Рыма?
— Хто яе ведае, я ж імені не пытала... Прабачце, Рыгор Міхасевіч.
— Гэта хто такая? — пацікавіўся Памыйка.
— Рупіць? — пасмяялася Ліба.
— Ды так... Знаёмая майго таварыша. Мо, памятаеш гэткага, Петруся?.. Той самы, да якога я прыехаў сюды; ён у Маскве зараз і выпісаў яе туды.
— Ага-а... Гэта я разумею...
— Што ж тут дзіўнага! — заўважыла Ліба.
— Ніхто не кажа... Ну, шчаслівай дарогі!..
— А вось, як будзе з намі?
Ліба зацікаўлена разглядала Рыгораў пакой. Кожная малапрыкметная рэч прыцягала яе ўвагу. Завоканны пейзаж асабліва ёй падабаўся, і яна неадрыўна ўглядалася ў яго, стоячы пры акне.
— Добрае вы месца, Рыгор Міхасевіч, выбралі для кватэры! Та-ак! — праз нейкі час уставіла яна ў Рыгораву гутарку з Паўлам.
— Добрае, але, бачыце, трэба расставацца.
— Чаму? — запытаў Павал.
— Хіба забыў, што я ад сёння стаў вольным грамадзянінам?
— Ах, ты пра гэта.
— А я нічога б не мела, каб хоць тыдзень які пажыць вольнай у Пецярбурзе. Мне так, ведаеце, абрыдла мая служба, што я... Толькі нідзе не дзенешся... Да бацькоў не вернешся — у іх саміх няма чаго есці, а скінь касынку — адразу ж мусіш кідаць Пецярбург. Не цікава!..
— Кіньце, Ліба Шлёмаўна, кіньце-э... Адкуль на вас падзьмула гэтай роспаччу?..
— Сапраўды кажу. Трэба мець валовыя нервы, каб дні і ночы засаб — засаб чуць перадсмертныя крыкі і енкі ўміраючых людзей, бачыць іх патухлыя, безнадзейныя ўзрокі, развітальныя, поўныя жаху споведзі, успамінкі... Не-э... Гэта пекла, гэта сад катаванняў. Я не сплю, мару, тамлюся ад страшных зданяў... Што варта мая дапамога... мая спагада, ласкавае слова, міласэрная... Гэ-эх-х!.. Забярэце-э мяне дзе ў іншае месца, прашу вас!..
Ліба, уся заружавеўшая ад злосці, ахопленая нервоваю трасучкаю, якая моцна сціснула яе белыя, пруткія далоні ў цвёрдыя кулакі, скрывіла круглыя чырвоныя губы, звычайна зложаныя ў форму маленькага сэрца, супыніла разбег узрокаў.
— Кіньце-э, таварыш...
Рыгор умольна зазірнуў ёй у твар і палажыў вышэй локця яе рукі сваіх пяць моцных, мазалістых пальцаў.
— Сантыментыкі, якіх жыццё не шануе...
— Кабеты-ы! Не гэтым бярэцца перамога над жыццём, не... Ліба Шлёмаўна...
— Брава, Рыгор, брава... Люблю, ад сэрца люблю і шаную тых, хто смела пазірае ў расчынены твар жыцця... Люблю!.. Памятаеце, якаво мне жылося ў Смагіне? Выйсці сароміўся на вуліцу, а між тым — надзеі выручылі. Майце драцяныя нервы і каменнае сэрца...
— Словы! Словы, як...
— Дык хочаце, едам са мною назад у Смагін? Можа, ужо не ў самы Смагін, але...— задаволены знойдзенай парадзе, рэзва праказаў Павал да Лібы і следам абярнуўся да Рыгора.
— Рыгор? Табе ж проста латва — з месца на месца. Зраблю рэкамендацыю, і ты праз тыдзень начэпіш вось гэткія палеты...
Ліба паступова ўвайшла ў сябе і зноў з дзявочым маладым захапленнем глядзела на светла-зялёную сачыстую зелень дзярэў.
— Рыгору не варта пакідаць Пецярбурга...
— Ваша думка, Ліба?
Яна не адказала. Тады Павал удвойчы абярнуўся да Рыгора:
— Падумай... Узваж усе даныя за і супроць... Пецярбург не ўцячэ — у любы момант ты можаш быць у ім. Захочаш кінуць службу — калі ласка; а яшчэ лепей — узяў і перавёўся... На парозе лета — што патраціш выехаўшы? Затое пацікавішся, як і чым праломліваецца вайна ў правінцыі. Паглядзіш, што там чаўпецца. Магчыма, бачыцьмеш сваю мясціну... у апошні раз...
— Не кажы, Павал — ведаю... Адчуваю і ваабражаю... Так — падумаю над тваёй прапазіцыяй... Ты яшчэ доўга астаешся ў Пецярбурзе?
— Не болей тыдня. Мне яшчэ трэ ўладзіць справы з камітэтам, узяць ад іх літаратуры і дагаварыцца яшчэ аб некаторых справах.
— Хопіць часу на раздумы.
— Так, хопіць... Яшчэ паспеем выдумаць што-кольвечы і для Лібы Шлёмаўны...
— Наперад пра сябе думайце-э...
Яна падышла да дзвярэй.
— Дайце, пойдам куды, каб разагнаць сціснуўшы мяне сум... Га?
Хлопцы паслухмяна пачалі збірацца да выхаду.
Першыя дні безрабоцця нічым асаблівым не адбіліся на Рыгоравым настроі. Ён прачынаўся на свісткі сірэн, пасля яшчэ на нейкі час засынаў. Уставаў з пасцелі а дзесятай гадзіне, піў гарбату і выходзіў у горад. Часамі першы прыходзіў да яго Анікей, тады яны разам распланоўвалі дзень і яго праграму выпаўнялі па магчымасці поўнасцю. У гэтай праграме асноўным пунктам было спатканне са знаёмымі, вызнаванне апошніх навін з рабочага жыцця, з жыцця грамадскіх устаноў. Некалькі разоў яны адведвалі раённы камітэт партыйнай арганізацыі, з якім увесь час яны падтрымлівалі кантакт, бывалі ў культурна-асветных установах, у будынку графіні Панінай, наведвалі перасоўны тэатр Гайдэбурава.
Весткі пра стан рабочага рынку таілі ў сабе не дрэнныя перспектывы, і гэта тупіла абвостранасць іх палажэння. Праўда, ужо на чацвёрты дзень пасля іх разліку ў горадзе пайшлі ўпартыя чуткі наконт мабілізацыі ратнікаў апалчэння другога разраду. І Рыгор і Анікей кожны падлягалі, хоць і не ў адзін час, пад гэту мабілізацыю. Анікеевы гады, магчыма, супалі б не з першым прызывам, але ўсё залежала ад ліку мабілізаваных гадоў. Гэтае пытанне ўставала і перад Рыгорам, нягледзячы на тое, што ён ужо доўгі час жыў не па сваіх дакументах. Абодвум зусім не ўсміхалася магчымасць ачуцца ў шэрагах арміі і нясці сябе на забой немаведама за што і за каго.
Погляды на мэты і сэнс вайны ў іх абодвух былі аднакава рашуча адмоўнымі. Не толькі абаронец Міхась Камар, а нават і не зусім свядомы «паражэнец» Якаў Гіс, ужо пацярпеўшы, падпадалі са сваімі поглядамі на бягучы момант пад вострую крытыку Рыгора.
З каразлівай настарожанасцю лавілі абодва пакуль рэдкія весткі пра нездаволенне вайною сярод салдат і нават сярод буржуазна-грамадскіх колаў насельніцтва. Чуткі пра дызертырства з фронту яны разглядалі, як асаблівую форму актыўнага пратэсту супроць вайны. Самы факт іхняе працы па загатоўцы снарадаў служыў ім папрокам у спрыянні вайне.
Але тут ужо справа датыркала другога — барацьбы за існаванне. Як-ніяк, а побач з гэтай барацьбою можна было вясці разбураючую працу на франтах. Болей таго, пазіцыі, якімі былі заводы, захоўвалі сабою сілу, гатоўнасць і базу для перавярнення вайны імперыялістычнай у вайну грамадзянскую. Куды ж, чаму і навошта здаваць гэтыя пазіцыі?
Анікей пры абгаворы гэтага вяртаўся часамі да свае сям’і, радзей успамінаў Рыгор мацеру.
— Трэба абмінуць падыходзячую мабілізацыю.
Калі на сёмы дзень безрабоцця Анікей пахваліўся, што ў яго клюе ўладзіцца на другі завод — Рыгор яшчэ не меў пэўнага рашэння наконт Паўлавай прапазіцыі. Магчыма, што яе наяўнасць, падмацованая Петрусёвымі словамі пры апошнім спатканні, закалыхвала яго цікавасць да складзенага становішча. Тым не меней, Рыгор патураў дбайліваму старанню Анікея знайсці хутчэй працу. Ён быў задаволены, калі перспектыва гэтага стала праясняцца.
— Націскай.
— Націснеш, калі цябе ціснуць...
Хутка Анікей паведаміў Рыгора пра выпадак арышту трох разлічаных, як вайсковаабавязаных. Гэта здарэнне сведчыла пра шмат сур’ёзнейшае, чымся было да гэтага. Ускладненае палажэнне заставіла Анікея перамяніць кватэру, а Рыгора — рашуча і безадмоўна прыняць прапазіцыю Паўла.
— Я пакідаю, браце Анікей, Пецярбург.
— Нават?
— Так, рашыў на нейкі час паступіць на службу ў дарожны атрад.
— Якім чынам?
— Здарылася. Памятаеш чыноўніка, з якім я цябе знаёміў — яго рэкамендацыя.
— Дуй. Чаго табе шкадаваць і каго пакідаць?
— Шкадую Пецярбурга.
— Ха-ха-ха! Камяніц? Дома папярэдняга заключэння?
— Шкадую адрывацца ад рабочых гушчаў, якія з дня на дзень пачынаюць разгортваць новыя страніцы гісторыі.
— Іх знойдзеш усюды...
— Ведаю, але Пецярбург асяродак, месца, з якога забурліць кіпучы гейзер.
— Магчыма. Няхай жа пырсткі яго разлятаюцца далёка, навакола...
Пасля гэтай гутаркі з Анікеем, Рыгор пайшоў да Паўла Памыйкі. Той растрывожаным вяртаўся да сябе, калі яго Рыгор нагнаў у калідоры гатэля.
— Еду, Павал, з табою.
— Надумаў? — няўверана запытаў той.
— А мо сітуацыя змянілася? — выпрабаваў Рыгор таварыша, чуючы сухасць у яго запытанні.
— Го, не... Праходзь у пакой... Я меў досі непрыемную гутарку ў міністэрстве шляхоў. Погань — толькі нервы псуюць... Каб ведаў — нізашто не зайшоў бы...
— Плюй, калі на гутарцы кончыцца,— падбадзёрыў Рыгор.
— Ды я ўжо не раз гэта рабіў... Я, ведаеш, чуць на большае не рашыўся. Ужо кулак свярбеў па крэціністай скроні начальніка стала... але, гад, адчуў і знік... Ёсць весткі, што дзесяты атрад пераехаў далей на ўсход,— дакончыў Павал крыху спакайней.
— А што ты вырашыў ехаць, то не памылішся,— не даўшы замоўкнуць папярэднім словам, працягнуў ён гутарку далей.
— Доўга думаў... радзіўся... Шкада Пецярбурга... Але ўсё ж, еду, Павал...
— Рыхтуйся на нядзелю.
— Хоць зараз... Мне не трэба куфэркаў пакаваць. Стаю — еду... Адно бы, рупіць...
— Што?
— Не размінуцца б з мацерай... Старая, напэўна, збіраецца ў бежанцы — куды ж ёй накіраваць, як не да сына? Прыедзе, а тут...
— Так, думай... Усё-ткі маці... Хоць, можа, у гэтым і хаваецца крыху сентыментальнасці, але то з погляду непрытомных і фальшывых людзей... Я...
— Еду, Павал... Радзь, што трэба мець з сабою...
— Білет, па-першае, а там — што ўпадабаецца...
— Не без гэтага ж...
— У нядзелю тады; а дзесятай гадзіне раніцы будзь на вакзале. Або не стрэнемся, хіба? Я ўжо свае справы амаль што ўладзіў...
Умовіўшыся наконт паездкі, яны доўгі час правялі ў гутарках на іншыя тэмы і ўжо зусім на змроку выйшлі з гатэля.
На вуліцы яны сустрэлі грамаду маніфестантаў.
— У чым справа? — абярнуўся Павал да першага стрэчнага.
Той не паспеў адказаць, як на іх наскочыў газетчык і распеўна прагукаў:
— Італія абвясціла вайну кайзеру. «Капут немчуры». «Напружаныя бойкі на расійска-аўстрыяцкім фронце».
Павал купіў газету, і яны ўдвух запоем прачыталі выдзеленае буйнымі літарамі паведамленне пра далучэнне Італіі да вайны.
— Яшчэ не лягчэй,— уголас незадаволена выказаўся Павал.
— Што вы сказалі? — прагудзела ў іх над вушмі.
То запытаў незаўважна падышоўшы да іх здаравенны, з доўгімі жоўтымі бакенбардамі і брытай барадою, шыракатвары і плюскатаносы палкоўнік.
— А вам якое дзела да таго? — задзёрыста адазваўся Рыгор.
— Тэўтонскія агенты! — яшчэ вышэйшай нотай вылаяўся палкоўнік.
— Мясаедаў...
Хлынуўшая на іх чарада людзей адціснула палкоўніка болей сажня ўправа. Рыгор з Паўлам павярнулі ў бок Неўскага, напрамкам за разрэдзеным хвастом маніфестантаў.
На Неўскім наглядаўся той жа падвышаны настрой. Весткі з Італіі скланяліся на ўсе лады, служачы тэмаю для агульных гутарак. Па той непамерна раздзьмутай радасці, якая ахапіла задзёрыстую патрыятычна-гардлівую буржуазію і ваеншчыну, можна было судзіць, якое глыбокае нявер’е ды безнадзейнасць справодзілі зацягнутую вайну.
— Няхай цяпер папатужыцца Вільгельм! — разліваючы па тлустым чырвоным твары сытую ўхмылку, цешыўся якісьці таўсцяк, зазіраючы Паўлу ў вочы.
— Так, ёсць чаго тужыцца,— адказаў Павал.
— А вось калі Амерыка жахне — тады...
Яны абагналі няпрошанага размоўніка і перайшлі на другі бок праспекта.
Непадалёку ад іх віднелася спынка трамвая. Павал раптам хапіўся за галаву.
— Ага! Я зусім забыў, што яшчэ мне трэба зайсці ў адно месца па даручэнні дзелавода. Ты пачакаеш?
Рыгор спыніўся.
— Я думаю адпраўляцца на кватэру. Трэба перамовіцца з гаспадыняю. Для яе будзе знянацкім мой ад’езд...
Павал пачакаў, пакуль Рыгор сеў на трамвай і сам пайшоў напрамкам да вуліцы Жукоўскага.
Ён падыходзіў ужо да месца, як успомніў, што забыў парадзіць Рыгору купіць высокія рускія боты. Але, завярнуўшы ў дзверы, парашыў, што яшчэ на гэта хопіць часу, і заспакоіўся. Гэта было другарадным — Паўла здавальняла Рыгорава згода паехаць з ім разам у дарожны атрад. Толькі б не было замінкі з боку дзелавода. Магчыма...
У гэты момант Рыгор таксама стаяў перад дзвярыма ў сваю кватэру, чакаючы, пакуль Сарафіна Хлораўна іх адамкне.
— Што ў вас новага, Рыгор Міхасевіч? — рупліва і гасцінна запытала Сарафіна Хлораўна.
— Розныя навіны!
Гаспадыня настаражылася, зрабіўшы на твары міну, у якой было цяжка разабраць, ці ў ёй выказвалася цікавасць да навін, ці любаванне пасуседам.
— Якія ж, цікава, Рыгор Міхасевіч?
— Першая — гэта Італія абвясціла немцам вайну...
— Ой жа! Як добра, што нарэшце паганым немцам прыйдзе капут...
Кабета малебна злажыла рукі.
— Ну, то агульная, але, вось, вашы-то справы, вашы...
— Дзякую, Сарафіна Хлораўна... Ідуць...
— Ідуць... Пара працаваць, Рыгор Міхасевіч...
Яна правяла Рыгора да яго пакоя.
— Вярней — едуць, Сарафіна Хлораўна, едуць...
Ён прайшоў у пакой і пакінуў адчыненымі дзверы.
Гаспадыня стала ў іх, як партрэт у рамках, і напружана чакала далейшага паведамлення ад Рыгора.
— Я павінен вас, Сарафіна Хлораўна, пакінуць. І буду прасіць, каб вы зрабілі падрахункі...
— Што вы кажаце?!
Гаспадыня, мэрам збаяўшыся гэтага, азірнулася на калідор і крыху прычыніла дзверы.
— Так нечакана?
— Нечакана, Сарафіна Хлораўна...
— Назусім паедзеце з Пецярбурга?
— Не спадзяюся, каб не вярнуцца. А таму і вас прасіцьму паглядзець за ўсім тым, чаго я не магу з сабою ўзяць... Усё здараецца... гара з гарою не сходзіцца...
— А чалавек з чалавекам заўсёды... Шкада мне вас, Рыгор Міхасевіч... І вы далёка едзеце?
— Не блізка.
— Гм...
Яна моўчкі пастаяла яшчэ хвілін з пяць і з апушчанаю галавою павярнула з дзвярэй.
Рыгор зачыніў дзверы, абавёў узрокам свой пакой і рашуча сам сабе праказаў:
— У нядзелю а дзесятай!
— Пішэце, Рыгор Міхасевіч, пішэце, прашу вас,— стоячы ў адчыненым акне, прасіла Рыгора яго гаспадыня.
Ён яшчэ раз зняў ёй капялюш і, з куфэркам у руцэ, а пакункам у другой, павярнуў у браму.
Сарафіна Хлораўна махала белаю хусцінкаю і не аднімала ваччу, пакуль Рыгор выйшаў на вуліцу і схаваўся за брамаю.
Ціхая шырокая вуліца выглядала святочна. Наўсцяж яе можна было бачыць лічаных пешаходаў. Дзесьці ўправа ад дачы Сарафіны Скрынкінай чулася фартэпіянная музыка.
Яскравай сонечнай раніцай, пад распуканымі дрэвамі саду і палісадніка, мілагучныя зыкі якоесьці незнаёмае арыі навявалі асалоду і казыталі Рыгорава нутро. Ці не працяг гэта тае музыкі, якая вітала год таму назад яго прыезд у Пецярбург? Калі б яна мела здатнасць уплывовасці на людскі лёс — то была б добрая адзнака. Рыгор не паскардзіцца на пражыты ў Пецярбурзе час. Яго жыццё дапамінала музыку, але не перабояў і вібрацый струн, а кіпення пачуццяў ды натхнення, як водгуку законаў рабочага змагання за шчаслівае, адпаведнае працаўніку існаванне. Гэта музыка яго жыцця і зараз не астыла, не здала свае напружанасці, а толькі мяняе варыяцыю.
— Рамізнік!
Заглядзеўшыся на каняку, якая нядбайна вывозіла яго з ператочнае вуліцы, лахматы чалавек на каламажцы рупліва затузаў лейцамі. Каняка заварушылася, натужылася і пабегла да Рыгора.
— На Царскасельскі вакзал!
— Паўтара рубля.
— Рубель?
— Што вы, гэткая далячынь. Падбаўце-э.
— Яшчэ дваццаць капеек?
Рыгор намерыўся ісці далей, ды яго прыпыніў чыйсьці вокліч. Ён азірнуўся і ўгледзеў кароценькага чалавека з бежанскага камітэта.
— Выбачайце, я па адным пытанні да вас,— вітаючыся, праказаў ён да Рыгора.— Вы спяшаецеся недзе?
— Так, я зараз еду на вакзал, а там...
— Далёка?
— У Мінск! Па справах!
— На працу?
— Так...
— Цікава, вельмі цікава, гм... Толькі, бачыце, час такі, што там зусім небяспечна...
— Давайце едам! — перабіў рамізнік, звяртаючыся да Рыгора.
— Сядайце, калі па дарозе,— запрапанаваў Рыгор кароценькаму чалавеку.
— Як вам сказаць... я та не ў той бок, толькі... рад вас правясці да Каменаастроўскага...
Яны ўселіся, і рамізнік з вокрыкам замахаў над абабітаю, прывычнаю да пугі, канякаю.
— Цікава... Мне так хочацца туды, так цягне, што здаецца, кінуў бы ўсё і хоць на гадзіну-другую... Віленшчына, узгоркі, малады лясок, змяістыя ручайкі па мурожных паплавах. Толькі — нельга. Вайна. Ты туды — а тысяча адтуль. Бяда, бачыце, страшылішча... Яшчэ немаведама, як будзе праз лета. Магчыма — зруйнуюць край дашчэнту. Вайна ўсё далей заблытваецца...
Рыгор няўважліва слухаў суседа і раз-поразу адцягаўся вачыма на мігаўшыя побач гароды, масты, будынкі заводаў.
Вось знаёмы паркан, вароты ды сумны, цёмна-чырвоны фон такарных і слясарных майстэрань, у якіх ён працаваў больш года. Нядзеля — і за парканам ціха. Між жалезнае брамы таўчэцца стораж, а наводдаль гарадавік. Перакідаюцца словамі, жартуюць.
— Бывай!
Маланкаю праносяцца важнейшыя, больш выразныя моманты, звязаныя з працаю на заводзе. Памер майстэрні, цёмныя запыленыя вокны. Трансмісіі, раменні, станкі. Скрыпучы і бразгучы кран за біламі, над сярэдзінай будынка, не падзеленаю на паверхі. Дзесяткі знаёмых твараў. Позы пры рабоце. Майстар і задумлены, адваротны і праціўны ваенны кантралёр, палкоўнік — астатняя гутарка Рыгора з партыйным камітэтам.
Мінулае.
— Прагналі з завода — вось з гэтага самага і павінен пакідаць Пецярбург,— паведаміў Рыгор кароценькаму чалавеку, ткнуўшы пальцам у бок завода.
— Прагналі? Баставалі, пэўна, ці за іншае што?
— Так, за забастоўку ў Першае мая.
— Вось на іх ліха, падумаць...
— Еду, а магчыма, маці едзе сюды... Крыжуюцца дарогі, так і гэтак, уздоўжкі і ўператоч. Адны сюды, іншыя ў другі бок, некаторыя ўгору, другія ўніз... Ага... якраз дарэчы, што я з вамі стрэўся... Так... Я буду вас шчыра прасіць, калі, часамі, мая маці трапіць у камітэт — дайце мне знаць, а яе прытуліце на нейкі час. Старая згіне адна. Добра?
— Го, чаму не! Хто б мог адмовіцца... А вы не ў сваю дарогу? — запытаў кароценькі чалавек.
— Не. Маё будучае месца перасунулася за Мінск. Я перш разлічваў заглянуць у сваё мястэчка, а зараз... Ды ў мяне з паліцыяй не ўсё гладка.
— Ага-а!
Кароценькі чалавек адвярнуўся ў бок шырока разлёгшае Вялікае Неўкі, праз якую яны праязджалі. Цёмная вада адбівала яскравыя ранішнія праменні сонца.
Кароценькі чалавек хапіў Рыгора за руку і моцна яе паціснуў:
— Дык едзьце здаровы! Жадаю вам усяго найлепшага! Пішэце, што чуваць, пішэце... Рамізнік, на хвілінку спыніся!
Кароценькі чалавек злез, не даехаўшы да вызначанага месца, і яшчэ раз выказаў цёплыя пажаданні Рыгору.
Рыгор падзякаваў і загадаў рамізніку шпарчэй ехаць.
Каняку цяжка было ўзбірацца на гарбіну Троіцкага моста. Прытупленыя падковы коўзалі па гладкім, выслізганым тарцы. І дарма ў паветры выкручвала розныя фігуры рамізніцкая пуга! Каняка на гарбіну моста ішла дробным, няроўным трухам. Затое Рыгору знаходзілася магчымасць яшчэ раз абласкаць узрокамі разгорнутую веліч цудоўнага вобраза Нявы, Петрапаўлаўскае крэпасці, Узбярэжнай, Біржы, універсітэцкіх будынкаў і Астральных калон — направа, летняга саду, палаца медыцынскай акадэміі, разбегу Нявы з Вялікаю Неўкаю, Ліцейнага моста і нязлічаных труб Выбаргскіх ды Охтэнскіх заводаў — налева. Гэта хараство Паўночнае пальміры прыкоўвала да сябе ягоную ўвагу і ўплывала на яго настрой маладым задзёрам.
У заглядзенні ён не заўважыў, як каняка апынулася пасярэдзіне моста і ад тузаніны лейцамі — шпарка паняслася да Марсавага поля...
Тым жа тэмпам яны праехалі і дарогу да вакзала.
Рыгор паглядзеў на гадзіннік. Яшчэ аставалася дваццаць восем хвілін да адыходу цягніка. У гэты тэрмін уваходзіла знайсці Паўла Памыйку і, магчыма, калі той не паспеў гэтага, купіць білеты.
Адпусціўшы рамізніка, Рыгор ускоранай хадою накіраваў да правых дзвярэй вакзала. Ён вёртка абмінаў сустрэчных і моўчкі ўвільваў ад назойлівых насільшчыкаў.
Раззіраючы па баках, ён ужо быў на ўсходах на другі паверх, калі з першае касы насустрач яму выбегла Ліба.
Белая касынка пракалола яго нутро нечаканай радасцю.
— Нарэшце! — праказала сястра, разняўшы стройныя рукі: — а мы чакаем, а мы трывожымся.
— А білеты?.. Вы з Паўлам?
— Так, ён чакае вас.
— Пэўна яшчэ не позна?
— Ды ўжо садзяцца.
Ліба выхапіла з Рыгоравых рук пакунак, і яны спешна ўбеглі ў перапоўненую людзьмі залу-пачакальню.
Павал іх пільнаваў і не даў заходзіць у натоўп, павярнуўшы да выйсця.
— Вось вашы білеты; Лібе перонны.
Прайшоўшы на зацемнены шкляным навесам перон, Павал панёс у вагон рэчы, а Рыгор з Лібаю асталіся пры вагоне.
— Вы ведаеце, Рыгор, і мяне выпраўляюць ехаць... Паеду на фронт — болей у шпіталі не магу аставацца...
— Іначай нельга? Дык калі ж загадаеце прыйсці вас сустракаць?
— Скора. Паведамлю, зразумела.
Між іх мігнулася трое салдат, уподбежкі шмыгнуўшых у «іх» вагон.
З усходцаў адзін з салдат зацікаўлена паглядзеў на Рыгора і злёгку засмяяўся. Рыгора гэта заінтрыгавала, ды ён нічым не паспеў рэагаваць, бо тут жа выскачыў з вагона Павал.
— Без дзесяці хвілін. Месцы выпалі пры акне.
— З добрымі суседзямі?
— Пагодзімся...
Яны няўверана прайшлі сажняў два наперад, пасля вярнуліся назад на старое месца.
У вагоне пачуўся ўзмоцнены гоман.
— Пойдам займаць месцы. Бывайце-э, Ліба Шлёмаўна! Не ўспамінайце-э ліхам...
Ліба з сумам на твары развіталася з абодвума і адышлася ўбок з гэткім намерам, каб бачыць, як яны будуць ад’язджаць.
У цёмным акне вагона мігаліся людзі, толькі ні Рыгора, ні Паўла не відаць было.
«Няўжо не паладзеце?»
— Царскі, царскі! — раптам вылецела з дзесяткаў вуснаў наўкола Лібы.
І яна ўгледзела, як раптам гуляўшая на пероне публіка пазгушчалася між сцэпак вагонаў, пільна гледзячы ў бок царскага перона.
У надышоўшай маўчанцы выразна чуліся распарадчыя выгукі і наглядалася мігатня людскіх сілуэтаў за малочным шклом сценкі.
Лібу прыціснулі да ўсходцаў вагона. Але яна ўмомант выкаўзнула з натоўпу і апынулася перад адчыненым акном вагона. Каля яго стаялі поруч Рыгор з Паўлам і старанна маталі ў бок Лібы разгорнутымі хусцінкамі.
На фоне Лібінай касынкі аднакава выдзяляліся і паружавеўшы дзяўчынін твар і чырвоны крыж.
«Шчаслівае дарогі, шчаслівае дарогі!» — разгорнена шапталі яе губы, зложаныя ў маленькае, чулае сэрца.
Паскараючы хаду, цягнік пакідаў за сабою ломаныя і няроўныя пуці, цесна здаўленыя процьмаю вагонаў, стрэлкамі, вакзальнымі будынкамі. Стукатня перабегу праз сточкі рэльс і стрэлкі раставала разам з гарадскім шумам.
Хутка сіні дымок скрадаў яркія абрысы многапавярховых гмахаў і башты вадакачак пакінутай сталіцы. Але направа і налева ад бягучага цягніка, мэрам бы знарок, працягаліся будынкі заводаў і рабочых дамоў — гарадскіх застаў. Яны доўгі час не адставалі ад цягніка, а беглі за ім, мерачыся яго абняць дзе-кольвечы за шырокай перадгародняй раўнінаю.
Чорнымі высокімі ценямі высіліся ўгору мнагалікія коміны фабрык і заводаў. Густыя хмары дыму віселі над будынкамі пасёлкаў, над топкімі паплавамі — хаваючы адгон небасхілу.
Ужо ў правым акне, крыху наперадзе, забялелі будынкі царскіх палацаў, аколеных густою шатаю парку, а злева ўсё яшчэ цягнуўся горад. Асобныя яго будынкі, з тымі ж стромкімі комінамі, уразаліся ў цёмна-шэрыя сцены лесу.
Рыгор з Паўлам уважліва разглядалі мігаючыя ў ваччу вобразы. Маладая рунь паплавоў і рэдкіх дрэўцаў, заблуджаныя хутаркі пасёлкаўцаў, роўныя, неаглядныя канавы і дарогі адцягалі іх думкі да сябе. Нечувана, але ўведана, разрываліся ў Рыгоравым нутру крэпкія ніткі сувязі з пакінутымі ўзадзе і яшчэ зусім свежымі гарадскімі абставінамі. Хоць ён не раз і не два праносіўся думкамі сюдою, дзе мчыцца цягнік, усё ж не чакаў сам, што яго думкі так хутка пацягнуць за сабою яго самога.
Пецярбург моцна трымаў Рыгора ў сваіх каменных абоймах, і Рыгор самахвоць паддаваўся на зрастанне з ім. Нават раніцою гэтага дня, перад тым, як падблізіцца да вакзала, яму не верылася, што ён сапраўды здымаецца з каменнага посцілу смуглых і шумлівых сталічных вуліц.
Ужо на трэці дзесятак вёрст, а ў яго вушшу не сціхае гармонь бурлівага гарадскога жыцця. Стук калёс, шыпенне паравоза і манатонны звон аконнага шкла — ці не тыя, бач, гукі, якімі жыве Пецярбург? Не, яго стыхія ўелася ў Рыгораву істоту, як уядаецца ў цела татуіроўка. Ён ёю прасякся да канцоў пазногцяў.
— Царскае?
У вагоне стала цямней: вакзальны навес затуліў сонечнае праменне. З шэрай ценню прашылася да пасажыраў невыразнае пачуццё настарожанасці. Бач там, вунь, за непрыветным вакзалам разляглася рэзідэнцыя расійскага самадура-сатрапа. Абкружаны шчэццю гвардзейскіх шабель і казачых пік, затулены ад свету жалезнымі платамі паркаў і няздрэмнымі вачыма тысячаў шпегаў,— ён мудруе над складанымі спосабамі працягнення свайго крывавага панавання.
Канвульсіўны ўздрыг адвярнуў Рыгора ад вакзальнага перона, на якім тапталіся каля дзесятка падазроных асоб. Рушыўшы цягнік хутка завярнуў за высокія ліпы парку, які адгарадзіў чыгункі ад Царскага Сяла.
Усеўшыся першым між шасцю пасажыраў, Павал пазваў гэта зрабіць і Рыгора.
— Нагледзеўся?
— Досыць!
— Хопіць часу на гэта.
— Ды я не сумняваюся.
У бок Рыгора паглядзелі Паўлавы суседзі. Яны правялі яго ўзрокамі на месца і, калі ён сеў, перашапнуліся.
Рыгор адчуў маленькую ўтому ад гадзіннага стаяння пры акне, і сядзець было прыемна. Не хацелася нічога казаць, каб даць магчымасць уявіць сапраўднасць акольваючага яго.
Ён моўчкі прасядзеў, гледзячы на зялёны Паўлаў мундзір, пакуль цягнік параўняўся з Паўлаўскам.
Пасля, як па праграме, павярнуў узрокі да купкі пасажыраў, што сядзелі ў іх аддзяленні вагона. І цікава — перад ім было чатыры салдаты і двое цывільных. Апошнія, занятыя якойсьцю расцяжнаю гутаркаю, не адгіналіся адзін ад другога. Салдаты, як Рыгор прыслухаўся, гутарылі на незразумелай яму мове. Але самы акцэнт мовы быў яму знаёмы. Ці то проста чуты дзесьці ім голас. Адно з двух — Рыгор прыгледзеўся.
Перш туманна, а хутка ўсё выразней і выразней, як з-пад пэндзля мастака, паўставалі знаёмыя рысы двух твараў. Дзе ён іх бачыў? Рыгор перагнуўся да Паўла і паведаміў пра сваё сумненне наконт двух суседзяў.
Павал неўзначай паглядзеў у іх бок і адказаў, што яны сочаць за Рыгорам і, напэўна, пра яго размаўляюць.
«Запытаю на кожны выпадак»,— намякнуў сабе Рыгор і разняў губы, каб выказаць сам сабою складзены сказ. У гэты момант, мэрам бы адчуваючы Рыгорава хаценне, адзін з салдат пераняў яго запытаннем:
— Вы далёка?
— На Мінск,— адказаў Рыгор.— А вы?
— У сваю часць.
— А дзе яна стаіць?
— У Гомелі.
— Значыць, у наш бок?
— Але.
Салдат мэрам бы не меў чаго далей казаць і крыху памаўчаў. Пасля зусім інакшым голасам вымавіў:
— Мне чамусьці здаецца, што я...
— Вось і мне таксама,— не даўшы яму дасказаць, падхапіў Рыгор.
Салдат зразумеў яго і смялей дадаў:
— Бачыліся?
— Ці не былі вы ў Рызе, часамі? — падаў другі.
— Ага-а? Салдацкая форма мяняе чалавека. Ці, мо, гэта памяць згладжвае...
— Жоўты будынак, памятаеце?
— Во-а! Цяпер ужо...
Рыгор прыўстаў і рашуча працягнуў салдатам руку. Тыя весела рассмяяліся.
— Гэта нашы таварышы, пазнайцеся,— паказаў на сваіх таварышаў першы.
Рыгор прывітаўся і з тымі.
— І трэба ж так неспадзявана...
Ён не даказаў, задумаўшыся над імёнамі знаёмых.
— Даруйце-э, час канчаткова сцёр у маёй памяці вашы... імёны...
— Памятаеце Ромуся і Генрыка? Цесны пакой, украдлівыя крокі за дзвярыма, нашы спрэчкі і... праглівае чаканне стрэчы з...
— Го-а, чаму не памятаць! Яшчэ гэтак нядаўна, хоць разам з тым і так даўно-даўно...
— Гэткі час. Ці мы спадзяваліся на яго?
Салдат, назваўшы сябе Ромусем, паківаў галавою і прамовіў:
— З Рыгі можа нічога не астацца... Ужо немцы каля Віндавы... Заводы прыпыніліся, і паўгорада выехала ў Расію.
— З Рыгі,— а з Курляндыі колькі народу ўцякло! — дадаў Генрык.
— Так, вайна неспагадліва. Страшна падумаць.
— Што тут думаць! Думкі не пасобяць...— махнуў рукою Генрык.
— Або што пасобіць? — запытаў Рыгор.
— Трэба абараняцца, пакуль ёсць магчымасць...
— Ад каго і як?
На Рыгора сярдзіта паглядзелі абодва цывільных. Салдаты таксама пераглянуліся між сабою, але ў іх узроках было болей цікавасці, як нечаканасці гэта пачуць.
— А мы, вось, вымушаны адыгрываць ролю ваяк... Рыга, заводы, жанкі — хто іх ведае, як і што, тым не меней бяры вінтоўку і паслухмяна на перадавыя...
— Каб на баронаў дзе-кольвечы ў Ліфлянтах, тады б яшчэ...
Ромусь заўзята пацёр рукі і вясёлымі ўзрокамі паглядзеў на Паўла.
— А хто вам забараняе? — умяшаўся ў гутарку цывільны.
— Яшчэ не падышоў час! — адказаў яму Павал.
— Ужо даўно час. Вы паглядзеце, да якое нахабнасці яны дайшлі! Тысячамі расстрэльваюць нашых раненых, па ўсёй Расіі раскінулі густую сетку шпіёнства, падкупаюць нашых генералаў і камендантаў крэпасцей: забраліся ў Пецярбург і нават у Царскае Сяло і... Немчура запаланіла нас духова і фізічна... Але цяпер годзе-э! Няхай толькі амерыканскі салдат пераступіць Атлантычны акіян, як усё пойдзе іначай. Тут пляваць на Балгарыю — яна мала пацягне шалькі, але Амерыка, тая — го-о!
Цывільны забыў пра свайго суседа, падняўся з месца і, махаючы злосна рукамі, расчырванеўшыся, пырскаючы слінаю яшчэ з паўгадзіны, пры агульным змоўку, даводзіў тэорыю блізкага канца вайны. Пад яго зычнымі блытанымі сказамі лёгка руйнаваліся адна за другою дзяржавы нямецкіх хаўруснікаў. Расійскае войска цудоўна вярталася ад рубяжоў Нёмана на прускую раўніну, назад у Львоў і Перамышль, да Канстанцінопаля. І каб не падаспеўшая праверка білетаў — з вуснаў захопленага краснабая яго суседзі пачулі б шэраг нязбыўных здарэнняў, што маляваў іх прытуплены розум.
Праверка білетаў астудзіла цывільнага гаваруна-патрыёта, і ён, як не бывала таго, ізноў ківаўся ў гутарцы перад сваім суседам...
Рыгор, Павал, Ромусь і Генрык стрымлівалі напор смеху, зрэдку азіраючыся на няпрошанага размоўніка.
Каб не зацягнуць яго ў сваю гутарку паўторна, яны паадварочваліся да акна і ўжо цішэй узнялі яе працяг.
Ромусь успомніў некалькі выразнейшых момантаў з іх астрожнага жыцця, паведаміў Рыгору пра некаторых агульных знаёмых. Для Ромуся з Генрыкам было зусім нечаканым пачуць ад Рыгора пра Міхася Камара, Артура Цвібеля і Якава Гіса. Пазіцыя першага ў поглядах на мэты вайны і на адносіны да яе з боку рабочага стану, пераказаная Рыгорам, выклікала ў Ромуся і яго таварышаў адмоўную ацэнку.
Следам Рыгор паведаміў сваіх рыжскіх таварышаў пра ранейшыя і апошнія здарэнні з рабочага жыцця Пецярбурга і заключыў апавяданне сваім разлікам з завода.
— І зараз вы едзеце дамоў? — пацікавіўся Ромусь.
— О, не! Дзе там! Я еду, вось, з таварышам на службу ў дарожны атрад.
— Чаго ж, гэта лепей, як на фронт. А мы,— ён азірнуўся на цывільных,— як пацукі папалі ў пастку, каб не камандзіроўка з палоннымі, магчыма, купалі б нашы целы спакойныя хвалі Нёмана. А зараз, вось, нас пераводзяць у другую часць — мо, нейкі час затрымаемся ў тыле...
— А хто вам перашкаджае пратрымацца як найдаўжэй,— парадзіў Рыгор.
Салдаты спачуваюча ўсміхнуліся.
— А ўжо ж, самі не будам напрашвацца,— прызнаўся Генрык.
Цягнік усцішаў хаду. Яны ўсе разам згрудзіліся ў акне, ловячы ўзрокамі станцыённыя будынкі.
— Новыя Сакольнікі?
— Яшчэ толькі Дно...— адказаў, прашмыгнуўшы да дзвярэй, кандуктар.— Дваццаць хвілін стаянкі! — дадаў ён з выйсця.
Пасажыры рушылі з вагона.
Рыгор ды Павал разам з усімі.
Двое салдат асталіся пільнаваць месца.
У набітай вайскоўцамі і рэдкімі цывільнымі зале другое класы пахла свежаю капустаю, печаным мясам і людскім выдыханнем. Рыгор з Паўлам ды з знаёмымі салдатамі рашуча праціснуліся да буфета, заказалі абеды і вярнуліся да толькі што апарожненага стала.
Нёсшы чамусьці чатыры талеркі гарачае супы рыжы, запацелы і раззлаваны кельнер супыніўся каля іх. І ці па згаворцы, ці таксама выпадкова, яго калега зараз жа прынёс другое. Гэткім чынам абед улажыўся ў дванаццаць хвілін і яшчэ хвілін каля дзесяці аставалася ў загоне.
Рыгор першым вылез з-за стала і накіраваў на перон. Павал з салдатамі не адставалі.
І толькі яны выйшлі з залы на калідор, як іх перапыніла грамада людзей. Наперадзе іх, хапіўшы за руку, здаравенны станцыённы жандар вёў нейкага мужчыну. Апошні смела і рашуча нападаў у словах на жандара, заўзята махаў вольнаю рукою і не намерваўся адыходзіць ад прадстаўніка ўлады. Следам за ім, раздражнена лаючы чыгуначныя парадкі, ішлі іншыя, наколькі відаць было, таксама пасажыры.
— У чым справа? — пацікавіўся Ромусь.
— Жандар павёў складаць пратакол,— адказаў задні з грамадкі.
— За вошта?
— А ласне разбярэшся?
Яны болей не распытвалі, каб не займаць праходу, і выйшлі на перон.
Гадзіннік паказваў блізкі адыход цягніка. Публіка рупліва бегла ў вагоны, але кожны падбягаўшы да дзвярэй супыняўся. Некаторыя спакойліва адыходзілі назад.
— Цягнік затрымоўваецца на сорак хвілін,— паведаміў іх кандуктар,— не спяшайцеся.
Падзяліўшыся на пары, салдаты асобна, а Рыгор з Паўлам асобна, яны згубіліся адны ад другіх у сумятні пасажырска-пероннага натоўпу.
— Сімпатычныя людзі твае латышы! — адазваўся Павал.
— Так, я знаходзіў у іх блізкіх сябраў. Бывала ў астрозе...
— На хвілінку! — перанялі Рыгора на паўсказе.
Яны абярнуліся і ўгледзелі тых, пра каго гаварылі.
— Мы сустрэлі Караля, памятаеце?
Рыгор задумаўся.
— Якога гэта?
— А вартаўнік пры заводзе ў Рызе!
— Няўжо?
— Стары жабруе па падвоканні вагонаў...
— Караль? Дзе ж ён?
Яны павярнулі назад і адразу наткнуліся на згорбленага, без шапкі, у моцна паношаным паўхалатку чалавека. У адной руцэ ён трымаў тоўстую сукаватую крывулю, у другой працягаў наперад нешта дапамінаўшае капялюш. Стары нясмела падняў заўпалыя ў глыбіню арбітаў вочы і невыразна паглядзеў на абступіўшых яго чатырох маладых чалавек.
— Дзядзька Караль? — запытаў Рыгор.
— Га? Ён, нябожа... Адкуль жа, сыне, мяне знаеш? — тым жа, добра знаёмым Рыгору голасам, поўным раптоўнае надзеі і чаканняў, адказаў жабрак.
— Рыгора Нязвычнага памятаеце?
— Рыгора Нязвычнага? Цяжка, сыне.
Стары хвілінку памаўчаў, крыху адхіліўшы галаву ўбок, мэрам бы шукаючы каго, пасля пэўней адказаў:
— Прыпамінаю крыху. Так, нябожа... Во-а, ці ж няпраўду я казаў табе?.. Здаецца, табе я казаў, што маё жыццё... Бачыш... Ужо месяц, як у дарозе — бежанец... Дзесяткі год служыў на заводзе, сцярог чужое дабро, вартавым сабакам дняваў і начаваў пад варотамі, а за ўсё — торба-а...
Каля іх сышлася грамадка цікавых.
Павал заўважыў, як некалькі разоў з розных бакоў пралазіла да іх мопсавая галава здаравеннага жандара.
На тэму пра старога расцягнулася рэзвая, рознаматыўная гутарка. І стары Караль, ужо бачыўшы не гэткія зборы людзей, зацікаўлены, можа, апошняю супольнаю ўвагаю да сябе, крыўдліва, з роспаччу ў голасе казаў:
— Сабакам трымалі і як сабаку выгналі... Гэта завецца людскімі адносінамі... Няхай бы ў каго-кольвечы знайшлося каліва спагады, няхай бы адзін з мільёнаў адкапаў праўду і смела паказаў яе бяздушным і самаздаволеным — во, стары варты таго, каб за яго працу дагледзець рэшткі жыцця... Дык не... Машыны — сырызна для апрацоўкі, вугаль і розная гніль — у вагон, а чалавек — на палцы... Памерці ніхто нікому не шкадуе. Калі ж да мяне — не патрэбна гэтага,— я сам сабою жыў і самотна памру, толькі павінны прызнаць, што я жыў. Я меў права жыць, бо быў народжаны бацькамі — вось у гэтым, дзеткі, людская да мяне неспагада... Ад Рыгі да Дна — месяц хады. Дажджом, гразёю, лесам і на ветры... Бежанец... Чаму і пашто — ласне разбярэшся? Быў завод — яго знялі з месца, разабралі на часткі і дзесьці дзелі. Былі яго гаспадары — і тых няма... А завод даваў грошы, расціў капіталы, багаціў людзей — няўжо на тое, каб мне жабраваць?..
У Каралевай развазе, і вострай і халоднай, паступова расталі разнастайныя рэплікі аколіўшых яго. Многія сур’ёзна слухалі старога жабрака.
Калі першы званок перабіў яго нямудрую, але моцную гутарку, дзесятак пальцаў ціснулі прыгатаваныя яму ахвяры. Хутка круглыя манеты паляцелі ў тое, што раней звалася капелюшом, і Каралева галава чуць прыкметна вітала іх дзвенгі.
Рыгор з таварышамі зрабілі тое, што іншыя. Але гэтага было мала. Каралевы словы асабліва чула ўспрымаліся Рыгорам. Ён адзнаваў, што стары накіроўваў сваю гутарку, як і раней, праз яго да ўсіх. Рыгор ведаў, што Караль бачыў у ім чалавека, які знарочыста з’яўляўся перад старым у моманты, калі пацярпеўшае сэрца шукала шчырага спачування.
— Старога не можна пакідаць адным! — уверана сказаў ён да таварышаў.
Павал бяспомачна пацяў плячыма. А салдаты дабрадушна ўсміхнуліся.
— А што яму пасобіш, апроч няшчаснага медзяка? — выказаўся Ромусь.
— Гэтага мала. Мы павінны...
Тут жа Рыгор выняў з кішэні кусочак паперы і карандаш і ўспешку напісаў:
«У бежанскі камітэт. Пецярбург, Знаменская. Калі ласка, прыміце гэтага старога на дагляд у камітэце. Ён таксама бежанец, як і другія, і не мае дзе прытуліцца. Буду дзякаваць. Нязвычны».
Загарнуўшы ў напісаную цыдульку змятую траячку, ён падаў гэта Каралю і папрасіў старога:
— Купляйце білет і едзьце ў Пецярбург. Там мо знойдзеце прытульнае месца для адпачынку.
Караль тым жа кіўком галавы падзякаваў Рыгора і завярнуў да вакзала.
Адышоўшы крокаў пяць, ён раптам вярнуўся назад, паглядзеў на тое месца, дзе толькі што стаяў аколеным людзьмі, і памахаў старэчаю рукою на вокны вагонаў.
Рыгор з таварышамі не заўважыў гэтае сцэны. У гэты момант яны пільна глядзелі на грамаду людзей, якая гамузам выпірала на перон з трэцяе класы вакзала. Другі званок, саладжава сярэбранай палоскай пралёгшы ўсцяж цягніка, мэрам бы затрымаў яе пры сцяне вакзальнага будынка.
Людзі выраўняліся пярэднімі радамі ў стройную шарэнгу. Праглівыя ўзрокі іх вачэй, атуленых, як у аднаго, густымі брывамі зверху, а гусцейшымі бакамі з бакоў і знізу, стромка падалі на цягнік.
Раптам выразная фігура жандара ў справоджанні якіхсьці станцыйных чыноўнікаў разважліва прасунулася паўз грамаду, мэрам бы падлічаючы колькасць яе, і знікла за рогам будынка. Услед яму павярнуліся сотні галоў.
Доўгія бароды пярэдніх зліліся ў адзін чорна-белы шаль, хвальністымі брыжамі аблёгшы іх вузкія чорныя польты. Ззаду заматаліся рэдкія белыя галкі галоў.
Ужо трэці званок сагнаў пасажыраў з перона, калі Рыгор з рушыўшага цягніка ўгледзеў, як грамада людзей кранула з месца, рассыпаючыся па пероне. Дзесьці за станцыяй прагудзеў гудок цягніка, які спяшыў на Дно.
— Колькі гэтых бежанцаў! а-я-ай? — праходзячы вагонам, ні то сам сабе, ні то ўсім пасажырам паведаміў кандуктар: — кожны дзень хмары. Нашы, палякі, яўрэі — едуць і ідуць, і ідуць і едуць, куды і што — немаведама. З Рыгі, з Коўны, з Варшавы і з Вільні. Загружаны вакзалы і станцыі... Што-а гэта робіцца? — не возьмеш на розум. А чым кончыцца — страшна і падумаць... Вось бачылі,— ён спыніўся перад Рыгорам, які стаяў пры акне, і ткнуў пальцам у бок пакінутае станцыі.
— Гэта ж, што вось стаялі ў шэрагу, польскія і галіцкія яўрэі. Каторы дзень яны таўкуцца ў Дне. Троха ад’едуць, а на іх месца новыя ды новыя. Хварэюць, мруць, калечацца... Надовечы пад Новымі Сакольнікамі.
Стрэчны цягнік, замялькаўшы ў вокнах вагона, перабіў кандуктара. Ён таксама спакойліва, як і гутарыў, адышоў ад Рыгора.
Той заняў сваё месца, спачуваюча паглядзеўшы на верхнія лаўкі, дзе ўрасцяжку ляжалі Ромусь і Генрык.
Павал задумліва стаяў у акне вагона, за якім спешна знікалі дробныя шэрыя будынкі станцыі.
— Зусім недарэчы гэта запазненне. Мы можам не паспець на сустрэчны цягнік і гатовы ў Оршы праваляцца займаздароў да раніцы.
— А то бывае?
— Як піць даць.
— Гэта ўжо нядобра.
Аднак, узмоцніўшы хаду, цягнік разганяў Паўлава сумненне наконт своечасовага прыбыцця ў Оршу.
У кожным разе яго няўверанасць не перашкодзіла яму прытуліцца галавою да сценкі вагона і беспярэчна аддацца надышоўшым марам.
Рыгор меркаваў зрабіць тое самае.
Хвіліна ў хвіліну, па распісанні, а восьмай гадзіне раніцы Рыгор з Паўлам прыехалі на месца. Нягледзячы на закінутасць станцыі і на ранні час, перон кішэў людзьмі, пераважна сялянамі з клумкамі ды сякерамі. Шмат іх кінулася ў вагон, загараджваючы дарогу тым, хто выходзіў, іншыя непарушна стаялі на месцы, азіраючы цягнік і прыехаўшых пасажыраў.
Калі Рыгор з Паўлам, пакінуўшы цягнік, накіравалі да дзвярэй у станцыю, прысутныя на пероне сяляне перад імі паважна расступіліся. Некалькі старых, гледзячы на шырокія, бліскучыя палеты Паўла, працягнулі да шапак рукі. У станцыі іх аколіла да дзесяці чалавек, закідаючы рознымі пытаннямі.
— Можа, прыкажаце адвезці ў мястэчка? — працягаючы да Паўлавага носа сукаватае пужальне, несупынна перапытваў даўгавязы, смаркаты хлопец.
— Паном, напэўна, у фальварак Ступкі? — дагадваўся пілявы, сухатвары мужчына, спрытна плечуком адціскаючы даўгавязага.
Толькі нясмела пазіраючы, крыху наводдаль стаялі двое сталейшых чалавек. Відаць было, што кожны з іх таксама мае намер падысці да засеўшых за сталом Рыгора і Паўла. Але, угледзеўшы зласлівую міну на твары апошняга і яго адмоўны ківок рукі, яны не хацелі адводзіць на сябе «панскую» няласку.
Пачакаўшы, пакуль перад Рыгорам і Паўлам асталіся стаяць пустыя ад гарбаты шклянкі, хурманы ёмка падскочылі да стала і хапіліся за Рыгоравы рэчы. Замарудзіўшыя над нечым, даўгавязы і сухатвары ўгледзелі сваіх канкурэнтаў тады, калі тыя хаваліся ў выйсці са станцыі. Вострыя лаянкі знарушылі станцыённую дабрачыннасць, але не маглі праламаць сцяны, каб даляцець да ёмкіх сялян.
— Да мястэчка не болей трох вёрст, ну ж дарога — няхай яна праваліцца! — тлумачыў адзін з іх, пакуючы Рыгораў куфэрак і клумак.
— Пабілі, а памятаеш, ці даўно, як стол была,— адказваў другі, падгортваючы пад сядзенне растрыбушанае жоўтае гарашэнне.
— То не жарты — столькі прапусціць абозу, ды гэткага цяжкага! Глядзі, можа, тысячу гармат праехала на Сунічы. Гэта можна жалеза праламаць,— казаў першы, усаджваючы Рыгора.
— Што праўда, то праўда, яшчэ гэткіх прыгод не запамятаць, якімі зараз напоўніўся свет,— рушыўшы першым, згаджаўся другі.— Вам не мулка, часамі? — інакшым тонам падбаў ён пра свайго ездака.
Павал паматаў галавою і паглядзеў на Рыгора. Той нешта калупаўся каля спіны свайго вазніцы.
— Едзем! — пазваў Павал.
— Я думаю на аб’езд, Лукаш? — выгукнуў той, што меў справу з Рыгорам.
— А ліха яго ведае! Давай нацянькі!
— Цянькі адбіраюць дзянькі!
Прыказка была ўжыта для прыгожага слаўца. Вазніцы абмінулі заламаўшую направа свежавыбітую сценку і паехалі разбітаю калдобістаю дарогаю.
— Неяк цяжка рашыцца за гэткае кола, якім вядзе аб’езд... Яно б, магчыма, і меней трасло, затое часу аднімае, мо, на гадзіну болей. Бачыце-э! Вам, напэўна, чым хутчэй прыехаць, тым лепей?
Рыгор паглядзеў управа, дзе шэрая сценка абгінала шырокую палосу вузкіх нівак папару, азірнуўся на станцыю і адказаў вазніцы:
— Так, нам трэба як найхутчэй. Але чаму ў вас лянуюцца дарогу правіць?
— Чаму? Або, вы думаеце, разбярэшся! Некалі правілі; я ж кажу, дарога была, як ток — раўнюсенькая; дзесяць — пятнаццаць хвілін — і мястэчка, а зараз... Зараз усё пераблыталася...
— Вярні, гэй, Фомка, між платоў! — гукнуў ён шмат ад’ехаўшаму наперад калегу і тут жа зноў адвярнуўся да Рыгора:
— Фомка толькі нядаўна заняўся гэтым рамяслом; яго трэба пільнаваць, як малое дзіця... Прадаў поле, які там шматок меў, і паквапіўся на ізвоз... Можа, каб у спакайнейшы час, чаго добрага, і пашанцавала б, а цяперака — цяжка адгадаць... Кожны дзень ты маеш новае. Вядома — увесь свет закалаціўся. І што, як вы кажаце, з гэтага выйдзе? Ці будзе лепш нашаму брату, ці мо...
— Нага-а-няй! — даняслося спераду.
Лукаш закруціў над канём доўгаю дратаванкаю і шчыра тузануў вераўчанымі лейцамі.
— Страх бярэ — кожны дзень людзей гоняць і гоняць, як авечак на бойню. А там вязуць раненых, а там пруцца некуды бежанцы... Крывавая завіруха, якой свет не бачыў. Толькі надоечы, вось, прайшло каля дзесяці палкоў стральцоў. Укрылі дарогу — канца няма і меры. Скро-а-зь, як вокам згледзець — людзі-ы, людзі-ы, людзі-ы... Но-а-а!
Паўлаў вазніца стаяў на ўзгрудку, чакаючы Рыгоравага.
— Вось адтуль — далёка наўкола відаць. Расказваюць, што некалі, пры шведскім спаленні, гэты грудок знарок насыпалі. Шведскі цар стаяў і любаваўся аколіцамі. Во-а! Паглядзеце!
Уз’ехаўшы на грудок, Рыгор злез з воза і пільным узрокам правёў навакола.
Недалёка, як на далоні, ляжала шэрая пляміна мястэчка. Высокая вежа пажарнае парола сіняе паветра. З правага боку мястэчка выпукляўся якісьці буйны мураваны будынак ні то паравога млына, ні то бровара, з патухшым, пагнутым комінам.
На працілеглым баку стаялі ў рад тры ветракі з прадзіраўленымі шырокімі скрыдламі. Вузкаю срэбранай стужкаю вывівалася між іх, па зялёнай паласе поплава, рэчка.
Насупроць узгорка, за мястэчкам, з яго шэрых падгніўшых будынкаў, выбягалі чатыры рады высокіх прысад. Прысады абміналі рэчку, узбіраліся на невялікае ўзвышша, далей накіроўвалі да цёмнае сцяны лесу.
Налева ад ветракоў, у густой купіне дрэў, мясцілася да дзесятка дваровых будынкаў. Адзін з іх, белы, з чырвоным пафарбаваным дахам, выгадна вылучаўся на мяккай жаўтаватай руні лісця.
У адгоне вярсты ад двара пасвілася вялікае стада гавяды.
З мястэчка ў двор ішлі маладыя каштанавыя ці кляновыя прысады. Гэткія ж прысады памыкаліся накіроўвацца ў бок станцыі, але, працягнуўшыся каля вярсты, абрываліся. Насустрач ім выбягала да станцыі пара невялічкіх купак бяроз, якія нясмела спыняліся на нелапым адгоне ад прысад.
У тым канцы, адкуль Рыгор з Паўлам прыехалі, пільнае вока не знаходзіла нічога, апроч зелянеючых прастораў поля. Яго цемнаватая рунь з адсветам сталі ў выемках паміж гарбамі, лёгкіх хвалек непрыкметна злівалася з лясным маладняком.
Адсюль нясло прасторам, смачным п’яным паветрам, цяплом квітнеючага лета. Рыгоравы ногі ўрасталі ў вызвеўшую зямлю, а істота дробілася на часткі, зліваючыся з буяннем прыроды.
Нез’яснёная лёгкасць, як пасля скінутых ланцугоў, што доўгі час звязваюць людскую долю, абдала Рыгораву істоту. Глеба, мяккая, як пух, тапіла ў сабе яго прывыкшыя да камня ногі.
Не хацелася верыць, цяжка было думаць, што вось гэткімі палямі ды паплавамі, па чыстай, пушыстай руні, вёрст на сто да захаду, прарыты крывыя шнуркі акопаў, працягнуты драцяныя загарадзі, і тысячы ног выбіваюць пасевы.
Брала дрыготка, калі мімавольна раздражненае ваабражэнне малявала вобразы пажараў, ад якіх гінулі вось гэткія самыя, што перад ім, мястэчкі.
— Едзем?
— Едзем!
Адпачыўшы, канякі рыссю пабеглі з узгрудка проста на шэрыя будынкі мястэчка. Траскатня і падкідасы, з якімі каціліся ломкія вазкі, млосна дапякалі ездакам.
— Па-мойму, дарожны атрад, што стаіць зараз у Ступках, абавязаны дарэмна выправіць гэту дарогу, тут жа справа чыста вайсковая,— каб згладзіць непрыемнае пачуццё ад язды, загутарыў Паўлаў вазніца.
— А зразумела,— рады выпадку яшчэ нейкі час паразважаць ездакоў, падхапіў Рыгораў вазніца: — для мяшчан тае дарогі хапіла б на дваццаць год. Я думаю, што мы можам прасіць гэтага па праве... Як вы кажаце? — абярнуўся ён да Рыгора.
— Мой сябра гэта лепш ведае,— адказаў Рыгор.
Вазніца нібы і чакаў гэтага адказу, ужо даўно ўглядаўшыся ў начальнічую форму Паўла.
— Фомка,— гукнуў ён, калі пара гумен ужо засланіла ад іх зелень паплавоў.
Паўлаў вазніца азірнуўся.
— Чаго?
— Ты чуў, што я казаў? Гэта наконт дарогі...
— Ага?
— Запытай там у свайго... Напэўна, яму гэта справа вядома.
— Ды кінь, Лукаш! Ці маеш ты лад?
Хутка яны ўехалі на брукаваную вуліцу, якая струною праразала мястэчка ад рэчкі да рынкавага пляца.
— Нам да канцылярыі кіраўніка работ,— праказаў Павал, абярнуўшыся да Рыгоравага вазніцы.
— Ведаем... А адтуль, часамі ў Ступкі не паедзеце? Бач, атрад стаіць там. Ды, напэўна, і сам кіраўнік недзе індзе.
— А я вам не магу сказаць...
— Вы ж, напэўна, таксама за гэтай справай? — надазаляў Рыгору вазніца.
Рыгор не паспеў укантактаваць яго цікавасць, бо тут жа перад чыстым ганачкам трохвоканнага дома Паўлаў вазніца затрымаў каня.
— Вам пасобіць занесці рэчы?
— Адну хвілінку!
Павал схаваўся ў доме.
Невялічкі пакой з двума сталамі, за адным з якіх сядзеў невыразнага росту і звання чалавек, за другім — жанчына,— гэта і была канцылярыя кіраўніка работ дарожнага атрада.
На Рыгора панясло смуродам тухлага, непрасвежанага паветра.
Затоптаная падлога і сляды непрытульнасці сведчылі пра часовасць установы.
— Пасядзі хвілінку,— папрасіў Павал Рыгора і зайшоў у бакавы пакойчык.
Ён прабыў там зусім нядоўга, бо Рыгор не паспеў правесці вачыма пару паліцэйскіх стражнікаў за акном, як перад ім зноў стаяў Павал — на гэты раз не адзін. Другі, хто выйшаў з ім да Рыгора, быў стройным, сярэдняга росту мужчынам. Яго чорныя густыя вусы дагледжана паднімаліся ражкамі ўгору, паўз роўны, грэчаскі нос. Чорныя зрэнкі воч празрыста глядзелі на чалавека за сталом, які раптам набыў рухавасць ды ўзвішнасць. Некалькі кінутых сказаў выявілі ў яго голасе цвёрды барытон, ужо знаёмы застольнай асобе.
— Вось гэта мой таварыш Рыгор Міхасёў Нязвычны! — паказваючы на Рыгора, парэкамендаваў Павал.
— Вельмі прыемна! Прашу да мяне!
Рыгор пярэднім увайшоў у цесненькі, крыху дбайней ад канцылярыі дагледжаны пакоік, які, як відаць было па ўсім, належаў да кабінета кіраўніка работ.
— Вы маеце ахвоту астацца ў нас на працу? — працягнуўшы Рыгору руку, запытаў стройны мужчына, у якім нельга было бачыць нікога іншага, апроч кіраўніка работ.
— Калі ласка, знарок прыехаў з Пецярбурга.
— Гм!
Кіраўнік паправіў вусы, крыху памаўчаў, пасля з лёгкім смяшком на чырвоным здаровым твары сказаў:
— Гэта Павал вас заманіў сюды?
— Як бы вам сказаць... І ў самога было многа жадання пабываць тут.
Казённы выгляд кіраўніка работ зусім не адбіваўся на яго мяккім і рэзвым настроі. Гэта дазваляла Рыгору трымацца вольна, адкідаючы патрэбную ў падобных выпадках натужнасць і фальш. Дый ён не бачыў нічога страшнага ў тым, калі б спроба папасці ў дарожны атрад скончылася няўдачай.
Праз усю дарогу Рыгор ні разу не кранаў гэтага пытання, а ехаў спакойным і бесклапотным.
Зусім занядбаў ён пра мэты свайго заезду ў мястэчка. Трывожылі яго нутро і адцягалі яго ўвагу высокія і складаныя пытанні, цесна звязаныя з агульнымі задачамі бягучага моманту. Ад прыватных інтарэсаў нясло буднямі, тым настроем і выглядамі, якія хавала ў сабе канцылярыя кіраўніка работ. З апошнім, мэрам бы, і не было чаго гутарыць. Але Рыгор стаяў каля яго, паглядаў яму ў твар і вёў у думках размову пра сябе.
— Так, так... Памыйкавай рэкамендацыі для мяне досыць... Паспрабуем працаваць... Ну, вам не цяжка будзе, калі я вас назначу старшым рабочым?
— Вам відней.
— Гэта спачатку, а далей пагледзімо... Усё залежыцьме ад вас саміх. Тое было і з Памыйкам.
— Няхай, дзякую...
— Тут праца не цяжкая, а між тым дае значныя прывілеі. Вы можаце зусім у кароткі час пасунуцца высока ўгору. Зразумела — патрэбна старанне і паслухмянасць. Нічога не парадзіш — ваенная справа і ваенная дысцыпліна... Ды што мне казаць вам — вы разумееце самі...
— Дык яно ж так...
Павал моўчкі стаяў, сведчачы іх размову. Кіраўніка ён добра ведаў, і яго гутарка з Рыгорам лішні раз дапамінала яму пра характар Яўгена Провава. Болей цікавіў Рыгор. Яго спакойлівасць і лёгкая нядбайлівасць да таго, пра што ішла рэч, паказвалі смеласць і рашучасць гэтага чалавека. Вывучаны год таму назад, калі яны побач стаялі за варштатам, зараз Рыгор адкрываў перад Паўлам забытыя бакі свайго я.
— Значыць, сходзімся на тым, што я вас аддаю пад загад дзесятніка Паўла Памыйкі. Згодны?
— Будзем лічыць, што так.
— Вы запішэцеся ў майго дзелавода, а поўнае афармленне вашага прыёму ў атрад мы з Памыйкам правядзем пасля.
— Дзякую.
— Вам пад загад! — ухмыляючыся, абярнуўся кіраўнік работ да Паўла.
— Вазьму з ахвотаю.
Яны ўтраіх выйшлі ў канцылярыю.
Кіраўнік тут жа аддаў распараджэнне дзелавому забраць ад Рыгора паперы і правесці яго залічэнне ў атрад. Той паслухмяна праказаў некалькі разоў засаб «слухаю» і зашастаў мнагалікімі справамі на стале.
— Можна, калі хочаце, з абеду пачынаць працу. Едзьце ў двор, уладжвайцеся з кватэраю ды ежай і запрагайцеся,— парадзіў кіраўнік і вярнуўся ў свой пакой.
Хвілін праз дзесяць Рыгор з Паўлам паехалі ў мястэчка ў двор. Цяпер іх вёз адзін вазніца, з якім Рыгор ехаў са станцыі.
Выехаўшы з мястэчка, ён па-ранейшаму завёў гутарку пра сапсаваныя дарогі і пра павіннасць атрада іх паправіць. Але бачачы, што на гэта яму не атрымаць пэўных адказаў, вазніца перайшоў на іншую тэму. Пахваліўшы гароды і поплавы, што прылягаюць да рэчкі, ён рашыў не лішнім пазнаёміць ездакоў з гісторыяй двара, у які іх вёз.
— Вось гэты двор, калі хочаце ведаць, дзесяткі разоў пераходзіў з рук у рукі. Мабыць, ён некім загавораны, бо хто з ім ні меў справы — кожны, нарэшце, спяшыў збыць яго з рук. Ужо за маю памяць уладаром двара перабывала пяць асоб, а раней... Бацька мне расказваў... Цікава...
Вазніца абярнуўся да ездакоў, заліўшы свой пацёрты жыццём твар вясёлым смехам:
— Цікава, паслухайце,— тут жыла пані Задніцкая, гадоў сем — восем таму. Гой, што за па-ані! Колькі яна звяла грошай і дабра на мужчынах! Штотыдзень, свята ў свята, у яе балі — цалюткія ночы. Летам, бывала, расхляпесціць вокны пакояў, а музыка ў мястэчка, гэтак, гру-у, гру-у — і — ы-і. Хоць скачы!.. Агні нейкія пускала ў сваім садзе. Цёмная ноч, а на небе, я вам кажу, палае разнастайнае святло, зоры, дарожкі... Назаўтра — раз’езды, паверыце, як з кірмашу... І так даездзілася, нарэшце, дагулялася. Раніцаю так, памятаю, я ўстаю, а ўжо з мястэчка вязуць у двор ксяндза — адпяваць паню... Ці задушылі, ці сама дайшла... Пасля хавалі, ой як багата хавалі! З гонарам адправілася на той свет, але... штосьці сем гадоў не чутно ў мястэчку жаднае музыкі. Там — не тут...
Зараз па яе слядах тупаў трэці пан, нейкі адстаўны маршалак. Залетась, чуеце, пачаў ён перастройваць двор ва ўзорную гаспадарку: накапаў канаў, напракладаў труб, усыпаў пахань якімісьці загранічнымі парашкамі; сеялак, веялак назвозіў. Пайшло ра-а-сці, во-а!.. А гэта зноў спад, уніз. Сам з’ехаў у Варшаву, пакінуў упраўляючага, і ніякага ладу... Гавяда памізарнела, ураджай паменшаў, трубы паламаліся, адным словам... А дзесяцін тысячу гэткае зямлі — люба! Каб гэта нашаму брату па шнурочку, вось такому хоць...— Ён паказаў на адгон між дарогі і тоўстым каменем пры ёй.— Хто б свістаў гэтай пугай... Быў бы кавалак хлеба, была б кароўка і падсвінак, мо, і адзежына людская. Не па праўдзе бог дзеліць; людзям самім давядзецца папраўляць чыннасць нябеснага дзядулі...
Вазніца разліўся зацяжным рогатам.
Яго лахматая галава то апускалася, то падымалася, а сутулая спіна важыла ёй у тахт.
— Не праўда мо? — з натугаю вымаўляючы словы, запытаў ён у Рыгора з Паўлам.
— Зусім праўда, але...
Захацеўшы піць, конь, не даязджаючы да моста, крута звярнуў управа на поплаў. Вазніца прыўстаў з сядзення, уперыўся вачыма да маёнтка і спакойна пусціў каня да рэчкі.
— Зранку не паіў небараку,— пашкадаваў ён жывёліну, адпушчаючы пасак.
Рыгор з Паўлам злезлі з воза і прайшлі на мост.
— Вы паглядзеце на гэтыя вось паплавы, што за багацце ў іх! — гукнуў вазніца, заўважыўшы, як Рыгор з Паўлам углядаюцца ў агромністыя прасторы прыбрэжных мурагоў.
Адным сваім канцом яны абдымалі двор, як баярскім паясом, губячыся за яго густым садам, за стрункаю накіраваных да станцыі прысад, другім — беглі за мястэчка.
— Тысячы пудоў найлепшага сена! А нашаму брату — ні каліва. Моліш-просіш — хоць бы што — жаднае спагады. Гэты двор — скула нашым мяшчанам... Сядайце-э!
Вазніца паправіў на возе і пагнаў каня.
Высокія густыя ліпы схавалі сабою дваровыя будынкі. За бакавым узгоркам чуліся высвісты пастуховых дудак.
Насустрач ім, вузкаю прагалінаю дарожкі, што раздвойвала дваровы сад, нясліся зычныя выгукі дваровых.
Пры ўездзе на дзядзінец яны спаткаліся з цэлым абозам фурманак, сярод якіх некалькі было вайсковых. На адной з апошніх сядзела двое дарожных тэхнікаў. Павал прывітаўся з імі і паведаміў Рыгору:
— Гэта наша бліжэйшае, так сказаць, непасрэднае начальства. Матай на вус.
— Трэба рыхтавацца да вывучэння вайсковай субардынацыі.
— Не без таго...
Яны злезлі, калі вазніца спыніўся перад доўгім пабеленым будынкам, у якім мясціліся кватэры дваровых. Павал заплаціў за падводу і пайшоў у бліжэйшыя дзверы. Рыгор застаўся на двары; ён не паспеў прабегчы ўзрокам навакола дзядзінца, калі яго пазвалі:
— Будзьце ласкавы, заходзьце!
Рыгор панёс свае рэчы насустрач гасціннаму воклічу маладое кабеты, якая стаяла пры адчыненых дзвярах, як сваха пры стрэчы маладога.
У двары жыццё пачыналася на золаку. Яшчэ задоўга да ўсходу сонца гулкія крыкі пастухоў звінелі ў чыстым паветры над дзядзінцам. Рык кароў і траскатня падвод па каменнях бруку біліся ў паколатыя шыбы акна, каля падаконніка якога ляжала Рыгорава галава. Надазойлівыя мухі тысячным роем выгравалі манатонную калыханку. Мулкая пасцель, ці то новае месца, ад сябе непакоіла Рыгора. Дзякуючы гэтаму ён намнога раней звычайнага прывітаў народжаны дзень.
Празрыстае паветра пад малочным небам туманіла яго вочы ліпкай асалодай дрымоты. Туліла да пасцелі аднастайная песня ранняе птушкі. Але раптоўнае засынанне хутка перабівалася. Рыгор расплюшчваў вочы і глядзеў у акно.
Адпачынак не меў паўнаты, а гэта зусім не спрыяла пасля доўгае дарогі. Рыгоравы надзеі пераскочылі на наступную ноч, а першая мусіла абмежавацца шостаю гадзінаю раніцы.
Ранняя раніца, як ветліва яна глядзела ў яго пакоік! І ўсё ж мулялася новаю павіннасцю.
За сценкаю варушыўся Павал. Вось-вось ён пазаве Рыгора да збору на працу. А мо, яшчэ праз гадзіну?..
— Рыгор! Гатоў?
— Так, гатоў!
— Хадзі снедаць і паедзем!
Лусты чорнага хлеба аблягалі шырокую міску свежага малака. Маладая гаспадыня адцэджвала бульбу, туманячы параю цесную каморку.
Пахла апетытнаю ежаю, але Рыгору не хацелася адкрываць рота. Ён бачыў, што і Павал толькі несхаця карпануў лыжкаю ў малацэ і вылез з-за стала.
Гаспадыня здзіўлена глядзела на маладых, здаровых кватарантаў і падпірала сківіцу, каб спыніць недавернае ківанне галавы.
«Паны?»
Яе дбайнае сэрца не сцярпела:
— Я вам налью ў пляшкі і дам з сабою. Вымерхаецеся, нябось... Добра?
Рыгор паціснуў плячыма, а Павал згодна кіўнуў галавою.
Дзве зялёныя пляшкі і нелапы пакуначак у ружовай анучцы занялі яго рукі.
— Паднясі — пасоб,— абярнуўся ён да Рыгора.
Той працягнуў руку па пляшку, але пад’ехаўшая да дзвярэй падвода заставіла яе апусціцца.
— Завязеш?
На прасторных, акованых жалезам драбінах можна было завязці не дваіх ездакоў з іх пляшкамі і пакуначкам!
Двое здаровых, бойкіх коней прывыклі і да дрэнных шляхоў і да цяжкае паклажы.
Яны стромка рвануліся наперад, адчуваючы лёгкую прагулку да месца дарожных работ.
Гэта быў не вазніца, з якім яны ехалі са станцыі і з мястэчка!
Мігам пранесліся будынкі, сад, гарод; засталіся ззаду парабкі з падводамі гною. Тут жа, з невысокага ўзвышша, як на далоні, адцягнула іх узрокі роўная нізіна перад цёмнаю сцяною лесу. На шырокай стужцы бялесага гасцінца з тымі ж прысадамі, якія за мястэчкам браліся ўгору, было ажыўленне. Шэраг сялянскіх падвод з будамі і гавядай курылі слупы пылу. Каля лесу шнурок гэтых падвод паўдугою агінаў заняты чарадою людзей шлях.
Угледзеўшыся, можна было бачыць, як дзесяткі белых спін калыхаліся над чорным пластом зямлі; камякі яе несупынна падалі праз голавы налева, адкуль другія цягалі доўгія палены дроў. То ішла фашынізацыя топкага месца шляху.
— Табе не шкодзіць выслухаць парадак тваіх абавязкаў! — жартаўліва падаў Павал.
— Са здавальненнем, таварыш настаўнік,— адказаў Рыгор.
Павал тут жа ўзяў сур’ёзны тон і вылажыў Рыгору асновы яго павіннасцей як старшага рабочага.
— Ну, пэўна,— дадаў ён,— сёння ты аддасі дзень на нагляд, на азнаямленне.
— Калі сцерплю абмежавацца гэтым.
— А чаму? Хочаш размяць спіну? Проша — ёсць на чым...
«Ррааз-з, яшчэ рра-азз!» — даняслося з граніцы лесу.
Тыя, што капалі, раптам пакінулі лапаты і настаражыліся. Усё ж амаль ніхто не адвярнуўся на пад’ехаўшых Рыгора з Паўлам.
«Ззы-ых! Гр-р-р-р!» парвала надышоўшую цішу і гулкім рэхам разляцелася па лесе.
Грабары, як па ўказцы, зноў замахалі лапатамі.
Рыгор з Паўлам накіраваліся ў лес.
— Латошаць лес, як траву! — пашкадаваў Павал.
— Што ж, лес сякуць — трэскі лятуць! Ці ў лесе справа! Лес — то трэскі, а вось людзі...
Да іх падбліжалася грамада рабочых, якія цягнулі на кругляках здаровую роўную хваіну.
«Нну-у, яшчэ-э! Рра-замм, ггг!»
Тоўстыя вужышчы напіналіся да адказу — хвоя на локаць няслася стырчма ў густыя кусты тонкага дубцоўя.
Крыху далей шастала пілка і адлічваліся гулкія ўдары сякер. Нейчы хрыплівы голас заводзіў «Дубінушку». Уторам яму былі траскатня і ломка.
— Вы абагнеце ўлева, а то, чаго добрага, як хвасяне!..
Рыгор азірнуўся на казаўшага і раптам закрычаў:
— Сто-ай!
Яму адгукнуўся зацяжны востры енк:
— А-ай-і-ы!
Расцягнутыя ланцугом рабочыя ўмомант сабраліся ў шчыльную грамаду. Усе яны з пахіленымі галовамі спагадліва глядзелі на хударлявага белабрысага мужчыну, які, сціснуўшы зубы, са скрыўленым ад болю тварам супыняў бягучую з нагі кроў.
— Перавязаць,— дагадаўся праз нейкі час адзін з грамадкі, і следам у руках другога дзярнулася матэрыя.
— Пусці-ы, пацярпі-ы, Сымон...
Ці паспелі завязаць рану, ці толькі агарнулі — бо мігам пацярпеўшы ляжаў ужо на руках двух здаравейшых рабочых, якія прашываліся кустамі да выйсця з лесу.
— Вязеце-э ў двор! — ні то парадзіў, ні то загадаў Павал.
Яго голас паглынуў рассыпчаты стук упартага дрэва. Знаёмыя каскады гукаў затраслі лістамі і разбегліся ў змрочнай гушчэчы.
— Го-о-а-хі-і! — выліліся з іх рэзвыя, заліўныя выкрыкі людзей.
І калі апошні перазвон рэха заміраў дзесьці ў густых каронах зялёных іголак, да якіх не крануліся вострыя зубы пілкі,— дзяцел адбіў свае знакі. І чарада варон, хлынуўшых з поля, затрашчала свой касцяны гармідар. Некалькі з іх стромка апусціліся да долу, хлопаючы скрыдламі па лісцях арэшніку. Кінуты Рыгорам аскабалак абагнуў смялейшую крутою траекторыяй.
— А, вось іх гняздо! — хапіў Рыгора за руку Павал і спыніўся.
На зямлі, помеж з наскамі Рыгоравых ботаў, ляжала кучка дзеравянай трухі. Цягучаю плеўкаю адзначаліся разбітыя яйкі. Да іх цягнуліся пакурчаныя ралкі толькі што ўпаўшае хваіны.
Ужо частыя ўдары сякер і склюдоў абганялі сухія сукі і зялёныя ралы... Хвоя звінела, як жалеза. І празрыстыя кроплі смалы, пузырачыся на белай абалоні, золатам пераліваліся на сонцы.
— Добры дзень!
На Паўла паглядзела чэцвера пар вачэй.
Адны шэптам, іншыя ўголас адказалі на прывітанне ды зноў пацягнулі мускулы для ўдараў.
— Вам тут адвялі дзялянку?
— Бачыце!
Барадаты рабочы, з цуркамі поту на поўным твары, адышоў ад хваіны.
— Мы прасілі пры дарозе, дык тэхнік адказаў. І мусім таўчыся па ламаччы; блізкі свет перацягні гэтую штуку.
Лёза блішчастае сякеры павісла над чырвонай гладдзю хваіны.
— Гатоў падкладкі! — перабіў іх басісты голас з-пад верху дзеравячыны.
Стукі замерлі, і чэцвера чалавек прыгнуліся над верхамі хваіны.
— Н-ну-у яшчэ-э-а! Рраз-ам!
Рыгор, як стаяў, мігам прылёг да бакавое спіны і напяўся да чырвані на твары.
— Кладзі-ы!
Тоўсты кругляк пакорна лёг пад верхавінаю. Хвоя глядзела паверх сваіх нядаўна жывых, а зараз памятых, але яшчэ зялёных ралак проста ў густы ліст арэшніку.
Праз нейкі час яна паднялася яшчэ вышэй, а далей пакацілася ў бок, дзе свіцілася дарога.
— Пойдам з лесу?
Рыгор аглядаў яго асаблівы, таямнічы свет.
У высокіх хвоях, пераплеценых знізу кустамі, у вільготным змроку, запярэшчаным трапяткімі плямкамі сонца, у напалоханых свістах птушак паўставалі незабытыя ўспаміны мінулага. Веяла здароваю бадзёрасцю; самота набывала сілу, моц і вялікасць. Цягнула да чыннасці, да руху, да бегатні.
Але з дарогі гукалі на снеданне.
— Ты дзе пакінуў пляшкі з малаком?
— Не забыўся!
Хутка яны сядзелі на граніцы лесу ў рад з рабочымі, пілі малако, салодкае і тлустае, ды ўспаміналі дбайную гаспадыню.
— Ах, Памыйка!
Шырокая далонь рукі тэхніка Якава Бросні прапаўзла паўз Паўла да пляшкі.
— Не для вас!
Павал аглянуўся назад і ўстаў.
— Добры дзень!
— Толькі сёння вярнуліся?
— Так... Вось мой таварыш і старшы рабочы, Рыгор Нязвычны.
Нядбайны, ганарлівы ківок галавы тэхніка не паварушыў Рыгора.
— Вам прыйдзецца дагледзець над укладкаю таўсцейшых фашын,— прыказна выказаў ён да Рыгора.
— Гэта дзе?
— Мы іх пачнем класці ад таго канца, дзе пачынаецца загін управа. Абавязкова сачыць, каб між фашынамі і канавай на метр аставалася вольнай дарогі... Дзе супясчанік — там трэба падлажыць цвярдзейшага грунту. Пры насыпцы мусяць разбівацца камякі зямлі і выкідацца дзярына...
— Разумею, так...
— Нам заданне — тэрмінова выправіць гэты ўчастак не пазней палавіны жніўня. А ці ж паспееш з гэтым лікам рабочых? Проваў падаў рапарт аб прысылцы хаця пяцідзесяці чалавек палонных... Ці выпаўніць упраўленне?.. Ну, якаво ў Пецярбурзе? Ёсць надзеі на замірэнне?
— Ха-ха-ха! Захацелі — толькі што віталі ўступленне ў вайну Італіі, а разам...
— Італіі?
Тэхнік сплюнуў.
— Пасобіць вельмі Італія! Цудныя!..
— Во-а, зноў! — гукнула побач іх двое рабочых, якія падняліся з месца і паглядзелі ў бок прысад.
— Дзядзькі, направа!
Доўгі шнур падвод на момант затрымаўся, пасля пярэдняя завярнула на аб’езную сценку, і за ёю рушылі ўсе.
— Едуць і едуць, днём і ноччу; і калі той канец!..
— Немцы насядаюць...
Сігнал да працы ўмомант падняў на ногі рабочых. Яны густою сцяною пайшлі да раскіданай дарогі.
У тым месцы, дзе ляжала ўжо з дзесятак фашын, Рыгор дбайліва сачыў за іх далейшай пракладкай.
Час ад часу ён адрываўся ад сваіх, далёка яшчэ не ясных яму, абавязкаў і для цікавасці пачынаў спрытнымі ўзмахамі жалезняку выкідаць з канавы цяжкія камякі гліністай зямлі.
— Во-во, так-так! — жартавалі разважныя грабары з Рыгоравай рухавасці.
Умовы працы ў дарожным атрадзе мелі свой асаблівы ўплыў на Рыгора. Ён скора звыкся са сваімі абавязкамі старшага рабочага, але доўга не мог пагадзіцца з акаляючымі ўмовамі. Пецярбург не пакідаў хваляваць яго нутро. Разнастайныя вобразы сталічнага жыцця напаўнялі Рыгоравы ўспаміны. Думкі дзень у дзень адрываліся ад зялёных абшараў поля і несліся ўсцяж стальных рэек да вуліц шумнага горада.
Як пасуваецца развіццё рэвалюцыйных настрояў сярод рабочых?
Што там сталася з Анікеем Кузіным?
Якава доля Якава Гіса?
Ці не перамяніў сваіх поглядаў Міхась Камар?
Ага! Вось з Каралем — цікава — дабраўся стары да Пецярбурга ці, мо, па дарозе?..
А Ліба са сваімі калекамі — няўжо ўсё яшчэ ездзіць у Народны дом паказаць ім шумлівы, рэзвы натоўп бесклапотнай моладзі?.. Ці, мо, ужо яна на фронце?
Газеты прыносяць шмат цікавых вестак з грамадскага жыцця.
Ды ці ўсяго гэтымі надрукаванымі ў газетах весткамі абмяжоўваецца сталічнае жыццё? Не можа таго быць! Паварот у развіцці вайны быў далёка не ў карысць патрыятычных ляментацый.
За імі таілася рэвалюцыйная трывога. Ад яе нельга было схавацца, нідзе, нікому. Яна раджала страшныя легенды і нечуваныя чуткі. Разыходзячыся ва ўсе канцы Расіі, гэтыя легенды і чуткі раслі і ўскладняліся, сеючы праменныя надзеі.
Не вольны былі ад іх і Ступкі.
Несупынны праезд бежанцаў нёс з сабою страшэнныя жахі разбурэння краю. Усё настойней гутарылі пра мабілізацыю другое чаргі ратнікаў апалчэння другога разраду. Дзень у дзень рэшткі мужчынскага насельніцтва мястэчка, двара і бліжэйшых вёсак дзесяткамі накіроўваліся да канторы кіраўніка работ, шукаючы заховы ад фронту. Кожны дзень дарожны атрад папаўняўся новымі людзьмі. Гэтыя людзі не скрытна лічылі сябе выбаўленымі ад небяспекі і сваю радасць укладалі ў працу для тае ж вайны. Тыя, каму адказвалі ў канцылярыі кіраўніка, ішлі ў двор, лавілі тэхнікаў, дзесятнікаў, старшых і радавых рабочых з атрада, умольваючы іхняй дапамогі ў прыёме ў атрад.
Шчыльнае сутыкненне з непасрэднымі праявамі ваеннай завірухі ў спакойнай вёсцы нервавала Рыгора. Ён не знаходзіў тут жаднае спробы супярэчання яе гібельнаму разгортванню. Знаходжанне каля фронту дазваляла наглядаць жывы вобраз адступлення цэлае краіны.
На зялёных нівах з буйнымі ўсходамі ярыны, з густым жытам, на расквітнеўшых паплавах — не гулялі надзейныя ўзрокі земляробаў. Смутнае нявер’е насілася над імі ў хмарах пылу, які днём і ноччу ўздымалі на шляху бежанскія падводы.
На сценках і межах, што перасякалі ўдоўжкі ды ўператоч вабраныя руняй нівы, тупалі адзінотныя, заклапочаныя людзі, болей жанчыны і дзеці. Дбайныя рукі страцілі рухавасць — яны не цягнуліся да раскіданага камення, каб зняць яго з нівы і кінуць на дарогу. Неаполаная свірэпа жаўціла палоскі шыракалістага ячменю. Часцей ды часцей забягала ў збожжа гавяда, топчучы яго, выбіваючы. А папар, забыты плугам, зарастаў густым пырнікам.
Рэдка-рэдка, прытупленыя ад леташняга, нарогі ўздымалі яго дзярыну...
Людзі з вёсак, з двароў зачасцілі ў мястэчка. Там пошта, там свежыя навіны, там можна агледзецца, як быць далей. Да чаго поле, хата, праца і клапоты звычайнага дня, калі, мо, вечарам, мо, а поўначы ці раніцою назаўтра кінеш усё гэта і — у дарогу.
Сям’я ў свет, а зацалелы гаспадар — на вайну. На вачах выразны прыклад. Ехалі людзі з-за Вільні, зараз едуць з-пад Вільні. А многія з іх, напэўна, не чакалі таго і аралі папар, кляпалі косы, магчыма, раўнялі ток у гумне.
Для каго і навошта?
Навошта гэта тады, калі ночы спакойна не праспіш, каб не паглядзець дзесятак раз у акно.
І ноч у ноч цёмнае неба выдае надыходзячыя жахі: яно прамянее над Ступінскім лесам. З гадзіны на гадзіну чакаеш страляніны. Фронт рухае на Мінск.
У газетах трывога,— большая і страшнейшая ў лістах з фронту.
Местачкоўцы штодня бываюць на станцыі і штодня бачаць, як праходзяць паўнюткія раненымі санітарныя цягнікі. Нельга ўсяго затуліць ад людзей васковымі таямніцамі, цэнзурай ды прыказамі. Сапраўднасць прасочваецца ва ўсе куткі, ва ўсе мясцінкі краіны — паветрам, лёгкім вятрыскам. Яна ідзе, несупынна і пагрозна, выбітымі шляхамі і гасцінцамі, сцяжынкамі і межамі... З горада ў мястэчка, з мястэчка ў вёску, па засценках, у закінутыя хаткі лясоў.
Гэта робіцца на ваччу Рыгора. Ён сведкаю, як дваровыя пераймаюць яе ў мястэчку і на ўсе лады пераказваюць, абгаворваюць на дзядзінцы ў абед, у сваіх мярлогах-кватэрах — вечарамі; нават умудраюцца раннім-раннім — да працы. Гавораць жанкі, гаворыць моладзь. Гавораць і правяраюць у яго.
Рыгор выпісаў газеты: ранішнюю — «Дзень» і вячэрнюю — «Біржоўку».
Атрад трымае цесную сувязь з канцылярыяй кіраўніка работ. Зносіны наладжаны трыма парамі падвод, якія па некалькі разоў у дзень прамяраюць чатырохвёрставы прагон ад двара да мястэчка.
Пошта ў канцылярыі кіраўніка не залежваецца, і свежая газета прыбывае ў Ступкі а дзевятай гадзіне раніцы. Дваровыя чуюць яе пах, і хто вырве вольную часінку, забягае да Рыгоравай гаспадыні і ўкрадкі зазірае ў дробны газетны шрыфт.
Вечарамі Рыгор перачытвае навіны жадным да іх дваровым. Тыя слухаюць і звяраюць са сваімі, што пачулі ў мястэчку, на станцыі, ад бежанцаў.
Газеты многае крадуць — у гэтым упэўнены не толькі мужчыны, а і кабеты. Газеты позняць і тое, што ведаюць. Якая каламуціца ў свеце!
Вайна на ўвесь свет, а нечага хаваюцца!
Вайна на вачах мільёнаў, а нешта скрадаюць! Драпежнікі, забойцы! Гы-ы-ых! Злосць стыне і туліцца перад небяспекай.
У двары, на службе, парабкамі, семера ратнікаў апалчэння другога разраду. Усе сямейныя, усе маюць цесныя, смуродлівыя кватэры, усе з дваццацігадзінным працоўным днём,— але ўсе шкадуюць гэтых агрызкаў з панскага стала. Яны востра цікавяцца вуснымі навінамі, бо не вераць газетам: навошта хаваць — у Смаленску ідзе мабілізацыя. Адзін з іх нават бачыў, як партыю мабілізаваных адпраўлялі ў Мінск, а можа, і на фронт. Го-о! запэўнена гавораць уголас, што абучэнне іціме два месяцы, а там?.. Што перад «тым» дваццацігадзінны працоўны дзень у двары?
Шкадуюць двара і тыя, хто адправіў мужа і бацьку на вайну, а сам жыве на адну ардзінарыю. З павевамі халадку на сэрцы — глядзяць усе дваровыя на гасцінец, божкаюць і пацепваюць плячыма! Гэта ж ім прыйдзецца збівацца на агульнай падводзе ў шчыльна сплецены ланцуг напалоханых бежанцаў. А ў каго ды не будзе на чым вывезці свайго мізэрнага скарбу — хто адчуе тых умольнасць, паспагадае і прыме да сябе на воз?
Зараз яны ўчапіліся ў двор рукамі і нагамі, прытуліліся раз’юшаным нутром ды калоцяцца, каб не адарвацца ад прыгоннае працы, ад вяковых, пераданых бацькамі і самімі перажытых здзекаў панскае пагарды, глуму, толькі б застацца!
Бежанства жахлівей!
Бежанства — гэта доля бадзягі, абрачонага на маркотнае вандраванне, на беспрытульны рух у неабмежных прасторах, сцісла атуленых голадам, хваробаю, смерцю.
«Што чутно ў атрадзе?»
Атрад — надзея. Атрад — апора.
Возьме рушыць — знача, грунт затрасецца і ўпадзе ў бяздонне.
Упраўляючы жартуе.
Яму што за бяда!
Зараз ён пан.
Гаспадар — той у Варшаве.
Немцы захапілі Варшаву,— а двор на апецы ўпраўляючага.
Во-а, штотыдзень у Мінск і з Мінска.
Прыйдзе час — сядзе і куды-хоць!
Упраўляючы бесклапотна апавядае пра жыццё ў Варшаве пры немцах.
Ён нейкім чынам атрымоўвае лісты!
Дваровыя ненавідзяць упраўляючага і не вераць яго словам.
Яны бачаць, што вайна панам не страшна. Іх пан вазіў грошы ў варшаўскія банкі — зараз на іх корміцца. Іх пан не ваюе, не пойдзе на вайну і ўпраўляючы. Чаму ж парабкам павінна ісці?
Мо Рыгор, мо Павал, мо Якаў Бросня — хто-небудзь зжаліцца над сям’ёю, маладымі мужчынамі і ўстрэміць іх у атрад? На гэта не кідаюць спадзявацца іх жанкі, паглядаючы ў вочы гэтым шчасліўцам.
Рыгор абяцае, радзіцца з Паўлам. Той просіць Якава Бросню. Разам едуць у мястэчка да Провава, кіраўніка работ дзесятага атрада.
Але Яўгену Проваву прыйшла папера, што ўпраўленне атрада выпрасіла ад начальства дармовую сілу — палонных.
Хутка ўжо, хутка партыя іх наведае Ступкі.
Платны склад рабочых будзе змяншацца.
Маладзіцы, жанкі і мацяркі гэта адчуваюць. Яны бачаць па настроі атрада. Ужо радзей пяюць песні рабочыя, пакідаючы працу. Але ўсё-ткі, а, часамі, яшчэ...
— Панкі!
Рыгор суцяшае, сціскаючы сэрца.
Сем парабкаў!
Ды ці ў іх справа?
І перад ім праходзяць сотні здаровых гвардзейцаў, што бачыў у Пецярбурзе ў дні мабілізацыі. Перад ім першыя эшалоны раненых на Ліцейным, раненыя ў справоджанні Лібы. Далей — бежанцы на Знаменскай, бежанцы на станцыі Дно, бежанцы вось ужо месяц не сходзяць з ваччу на гасцінцы паўз Ступкі.
Сотні, тысячы, мільёны...
Забітыя, раненыя, выгнаныя, збітыя з роўных шляхоў жыцця, раз’юшаныя жахамі.
Свет і Расія!
Расія і Смагін!
Смагін — Сілцы!
Далёкія і свае!
Караль і маці!
Маці — пылінка ў завірусе.
Куды яе вецер занясе?
Якая яна з тысячы вось тых кабет, што сядзяць на падводах муміямі, згорбленыя, сасмагшыя, запыленыя?
Ідзе за возам?
Сёмка зжаліўся і вязе разам з Волькаю, з малым дзіцянём, з пажылымі бацькамі?
Шэрая, крывая птаха над галавою ляскоча драпежнаю дзюбаю — аэраплан над Ступкамі!
Рыгоравы думкі нясуцца ў сіняе неба.
То быў дзень, якіх здараецца мала. Здавалася, схожы з іншымі — і ўсё ж далёка інакшы. Дзень, якога не хочацца канчаць, за кожную хвіліну каторага трымаешся, як за ратунак.
Празрысты, поўны нез’яснёнага хараства.
У зялёным, раскошным полі гудзела несціханая музыка жыцця, росквіту.
Сонца, як зрэдку — малочным кругам у сінім небе.
Пералівы чысцюткага паветра — ядранага, смалістага, працятага салодкім водарам вытрыманага мёду.
Заварожаная нерухомасць, цеплыня, як у пярыне.
Атрад на адпачынку.
А восьмай гадзіне на дваровым дзядзінцы прайграў гармонік. Вясёлыя мелодыі пацягнуліся срэбранымі пацеркамі ў бок мястэчка.
З рэзвай гутаркаю, пад закрасаю спеву, пяцёрам маладых накіравалі да станцыі. Іншыя тупалі па дзядзінцы, аглядаючы будынкі, сад, усё тое, што сотні разоў бачылі, прыгледзеліся, але што ў дзень адпачынку, у гэты прыгожы дзень — інакшае і цікавейшае.
Упраўляючаму падалі пару стаенных — ён едзе да Ступак, бярэ з сабою аканома. Дваравыя з рабочых і парабкаў — пехам, але таксама ў мястэчка.
— А ты, Рыгор, не думаеш? — пастукаў Павал.
— Чаму б не пайсці крыху пазней?
— А зараз?
— Што там зранку рабіць?
— Тое, што і пазней. Газету свежую прачытаеш.
— Не астыне...
На гасцінцы, куды глядзеў Рыгор, грукалі падводы. Наглядалася незвычайнае ажыўленне. Хтосьці зваў каго ці лаяўся — густое, мяккае, як вата, паветра скрадала выразнасць гукаў.
Рыгора цягнула ў поле, да гасцінца, да лесу, у якім ён бываў пры абавязках, але не бачыў вольным.
Можа ўдвух, калі б Павал захацеў? Пазваць?
Ужо ён падняў руку, каб пастукаць, і невядома чаму — не зрабіў гэтага.
Павал угледзеў праз акно, як Рыгор заходзіў за платы саду. Перш намерыўся гукнуць, пасля перадумаў — авось вернецца. Ён некалькі разоў, пакуль сабраўся выйсці з пакоя, паглядзеў у акно — Рыгора не бачыў.
Той пераходзіў грудок напрамкам да гасцінца, калі Павал апынуўся пры выйсці на поплаў.
Ціхая, разважная хада Рыгора астудзіла Паўлаў настрой нагнаць таварыша.
Ён крута павярнуў назад і ўжо зараз жа ехаў з тэхнікам у мястэчка.
На тым месцы, адкуль вярнуўся, яны ўдвух паглядзелі ў бок гасцінца, паўз грудок. Адтуль ехала пара падвод з будамі — ні то балаголы, ні то старцы,
Едуць — няхай сабе едуць,— мэрам бы гэтак і трэба, ні тэхнік, ні Павал не зацікавіліся. Але з моста праз рэчку, калі адзін з іх адвярнуўся да двара, угледзеў за вазамі чалавека, дапамінаўшага Рыгора.
Паказалася?
Так, то быў Рыгор. Ён праводзіў да двара, на пастой, а мо і на пераначоўку падводу свайго таварыша-земляка — Сёмку Загона. Сёмка з сям'ёю ехаў у бежанцы. Другі тыдзень у дарозе.
Хто думаў яго стрэць пад дваром Ступкі?
Рыгор дзівіўся, як звычайна, ад нечаканасці, калі пазнаў у змардаваным, пахудзелым, ссутуленым, не па гадах пастарэўшым селяніне — Сёмку. Не хацелася верыць, як той знаёмым голасам запытаў у яго адгону да Оршы. Рыгор адказаў і зрабіў крок, каб пайсці да лесу, куды ішоў, але недаверана спыніўся. У гэты момант, адстаўшы ад воза, Сёмка спыніўся і ўпарта паглядзеў на яго. Адначасна пазналі адзін другога.
Сёмка паклікаў Вольку, і іх падвода вылучылася з доўгага шнура бежанскага абоза.
Стрэча з Рыгорам лягла на іх тварах адбіткам радасці. У гэтай радасці зніклі на момант і тыя сумныя весткі, якія вёз Сёмка Рыгору.
Толькі тады, калі яны заварочвалі ў двор, Сёмка, між іншымі навінамі, паведаміў таварышу:
— А тры дні таму, як пахавалі тваю маці.
— Маці памерла?!
Рыгор спалохана прабег вачыма па заседжаным возе — так, мацеры не было. Ён пачуў, як злева пад жакеткаю стала душна і цяжка. Частыя стукі кранутага боллю сэрца разлівалі душную ўтому па ўсёй яго істоце.
Цёмныя кароны ліп раптам затулілі светлыя вокагляды празрыстага дня.
— Такі памерла?
Сёмка спагадліва ў агульных рысах пераказаў Рыгору трагедыю дзвюх смерцяў — Рыгоравай мацеры і свайго бацькі — і паглядзеў таварышу ў вочы,— яны туманіліся слязьмі.
— Тыфус!
— Хварэла?
— Проста дзіва, ды годзе — тры дні! Якісьці асабліва востры і цяжкі.
У Сёмкавым голасе яшчэ не загаіліся болі страты, якая танула ў агульным яго горы.
— Вёрст за дзесяць да Мінска пахавалі. У маладым хвойнічку, гэтак крокаў дзесяць ад гасцінца... Успамінала цябе і плакала, горка і зацяжна плакала... Волька! Цёткі Стэпы куфэрак на возе?.. Пакінула, што мела, нам... Паглядзіш...
Падвода ўязджала на дзядзінец, а Рыгор з таварышам мінаў другую палавіну саду.
— Памерла! Небарака!
— Так, нічога не парадзіш!
— Вядома!
Падыходзячы да спыненай падводы, яны ўбачылі, як Волька разгортала шырокую хустку, якую некалі Рыгор прывёз мацеры з Рыгі.
Пабітая на краты, яна пярэсцілася разнастайнымі фарбамі турэцкіх дэсеняў.
— Во гэта, памятаеш, Рыгор, хустка з Рыгі?
— Бяры на ўспамін, Волька. «Куды ж мне гэта!» — казала старая.
— Няхай ляжыць, цётка зносіць! — абярнуўся Рыгор да Сёмкавай мацеры.
Волька згарнула хустку, прыгладзіла і наўзамен вынесла з куфэрка іншыя рэчы.
Старая глядзела на Рыгора і горнілася.
— Прыйшлося, сынку, што нат у доме не пахавалі. Якія мы няшчасныя! Гэта ж Хведар мой ці ж бы іншаю парою не мог яшчэ гадоў з пяток пажыць? А то-та жа...
Волька суцяшала:
— Кіньце, маці... Вось яны памерлі — то спакайнейшымі будуць. Ці не лепш, падумай, чым валачыцца па гэтым свеце? — Рыгор не малы, ды не то, каб у нядолі... На ліха казана гэта жыццё ў наш час...
Развагі жанок не змяншалі Рыгоравай страты. Думкі пра мацеру адцягалі яго ўвагу ад узнятага абгавору бежанскага становішча таварышаў. Галава адказвалася працаваць: планы, што раптам узнікалі, раптам жа бясследна гінулі.
Бяспомачнасць у дачы паратунку таварышам нервавала і яшчэ болей дратавала Рыгора.
— Едзем, а куды — губімся! — скардзіўся Сёмка.
І ў гэтай яго скарзе ўтрата бацькі атульвалася маўчанкаю. Страшным жахам нясло ад змучанай сям’і, з’езджанага каня, з высахшых і збітых калёс, з слабенькіх драбінак, напакаваных рэшткамі доўгагадовага набытку.
— Што мне ім парадзіць і чым пасобіць?
Рыгоравы думкі паступова вызваляліся з палону першых уражанняў ад смерці мацеры і раз’юшана віліся вакол глыбейшай трагедыі жывых. То ж былі лепшыя і шчырэйшыя яго сябры... То былі...
— Усё ж вы думаеце нешта, калі кіруеце на Оршу?
— Дарога ідзе на Оршу, і мы едзем на Оршу. Не ехаць жа на Вільню! А за Оршаю?
— Ну, мне ж хтосьці казаў... Гэлін бацька? — што сілцоўцы...
— Вось, братка Рыгор, гэта ж падумаць — Гэля?
Волька спагадліва паківала галавою.
— Бывала, столькі рэзвасці ў дзяўчыны, столькі жыцця! Бывала...
Вольчын сказ на момант спыніў далейшую гутарку пра наступнае, і вобразы бесклапотнага мінулага вярнулі іх да Сілцоў.
— Бывала... няма чаго ўспамінаць бывалашняга... Глядзеце, дзеткі, у будучыню...
Саламея азірнулася на Вольку.
— Так, частка паехала на Куршчыну. Та, думаеш, ведаем, якаво ім там?
— Ды з коньмі — гэта ж на ўсё лета язды!
— А што зробіш... Хоць да Оршы даехаць, не аддаваць жа каня за бясцэнак. Можа, удасца, то ў Оршы збудзем, далей — цягніком.
— На Курск?
Сёмка пытальна паглядзеў Вольцы ў твар.
— Або я ведаю? — адказала тая.— За людзьмі.
— Можа б, ты параіў што, Рыгор? Ты ж, аднакава, чалавек бывалы... Падумай, братка!..
Волька сказала і настарожліва чакала адказу, зусім няўвераная ў яго збавенне.
Рыгор задуменна глядзеў на цёмныя кароны ліп. Думкі бязмоцна засядалі ў руцяным лісці. Мацерын вобраз блытаў іх разгарненні і туманіў горнасцю. Двуактавая трагедыя пілавала сэрца. Дзе выйсце?
Раптам, мэрам хто падказаў, перад Рыгорам мігнуў бежанскі камітэт у Пецябурзе. Як жывы, забегаў кароценькі чалавек.
— Так, я магу вам параіць...
На дзядзінец уз’ехала падвода. Аглянуўшыся на стук калёс, можна было бачыць, як злезшы з воза чалавек прайшоў да кватэры аканома.
Рыгор кінуў гутарку і пабег яму наўздагон.
— Яўген Віктаравіч, прашу вас! — выгукнуў ён.
Кіраўнік работ азірнуўся на Рыгора, трымаючыся за клямку дзвярэй.
— Я б вельмі прасіў вас...— тут бежанцы, мае добрыя знаёмыя, ці нельга было б залічыць у атрад? Ведаеце, Яўген Віктаравіч, згінуць людзі — два тыдні ў дарозе. Едуць — а куды?
— Ці ж яны адны? Не ведаю. Упраўленне мае прыслаць палонных. Цяжка сказаць... Трэба падумаць...
Кіраўнік думаў, паглядаючы ў бок падводы,— Рыгор прасіў далей:
— Можа, як-колечы ўсё-ткі можна было б... Буду вам шчыра ўдзячным.
— Падумаю... Бач, зараз мы ўсім адказваем,— паддаваўся кіраўнік.
— Я б згодзен хоць на сваё месца, Яўген Віктаравіч!
— Кіньце, што вы!.. Трэба падумаць... Няўжо-такі мы не вымеркуем...
Кіраўнік памаўчаў.
— Я перадам Памыйку.
— Вы зробіце добрую справу, Яўген Віктаравіч!
— Так... Гутарце з Паўлам — няхай пасля ён мне прыпамятае...
— Дазвольце падзякаваць!
Стук дзвярэй скраў якісьці сказ кіраўніка. Але Рыгор незалежна ад гэтага абнадзеіў таварыша магчымасцю для яго застацца ў дарожным атрадзе.
Узрадаваны гэтым, Сёмка аддаў Рыгору шчырую падзяку і ўжо назаўтра раніцаю старанна насіў з лесу на дарогу цяжкія, пахучыя смалою, хваёвыя фашыны.
— Дзесяты дарожны атрад, кажаце? Хто яго ведае, які ён — стаіць, вунь, у тым двары...
Вазніца паглядзеў на седака і шыбчэй пагнаў каняку.
Змочаная за ноч дарога зацягала глыбока ў гразь і каня і калёсы.
— Няма рады, ды годзе-э! Што гэта вайна навычварала з дарогамі!.. Зарабо-откі-ы, каб іх агонь спаліў!
— Незавідныя, дзядзька, я ведаю.
— Чаго ж вам у гэтую глуш?
— Справы.
— Цікава, каб ды ў нас былі для вас якія-кольвечы справы. Можа, хіба ў госці да каго?.. А вы не з фронту, часамі?
— Па дарозе на фронт...
— Эх!
Вазніца шчыра хвасянуў каняку.
— Гэткія маладыя, слаўныя — толькі што жыць, а, чаго добрага... Фронт, каб ён праваліўся скрозь зямлю з тымі, хто яго выдумаў!.. Б-бац — і няма-а! Няўжо вы ахвотна, чуеце?.. Нно-а-а, малы!
— Трэба памагаць раненым, дзядзька!
— Падмога-а! Як кашаль хваробе...
— Гой, ды што вы такі неймаверны?
— Згубіў, чуеце, усякую веру... Зняверышся, калі цябе-э... Направа-а, там!
З-за грудка паказалася параконная падвода.
— Дарогі, а папрабуй абмінуцца... Направа-а, гэй, там!
Вазніца спыніўся і пачакаў параконку.
— А сам хвор з’ехаць?..
Гэты выгук фурмана з параконкі быў заглушаны новым воклікам, які падалі сугалосна двое седакоў на параконцы:.
— Ліба Шлёмаўна?
— Няўжо Рыгор Міхасевіч? Павал?..
Вазніца здзіўлена паглядзеў на двух чыноўнікаў з дарожнага атрада, якія ўвішна, праз глыбокую гразь, падбеглі да яго седака.
— Вы ў атрад? — пажартаваў Павал.
— Чаму, непатрэбна вам?
— Вельмі рады, але скуль так неспадзявана?
— Угадайце! — засмяялася Ліба.
— Гэта цяжкая рэч!
— Ну куды ж вы? — пацікавілася яна.
— Паўла адпраўляю ў Мінск! — адказаў Рыгор.
— У Мінск? Гэта ж з якою мэтаю?
— На службу. Усадзіў мяне ў атрад, а сам уцякае.
— Сур’ёзна? Дык чаго ж я заязджаю ў мястэчка?
— А вы...
Гулкі свісток цягніка, што падыходзіў да станцыі, прарэзаў вільготнае паветра, разляцеўшыся далёка навакола.
— Едзем хутчэй! — пазваў фурман з параконкі.
— Як я шкадую, Ліба, што так здарылася!
— Вы ж можаце... Тым лепей, калі вы будзеце ў Мінску... Вярнеце, дзядзька, на станцыю...
— На станцыю? Як жа з платаю?
Вазніца завярнуў каняку і паехаў следам за параконкаю.
На станцыі яны толькі-толькі паспелі купіць для Паўла білет.
Ён нават не паспеў па-людску развітацца.
— Ну ж я не думаю, што Паўлаў ад’езд вас верне назад, не даўшы адведаць мястэчка?
— Я і сама не ведаю, што зрабіць. Мая цётка... Ці яна ў Ступках, ці не... хто яе ведае...
— Чарговы цягнік не раней як а другой па поўначы, так што, я думаю...
— Няўжо?
— А вы думалі?
Рыгор расплаціўся з вазніцаю і на параконцы вярнуўся з Лібаю ў мястэчка.
Пачынаў церусіць дробны дожджык. Раз’езджаная дарога тапіла калёсы. Усё ж пара моцных коней не зважала на вязкасць і ўподбежкі нясла цяжкую ваенную каламажку.
Калі яны абмінулі ўзгорак і пачалі спускацца да мястэчка, Рыгор аднавіў на нейкі час замоўкшую гутарку:
— Я б прасіў вас, Ліба, пераначаваць; навошта вам ноччу ехаць?
— Гэта відаць будзе прыехаўшы... Тут жа жыве якаясьці мая цётка...
— Усё-такі жыве?
— А вы думалі, я да вас ехала? Я ехала да цёткі...
— Я нічога не думаў, паверце! Ваш прыезд мяне больш узрадаваў, ніж здзівіў. Каб я меў сілу... ці правы... я б вас, Ліба, не адпусціў адгэтуль...
Яна пытальна ўталопіла колкі ўзрок у абліты ласкаваю ўхмылкаю Рыгораў твар. Бэзавы пах парфумы заказлытаў у яго носе.
— Вы праўду кажаце? — наводна запытала Ліба.
— Што думаю, тое і кажу...
— А, прызнайцеся: хоць калі думалі, што мы з вамі можам спаткацца пры гэткіх абставінах, як зараз?
— Ніколі... І тое, што гэта здарылася, дзякуючы вам, мяне глыбока кранула. Я адчуваю ў вас блізкага сабе чалавека... За апошні час, Ліба, я многае перажыў. Толькі два месяцы мінула, як мы з вамі развіталіся на вакзале, а ў маім жыцці — шэраг буйных здарэнняў. І цяжэйшае з усіх — смерць мацеры... Тыдзень таму якраз, як выпадкова напатканы зямляк, мой лепшы таварыш, прывёз мне гэту вестку. Бедная ехала ў бежанцы, поўная надзеі ўгледзець свайго сына, а тыфус — рраз — і гатова! Таварыш схаваў яе ў дзесяці вёрстах ад Мінска, пры дарозе... Вестка гэта балюча раніла маё сэрца — шкада кабеты! Шкада, ведаеце, Ліба, не толькі як мацеры, а і як чалавека. Яна ў мяне была добрым, адзыўлівым, шчырым сябрам. Жыла мною, цярпела з-за мяне, ганарылася, надзеялася... І раптам... Мулкая думка не дае супакоіцца...
— Я вам таварыш па няшчасці,— даўшы выказацца Рыгору, адрывіста праказала Ліба.
Яе раптоўны голас зычэў адбіткам растрывожанага Рыгорам смутку.
— Я вам спагадаю, бо толькі-толькі сама перажыла падобную трагедыю... За тыдзень да выезду з Пецярбурга мне паведамілі страшную рэч... пра нагальную смерць бацькі. Стары збіраўся ехаць да мяне і, пераходзячы чыгунку, папаў пад цягнік. Няшчаснаму адрэзала абедзве нагі — не паспелі данесці да бальніцы, як ён памёр. Вы не паверыце, што са мною рабілася... Я думала... Смерць бацькі перавярнула ва мне нутро... Цэлы тыдзень хадзіла я як сама не свая... Бацька — гэта ж бацька! Аднак нічога не парадзіш — мушу жыць без яго...
— Так... Мусім жыць — падобныя трагедыі не мінучы...
Пад уплывам гэтых размоў яны крыху пасядзелі моўчкі, бесцікаўна разглядаючы замокшыя гароды і рэдкія мэндлі нядаўна зжатага жыта.
— Заехаць у мястэчка ці проста ў Ступкі? — запытаў фурман.
— Вы хочаце спыніцца ў мястэчку? — спытаў Рыгор Лібу.
Тая паціснула плячыма і адказала:
— Каб я ведала, што знайду цётку...
— А адрас маеце?
— Зразумела... Чаму ж бы я ехала тады?..
Яна дастала запісную кніжку і спешна пачала чытаць карандашныя нататкі. Фурман спыніў каня.
— Можа, паабедалі б?.. Але і з гэтым уладзім у Ступках, калі вы...
— Добра, едзьце, куды хочаце,— хаваючы кніжку, згадзілася Ліба.
— У Ступкі! — вялеў фурману Рыгор.
Той моцна тузануў лейцамі і крута павярнуў налева.
— Стой-ай!! — пачуўся гучны воклік засаб некалькіх чалавек.
Насустрач ім ішлі салдаты. Фурман звярнуў да бліжэйшага двара, каб вызваліць вуліцу.
Напрамкам да двара ўся вуліца, да яе загіну ўправа, была занята шэраю гушчаю салдат. Пастроеныя па шэсць у шэраг, яны фармавалі шырокую густую калону. Рытмічныя ўдары соцень ног адбівала моцныя важкія гукі. Смуглыя абветраныя твары, часта барадатыя, маршчыністыя таілі ў сабе пякучую крыўду на тых, хто адарваў іх ад сямей, ад зямлі і саракагадовых гнаў на забой. Цяжкая амуніцыя давіла на іх пудоваю вагою, звязваючы рух. Вільготнае паветра не астуджала разгарачаных утомаю твараў, на якіх рагамі сцякаў пот.
Па ўзбоку салдацкае калоны, на некаторым адгоне адзін ад другога, ехалі вярхом на конях здаровыя, сытыя камандзіры. Кожны з іх праводзіў узрокамі крайнія рады салдат.
Многія з камандзіраў азіраліся на падводу, на якой сядзеў Рыгор з Лібаю.
Белая касынка Лібы, з-пад якое выглядаў чысты, здаровы і прыгожы твар, выклікаў гасцінныя ўхмылкі.
Калі з завароту вуліцы паказаліся апошнія шэрагі салдат, пярэднія гучна заспявалі.
Раптоўны спеў устрывожыў коней, якія крута рвануліся і галопам панеслі Рыгора з Лібаю. Фурман мог іх утрымаць толькі на выездзе з мястэчка, куды чуць-чуць даходзілі заглушаныя зыкі салдацкае песні.
Напалоханая пудам коней, Ліба моцна трымалася за Рыгораву руку.
— Няхай бы беглі, калі маюць ахвоту,— падаў Рыгор фурману,— дарога адкрыта.
— Што вы, што вы, Рыгор! — пераняла яго Ліба.— Мяне затрасло да болю.
Пабялеўшы Лібін твар сведчыў за праўду яе слоў.
— Няўжо-такі?
— Можа, таму, што ўжо даўно не ездзіла на падводзе... Бедныя салдаты! Хутка многія з іх вернуцца калекамі, абрубкамі...
— І вы будзеце вадзіць іх па вуліцах Мінска, выклікаючы агульную спагаду.
— Другія ж... а колькі не вернецца?
Коні ўзыходзілі на гарбаты мост пад далёкія водгукі музыкі, якая даходзіла з мястэчка.
— На вайну, як на баль...
— Трэба скрашваць будучыя жахі...
Выгляд двара, як стройнае густое купкі лесу, прымацаваў да сябе Лібіну ўвагу.
— Вам тут не нудна, Рыгор?
— Некалі нудзець... было дагэтуль, а далей... Шкада, што Павал выехаў... Я блізка з ім зжыўся, люблю яго, як таварыша і чалавека...
— Вы добра адносіцеся да таварышаў, Рыгор. У кожным вы бачыце чалавека — гэта ваша дадатнасць... Можа, яна так прыцягае і мяне да вас...
Лібін сказ павярнуў да яе спакойна сядзеўшага Рыгора.
— Не верыце? — усміхнулася Ліба.
На хмарным небе вызначылася мясцінка сіняга лазурку. Украдчывае праменне правяло яскравымі каснікамі ўпапярок дарожкі, якою яны ехалі.
І гэтыя сонечныя каснікі дапаміналі сабою белую скацяртку, засланую на ўрачыстай бяседзе.
Маладая гаспадыня, у якой Рыгор кватараваў і харчаваўся, адчыняла дзверы, калі фурман спыніў коні.
— Бач, як добра — ухітрыліся абмяняць Паўла на прыгожую паненку!
— А што ж, хацелі б, каб дарма з'ездзіў на станцыю, блізкі свет?
Маладзіца залілася рэзвым здаровым смехам.
На іх глядзела чарада дваровых, якія тут жа сядзелі на бярвеннях, занятыя гутаркамі.
Некалькі пузатых, замурзаных малых, з хлебам ды ападкамі яблык у руках, падбеглі да воза. Яны пужліва паглядзелі на Рыгоравы блішчастыя эпалеты і гузікі ды сарамліва адварочваліся ад узрокаў Лібы.
— Можна коні распрагаць? — запытаў фурман, калі Рыгор паказаў Лібе на адчыненыя гаспадыняй дзверы.
— Мне яны больш не патрэбны.
Малыя спрытна пачапляліся на воз, тулячыся ад фурманавай увагі.
— У вас можа хопіць абеду для нас дваіх?
— Ды ўжо ж... буду шукаць... Ці ж можна сястру пакінуць галоднаю!
— Вы не маракуйце, што нарабіў вам клопату.
— Дайце рады — падумаеш, клопат! Не ўразьце, барышня!
Цесная парабкоўская хата дзівіла Лібу сваім доглядам і прытулкам.
На стале ляжала белая сурвэта; ложак, што стаяў у другім кутку, не ўступаў белізною прасцірадла і брыжастымі навалачкамі на высокім стопе падушак. Чыстыя ўслоны суседзілі з трыма чорнымі венскімі крэсламі. У мыцельніку туліўся невялічкі буфет, чаму на ўслоне не відаць было ніводнае пасудзіны. Тры невялікія акенцы былі ўстаўлены рознымі вазонамі. Між ложак вялі дзверы ў пакоік, што займаў Павал.
Рыгорава малюпаткая каморка мела войсце з яшчэ меншых сенечак.
— Заязджалі ў мястэчка? — пацікавілася гаспадыня, падаючы абед.
— Не!
— Чаму ж такі? А то ж нядаўначка прайшло столькі салдат!
— Мы стрэліся з імі пры выездзе з Вакзальнае вуліцы.
— Якія харошыя мужчыны! Стройныя, маладыя і — на вайну! Няўжо ім хочацца ісці?.. Як вы кажаце, сястрыца?
Ліба мякка ўхмыльнулася гаспадыніным словам:
— Хто вайну любіць!..
— Ой, не кажэце,— перамяніла голас гаспадыня: — вось няхай вам скажа наш упраўляючы. Яму вайна — масленіца. Праз вайну ён стаў панам. А што вунь вычварае ў Мінску сын упраўляючага! Уся справа дастаўкі войску сала і круп знаходзіцца ў яго руках. Вы не ведалі?
Яна паглядзела на Рыгора.
— Так, вайна для паноў і фабрыкантаў — масленіца...
— Дазвольце падзякаваць за абед... Але ў мяне яшчэ да вас маленькая просьба...
— Прашу вас!.. То-то і ёсць, што нашаму брату разбурэнне, то пану — нажыва...
— Мая знаёмая не мае дзе пераначаваць — ёй толькі заўтра можна выехаць.
Палажыўшы на грудзях рукі, закасаныя за локаць, у чорных пісагах, з высока падаткнутаю спадніцаю, гаспадыня гасцінна смяялася, упарта гледзячы на Лібу.
— У сене, хіба? Ха-ха-ха!..
Тут жа яна павярнулася да дзвярэй у бакоўку, расчыніла іх і дадала:
— Во-а! Калі вы прагоніце ад сябе — у яе распараджэнні Паўлаў пакоік.
Ліба папрасіла выбачэння.
— Я вельмі рада вас мець сваім госцем. Хоць тыдзень жывеце ў нас... Я так Рыгора паважаю, што мне яго знаёмыя...
Стукнулі дзверы, і ў хату ўвайшоў Сёмка. Угледзеўшы Рыгора з Лібаю, ён моўчкі і нерашуча спыніўся каля парога.
— Да мяне? — запытала яго гаспадыня.
— Няхай будзе да ўсіх,— знайшоўся ён.— Я думаў пазычыць у вас... ды жонка сама зойдзе...
— Вось гэта той, хто прывёз мне вестку пра смерць мацеры. Мой таварыш Сёмка... Быў у мястэчку?
— Паленаваўся цягнуцца,— адказаў ён і паглядзеў на Рыгора.— Заседзеўся на месцы і нібыта той... Усё яшчэ адпачываю ад дарогі.
— А дарога даўгая!
— Каб хаця ды на гэтым скончылася! А чаго добрага, праз які тыдзень-другі зноў збірай манаткі і айда-а... Тады яшчэ новы клопат: замест каня — давядзецца на сабе несці тое, што ёсць...
— Ды ці ліха ім! Няўжо-такі немцам не будзе супынку,— разважала гаспадыня.
Калі ўсе ўчацвярых пакінулі памяшканне, на дзядзінцы іх стрэла Волька.
— Пашлі дурнога, а за ім другога,— прывітала яна Сёмку.
— Што ты злуешся — жалезца згубіла?
Волька раптам супакоілася — узрок Лібы разагнаў яе сярдзітасць.
— Вось пазнайцеся лепш з сястрою,— запрапанаваў Рыгор.
Волька зрабіла крок наперад і працягнула Лібе каравую руку:
— Твой госць? — абярнулася яна да Рыгора.
— Як бачыш...
Гаспадыня вярнулася ў хату, а яны ўсе разам прайшлі дзядзінцам да выезду з двара.
— Вы ў мястэчка? — запытаў Сёмка, павяртаючы назад.
— Дзе там! Хаця б да ракі,— адказаў Рыгор.
— Пажадаю вам весела правесці час!
Усмешка Лібы была адказам Сёмку.
— Шкада мне яго! — праказаў Рыгор, калі яны адышліся на гоні ад дзядзінца.— Слаўны чалавек і мусіць пакутаваць. Яшчэ добра, што ўдалося ўстраміць яго на працу ў атрадзе, а то б...
— Вы сапраўды накіроўваеце ў мястэчка?
— А вам бы хацелася?
Ліба адмоўна кіўнула рукою.
— Як лёгка дыхаць! Давайце завернем направа... Што за дзіўны абраз!
Перад імі рассцілаўся шырокі абшар поплаву. Маладая атава пералівалася ў ваччу руцянаю зеленню. Жаўцеючае збожжа прагна лавіла ўзнятымі каласамі сонечнае праменне. Прысады і пералескі, што праразалі ровень палёў, карункавалі іх багатыя ўборы.
На небе блудзілі рэшткі нядаўніх хмар, адыходзячы да чорных граніц небасхілу. Прамытае паветра пахла спелаю яр’ю і соладам гваздзік.
Непарушнасць вады ў рэчцы сведчыла пра надышоўшую ўрачыстасць другое паловы дня.
Рыгор з Лібаю бязмоўна ішлі між дваровага саду ў бок невысокіх кустоў пры рэчцы. За імі нёсся несціханы стук калёс з захаванага ўзгрудкам гасцінца.
— Жывучы ў горадзе, нельга сабе ўявіць вось гэтага хараства... Няпраўда, мо, Рыгор?
Пруткая рука яго прыгартала да сябе стройны стан Лібы.
— Праўда.
— Я ўспамінаю Смагін і вечар, калі мы вярталіся з мітынгу... Мне так хацелася, Рыгор, гутарыць з вамі, але вы здаваліся мне... недаступным.
Ён паглядзеў у Лібіны вочы.
Дзяўчынін узрок гарэў маладою прагаю ласкі.
— Сядзем вось на гэтым грудку...
Рыгор разаслаў жакетку.
— Калі ласка!
Лібіна касынка з’ехала на шыю, і чорны букет валос разбэрся па яе плячах.
— Сядайце тут... Бацькі не ўбачаць...
— Так, у мяне ўжо некаму глядзець...
Абое нейкі час памаўчалі.
Ліба разуважліва кінула ў рэчку пару лісткоў малачайніку. Лёгкія кружкі чуць прыкметна заварушылі срабрыстую паверхню вады. Блудлівыя мошкі апалі на скінутыя для іх масткі.
— Ведаеце, Рыгор...
Напружаная ўвага зрабіла яго спакойней вады.
— Вам не цікава?
Рыгорава галава шчыльна падблізілася да Лібінай.
— Прашу вас, Ліба!
— Кіньма на вы... Мы не настолькі чужыя з... каб астуджаць наша сяброўства.
— Ты праўду кажаш...
Наступная хвіліна запоўнілася зацяжным пацалункам...
— Ты прыедзеш у Мінск?
— Буду прасіцца... Мне, наогул, тут сумна аднаму...
— Аднаму?..
— Бачыш... я зжыўся быў з Паўлам... А Сёмка?.. Сёмка... Не, Сёмка быў бы...
Рыгор адчуваў падышоўшую цяжасць гутарыць. Язык прыліпаў да гартані, і толькі вочы напружана глядзелі ў заваражыўшы яго Лібін твар.
Белая, стройная рука сястры перабірала пальцамі космы яго ўскудлачаных валасоў. З-пад шэрага плацця даходзілі зачасціўшыя стукі Лібінага сэрца.
— Калі ж цябе спатыкаць на мінскім вакзале, Рыгор?
Сетка ценю ад разрослае купаю ліпы пакрыла русую галаву Рыгора.
— Я дам знаць.
— Дасі? Не хлусіш?
Рыгоравы губы кранулі выпуку чырвонае шчакі дзяўчыны.
Іх адняў гулкі стук конскіх капытоў па мосце.
То вяртаўся ў двор упраўляючы.
Яны адвярнуліся к дарозе.
— Пан?
— Упраўляючы. Пана вайна затрымала ў Варшаве.
Ліба агідна сплюнула, а Рыгор рассмяяўся.
— Можна было б апраўдаць вайну, каб ды толькі яна скончыла з панамі...
— Люблю цябе, Ліба, за твае думкі...
— Толькі за думкі?
Жартаўлівы сказ скалануў Рыгорава нутро.
Ён падняўся і працягнуў Лібе руку.
Каля вадакачкі яшчэ раз мігнуўся ў Рыгоравым ваччу белы кавалачак Лібінай касынкі. Рыгор матнуў шапкаю і адвярнуўся да станцыі.
Насільшчык пхаў поўную тачку пасылак. Пяцёра сялян адзін за другім паўзнімаліся з лаўкі і пайшлі з перона. У адчыненым акне аднастайна тарахцеў марзе.
Чыгуначны жандар, выткнуўшыся з-за рога станцыённага будынка, сурова паглядзеў на яго і тут жа знік.
На станцыі стала ціха.
«Паеду да кіраўніка работ».
Рашэнне ўзняло Рыгора з месца, і ён лёгка ачуўся каля падводы, на якой прыехаў сам і прывёз Лібу.
— Едзем!
— У двор? — запытаў фурман.
— У канцылярыю кіраўніка работ... Шпарчэй!..
Фурман пагнаў коні. Калдобістая дарога падкідала воз, качаючы Рыгора ў бакі. Але ён не зважаў на трасучку, цалкам аддаўшыся планаванню наступнага.
Лібін прыезд вызначыў у ім наяўнасць акрэсленай мэты. Так, Рыгор гэта адчуў учарашнім днём, калі знаходзіўся з Лібаю каля рэчкі. Яна нарадзіла ў ім моцную прагу кінуць адзінокае жыццё.
Дакуль яго цягнуць, мардуючы чулае сэрца? Зося, Ганна, Наталля... і, нарэшце, Ліба... Ён павінен адзнаць усю глыб перажытага хвалявання. Яго сляды ляглі выразнымі адбіткамі ў перачулым нутры. Ліба кранула іх сваёю гарачаю шчырасцю. За яе вобразам — пустэч, якая сцірае прамігнуўшыя цені.
Рыгор павярнуўся ў бок станцыі, але яе не відаць было за местачковым будынкам. Перад ім вокны канцылярыі кіраўніка работ адсвечвалі сонечным праменнем.
«Буду прасіць камандзіроўкі... адкамандзіроўкі-ы?»
— А-а, Рыгор Міхасевіч? Адкуль гэта? — спаткаў яго Проваў, калі коні спыніліся перад ганкам канцылярыі.
Кіраўнік гасцінна, як ніколі да гэтага, глядзеў на Рыгора, працягваючы яму руку.
— Са станцыі?..
— А мне вось трэба было...
Яны прайшлі ў кабінет кіраўніка работ.
Проваў запрасіў Рыгора сесці.
— Я хачу вас паслаць у ўпраўленне начальніка работ... У мяне якраз просяць чалавека, якому адпавядацьмеце вы... Згодны?
Рыгор не чакаў пачутага ад кіраўніка і не ведаў, што яму адказаць.
— А можа, вам лепш у нас, тады я з вялікай прыемнасцю пакіну вас пры атрадзе. Я падгатовіў ужо вам падвышэнне... Думайце!
— Так, я згодзен на вашу прапазіцыю паехаць... А калі гэта трэба?
— Бліжэйшымі днямі... Па-мойму, вам трэба гэта выкарыстаць... Бо што вам можа даць атрад? Вось хутка мы пераязджаем на новае месца... Надыходзіць восень, дажджы...
— Яўген Віктаравіч! Я ўсяго буду прасіць вас, каб вы не разлічылі майго бежанца... Вы яго выратавалі, прыняўшы ў атрад...
— Ці ж гэта можа адбіцца на вашым рашэнні?
— Як бы вам сказаць...
У кабінет увайшла высокага росту маладзіца. Не звяртаючы ўвагі на Рыгора, яна падышла да кіраўніка і штосьці шэптам яму паведаміла. Той згодліва кіўнуў галавою і адвярнуўся да Рыгора.
— Значыць, вы згодны на маю прапазіцыю?
— А ўжо ж, дзякую.
— Тады я данясу ўпраўленню...
Кіраўнік працягнуў Рыгору руку і хапіўся за пачку папер.
Рыгор выйшаў з кабінета, пільна раздумваючы над пачутаю нечаканасцю.
Прапазіцыя кіраўніка работ, яго цёплая ўхмылка ў час гутаркі, спачувальная ўвага да Рыгора і дзівіла апошняга і азадачвала. Рыгор зусім не разлічваў на гэта. Паслуга кіраўніка па сутнасці была варта таго, каб яе выкарыстаць, але дачаснасць яе хавала пад сабою ўсё іншае, што было звязана з яго планамі. За апошні час Рыгору, урэшце, удалося намацаць грунт і разгарнуць працу сярод рабочых атрада. У гэтым дапамагаў яму і Сёмка. Такіх спрыяючых трапункаў у сваім жыцці Рыгор налічваў нямнога...
Ужо ад’ехаўшы ад канцылярыі кіраўніка работ, ён адчуў поўнае задаволенне паваротам спраў.
Зацягнутае воблакамі неба не перашкодзіла празрыстасці яго настрою. Раскалыханыя думкі хутка пераносіліся з двара на гасцінец, з гасцінца ў Мінск, з Мінска ў Пецярбург.
Пераплёты выплыўшых у памяці падзей калыхаліся ў яго ваабражэнні разнаколернымі букетамі кветак.
Нягледзячы на цяжкія моманты ў мінулым, жыццё ўхмылялася фарбамі надзей.
Ігра цёмных і светлых плям разнастайнілі Рыгорава жыццё, прыдаючы яму цікавасць.
Стромымі ўступамі праходзіў ён жыццёвы шлях, але змардаваныя сілы папаўняла цвёрдая вера ў моц і сілу працоўных. Цяжкія іспыты, што выклікала вайна, таілі ў сабе пагрозныя нечаканасці. Чым болей заблытваўся клубок ваенных падзей, тым выразней адзначаліся іх вынікі. Рыгор настарожана лавіў калыванні грамадскіх думак, дыягназуючы па іх размахах і ўхіл надыходзячых падзей.
У даную хвіліну Рыгор адчуваў наяўнасць у сабе багатых скарбаў нявыкарыстанай энергіі. І толькі глуш запалоханай правінцыі падбівала стромкія ўзлёты яго рызыкоўных намераў.
Тая праца, якую ён пачаў вясці сярод рабочых, поўнасцю яго не здавальняла.
Зліты ў адно, гучны стук чатырох конскіх ног па дошках моста павярнуў Рыгора ўлева; ён паглядзеў усцяж завілай рэчкі і разбегся ўзрокамі па закаржэлых кусціках алешніку.
Палкае ваабражэнне мігам стварыла жывы вобраз Лібы: белы фартух на шэрым плацці, чырвоны крыж на выпуку грудзей і мілая задзёрыстая ўхмылка на чыстым румяным твары.
— З мястэчка, Рыгор?
Агінаючы падводу, насустрач яму ішла Волька. Кроках у двух ад яе бегла замурзанае дзіцянё.
— З мястэчка. А ты — у мястэчка?.. Спыні коні...
Фурман напяў лейцы, і коні сталі.
— Дык жа дай ты рады. Сёмка нашчэнт разбіў дзеравячынай нагу. Ледзьве прыпоўз з атрада. Бягу ў аптэку за ёдам і марляй.
— Што ты кажаш? Як жа так надало яму гэта зрабіць? Вось то ўжо справы...
— Рыгорка, не шанцуе мне... Ой, ды як яшчэ мне не шанцуе...
Волька пацерла кончыкам хусткі заплаканыя вочы.
— Што прыйдзецца рабіць — сама не ведаю... Хадзі, Юрка, сюды,— пазвала яна дзіцянё.
— Дрэнна... Сядай на воз і едзь па што трэба...
Рыгор саскочыў з воза і ўскінуў на яго Вольчына дзіцянё. Волька ўзлезла на воз, і фурман павярнуў у мястэчка.
— А грошы маеш, Волька? — гукнуў Рыгор.
Яго не пачулі.
«Сапраўды не шанцуе»,— праказаў ён сам сабе і ўскоранай хадою пайшоў да двара.
Параўняўшыся з садамі, ён стрэўся з падводаю, на якой ехаў тэхнік Бросня.
— Гэта ж чаму не з’явіліся на працу? — начальнічым тонам гукнуў ён да Рыгора замест прывітання.
— Я мусіў быць па справах у канцылярыі кіраўніка работ.
— Цікава, якавы вашы справы? Я ўжо чуў пра гэтыя справы.
— А калі б і так?..
— Вось гэтага якраз і не павінна быць. Не можна забываць, што вы на вайсковай службе.
— У кожным разе не вам мне пра гэта дапамінаць...
— Не падабаецца?..
— Разам з вамі.
Рыгор крута павярнуўся ад Бросні і схаваўся за заломам апінаўшых сад платоў.
Фельдфебельскі выбрык тэхніка расхваляваў яго да адказу. «Што за хамскае котла!» — вылаяўся ён.
Аднак у спатканні з Броснем таілася нешта нядобрае. Яно вымушала ў Рыгора праверыць свае суадносіны з ім на працягу праведзенага ў атрадзе часу. Тэхнік акрэсліў свой узрок на яго тою сухою, казённаю афіцыяльшчынай, якая вельмі яскрава вызначылася пры першым іх знаёмстве і якая паглыбілася яго падазронасцю да Рыгоравых занадта блізкіх адносін да атрадаўскіх рабочых. Рыгор мала звяртаў увагі на гэта. Тым не меней ён пачынаў непакоіцца. Ад гэтага прыткага чынушы можна было чакаць усяго.
— А вы і не абедалі нават? — запыніла Рыгора гаспадыня, калі ён увайшоў на дзядзінец.— Мабыць, праводзілі сястру да самага Мінска?
Яе пераліўчаты завабны рогат аддаўся рэхам па загуменнем двара і рассеяў агіднае ўражанне ад Бросні.
Маладзіца была далёка ад тужлівага настрою. Адсутнасць гаспадара, які, згодна яе прызнанню, быў забраны ў армію, ніколькі яе не суміла. Вяртлявая і вясёлая, яна або ўмела таіць цяжар адзіноцтва, або зусім была яму чужою.
— А пакуль вы ездзілі, ваш знаёмы паспеў нашчэнт расквасіць нагу. Бедны, ледзьве прыйшоў з атрада.
Яна спагадліва паківала галавою.
— Пайдзеце наведайце яго — ён адзін, жонка пабегла ў мястэчка за ёдам... Не шанцуе... Ну, а вы ж сястры хаця пакланіліся ад мяне?
— Абавязкова. Дзякавала вам за гасціннасць,— адказаў Рыгор і павярнуў, каб ісці да Сёмкі.
— Чакайце ж,— хапіла яго маладзіца за руку,— перш паабедайце-э, а тады-і ўжо пойдзеце да таварыша... Можа ж, не памрэ за гэты час. Ці ж можна галоднаму да вечара?..
Маладзіца зняла з плеч серп і, не выпускаючы Рыгоравай рукі, павяла яго на кватэру.
Яўген Віктаравіч Проваў, кіраўнік работ, абкружаны тэхнікамі і дзесятнікамі, аглядаў папраўлены ўчастак дарогі.
Роўнаю струною расцягнулася зафашыненае месца нядаўна раскіданай грэблі. Жоўты пясок, гладка абабіты лапатамі, пераліваўся на сонцы залатымі россыпамі. Абочныя канавы конусам сходзілі да аршыннае глыбіні, адшнуроўваючы цёмную лінію, як анталяжы, на ўзроўні зніжанага грунту поплаву.
Рабочыя з атрада часткаю корпаліся пры зборы ў адно месца непадабраных ралак, трэсак і кускоў дзярыны, часткаю гутарылі, курачы цыгаркі, часткаю на адгоне некалькіх крокаў хадзілі за камісіяй.
— Нам застаецца перакапаць аб'езды, прыраўняць дарогу ад станцыі да мястэчка і гайда далей,— паведаміў кіраўнік работ, спыніўшыся пасярэдзіне папраўленага ўчастка.
— Ну, а з палоннымі як? — запытаў Бросня.
— Знойдзем і ім працу... Магчыма, вам прыйдзецца паехаць абследаваць да сяла Вішнеўскага... Ёсць усе даныя, што сюды пройдзе асноўны маршрут...
— А ці паспеем мы да асенняй слоці ўвіхнуцца? Здарэнні на фронце ашаламляюча развіваюцца. Немцы падбліжаюцца да Ліды, наступаюць на Пінск, забралі Ваўкавыск...
— Мусім справіцца...
— Пры нашых людзях гэта вельмі цяжка.
— Што-а?
Бросня азірнуўся назад, дзе наперадзе кучкі рабочых стаяў Рыгор. Кіраўнік хітра прасачыў за не ў меру старанным тэхнікам і рашуча збіў яго намер.
— Вайсковая дысцыпліна нікому не патурае.
Рыгор убачыў кіслую міну Бросні і гадліва адвярнуўся ад тэхніка.
Рабочыя зацята абгаварвалі апошнія здарэнні на фронце. Ні планы кіраўніка работ у наступным, ні агледжаны ўчастак скончанае працы іх не цікавілі. Усе яны паходзілі з мясцовасцей, якія часткаю ўжо адышлі пад фронт, а часткаю непасрэдна з ім межавалі. Амаль ні кожны з іх тым ці іншым з свае працы, з свайго ашчаднага набытку, а то і жыццём радняка ці сем’яніна заплаціў за непрытомны ўчынак драпежных авантурнікаў. Дзе ж канчатак крывавай завірухі?
На задаволеным і спакойным твары Яўгена Провава мэрам бы непрыкметна было клопату пра гэта. Выпаўненае атрадам заданне ўносіла ў яго актыў новую лічбу і гэтым абмяжоўвала яго ад шырэйшых заданняў ды глыбейшых думак. Гэта адзнавалі многія з рабочых, нядбайна праводзячы яго з рэвізійнага агляду.
Пара стройных здаровых коней хутка нясла інжынера-начальніка з месца работы ў канцылярыю.
— Што яму да вайны і што вайне да яго?..— судзіў Сёмка, абапёршыся на дзяржанне жалезняка і падняўшы незажытую нагу.
— А ці ж табе вядомы яго думкі? — не згаджаўся яго сусед.
— Мне і ведаць не трэба — відаць з надворнага выгляду.
— Ха-ха-ха! Ці ж можна суйздром...
— У кожным разе вайна, галоўным чынам, б'е па нас,— перабіў Сёмка суседа.
— Гэта вядома.
— Пара было б стукнуць і па ёй!
Малады, здаровы дзяцюк усадзіў лёза жалезняка ў смалістую хваіну.
— Вайна — не хвоя,— пажартаваў Сёмка.
Рабочыя рассмяяліся. Але іх смех тут жа быў пераняты тэхнікавым прыказам узяцца за перакладку аб’езнай дарожкі.
Хутка грамадка рабочых разбілася на стройныя рады, якія паважна закалыхаліся над чорнаю зямлёю.
Рыгор прыстаў да першага рада і з асаблівым захапленнем убіваў у рыхлую зямлю востры жалязняк.
Пудовыя крыгі праторфенай зямлі ўзмахам яго рукі апісвалі чуць не сажэнныя дугі.
Ужо глыбокія раўчукі выглядалі дастатковай перашкодаю для праезду, калі новы абоз бежанцаў супыніўся перад першым радам рабочых.
— Назад, дзядзькі! — выгукнуў адзін з іх.
Падводы адна за другою сталі спыняцца.
Неўзабаве ўсцялс значнага адгону шляху зграмадзілася каля сотні вазоў. Падняўся крык, які гнаў патрывожаных людзей наперад, да месца, якое перагарадзіла іх дарогу.
— У чым справа-а? — гудзелі дзесяткі галасоў, злосна трасучы ў паветры пугамі ды палкамі.
Рыгор не паспеў падняць рукі, каб супакоіць тых, што крычалі, як здаровая палка аднаго з іх апусцілася на плечы яго суседа. Той крыкнуў і спрытна падняў уверх жалязняк.
— Пастой! — прытрымаў яго Рыгор.
— А ты, дзядзька...
Селянін, што ўдарыў палкаю, раптам прысмірэў і пільна ўперыўся ўзрокамі ў Рыгора.
— Рыгор?! — здзіўлена выгукнуў ён.
— Дзядзька Сідар?.. Што з вамі?!
— Ах, сынок мой, даруй мяне, непрытомнага,— пачаў апраўдвацца селянін, кінуўшыся на Рыгора, і павіс у яго на шыі.
Зацікаўленая здарэннем грамада сялян некалькі хвілін моўчкі глядзела на Рыгора з Сідарам, пасля спакойна пачала адыходзіць да сваіх вазоў, якія варочала на папраўлены шлях.
Сідар апошнім адышоў ад рабочых, умольна перапрашаючы пакрыўджанага. На яго збянтэжаным твары мясціўся едкі сорам з бяспомачнай разгубленасцю.
— Паверыш, Рыгор, я сам не валодаю сабою. Змучаны, прыбіты няшчасцем, я згубіў сваю людскасць... Бачыш, да чаго дайшоў,— паказаў ён на парваныя радняныя порткі.— З Пецярбурга і проста ў дарогу. А куды?.. У дагон за Гэляю... Так і не чуваць, дзе апынулася яе цела?.. Эх-ха-а! Сыно-ак мой!
Побач грукацелі збітыя колы на новых фашынах. Другі шэры цуг бежанскага каравана ўплываў сваёй галавою ў вузкую прагаліну лесу.
Мо на гоны ад іх матнулася ў паветры белая дзеравячына, некалькі раз схіліўшыся да долу. Следам да іх дайшоў аслаблены адгонам вокліч:
— ...до-а-р-р! Дзі-ы-а!
— Завуць! — выпрастаўся Сідар і, зняўшы скамечаную шапку, колеру прасохшага чарназёму, пераскочыў канаву.
— Правядзі, Рыгор,— пазваў ён, спусціўшы хвілінку.
Рыгор уваткнуў жалязняк у зямлю і нагнаў Сідара.
— Ага-а, бок, дзядзька! Я і забыў — і Сёмка... тут жа...
— І Сёмка-а? Хведа-араў?..
Сідар падняў угору плечы, скрывіў голаў і астаўся так стаяць, пакуль Рыгор не гукнуў Сёмку.
Сёмка, кульгаючы, падбег да іх і вытарашчанымі вачыма паглядзеў на Сідара.
— Няўжо вы, дзядзька, дагэтуль заставаліся ў Сілцах? — суха запытаў ён.
— Дзе-э там! — разуверана матнуў рукою Сідар.— Праз тыдзень пасля цябе выбраўся ў дарогу і ўсё яшчэ еду. Бачыш, колькі часу з’еў адгон ад Сілцоў дагэтуль... Справы ж, браце-э...
У ваччу Сідара паказаліся слёзы.
— Вось быў на нейкі час устроіўся на працы ў фальварку Зграі, вёрст сорак адгэтуль, а далей гаспадар разлічыў... І цяпер еду з чужымі, адзін, як воўк, ну зусім без усякіх спадзяванак на прыпынак... Вунь Грыбы ды Гладышы паабсталёўваліся даўно, а гэта-а... Іду-а-а! — гукнуў ён усцяж абозу...— А ты якім жа чынам апынуўся тут на працы?..— пацікавіўся Сідар у Сёмкі.
— Дзякуючы Рыгору... Выратаваў ён мяне, дзядзька. А я ўжо думаў... Пахаваў бацьку ў дарозе... І Рыгораву мацеру...
Сідар стаяў, як на шарніры; яго ўскудлачаная галава несупынна адварочвалася ад Рыгора да Сёмкі, і вочы лавілі скрадзеныя лесам пярэднія падводы.
— Ай ды добра, сынку, добра...— спачуваў ён Сёмку, выказваючы сваю спагаду няскладнымі сказамі нервовае гутаркі...— Добра-а, а мне-э...
Ён раптам сарваўся і, не развітаўшыся нават, кінуўся бегчы за падводамі, у бок лесу.
Прамінуўшы да дзесяці падвод, ён апамятаўся і спыніўся, замахаўшы шапкаю.
Калі Рыгор з Сёмкаю, не зважаючы на гэта, павярнулі назад, то яны не прайшлі і трох сажняў, як ззаду іх пачуўся Сідараў голас:
— Не адкажэце, небажаты, пазычыць мне якую траячку дробных... Ведаеце, родныя мае, гроша меднага не маю... Згіну ў дарозе, калі не пасобіце...
Рыгор з Сёмкам пераглянуліся. Але пры Сёмку нічога не было, і ён ніякавата маўчаў, чакаючы выручкі ад Рыгора. Той шарыў па кішэні і бражджэў медзякамі.
— Даруйце, дзядзька, толькі і маю каля рубля з сабою,— падаючы Сідару жменю дробных, перапрасіў Рыгор.
— Ну, дзякую і за гэта, сынок... дзякую... хоць на якую пачку махоркі... А то што меў — як прахам разляцелася... Жа-арты-і, гэткая дарога! Пецярбург і назад у Сілцы, а колькі, як з Сілцоў... Вярну, браце, калі будзе здароўе і ўся гэта завіруха сціхне...
— Ці ж варта пра гэта казаць... парахуемся, дзядзька, абы ўсё добра было...
Сідарава шапка на гэты раз спрытна знялася з галавы, апісала замыславатую фігуру, і Сідар кінуўся ад іх уподбежкі за падводамі.
Хутка ўзняты абозам пыл сцёр вострыя рысы яго постаці.
— З якога гаспадарства і да жабрацтва!.. Вось яно да чаго можна дайсці,— задуменна паспагадаў Сёмка і паглядзеў на зямлю, пасыпаную жоўтым пяском.
— Вайна, таварыш! Ці мала такіх, як Сідар!..
— Цяжка, Рыгор, ой, як цяжка!.. Часамі пачнеш думаць, ажно галава закружыцца... Вось дзе бядота, дык бядота... Падумай, што я або гэты Сідар зараз варты?.. Куды яму прыткнуцца ў чужым, невядомым краі? Каб рамеснік які, каб меў дзе-колечы родных, сякія-такія грошы ў кішэні, а то... Невыказна. Дзякую, браток, табе, шчыра дзякую, што ты выручыў мяне з бяды... Не зрабі ты гэтага — хто яго ведае, што б са мною сталася на гэты дзень... А ты... Рыгор...
Рыгор абарваў яго споведзь крутым махам рукі. Аднак Сёмкавы развагі не знаходзілі ў ім важкіх абвяржэнняў. Сапраўды, што ён мог акрэсленага сказаць у яго ўцеху? Голае, адцягненае слова бадзёрасці мелася ў яго распараджэнні і з ім адным Рыгор абярнуўся да таварыша.
— А ты надзейней глядзі ў будучыню! Яшчэ ўсё не перажыта!
У Рыгоравым сказе звінела сталёвая ўверанасць, ад якое нельга было захавацца сумліваму настрою, але далей за ёю было невыразна.
— Ды ўжо ж! — праказаў Сёмка.
Яго словы расплыліся ў сольным запеве, які зрушыў з месца грамадку рабочых, што, скончыўшы працу, рушылі на адпачынак.
Павісшае на скрыжаваных верхавінах лесу чырвонае сонца мыла халодныя лозы паднятых угору жалезнякоў...
Тэхнік Бросня хмура паглядаў у бок Рыгора, які ішоў з Сёмкам на адгоне некалькіх сажняў ад рабочых.
Вясёлы твар Рыгоравай гаспадыні выдаваўся белым месяцам на фоне цёмнага квадрата адчыненых дзвярэй.
— Ну і навін жа ў вас будзе сённека! — сустрэла яна Рыгора.
І не паспеў той развітацца з Сёмкам, як заўжды закасаная рука маладзіцы працягнула яму да твару жмут газет і лістоў.
— Тут, напэўна, маецца ліст і ад сястры. Цікава, як яна там жыве! Ха-а-роша-а-я дзяўчына! Вось ад першага разу спадабалася... ды годзе-э... Што ж ты зробіш — ёсць такія людзі... Няпраўда, мо ?..
Яна гаварыла бойка, захопна, перагарадзіўшы Рыгору дарогу. Яе хітрыя зоркія вочы крыжавалі яго вострымі ўзрокамі...
Ды не стаяць жа было Рыгору перад рэзвай гаспадыняй, як перад статуяй,— і ён зламаў ніякавасць у абыходзінах з жанчынаю, ступіўшы рашучым крокам наперад. Маладзіца спрытна адхілілася ўбок і прапусціла пасуседа ў кватэру.
Далей на нейкі час яна як знікла...
А Рыгор, увайшоўшы да сябе, барджэй хапіўся за лісты.
Непарушную ціш пакоіка перарваў траскучы шорпат дранай паперы. Толькі не паспелі Рыгоравы вочы апусціць напружаныя ўзрокі ў скрадзеныя змрокам радкі ліста, як крохкія стукі ажыўшай гаспадыні павярнулі яго голаў да сценкі.
— Чую!
— Вячэра на стале астывае...
— Зараз...
— Прашу вас, мой пасуседзе...
Рыгор скамячыў ліст і ўсунуў яго ў кішэню, мяркуючы прагледзець за вячэраю. Аднак гаспадыня гэтаму перашкодзіла... Яна, мэрам бы ў помсту за перарваную гутарку ў дзвярах, не закрыла рота, пакуль Рыгор не скончыў вячэру і не вярнуўся да свайго пакоя.
За якіх дваццаць хвілін ён пачуў процьму казачных навін, сплеценых рэзваю маладзіцаю ў мудрыя камбінацыі фантастычных з’явішч. У іх вінегрэце знайшлі сабе месца і двор, і мястэчка, і фронт, і Мінск, яе муж і кіраўнік работ, і людзі, і месцы, пра якіх Рыгору не было жаднае цікавасці і якія не болей цікавілі лепяткую гаспадыню.
— Вам не заснуць будзе доўга! — заключыла яна, калі Рыгор, не даслухаўшы, пакінуў яе адну.
Настарожанае вуха гаспадыні дарма чакала адказу.
Рыгор моўчкі прайшоў да сябе і, засвяціўшы агарак свечкі, зноў хапіўся за чытанне.
Распакаваны перад вячэраю ліст быў з Пецярбурга. Яго пісаў Артур Цвібель. Як і што яму стаў вядомым Рыгораў адрас — цяжка было дазнацца. Рыгор дапускаў, што Цвібелю яго даў Анікей, які знаў пра месцазнаходжанне Рыгора.
Ды дарма — гэта толькі на момант адняло Рыгораву ўвагу,— цікавейшым быў самы змест Цвібелевага ліста. З яго Рыгор праведаў пра апошнія навіны з жыцця Пецярбурга. Таварыш паведамляў пра настроі рабочых, пра пашыраныя гутаркі наконт сепаратнага замірэння, пра таемнасці прыдворнага жыцця, у асяродку якога вярцелася імпазантная фігура блудніка Распуціна.
Ліст востра заінтрыгаваў Рыгора, Пецярбург з новаю сілаю ўварваўся ў яго нутро і завалодаў яго пачуццём.
Ён не дачытаў ліста і нейкі час перапяўся думкамі да берагоў Нявы, на шырокі бурлівы Неўскі, за заставы, на Выбаргскую старану.
Выразны жывы вобраз сталіцы напоўніў яго істоту дынамікаю раз’юшанага жыцця. Бясспрэчна, што на яго струнах адчуваецца найцянейшае калыванне лёсу ўсяе дзяржавы. Сталіца з’яўляецца рупарам усіх падзей, і ў гэтым рупары гучыць сканцэнтраванае рэха іх вынікаў. Жыць у Пецярбурзе — гэта знаходзіцца ў асяродку гэтых вынікаў, быць непасрэдным удзельнікам разнастайных пературбацый палітычнага і грамадскага жыцця.
Наспяванне багатых зместам здарэнняў, неакрэсленасць іх уплыву на наступнае, шырокія магчымасці разгарнення рабочага руху — усё-ўсё гэта раптам вырасла перад ім з маленькага таварышавага ліста ў нешта агромністае і жывое і завалодвала яго істотаю.
Ці спадзяваўся ён, едучы ў атрад, так доўга ў ім затрымацца?
А то ж мінула столькі часу, як глухая правінцыя адрэзала яго ад трапяткіх пытанняў бягучага жыцця! Да чаго ўсе гэтыя Провавы, Бросні, іх стан і іх злосць; навошта тая надмерная ўвага, звязаная з тратаю часу і энергіі на гутаркі, просьбы і сваркі з гэтымі фактычна нікчэмнымі чынушамі?.. Надало яму паслухаць Паўла і кінуць Пецярбург, каб у падобныя гістарычныя часы сысці з шырокага шляху ўзрастаючага змагання!..
Раптам ліст Цвібеля зноў прыцягнуў да сябе Рыгораву ўвагу: апошняя старонка была прысвечана прыватнаму жыццю таварыша.
Цвібель скардзіўся на Рыгоравага знаёмага, што той не выпаўніў абяцанкі і не памог яму, Цвібелю, стала ўладзіцца на заводзе. Ужо болей двух месяцаў, як ён без працы; дарагоўля выцягнула з яго апошнія магчымасці для далейшага жыцця, а тут паспела і яго чарга ісці ў войска. Ён упрасіў латышскі бежанскі камітэт паглядзець за сям’ёю, а сам пасля некаторых бадзянняў папаў у латышскія стралкі.
Але развага наконт Цвібелевых паводзін адляцела да століка разам з кінутым лістом.
Другі ліст чакаў свае чаргі, лёгка падняўшыся з акна Рыгоравай рукою.
— На штэмпелі — Масква...
Рыгор, перад тым як чытаць, прыслухаўся чагосьці. За сценкаю — нікога. За акном — зорнае неба...
Раптам каля акна забрахаў сабака.
Чаго ён тут?
Масква! Напэўна, піша Пятрусь!
Так — характар Петрусёў.
Рыгор з прагавітасцю накінуўся на роўныя радкі ліста.
І Петрусёва істота — побач з ім. Вось ён, таварыш і сябра, з яго жыццём у Маскве пад чужым імем. Служба ў народным банку, новыя знаёмыя, цікавая грамадская праца, ажаніўся, мае быць у кастрычніку месяцы ў Мінску...
«А як я? Што мне сказаць пра сябе? Як і раней, калі не горш?»
Петрусёў ліст, аднак, не прынёс новага хвалявання. Ад яго павеяла буднямі, калі не браць пад увагу хацення ўгледзецца з Петрусём, як з таварышам і сябрам.
«Цікава, безумоўна цікава, як адбіліся на ім апошнія здарэнні з яго жыцця»...
У кастрычніку будзе ў Мінску! К таму часу перабярэцца ў Мінск і Рыгор. Ну, а як будзе стрэцца? Трэба Петрусю адпісаць...
Ужо дачытаны ліст знаходзіўся на паўдарозе да месца, дзе ляжаў і Цвібелеў, але Рыгору раптам узбегла на памяць і Рыма.
Ён удвойчы каўзануў узрокамі па лісце і не знайшоў, як і першы раз, гэтага імя...
Як жа думаць, ці ўзяў яе Пятрусь, ці можа?..
Цікава, як з Рымаю!
— Няўжо?..
Шорпат трэцяга канверта зліўся з расцяжным тонам няскончанага запытання.
Блакітны лісток паперы. Простае, няроўнае пісанне — вядома, ад Лібы.
«Ты не перадумаў усё ж таго, на чым мы ўмовіліся? Нуджу без цябе і з няцерпам чакаю твайго прыезду... Ваджу чарадамі раненых. Цесныя мінскія панелі апрацівелі мне да... Ці, можа, апрацівелі тыя абставіны майго зацяжнага шпітальнага жыцця? Не ведаю сама...
Той «чырвоны смех», які нязмоўчна гучыць у маім вушшу... Ад яго звіняць шпітальныя вокны, ім запоўнена цяжкае шпітальнае паветра... Але ўвесь Мінск — адзін шпіталь... Нідзе не дзенешся... Вакол раненыя і тыя, што на чарзе...
Я часта наведваю вакзал і гляджу-цікую, ці не ўбачу цябе. Дапушчаю, што возьмеш і прыедзеш не паведаміўшы. Ці праўда, Рыгор?..
Без таварыша... без блізкага чалавека цяжка робіцца жыць. Аднак... гэта жаночыя капрызы... часамі задурышся і сама сабе не рада — ты — мой муж...
Няўжо ды ты мой муж?.. Не бяры ўсур’ёз...
Прыязджай, каб не абрасці мохам.
Цалую — Ліба»...
Рыгор аддаўся ўмільнасці... Асалода пацалунку...
Ліба!
— Лі-ыба-а — ты?
Нячутна адчыненыя дзверы прапусцілі ў Рыгораў пакой гаспадыніну ўзлахмачаную галаву.
Асцярожлівае запытанне, аднак, было гулкім у затоенай цішы, і Рыгор збянтэжана павярнуўся да дзвярэй.
— Гэта вы?
— Выбачайце, вы не чакалі?
— Вам я патрэбен?
— Можа, будзеце піць гарбату?
Іншым тонам:
— А ці ж пара ўжо?
— Дзесятая на сходзе... А калі хочаце, я прынясу малака.
— Калі можна — сырадою.
— Пэўна ж...
Гаспадыня знікла. Але Рыгор не паспеў вярнуцца да перабітае думкі, як яна зноў стаяла перад ім. Падаючы пітнік з малаком, маладзіца з адбіткам трывожнасці ў голасе праказала:
— А немцы ўжо каля Баранавіч... Аканом вярнуўся з мястэчка і казаў... Вільня таксама забрана... Што-а гэта толькі будзе-э, Рыгор Міхасевіч? Глядзеце, што праз які тыдзень і Мінск апыніцца ў іх... І калі, крый чаго, прыйдзецца ўцякаць, я сама не ведаю, як тады быць... Ці ж хто спадзяваўся гэтага?
— Не думаю, каб да таго дайшло.
— І мне здаецца,— ласне ўжо здарыцца нешта надзвычайнае... Усё ж такі ад Баранавіч да Мінска болей сотні вёрст, а ад Мінска да нас... Няўжо-такі...
— Спеце смела...
Рыгор засмяяўся, і гэта гаспадыню ўмомант перастроіла. Яна падбегла да стала і пільна агледзела паложаныя на ім лісты.
— А сястра не піша?..
— Якраз піша ды кланяецца вам...
— Ласне? — палісцілася маладзіца.
— Не хлушу.
— Перадайце і ёй уклон ад мяне, калі пісацьмеце... Ды ўжо ж, думаю, напішаце?.. Чалавек, якому нельга не адпісаць.
— Напішу і перадам уклон...
Цікавасць гаспадыні была здаволена. Яна прыняла з Рыгоравых рук пасуду і выйшла з пакоя. За дзвярыма яна апамяталася і ўголас папрасіла:
— Навіны перадасцё заўтра ранкам.
— Абавязкова! — запэўніў Рыгор, паспеўшы ўжо разгарнуць газету.
«Біржоўка» ў навінах дня амаль не поўнасцю падмацоўвала гаспадыніна паведамленне.
Фронт набліжаўся да Мінска. Немцы абышлі Свянцяны, пераправіліся на левы бераг Віліі, апынуліся каля Ліды.
Пад пагрозаю пераможнага ворага страсянула жахам нядаўна дзёрзкія, самаўпэўненыя сэрцы айчынных патрыётаў. Усерасійскі земскі і гарадскі з’езды выкінулі лозунг «радзіма ў апасцы!». А цвердалобы, зблытаны ў падзеях урад вуснамі цара абвясціў маніфест аб прызыве ратнікаў апалчэння другога разраду...
Размах здарэнняў гаварыў сам за сябе...
Пагрозны, атулены змрокам невядомасці пытальнік канцэнтраваў на сабе Рыгоравы думкі і ўзрокі.
За ім, у цемры ночы, распластаная крыжам ляжала змучаная краіна.
Тая ж будняя, з голымі хваёвымі сталамі канцылярыя кіраўніка работ, але ў ёй замест двух чалавек, як то знайшоў у першы раз Рыгор,— чатыры. Трое маўклівых мужчын над цёмнымі справамі і чацвёртая рухавая машыністка. Стукі клавіятуры машынкі ніжуць роўныя радкі дробных літар. У стуку — аднастайнасць, як аднастайнасць у словах і сказах казённых паведамленняў. Павейвае сумам, хоць у прасторныя вокны льецца досыць святла. На вуліцы і ў двары — крыкі і бегатня дзяцей. Раз-поразу возьмуць ды адцягнуць яны ўвагу машыністкі ці руплівага дзелавода. Порсткі павёрт, звычайна, правядзецца невыразнай вымовай па адрасе бясклопатных дзяцей. Надалей — цішыня і знямоўчныя стукі машынкі. Паперак — тое і глядзі — не абабрацца. З двух бакоў падсоўваюць іх на маленькі столік машыністкі.
Праз кожную гадзіну, а мо і часцей, ідуць прыказанні ад Провава. Кіраўнік работ важна выходзіць з свайго кабінета, аддае распараджэнне і, праверыўшы прысутных, знікае туды, адкуль з’явіўся.
Калі пры ўваходзе ў канцылярыю дзверы кабінета адчыняюцца нячутна, то пры выхадзе яны стукаюць сухім трэскам. Трэск заўсёды падобны, стандартаваны і адваротны, болей усяго для машыністкі. Нервовая, яна так і скалынецца, абы заўважыць знікаючую постаць Провава!..
Дзверы ад ганка ў канцылярыю характэрны іншым стукам. Устаўленыя зверху чатыры шыбіны разнастайняць яго бразгучым звонам шкла. У дадатак растузаная клямка, выпадаючы з рук, далучае свой патройны бразг у агульную сімфонію гукаў. Гукі парушаюць цягу канцылярскае працы — чэцвера істот, як па камандзе, падымаюць ад паперы галовы і глядзяць у бок дзвярэй. Хто б у іх ні ўвайшоў — настрой падымаецца: свежы чалавек адчыняе губы і разам са словамі прыносіць пах свежага паветра местачковае вуліцы.
На гэты дзень пакуль выпаў адзін усяго наведывач. Зайшоў якісьці селянін прасіцца на працу ў атрад. Яго не прынялі. Ён пастаяў, паматаў безнадзейна лахматаю галавою і выйшаў. І з таго часу — нікога. А на гадзінніку — дванаццатая.
Што за асаблівы дзень!
Машыністка не ўцярпела і паглядзела ў акно — мігнуўся чалавек у адзенні старшага рабочага. Хто б то быў? Яна ведае ўсіх з атрада і вось адзін з іх...
Гама апісаных зыкаў у дзвярах пацягнула да сябе ўзрокі чацвярых людзей.
Увайшоў Рыгор.
Машыністка скрала свавольную ўхмылку і зачасціла перабор клавіятуры. Скошаныя вочы яе глядзелі да дзвярэй, дзе рухала стройная постаць старшага рабочага з атрада. Блішчастыя гузікі на жакетцы пасоўваліся да першага стала, за якім сядзеў чалавек па чыне нешта накшталт кіраўніка справамі. Машыністка не паспела выбраць моманту, каб смялей на яго паглядзець, як Рыгор загутарыў наконт камандзіровачнага пасведчання і літара.
Кіраўнік спраў, як відаць было з яго слоў, знаходзіўся ў курсе Рыгоравай справы. З бланкам у руцэ ён падбег да машыністкі і стаў дыктаваць ёй змест камандзіровачнай у ўпраўленне начальніка работ ІІІ арміі — Мінск.
Жанчыніна рука ёмка выбівала завучаны зварот — пальцы самі падалі на літары, даючы магчымасць іх валадару спакойліва паглядаць на Рыгора.
Той сядзеў і сачыў за хадою згатавання папер, аглядаючыся на вокны.
Як паказалася Рыгору, нельга было ўпікаць кіраўніка спраў за маруднасць — той спрытна спраўляўся з паперамі. Не мінула паўгадзіны, як ён пакінуў машыністку і шмыгнуў у кабінет кіраўніка работ. Рыгор задаволены паглядзеў яму ўслед і скрытна засмяяўся. Раптам з яго смехам злілося густое, адрыўнае тупанне мнагалікіх ног і гучны выкрык:
«О-ай!..»
Рыгор першым, а за ім трое службоўцаў паўзнімаліся з месца і працягнулі галовы да вокан.
Каля ганка канцылярыі стаяла грамадка людзей, аднака і бедна адзетых, у бесказырках. Вакол іх таўкалася процьма местачковых дзяцей і дарослых, якія цікава разглядалі іх потныя, пачырванелыя твары.
Яшчэ не паспеў Рыгор са службоўцамі заключыць, што гэта за людзі, калі ў канцылярыю віхрам уварваўся з кніжкаю пад пахаю ўзброены унтэр і ўголас прагукаў:
— Каму здаць палонных?
На яго выгук выбег са свайго кабінета Проваў і павярнуў у бок салдата голаў.
— Чаму так позна? — запытаў ён, не думаючы пра тое, што унтэру гэта мала вядома.
— Не магу знаць, ваш блароддзе! — адчаканіў унтэр.
— Так, я і знаў, што...
Кіраўнік работ не дасказаў і абярнуўся да Рыгора.
— У нас усё не да часу. Калі ў асноўным участак канчаем, шлюць палонных.
Ён распісаўся ў кніжцы і перадаў яе назад унтэру.
— Прыкажаце ж... ваша-рроддзе!
Проваў замест адказу матнуў рукой.
Унтэр адышоў да акна і настарожана, статуяй замёр на месцы.
— Давядзецца накіраваць у двор... Але дзе іх будзе размясціць?
Кіраўнік работ нездаволена скрывіў твар і пачасаў затылак...
— Калі будзеце ад’язджаць, не забудзьце заскочыць да мяне,— праказаў ён да Рыгора, а следам адвярнуўся да унтэра:
— Адвесці ў двор!..
— Сслушаю-ю-аз, ваша... рроддзе!
Рыгор забраў свае паперы і выйшаў на ганак. Унтэр раўняў палонных у дарогу.
Змораныя, задрыпаныя ў дарозе, аброслыя і панурыя палонныя рухава хавалі ў парваныя кішэні аблезлых шынеляў недакураныя люлькі, раўняючыся пад гукі каманды.
Пяцёра ўзброеных канвойцаў пашырылі ацяты вакол палонных круг, незмігутна сочачы за безаружным «ворагам».
І зусім не да часу і не да месца былі занадта суровыя іх узрокі ды напружанае трыманне вінтовак. Яшчэ болей лішнімі паказвалася строгая муштра камандуючага імі унтэра, які храбра абводзіў шарэнгу звярыным узрокам, несарамліва штурхаючы не паспеўшых выраўняцца згодна яго ранжыру.
Кожны гэткі штуршок выклікаў з боку гледачоў зычны разліў рогату, а ў палонных — выраз затоенае злосці.
Тою ж злосцю быў абураны і Рыгор. Ён нервова азірнуўся на дзверы канцылярыі, шукаючы ў іх кіраўніка работ, каб апеляваць на салдацкую жорсткасць у адносінах да палонных, але не знаходзіў яго. Тады ён не стрымаўся і нечакана для ўсіх рвануўся з месца і ўмомант апынуўся ля бравага тылавіка; той не згледзеў, тузаючы за стрыфель аднаго з палонных, як Рыгорава здаровая рука моцна адштурхнула яго ад пакрыўджанага. Унтэр замёр, скмеціўшы перад носам злосны твар Рыгора і не ведаючы, што рабіць. Чыноўнічая форма напалохала яго, прымусіўшы тую руку, што тузала палоннага, пакорліва падняцца ўгору і ўзяць пад казырок.
— Ці ж можна так без жалю! — сур’ёзна выгукнуў Рыгор.
— Вінават-с, ваш...
Рыгор абярнуўся да пакрыўджанага унтэрам палоннага і не ўспеў спыніцца на ім вачыма, як пачуў з яго губ вокліч:
— Рыго-ар!
Здзіўлены нечаканасцю гэтага, Рыгор зрабіў крок да абазваўшага.
— Рудольф?
— Так, я!
Суцешная ўхмылка заліла твар палоннага. Пачуццё таварыскасці перамагло баязлівасць дысцыпліны, і ён працягнуў Рыгору руку.
Дзесяткі вачэй пільна сачылі за незвычайным здарэннем.
Нерухома стаяў унтэр, не спускаючы рукі з-пад казырка і балюча перажываючы бачанае перад сабою.
— Вольна! Вядзі палонных па назначэнні! А з гэтым пайду я! — распарадзіўся Рыгор.
— Шш-агг-ам, арш! — хвалюючыся, скамандаваў канвойны, і калона гучна адбіла першы крок, заглушыўшы ім стук дзвярэй канцылярыі, праз якія выбег на ганак кіраўнік работ.
— На адну хвілінку! — пазваў ён Рыгора, які не паспеў з Рудольфам крануцца з месца.
Рыгор падышоў да Провава і ўзяў з яго рук запячатаны ліст.
— А гэты чаго застаўся? — паказаў кіраўнік работ на Рудольфа.
— Гэтага я павяду пад сваім канвоем,— адказаў Рыгор.
— ?!
— Дзівіцеся?
— У чым справа?
— Правініўся! — пасмяяўся Рыгор.
Кіраўнік работ разгубленымі ўзрокамі правёў Рыгора, які на ваччу Провава і дзесяткаў мяшчан узяў Рудольфа пад паху і пайшоў услед аддаленай калоны палонных.
Задні канвоец, з вінтоўкаю на плячы, украдчыва азіраўся на іх, не разумеючы наяўнага парушэння дысцыпліны з Рыгоравага боку.
Ніякавата адчуваў сябе і Рудольф. Ён паскорыў крокі, цягнучы Рыгора, і няўверана перагаварваўся з ім. Рыгор пасмейваўся з адыгранай ім гісторыі.
— Паглядзі, што значыць рашучасць і смеласць! Мяртвіць на месцы палахлівых.
— Спрытна... Гэта можна толькі ў Расіі.
— Усюды адно і тое...
— Ну, у Нямеччыне-э...
— Кінь...
— За гэты час я вывучыў нямецкую дысцыпліну як належыць...
Рудольф нясмела ўхмыльнуўся.
— Вось, бач, як перакруцілася калясо! — дадаў ён.
— Надзвычай цікава! Каб хто сказаў, палічыў бы казкаю...
— Я сам дзіўлюся... Сапраўды — казачна... Гісторыя, якая варта-а...
Яны ўпёрліся вачыма ў нагнаную калону палонных. Гэта было пры ўзыходзе першых шэрагаў на забруджаныя аполкі моста. Канвойныя свечкамі пасталі з абодвух бакоў калоны, абапёршыся на няўстойныя парэнчы. Узятыя на перавагу вінтоўкі бліскучымі штыхамі пагражалі кожнаму, хто б выйшаў з шэрагаў напрамкам да рэчкі. Аднак настарожанасць канвойных абышлася без ужытку. Ды яна была зусім лішняй ва. ўмовах, якія адгараджвалі заспакоеную думку ад драпежнага подыху смерці. Пачуццё самазахавання абмацвала ўнутры кожнага палоннага пункт апоры, хоць невыразнасць наступнага і калыхала яе ўстоямі.
Асенняе надвор’е з цёплым летнім сонцам, з пахам зложанай у бабкі і распростанай ярыны, з зеленню адрослай атавы, з няўмоўчным цвырканнем вераб’ёў і скакунцоў,— навейвала на выхапленых з кіпцюроў смерці палонных радасныя думкі аб працягу жыцця. Шырокая ровень поплаву і густая купка дваровага саду, чыстае ўлонне рэчкі асацыіравалі ў іх памяці прускую і саксонскую раўніны; узгрудак каля апрысаджанага шляху, самыя прысады і маладая дубрава за мястэчкам — дапаміналі гарыстую Цюрынгію...
Крохкая, але ўпартая надзея глядзела з панурых, прытупленых вачэй палонных. Гэта надзея скрадала шурпатасці вайсковых умоў чужое краіны, драпежныя ўзрокі фанатычных патрыётаў, фельдфебельскую дзікасць муштраў і бесспагаднасць да голаду і холаду ўжо бясшкодных людзей...
— Сто-ай! Вво-альна-а!
Рэха тупату ног пракацілася па шырокім дзядзінцы. З усіх канцоў яго накіравалі да атрада дзеці і дарослыя. Разам з імі падышоў і тэхнік Бросня.
Той самы канвойны, які з’явіўся ў канцылярыю кіраўніка работ, а пасля папаў у героі адыгранай Рыгорам гісторыі, падаў яму кніжку.
Бросня разгарнуў яе і стаў разглядаць.
Яго ўвагу адняў на сябе паложаны Рыгорам на кніжку ліст...
Ад Рудольфа пахла потам. Заношаная гімнасцёрка муляла шыю чорным бліскучым каўняром. Палатаныя на каленях порткі, вынашаныя да махроў абгорткі, адтапыраныя падошвы на вышмуленых чаравіках — усё адзенне ўцалку шаржыравала стройнага і чыстага раней немца — бурса. Цяжка было прывыкнуць воку бачыць перад сабою аброслы рыжым бруднаватым валасеннем белы далікатны Рудольфаў твар, які ўпарта змагаўся сваёю прывабнасцю, сваімі сімпатычнымі рысамі з беднатою ўсяе постаці.
Гэта выразна адчуваў сам Рудольф, баючыся шаргануцца аб Рыгораў ложак і не асмельваючыся прысесці на крэсла.
Ён стаяў каля акна і стараўся як мага звузіцца, патанчэць, каб менш заняць месца ў Рыгоравым пакоі.
Апошні выглядаў у Рудольфавым ваччу нічым не горшым ад княжацкіх палацаў, поўным салодкага прытулку і гасціннага спакою. Ужо даўно іх Рудольф не бачыў. Памятая, старэнькая падушка на ложку, незнаёмая ў свой час ні бацькавай кватэры ў Смагіне, ні Рудольфаваму пакою ў Пецярбурзе, зараз маніла яго да сябе, расплываючыся затуманеным месяцам.
— Садзіся, што стаіш. Тут канвойнага няма! — пажартаваў Рыгор.
— Дзякуй, пастаю!
— Яшчэ чаго! Кінь упартасць!
Рудольф адсунуў крэсла ад ложка, паглядзеў на яго і асцярожліва сеў.
Ён умацаваўся на крэсле толькі тады, калі Рыгор выбег з пакоя, каб папрасіць у гаспадыні гарбаты.
Абставіны Рыгоравай каморкі, ціхая гутарка з гаспадыняй увялі Рудольфа ў каляіну спакою.
— Ты значна перайначыўся! — падаў Рыгор, вярнуўшыся ў пакой.
— Я думаю...— Рудольф агледзеўся ў зацемненае акно.
— Апошні год — клубок страшных здарэнняў... Я хапаюся за голаў, калі знаходжу спакойлівую хвіліну, каб азірнуцца назад. Дзіўлюся, як і што гэта заблыталася так і якім чынам я мог вытрымаць гэткія трудныя іспыты...
— Іспыты, кажаш?
— Непажаданыя нікому.
Рыгоравы вочы пільна глядзелі ў заспакоены, крыху прасветлены твар Рудольфа Шульца.
— Памятаеш, калі я заязджаў да цябе развітацца?.. Тады ж я не паспеў выпіць шклянкі гарбаты, каб не спазніцца на цягнік... Ледзьве даехаў на вакзал... А праз двое сутак я ўжо быў у глыбокай правінцыі, у захалусным Прыўральскім гарадку... Нас апынулася там восем чалавек. І ўяві сабе, як нас сустрэлі. Боязна было хадзіць вуліцаю... Нас праводзілі, як дзікіх заморскіх звяроў. Абываталі кідалі на нас злосныя ўзрокі, справоджваючы іх агідным пляваннем, насміханнем, жартамі. Паліцыя ж гэтаму патварала. Яна штучна распальвала звярыную нянавісць да нас, узмацняла цяжкасці адшукаць тую ці іншую працу... Гой, як я пакутаваў, пакуль сяк-так учапіўся за ашчадныя магчымасці пражыць... Таму і не дзіва, што выпадкова атрыманыя чуткі пра абмен з’явіліся для мяне сапраўдным збавіцелем. Я хапіўся за гэта, як той, што топіцца за саломку.
З вялікімі цяжкасцямі, неймавернымі хітрыкамі я дамогся залічыць сябе ў чацвёртую катэгорыю, і быў высланы праз Швецыю ў Нямеччыну...
У лютым праязджаў Пецярбург... Го, як прогся я стрэцца з табою! Але ніякім чынам гэтага нельга было зрабіць... Нас не адпускалі ні на крок, і толькі два няпоўныя дні я пасоп пецярбургскім паветрам...
На параходзе я адчуў сябе вольным, толькі балюча тачыла думка пра родных. Якаво з імі? Дзе і што яны? Апошні ліст я меў перад ад’ездам у высылку, а далей — ні чуткі...
— Дазвольце ўвайсці!
Рыгор сарваўся з месца, на якім ён стаяў, як заварожаны Рудольфавым апавяданнем, і адчыніў дзверы.
Гаспадыня ўнясла дзве поўныя талеркі кіслага малака. Паставіўшы іх на стале, яна следам даставіла міску паранай бульбы.
— Гарбату вы любіце, нарэшце? — запытала яна Рыгора.
Гаспадыніны вочы абміналі Рыгора і ўпіраліся ўзрокамі ў Рудольфа. Маладзіцаю валадала змешанае пачуццё цікавасці і баязлівасці. Рахманае сядзенне немца-палоннага ў яе кватэры было крыху дзіўным, крыху пікантным. Усё ж яе вострыя ўзрокі не знаходзілі на ім яўных адзнак звярынасці. Непрыкметна было таксама жадных праяў тае экзатычнае драпежнасці, пра якую маладзіца многа наслухалася ў царкве і на месцы ў мястэчку. Узбуджаная ў ёй злосць і нянавісць да немцаў, значна падмацоўваныя забраннем мужа ў армію, зараз расплыліся ў мяккім пачуцці жаноча-людское спагады.
— Можа, ваш знаёмы з’еў бы сала? — запытала гаспадыня ў Рыгора, не спускаючы ўзрокаў з Рудольфа.
Рудольф заварушыўся на крэсле і ўдзячліва схінуўся ў бок гаспадыні:
— Дзякую шчыра.
Гаспадыня здзіўлена адступіла на крок да дзвярэй. Немец казаў на зразумелай ёй мове. Пашыраныя вочы чакалі ад Рыгора адказу.
— Калі можна, дайце крыжэнік...
Маладзіца лёгка збегла з Рыгоравага пакоя.
У той час, пакуль яна даставала сала, нельга было дагадацца, ці ў сабе яна.
— Добрая ў цябе гаспадыня? Сялянка?
— Не магу паскардзіцца. Гэта не пецярбургская. Дваровая. Гаспадара забралі ў войска, а яна жыве адна... Як жыве — не ведаю... Вось малако ёсць, каморка ёсць...
— Працуе, напэўна?
— Ды ўжо ж...
Нячутнымі крокамі маладзіца зноў прыйшла ў пакой і кашлянула.
— Вось вам, халоднае...
— Добра... дзякую...
Рыгор прыняў з гаспадыніных рук новую талерку і, не ведаючы, як яе ўмясціць на застаўленым століку, перадаў Рудольфу.
— Хоць на акне пастаў.
— А калі трэ будзе гарбата, паклічце.
— Дзякуем...
Рудольф жадна хапіўся за яду. Ядучы, ён не мог трымацца, каб не працягваць апавядання. З перарывамі, глытаючы словы, ён на працягу вячэры паспеў апісаць дарогу ад Пецярбурга да Гамбурга.
— І каб сказаў, што Нямеччына падмацавала мае надзеі — ніколькі. На першым жа кроку мяне здушыла ваеннае паветра, прасякнутае крывёю, заалагічнай нянавісцю да расійцаў і французаў. Я адчуў сябе ў жалезных ланцугах суровае, пагалоўнае ваеншчыны... Яна бразгала шпорамі, стукала падкаванымі абцасамі, блішчала залатымі палетамі і сталёвымі рулямі вінтовак, кулямётаў ды гармат. А нашыя сацыял-дэмакраты аказаліся не лепш за прускіх юнкераў. Тыя ж, якія асмельваліся так ці інакш пратэставаць, даўно ўжо пакутавалі ў казематах. Раз’юшаны вайсковаю гарачкаю, нашпігаваны таннай патрыятычнасцю, у вобдыме навіслых недастач — гэткім стрэў мяне Берлін... Але мне не прыйшлося доўга разглядаць яго ваенізаванае жыццё... Ужо праз тыдзень я быў шэраю, невыразнаю між тысячамі іншых адзінкаю ландштурмнага палка. Нада мною навіс небасхіл у выглядзе шэрай, мулкай і адваротнай нямецкай каскі. У процьме вайсковых падзей, як ва ўзнятым самуме, вярцелася бягучае жыццё.
Поле руцянела густым жытам і ценкаю ярыною, калі наш эшалон перабягаў ад горада да горада напрамкам да Рэйна... Чыстая вада рэчкі, як і адвеку, спакойна абмывала заасфальтаваныя берагі... Руіны феадальных замкаў нядбайна глядзелі ў яе люстра, слухаючы несупынную стукатню дзень і ноч рухаючых цягнікоў... З-пад Аахена, з Латарынгіі, з-пад сцен Льежа плылі эшалоны раненых. Іх модлы ляцелі да неба, наганяючы шпіцы Кёльнскага сабора...
Пасля — пазіцыі пад Вердэнам... Штурмы, горы забітых, павіслых на электрызаваных драцяных загарадках, у забетоненых акопах... Траскатня самалётаў і грамавое буханне 42-дзюймовак.
— Будзем піць гарбату?
— Можна.
Рыгор пастукаў.
— Зараз! — пачулася з-за сценкі.
— Уражанне — мэрам цябе засадзілі ў сталёвы кацёл і грукаюць па ім малатамі. У зацяжным, надрыўным гуку тонуць усякія жаданні і расплываецца сэнс жыцця...
— Вось вам!
Маладзіца ўперла дзве поўныя шклянкі ў цесныя прагалінкі паміж талерак, пасля забразгала імі ў руках.
Рудольф пры кожным стуку нервова уздрыгваў, закусваючы губы ад ніякаватага адчування.
— Можа, ваш знаёмы захоча застацца начаваць, то скажэце — я прыгатую пасцель?
— Дзякуем. Не маракуйце за турбацыю, якую ўжо прыняслі вам.
— Ды то ж нічога, людская справа...
Гаспадыня закончыла сказ за дзвярыма, ажно ён расплыўся ў далейшых словах Рудольфа:
— Я не думаў, што вердэнскія пазіцыі адпусцяць мяне жывога. Мае вочы бачылі цесныя завалы ў нязлічаных трупах маіх таварышаў... Страшэнныя вобразы зглумленых за няма нішто людзей затулялі крохкія рваныя мары пра Смагін, Пецярбург, Стакгольм, Гамбург, Берлін, Кёльн і Рэйн... І вось — сярод цёмнае ночы, пры трапяткіх праменнях пражэктараў і выбухаў феерверачных ракет — мы адступілі...
Далей цягнік, новыя гарады, свежыя ландшафты. І на другі дзень ад вечара мы на балотных роўнасцях Курляндыі... З цягніка — проста на пазіцыі. На золаку — атака. Перада мною — знаёмыя твары прамігаўшых у Пецярбургу салдат. Няўжо іх браць у цэль і засцілаць мёртвымі целамі патоптаныя паплавы?.. Рука прыказна націскае курок, і на маім ваччу... Нне-э, я падаюся ўправа, дзе націск расійцаў робіцца напружнейшы, ахоплівае наш фланг і, нарэшце, цэлую роту аддзяляе ад папхнутай назад калоны... У абед — я палонны...
— Можа, пераначуеш?
Рыгор паглядзеў на ложак.
— Не варта рабіць табе непрыемнасці... Кінь, Рыгор, я лепш пайду на сена...
— Возьмеш коўдру?
Ён тут жа садраў яе з пасцелі і загарнуў у камяк.
— Ды ці варта...
— Кінь скромнічаць...
— І вось тры месяцы, як я палонны. Палонным унтэр-афіцэрам... Заслужыў пад Вердэнам... Два месяцы трымалі ў Смаленску, пасля перакінулі ў Мінск... Ці варта казаць пра становішча палоннага? Ты сам бачыў...
Рудольф матнуў рукою і падняўся з крэсла.
— А цяпер дзякую, браце, за ўсё — і пайду... Дык вось гісторыя апошняга года майго жыцця,— праказаў ён, выходзячы з пакоя,— пачуць бы тваю?
— Раскажу!.. Тут знойдам часу — гэта не пад Вердэнам... Яшчэ ж твае куфэркі ў Пецярбурзе...
— У Пецярбурзе-э?
— Цэлы!
Браскотка вартавога скрала апошні сказ Рыгора. Рудольф схаваўся ў цемені ночы.
Шэры золак затуманенае раніцы абяліў невялічкае акенца Рыгоравага пакоя. Мокрае, пачарнеўшае, а дзе і рудаватае лісце вольх атрахала буйныя каплі вады. Панікла віселі жоўтыя ды чырвоныя вяргіні, гледзячы ў абгрызеныя галовы капусты. Лапатаў крыллямі раскатурханы певень. Вось ён голасна заспяваў ды напалохаў прабягаўшага разораю сабаку. Сабака падняў голаў да седала і адказаў патройным брэхам.
— Не даюць спаць, каб яны падохлі,— скрозь сон вылаяўся Рыгор і павярнуўся на другі бок.
Але толькі на момант знябыўся, як пастукалі ў дзверы.
— Хто там?
— Можна?
У запытанні зліліся два розныя галасы, якіх Рыгор не разабраў.
— Я зараз,— адказаў ён і падняўся.
Праз хвілін пяць стук паўтарыўся.
Хутка апранаючы жакетку, Рыгор адапёр дзверы.
— Уваходзьце!
— Ты, пэўна, думаў, што гэта гаспадыня? — праказаў, увайшоўшы пярэднім, Сёмка.
— А прызнацца, не пазнаў, хто за дзвярыма.
За Сёмкам пераступіў парог Рудольф.
— Яшчэ спаў?
— Сабака абудзіў.
— А пара ўставаць. Сёння ж едзеш.
Сёмка пытальна паглядзеў у Рыгораў заспаны твар.
— Так, рэчы запакованы.
Ён паказаў на куфэрак.
— Дык бывай здароў, таварыш! — працягнуў Сёмка Рыгору руку.— Дзякую, вельмі дзякую за тваю дапамогу мне. Каб не ты,— хто ведае, дзе я быў бы і што б са мною сталася... Ты выратаваў... І прашу, дазволь напісаць у скрутную хвіліну... Бывай!..
Яны пацалаваліся.
— Таксама дзякую,— заняў Рудольф Сёмкава месца,— я шчыра задаволены нашым спатканнем. Яно палажыла новую мяжу ў маім шэрым, паднявольным жыцці палоннага... За мяжою — цёмны змрок невядомасці, наперадзе — хто адгадае? — трэба верыць у шчаслівае жыццё. Дазволь і мне пісаць. Ужо адна твая прысутнасць недалёка мяне значна легчыць маё маральнае адчуванне...
Рыгор пацалаваўся з Рудольфам.
— Бывай, шчаслівае дарогі! — пажадалі Рыгору таварышы, выходзячы з яго пакоя.
Рыгор правёў іх за дзверы.
Дзядзінцам маршыравалі на працу, змяшаўшыся ў адну грамадку, рабочыя атрада і палонныя. Наводдаль ад іх ішло трое канвойных з рэвальверамі пры баку. Атрадаўцы неслі жалезнякі, пілы, сякеры. Адзін высвістваў «Каробачку», другі заводзіў матывы з вальса «На сопках Маньчжурыі».
Разрэджаны туман агаляў празрыстую пляміну сіняга лазурку. Пляма выглядала глыбокай ямай, берагі якое прадстаўлялі атрогі заснежаных гор.
Рыгор абвёў развітальным узрокам палахлівую грамадку людзей, дваровыя будынкі, неба і вярнуўся да сябе.
Гадзіннік паказваў восем. Дзве з паловаю гадзіны заставаліся на снеданне, разлік з гаспадыняй, дарогу да станцыі.
Часу хапала, і ён, не спяшаючыся, прыбраўся ды зайшоў да гаспадыні.
Тая рухава ўвіхалася ля стала, гатовячы Рыгору снеданне. Белы абрус прыдаваў пакою ціхую, інтымную ўрачыстасць, якая, аднак, не адпавядала спакойліва-настарожанаму настрою маладзіцы.
— Шкада мне вас, Рыгор Міхасевіч,— стрэла яна свайго кватаранта.
— Нічога не зрабіць!
— То ж ведама, але... Хаця ж не ўспамінайце блага... А калі, часамі, здарыцца быць у нашых месцах, тады смела, не стукаючы ў дзверы, да нас... Ды калі яно здарыцца?.. Адагнаная хвалямі трэска рэдка варочаецца да берага... Ці не праўда, мо?.. Прашу вас, Рыгор Міхасевіч, пад’ядайце. Да Мінска наўрад ці давядзецца закусіць... Пеце малако — такі-та ж вы яго гэтак любіце... Шкада мне вас... Зжылася, ведаеце, за гэту пору... А вы ў Мінску надоўга спыніцеся?
— Калі добра ісціме...
— Ды з гэткім чалавекам, як вы, хто можа сварыцца?..
— Ёсць розныя людзі...
— То вядомая рэч... Вось папрашу вас, Рыгор Міхасевіч, можа трапункам напаткаеце ў Мінску...
Гаспадыня нервова затрапятала рукамі і сама сябе папракнула:
— І маю ж, аднак, я розум... Цьфу!..
Калі Рыгор падняўся з-за стала, каб падзякаваць і заплаціць гаспадыні, тая падала яму белы невялічкі клумачак, гасцінна праказаўшы:
— Вазьмеце, калі ласка, гэта вам на дарогу.
Яе ўвага кранула Рыгора, і ён не мог адмовіцца.
Шчыры поціск гаспадынінай рукі быў аддзякаю за гэта.
Аддзяка пацягнула далейшую ўслужлівасць маладзіцы: загрукацеўшыя пад падваконню калёсы ўз’юшылі яе і пагналі ў Рыгораў пакой за яго рэчамі.
Каля пяці хвілін ішла тузаніна між гаспадыняй і Рыгорам, і ўсё ж Рыгор не мог нічога зрабіць, каб паперашкодзіць маладзіцы вынесці яго куфэрак.
— Навошта гэта, сапраўды,— пераказваў ён яшчэ каля падводы.
Аднак яго словы не мелі жаднага ўплыву на ўслужлівую гаспадыню. Тым болей яна на іх не зважала, калі пачула спагаду да сябе з боку падбегшай Волькі. Жанчыны ўдзвюх спрытным прыёмам улажылі Рыгораў куфэрак на воз і пакрылі яго дзяругаю.
— У Мінску адзін цягацьмеш яго,— пажартавала Волька.
— Вядома што...
Аставалася здзіўлена маўчаць, што Рыгор і рабіў, умайстроўваючыся на возе.
І толькі, калі рушылі коні, ён некалькі раз развітальна кіўнуў галавою, пажадаўшы:
— Аставайцеся здаровы!
— Не забывай, Рыгор! — папрасіла Волька, нахмурана гледзячы ўслед падводы.— Можа, часамі, стрэнеш дзе Зосю, дык кланяйся і перадай, як мы жывем...
— Не забудзьце пакланіцца сястрыцы! — папрасіла ад сябе гаспадыня.
Хутка ў руках абедзвюх жанчын маталіся белыя хустачкі. Рыгор глядзеў на іх, трымаючы ўровень галавы знятую шапку. Простыя, але шчырыя ды замілаваныя праводзіны моцна кранулі яго.
Самі ж па сабе ўмовы правінцыяльнага жыцця не выклікалі Рыгоравай спагады. Было досыць пражытага часу, каб імі здаволіцца і іх дасканала вывучыць. Толькі гурток рабочых атрада, нечакана згуртаваны вакол яго, ствараў умовы, якія скрашалі аднастайнасць глухое мясціны.
Іх блізкасць і павага да яго сціралі сляды адваротнага пачуцця ад стрэч з Броснем.
Выязджаючы з агароджы саду, Рыгор яшчэ раз абярнуўся ў бок дзядзінца, але густая сцяна ліп, непарушная ў ціхую пагоду, ужо хавала за сабою і Вольку з гаспадыняй, і дзядзінец, і дваровыя будынкі, і пражыты ў ім час.
Як і вясною, едучы ў атрад, вузкая дарожка праз паплавы, праз гарбаты мосцік, між далёка адсунутых за мястэчка гародаў,— гэта дарожка мігала ў яго ваччу абыкла-новымі калдобінкамі, рассыпчатым суглінкам, бародкамі парослых абочын.
Поплаў зелянеў і скрадаў доўгі адрэз часу ад вясны да восені, а пажатыя нівы адмячалі яго розніцу.
Восенню аддавала і з гародаў. Рыгоравы вочы толькі абегам лавілі тоўстыя галоўкі капусты, жоўтыя ды чорна-зялёныя гарбузы. Абыкласць летняга завядання, знаёмы настрой, што яго родзіць, патуханне яскравых фарбаў квітучага лета — кратала яго ціхім даткненнем павуціння.
Местачковыя будынкі змянілі яго самаадчуванне. Ад іх павеяла Сілцамі, Смагінам, даўно пакінутымі мястэчкамі, доля якіх цяпер яму невядома. Ну, яны, адноўленыя ў яго ваччу вялікім падабенствам, былі жывымі і блізкімі.
— Хвілінку!
Вокліч, што пачуўся злева, адцяг Рыгора ад раз’юшаных дарожным настроем думак.
— Стой! — гукнуў ён фурману.
Вымуштраваныя ў руках вымагальнага фурмана коні адбілі стройны крок на месцы.
— Едзеце?
Кіраўнік работ працягнуў Рыгору руку з сінім квадрацікам паперы, заціснутай у два пальцы.
— Аддасцё Прахору Хведаравічу Стукалку, кіраўніку канцылярыі. З ім і лепей усяго мець справу, бо ад яго многае залежыць у вашым прызначэнні. Дарэчы, я ў лісце рэкамендую вас з лепшага боку... Прахор Хведаравіч — душа-чалавек. Вы знойдзеце ў ім сябра і калегу... Цалкам ваша падабенства... Але прасеце ад мяне, каб ён і мае просьбы не забыў... Бывайце!..
— Дзякую за ўвагу... і... не палічыце надазойлівым, калі што-кольвечы з маім бежанцам — зрабеце, што можна...
— Буду мець на воку... Ад’е!..
Проваў крута павярнуў ад воза і хутка схаваўся з Рыгорава ваччу.
Наперадзе цягнулася загразненая вуліца, канец якое за апошнімі будынкамі ўпіраўся ў грудок. Гэта з таго грудка пры першым уездзе ў мястэчка Рыгор раззіраў захапляўшы яго ландшафт.
На гэты раз Рыгор абмежаваўся двума повертамі галавы, кінаграфічным абегам узроку — чаму мястэчка, прысады, двор, аддаленыя лясы і рэчка зліліся ў яго ваччу ў адно плямістае палатно.
Свісток манеўравага цягніка на станцыі адагнаў і ад гэтага Рыгоравы думкі.
Рыгор загадзя прыгатаваў фурману дробных і своечасова намерыўся ўставаць, толькі конскія падковы бразнулі па прыстанцыйным бруку.
— Вам пасобіць? — запытаў Рыгора фурман.
— Не, не, не! Спраўлюся сам. Дзякуй, браток! Вяртайся ў двор.
Рыгор перадаў яму некалькі срэбных манет.
Фурман спрытна схаваў іх у кішэню і ўзяў пад казырок.
— Шчасліва даехаць!.. Спяшайцеся браць білет, а то скора прыйдзе цягнік,— парадзіў ён у аддзяку.
Рыгоравы крокі заглухлі ў конскім тупаце і ў стуку калёс.
Ліба няўверанаю хадою накіроўвала да Віленскага вакзала. Выходзячы з Падгорнай, яна паглядзела на гадзіннік. Няўжо сапсаваўся? Ці, можа, яна зарана выйшла? Да цягніка — добрая гадзіна... Ды што цягнік? Ласне ўчора і пазаўчора яна таксама не прыходзіла да яго прыбыцця, пільна прапускала ўсіх прывезеных ім пасажыраў і з тым, што прыйшла, варочалася назад? Напэўна, Рыгора нешта затрымала ў атрадзе. Іначай бы ён ужо быў у Мінску... А можа?..
Зялёныя дрэвы Каломенскага бульвара манілі на вольныя месцы незамешчаных лавак. «Лепей пасядзець з паўгадзіны, ніж варочацца ў лазарэт».
Яна накіравала праз вуліцу да бульвара, калі яе пазвалі:
— Сястрыца, выбачайце!
Ліба ўздрыганула ад нечаканасці і спынілася. Агледзецца назад было позна, бо гукаўшы мужчына ў форме чыноўніка дарожнага ведамства, тут жа, збоку яе, браў пад казырок.
— Здаецца, не мыляюся?
— Што вам ад мяне патрэбна? — нездаволена запытала Ліба, гледзячы на чыноўніка.
— Я перапрашаю...
І ці то жаночая падатлівасць перад мужчынаю, ці інстынктыўнае адчуванне знаёмае ноткі ў голасе чыноўніка, а мо іншае нешта прымусіла Лібу ўважліва паглядзець яму ў твар.
— Ох, гэта твар Паўла?
— Ды вы не хочаце са мною гаварыць?
— Вы так неспадзявана!
— У вас вялікая перамена!
— Хто б то думаў — у гэткім месцы!
— Вы на бульвар?
— Дзе вы гінеце, што столькі часу ў Мінску і ні гуку... Як мігнуўся на станцыі, пры ад’ездзе са Ступак — дык мэрам у ваду...
— Пачакайце лаяць, Ліба...
Яны падышлі да лаўкі і спыніліся.
— Вас мала лаяць, вас трэба біць. Таварыш называецца... Сядайце-э...
Бабулька пільна паглядзела на іх і далікатна пасунулася на край лаўкі...
— Можа, выберам лепшую?
— Мне некалі доўга сядзець...
— Са мною?
— Кіньце выдумляць... Давайце лепш разам спатыкаць Рыгора.
— Рыгора?! Ён едзе ў Мінск?
— Ужо тыдзень, як едзе... Рыгор едзе, а Павал жыве — між тым ні таго, ні другога...
— Дайце сказаць... Дык, можа, пара ісці на вакзал?
Ліба прысела побач і хапіла Паўла за руку.
— Зараз... вось скажэце, дзе вы прападаеце?
— Плаваю ў паветры... Уявіце сабе, не паспеў сысці з вакзала, як мне білет у рукі — і едзь у Маскву. А з Масквы ў Казань, у Ніжні... Паверыце, не меў вольнае часінкі, каб хоць адкрытку кінуць. Вам, або Рыгору... Чую, што стрэўшы яго, мецьму доўгую споведзь... А прынамсі, і на столечкі віны... Вось заўтра ж зноў на цягнік і ў Віцебск...
— Разносіце жыццё па свеце...
— Так, рассяваю бясследна... А вы тут...
— А я тут... Праводзьце на вакзал... Таварыш прыязджае, а вы нібыта той...
— Што вы, Ліба!.. Мяне цікавіць не меней, калі не болей... Нарэшце, едзе-а...
— Я вымусіла.
Ліба асалодна зарагатала, абвесіўшыся на Паўлавай руцэ.
— У вас прабіваецца жаночае дыктатарства...
— А вам гэта не даспадобы?
Паўз іх праехала некалькі рамізнікаў да вакзала...
Яны ўскорылі хаду. Гудок, які вяшчаў прыбыццё цягніка, стрэў іх на ўсходах у будынак вакзала.
З будынка дыхнула густым, спецыфічным імпадам неправетранай казармы.
Яны перш памкнуліся прайсці на перон праз трэцюю класу, а далей мусілі павярнуць у першую. Напакованая людзьмі, як бочка селядцамі, трэцяя класа прыпыніла іх у дзвярах.
У першай таксама не відаць было вольнае мясціны. Усе буфетныя сталы, крэслы і лаўкі, што прызначаны для чакання, былі выкарыстаны поўнасцю. Людзі стаялі і тупалі ў прагалінах між сталоў і крэсел, несціхана швэндаліся ў дзвярах. Стаяў кірмашовы шолам, у якім губіўся стук падышоўшага цягніка.
— Нам лепей стаць пры выхадных дзвярах,— парадзіў Павал.
— А я ўжо не ведаю...
Яны выйшлі з першае класы, але пасажыры, хлынуўшы ў вакзал, не далі прайсці да намечанага месца.
— Глядзеце адсюль...
— Вам каго? Ха-ха-ха!.. Памыйка, калі не абмыляюся? — праказаў хтосьці ззаду іх.
Павал аглянуўся.
— Прахор Хведаравіч?
— Як бачыце. Гэта ж праводзіў знаёмага — едзе ў Харкаў. А вы чаго?
— Я сустракаю... свайго таварыша... Да вас едзе... Выпадкова даведаўся...
— Да нас?..
Прахор Хведаравіч узяў пад казырок і пашыўся да выйсця.
Павал успомніў, што яму варта было б запытаць наконт пазаўтрашняй камандзіроўкі, і зрабіў намер кінуцца ўдагонкі.
— Ты куды гэта? — хапіў яго за руку Рыгор.
У гэты ж момант накіравала за ім і Лібіна рука, але яе адгарнуў убок якісьці здаравенны салдат. Гэты ж салдат схаваў за сабою і ўсю Лібу.
— Адзін? — запытаў Рыгор.
— З Лібаю!
Яны пачалі разглядаць навакол сябе, ды націск задніх пасажыраў не даваў ім спыніцца, адначасна робячы сцяну між імі і Лібай.
— Толькі што стаяла пры мне. Прынамсі, праз яе і я тут апынуўся, а так не ведаў...
— Не ведаў?
— Зразумела. Толькі заўчора вярнуўся з камандзіроўкі... За гэты час, калі цікавішся, я паў-Расіі аб’ездзіў... Ты думаеш, чаму я табе не пісаў ні слова?..
— Ды я ўжо вастрыў на цябе зубы... Ці не Ліба вуньдзека? — кіўнуў Рыгор галавою ў бок дзвярэй, за якімі бачылася белая пляма касынкі...
— Напэўна.
— Ліба Шлёмаўна! — гукнуў Рыгор, адцягнуўшы на сябе ўвагу з боку вакольных пасажыраў.
Наперадзе паднялася ўгору рука з хусцінкай.
— Вярні налева!
— Чамадан мяшае...
Павал адвярнуўся ад Рыгора, каб паціснуцца наскасок, як яго рукі, атапырыўшы локці для пракладкі дарогі, умомант апусціліся па швах. Сцяна людзей, што рухала наперад, раптам таўханулася назад, ажно Рыгор ледзьве ўтрымаўся на нагах.
— Што-а за штукі-ы! — злосна выгукнуў ён.
Яго гук знік у многагалосым, успуджаным гомане, які пранёсся над галовамі натоўпу. «А-ан... пла-ан... рра-а-ран» — чуліся ў ім невыразныя склады страшнага слова.
Хутка гэта слова расшыфроўвалі ўсе, хто застаўся ў будынку вакзала і напалохана чакаў жахлівае хвіліны.
Заспакоенне прынёс выразны гук стрэлаў, які пачуўся дзесьці недалёка ад вакзала.
На пятым залпе, мэрам па прыказе, натоўп з вясёлымі крыкамі хлынуў з вакзала. Ад націску і замяшання некалькі чалавек падмялі пад ногі.
У радасных крыках збавення ад няшчасця, што нёс з сабою аэраплан, выпукляліся балючыя енкі прыдаўленых. На іх ніхто не зважаў, ужо на першым кроку за парогам дзвярэй задзіраючы голаў угору.
З надсільнай напружанасцю, адціснутыя адзін ад другога, выкарабкаліся Рыгор з Паўлам у бок ад струменя людзей і тут жа абодва трапілі на Лібу. Яна ўкорліва заўважыла Паўлу:
— Вы знарок схаваліся ад мяне!
— І ў думках не было; што вы, Ліба Шлёмаўна!
— Ну, дзе ж вы згінулі; не паспела азірнуцца, як знік, мэрам у ваду...
— Мы вас шукалі і звалі...
— Ды я чула, а далей? Аэраплана збаяліся? Ва-а-як-кі ж!
— Нас зацёрлі, як у жорны...
— А я на адкрытым месцы прастаяла і хоць бы што... Дзіўныя людзі, аэраплан на вярсту, а яны наўцёкі...
— Самазахаванне,— пасмяяўся Рыгор.
— Пазваць рамізніка? — запытаў Павал і тут жа дадаў: — Але я з вамі не паеду: мне трэба зайсці ў упраўленне работамі, да Стукалкі.
— Да Стукалкі? — перапытаў Рыгор.
— Так, гэта загадчык канцылярыі ўпраўлення... Маю справу... Між іншым, цікавы чалавек... Вось той, што стрэў мяне на вакзале,— растлумачыў Павал Лібе.
— Я маю да яго ліст ад Яўгена Віктаравіча Провава,— паведаміў Рыгор,— які ён ад сябе, гэты Стукалка?
— Высокі, сухарлявы, з рыжаватай французскаю бародкай і доўгімі вострымі вусамі. Косы на галаве маленькім вожыкам, у пенснэ.
— Ну, выгляд яго плюгавы,— скрывілася Ліба.
— Гэта хіба з жаночага пункту гледжання.
— Я б не сказала, што толькі так...
Двое рамізнікаў, што падвезлі да вакзала чатырох афіцэраў, запрапанавалі свае паслугі.
Рыгор уздымам рукі затрымаў аднаго з іх.
— Куды ж ехаць? — запытаў ён Лібу.
— Да мяне...
— ?
— Чаго ж дзівішся? Сядай. Праводзьце нас, Павал...
Пакуль яны ўсядаліся, каля іх ачуўся высокага росту, аброслы, як цыган, у зношаным суконным адзенні чалавек.
— Выбачайце мне,— абярнуўся ён да ўсіх, углядаючыся ў Рыгора,— я хачу запытаць...
— Праязджа-ай!..— данёсся з ганка прыказны голас гарадавіка...
Рамізнік тузнуў лейцамі, але той, што падбег, не разгубіўся: ён стаў на падножкі вазка і паўтарыў сказаныя словы.
— А вам што ад нас трэба? — недаверліва запытаў Павал.
— Я перапрашаю, мне паказалася, што вы... Рыгор Нязвычны?
Вытарашчыўшы вочы, Рыгор збянтэжана ўгледзеўся ў твар незнаёмага.
— Стой! — гукнуў ён рамізніку.
Павал, на кожны выпадак, прыняў абарончую позу.
— Янкі Кліна не пазнаеш?
— Няўжо гэта?..
З шэрых шустрых воч незнаёмага, з яго таўставатага носа, з ямачак каля губ вырас перад Рыгорам знаёмы вобраз яго таварыша.
— Як жывеш і якім чынам апынуўся ў Мінску? — паціскаючы Клінаву руку, пытаў Рыгор.
Ліба спакойна ўсміхалася. Павал адчуваў сябе няёмка пасля выяўленай западазронасці...
— Гоняць, вось... Забралі ў армію, як ратніка другога разраду... Я спыніўся з бацькамі ў Барысаве і быў паступіў недалёка адсюль у бровар... Пасля... А ты ж якім чынам трапіў сюды з Пецярбурга?
— Як бачыш...
— Едзем, барын!..— панукнуў рамізнік.
— Я вельмі рад, што стрэў... Перш сумляваўся, а далей думаю — давай запытаю... Хоць адрас скажы, можа ліст кіну...
— Пішы да патрабавання — вярней усяго.
Янка Клін зняў шапку і, калі рамізнік крануў з месца, галасней праказаў:
— Не так даўно Зосю бачыў... Ехала са сваімі на Смаленск...
— А я з-за вас спазнюся ў упраўленне,— перабіў іх Павал.
Цесны, светлы і прытульны пакоік Лібы выходзіў невялікім акном на Юраўскую вуліцу. Калі Рыгор, паставіўшы пры ім свой куфэрак, паглядзеў у акно, то ўпёрся ўзрокамі ў тры акны рудога дома. Направа ад яго высілася якаясьці, касцёльнага стылю, пачарнеўшая ад часу будыніна. Востраю процілегласцю ёй выглядаў старэнькі, дзеравяны домік наўскасяк акна, з якога ён глядзеў.
— У цябе добры выгляд з акна.
— Гэта першае, што ты заўважыў?
— Не толькі гэта...
Ён ніякавата адвярнуўся ад акна і прайшоўся пакоікам. Знячэўку стукнуўся аб камод, які звужаў праход данельга.
— Аднак ты непаваротны,— пажартавала Ліба.
— Павернешся ў цябе...
Яна рассмяялася.
— Не даспадобы?
Рыгор агледзеў беднае абсталяванне Лібінага пакоя. Старэнькі пачарнелы ложак, камод, столік, два крэслы — гэта быў увесь асартымент мэблі. Да яе залічалася пагнутая драцяная вешалка, злезлае, забруджанае мухамі люстра і пара старых, паморшчаных пад рамкамі алеаграфій.
— Тут блізка ёсць гатэль?
— Чаму? — занедаволілася Ліба.
— Я не хачу цябе цясніць...
— Гэта як разумець?
— Ды гаспадыня...
— Што за далікатнасць, Рыгор!
— Ніякае далікатнасці! Я хачу, каб табе лепш...
— Дзякуй за дбанне — толькі не рыпайся... Гарбату піцьмеш?
— Давай пойдзем паабедаць...
— Я цябе павяду да харчоўкі, аддам ключ, а сама наведаю лазарэт...
— Паабедаем удваіх...
— Я ўжо і так спазнілася, Рыгор... Папрасіла, ідучы на вакзал, таварышку, і тая, пэўна, праклінае мяне... А можа, абход, крый бяды...
У дзвярах іх сустрэла пажылая, нізкая кабета.
— Гэта мой зямляк... Ён на нейкі час застанавіўся ў мяне... Майце, Сара Восіпаўна, на ўвазе...
— Ды ўжо ж... няхай, чаму не... што мне мяшае... Можа ж, трэба будзе другая пасцель,— спакойна адказала яна.
— Калі я не застануся нанач на службе, то папрашу вас... Прыгатоўце, на ўсякі выпадак...
— Што мне гатовіць,— у мяне заўсёды напагатове... А вы ж, сястра, ключ перадалі гаспадзіну?..
— Так...
Нізкая жанчына адчыніла ім дзверцы і праказала пажаданне:
— Гуляйце на здароўе!
— Гэта гаспадыня? — пацікавіўся Рыгор.
— Але...
— Цікавая асоба...
— Кінулася ў вочы?
Яны прайшлі на Губернатарскую, пасля завярнулі па Захараўскай.
Тратуары абедзвюх вуліц былі ўсеяны людзьмі. Вакол адчуваўся фронт, што дапамінаў пра сябе вялікаю колькасцю ваеншчыны, вайсковага чыноўніцтва і салдат.
На рагу Губернатарскай і Захараўскай стаялі грамадкі людзей, якія задзіралі галовы ўгору і тыкалі пальцамі ў неба. Хлапчукі-газетчыкі драліся на ўсё горла, выгукваючы апошнія навіны з фронту. Сярод розных паведамленняў са штаба галоўнакамандуючага празвоньвала вушы вестка пра налёт нямецкага аэраплана.
«Аэраплан над Мінскам. Ааррапп-янн н-над Мі-ін-скам!»
Ліба падвяла Рыгора да Захараўскага завулка, паказала на дом, у якім мясцілася харчоўка, а сама пайшла далей.
Рыгор прайшоў у нізкі цемнаваты пакой, у якім было расстаўлена да дзесяці засланых белымі скацёрткамі столікаў.
Ужо была другая гадзіна, і людзей у сталоўцы знаходзілася нямнога. Дзякуючы гэтаму, ён выбраў рагавы столік і заказаў сабе абед. Маладая паўнатварая, пачырванелая падавальніца са знарочыстай ухмылкай і з дбайлівасцю падала яму адну за другой тры стравы. Усе яны прыйшліся Рыгору да густу, і ён пахваліў падавальніцу харчоўкі. Яна нічога не адказала і з тою ж замацаванаю раз назаўсёды ўхмылкаю адышлася ў другі куток ды прысела.
Седзячы, яна раз-поразу глядзела на Рыгора. Гэта яго заінтрыгавала, і ён дазволіў сабе падысці да падавальніцы і запытаць:
— Мне здаецца, што я вас дзесьці сустракаў.
Афіцыяльная ўхмылка змянілася лісліва-радасным смяшком, і сімпатычная падавальніца какетліва адказала:
— Я вас ведаю па Смагіну... Ваш твар настолькі мне запамятаўся, што я вас пазнаю ўсюды і заўсёды...
— У Смагіне?! — зацікавіўся Рыгор.
— Так, калі памятаеце, на сходцы ў ляску... Здаецца, нават вы і прамову там казалі? Ці ў гэтым ужо мыляюся?..
— А ваша прозвішча?
— Ды яно вам нічога не скажа.
— Аднак цікава ведаць...
— Злата Мельнік... Вы, зразумела, не чулі... Вы кватэравалі ў Шлёмы карчмара... Яго дачка, Ліба, слаўная дзяўчына, зараз сястрою недзе ў Пецярбурзе...
Падавальніцу паклікалі на кухню.
— Выбачайце мне, я на момант,— перапрасіла яна.
Белы фартух мігнуўся перад Рыгорам і схаваўся за дзвярыма. Рыгор зацікаўлена глядзеў туды, дзе схавалася вяртлявая падавальніца. Тое, што яна сустракалася з ім на сходцы ў лесе, яго інтрыгавала. Было ясна, што Ліба яе ведае. Але ж яна нічога яму пра гэта не сказала, праводзячы ў харчоўку. Лібе будзе навіна...
— А вы даўно ўжо як у Мінску? — запытаў Рыгор настрэчу, толькі падавальніца выйшла з кухні.
— Каля года... Летась восенню выехала з Смагіна... Пасля пад’ехалі з бежанцамі мае бацькі...
— Вам жа цяжка ў харчоўцы працаваць.
— А што ж зрабіць, дзе-кольвечы працаваць трэба...
У харчоўку ўвайшло трое новых чалавек. Агледзеўшыся наўкола, яны занялі трэці ад іх столік. Рыгорава сагутарніца хутка ўзнялася з месца і накіравала да наведвачаў. Другая падавальніца пераняла яе.
— Я за цябе падам, Злата...
Злата вярнулася да Рыгора.
— Вас добра ведае мой муж...
— ?!
— Вы, напэўна, памятаеце Сімана Галаса?
— Вы жонка Сімана Галаса?!
— Трапілася, бачыце.
Злата весела зарагатала.
— Перадам яму ад вас уклон...— дадала яна.
— Нізенькі... і прасеце... А ён не тут абедае, часамі?
— Часамі, а часамі і без абеду...
Злату зноў пазвалі на кухню.
Рыгору ніякавата было яе чакаць, але таксама няёмка было і выйсці, не развітаўшыся з жонкаю таварыша. Пры гэтым не мяшала б згаварыцца пра спатканне з Сіманам.
Ён на момант зацікавіўся думкаю, ці не паведаміць Злаце пра Лібіну прысутнасць у Мінску, а далей раздумаў.
— Я заўтра зайду да вас на абед. Можа, меў бы час і Сіман прыйсці? — запытаў ён падавальніцу, калі яна выйшла з кухні.
— Добра, я скажу яму пра вас.
Рыгор узяў пад казырок і павярнуў да дзвярэй. І толькі ён адчыніў іх, каб пераступіць парог на вуліцу, як яму перагарадзіў дарогу, павяртаючы ў харчоўку, якісьці чалавек.
— Перапрашаю! — папрасіў ён выбачэння ад Рыгора.
Рыгор, не звярнуўшы ўвагі, паднёс руку да шапкі і прапусціў стрэчнага. У гэты момант ззаду яго аклікнулі:
— На адну хвілінку!
Каля яго стаяла знаёмая яму падавальніца.
— Калі ласка!
— Якраз прыйшоў мой муж. Вунь ён сядзіць...
Злата з вясёлай усмешкай ткнула пальцам на сталовую.
— Шанцуе! — праказаў Рыгор і падышоў да стала, за якім сядзеў Сіман.
— Рыгор? — падняўся той і ад шчырасці затрос Рыгораву руку.
— Неспадзявана як! — выгукнуў ён яшчэ мацней.
Але мэрам бы спалохаўся свайго гуку і порсткім узрокам павёў па харчоўцы.
— Злата, падай сюды пару бутэлек піва.
— Чакай,— перапыніў яго Рыгор,— я паабедаў ужо.
— Вось і добра... мая жонка, пазнайся!..
Рыгор падняўся з крэсла і працягнуў знаёмай падавальніцы руку.
— Я паспеў пазнацца ўжо. Ха-ха-ха!
— Ласне?
Сіман паглядзеў на жонку.
— Ён не хлусіць?
— На гэты раз не...
— А заўсёды, хочаце сказаць...
Злата смеючыся пабегла да буфета.
— Выпадкова, ведаеш... Прыгледзелася, і мне кінулася ў вочы нешта знаёмае ў твары. І не абмыліўся — сустракаліся; памятаеш, у Смагінскім лесе?..
— Добрая ў цябе памяць.
Злата прынесла піва.
Сіман разліў па шклянках і падняў адну над сталом:
— За цікавае спатканне!.. А ты, Злата, не вып’еш?
— Ты не глядзі на мяне, я занятая...
Яна не адводзіла вачэй ад Рыгора.
— Ужо каля двух гадоў як бачыліся! І што за гэты час начаўплося!
Абодва стукнуліся шклянкамі і засаб выпілі.
— За лепшую будучыню, Рыгор!..
— Ну, як ты жывеш, скажы хаця? Жонка скардзілася, як мэрам бы...
— Я жартавала,— пераняла Злата і адбегла ад стала.
— Нецікава жыву...
— А працуеш дзе?
— Лекцыі даю... Маю некалькі вучняў і гэтым... У ліхой бядзе... Якраз жаніўся... Жонка, бачыш, вымушана працаваць... А каб не працавала — туга, брат... Але ты...
Сіман даследавальным узрокам агледзеў Рыгора.
— У ваеншчыну падаўся?
— Як бачыш... і думаеш праз каго?
— Скажы.
— Памыйка спакусіў. Стрэў мяне ў Пецярбурзе — во, так во, як я цябе, і давай агітаваць... На гэты раз я не мог устаяць і здаўся... Якраз з завода разлічылі, і чаму ж бы... Так месяцаў пяць дачыў...
— А дзе ж цяпер Памыйка?
— Таксама ў Мінску... Сустракаў мяне сёння з Лібаю.
— Значыць, уся смагінская хеўра сабралася! — ізноў перайшоў на вышэйшую ноту Сіман.— Вось дык гісторыя! За яе мудрыя законы!
Ён зрабіў да таго гучны чок, што наведваючыя, як адзін, абярнуліся ў іх бок.
— Пабіў шклянку? — запытала, падбегшы да стала, Злата.
— А калі і пабілі адну?..
Сіман узяўся двума пальцамі за вузенькую французскую бародку і з свайго блядога, аб’інтэлігенчанага твару зрабіў дэманскую міну.
— Значыць, і Ліба тут!
— Цябе гэта дзівіць?
— Ну, Ліба ж сястрою?
— Так...
Рыгор хвілінку памаўчаў.
— Сазнаюся табе, Сіман, Ліба мяне спаланіла... Яна мне падабаецца, калі хочаш ведаць, як таварыш і... жанчына...
— Яна — мілы чалавек... Шкада мне...
— Пойдзем дахаты? — перабіла Злата.
— Ты ўжо вольная?
— Кончыла... Ах, як я сёння стамілася! Ты не знаеш, Сіман, што за цяжкая праца...
— Чула, Злата? Ліба Крамнік тут...
— Цяпер жа свет, як шалёны віхор... Хто думаў, што стрэну іх.
— Гэтага мала,— падаў Рыгор,— а вось нядаўна, зусім перад маім ад’ездам у Мінск, я раптам напаткаў Рудольфа Шульца... Прыгналі атрад палонных, паверыш, ён сярод іх...
— Што ты кажаш?!
— Шаломная нечаканасць, кажу табе!..
Следам Сіман схіліўся да Рыгора і праказаў:
— А ведаеш, я ўсё яшчэ на нелегальным... І між тым вяду працу...
Рыгор задаволена адказаў:
— Я думаў пра гэта... Цяпер будзе добрая сувязь...
І пачаў з захапленнем апавядаць аб сваёй працы сярод рабочых атрада.
Парываючыся ісці, яны прасядзелі да вечара.
Ужо ў вокны харчоўкі пралазіў змрок, калі Злата адарвала іх ад стала.
Сіман Галас з жонкаю давялі Рыгора да Лібінай кватэры.
— Заходзь з Лібаю да нас...
— Абавязкова... Дайце толькі агледзецца... Развітаўшыся, Рыгор падняўся на другі паверх і пазваніў.
Тоўстая, нізкая кабета адчыніла яму дзверы.
— Сястра вас чакала-чакала і недзе выйшла... Дзе вы яе згубілі?..
— Яна даўно прыходзіла?
— З гадзіну таму... У вас ключ ёсць? Праходзьце ў яе пакой...
Гаспадыня забегла Рыгору наперад і адамкнула Лібін пакой.
— Я вам прыстрою канапку... вось каля гэтае сцяны... А можа, сястра захоча ў сталовай пераначаваць? Тут ужо ваша справа — я не хачу, бачыце, пакрыўдзіць ніводнага... Вы стукнеце мне?
— Добра...
Рыгор зачыніў за гаспадыняй дзверы і падышоў да акна.
Пераплецены нечаканасцямі дзень разрываў яго думкі на часткі. Мінск адразу паварочваў яго настрой у другі бок — правінцыяльная заспакоенасць немаведама дзе і дзелася. Насычаны прыфрантавой нервовасцю, горад адбіваў у сваім жыцці сударажны пульс акрываўленай краіны. У мнагалікіх стрэчах выразна выяўляўся яе лёс, выгнанай на вандроўку. Рассеяныя па свеце выгнанцы, аднак, не кідалі надзеі парваць са знаёмымі месцамі. Яны шукалі сабе прытулку і апоры на коўзкіх скатах рубяжоў, абы можна было адчуваць пад нагамі атоптаны грунт. А далей — далей вострыя ўзрокі перасягалі франтавую мяжу і ласкалі душу непатухлаю вераю ў блізкае наступнае. Якім яно прыйдзе? Што за песні справодзіцьмуць яго прыход?
Цераз чорную рысу высокае камяніцы Рыгоравы ўзрокі ўпіваліся ў чырвоны водбліск затуленага ёю сонца. У яго істоце бушавалі хвалі салодкага натхнення...
Ён адчуваў сябе прывязаным да падлогі, і трэба было прагучаць стройнай песні салдат, якія праходзілі вуліцаю, каб ён паварушыўся і адцягнуў думкі ад суворае сапраўднасці.
Салдаты адпраўляліся на фронт, бо ішлі пры амуніцыі, нават з вінтоўкамі, у новых шынелях. Іх песня гучала бадзёрымі напевамі з разухабістым зацягваннем канцовых нотак. У злітнасці людскіх галасоў для большай зухаватасці спеву ўліваліся вострыя свісты. Рытмічны тупат соцень салдацкіх ног падымаўся ўгору ад брудных каменняў бруку і стукаў Рыгору ў вушы.
Салдаты ішлі каля дзесяці хвілін, і цяганіна іх праходу прыцягала да сябе Рыгораву ўвагу. Ён не адхіляўся ад акна, настарожана слухаючы заціхаўшыя водгукі тупату і песні.
Уваход Лібы застаўся яму незаўважаным. І толькі асцярожліва-далікатны яе штуршок вывеў Рыгора з нерухомасці.
— Думаеш? Пра вошта ты думаеш?
Ліба палажыла яму на плячо руку і ўмільна, ласкава паглядзела яму ў вочы.
— Паабедаў?
— Нічога, харчоўка не дрэнная.
— Але дзе ты быў так доўга? Няўжо праседзеў у харчоўцы? Чакала я, чакала і не дачакалася.
Рыгор гасцінна засмяяўся.
— У харчоўні праседзеў каля трох гадзін.
— З якое гэта прычыны?
— Меў цікавую стрэчу...
— Няўжо?.. Давай сядзем...
Яны адступіліся да ложка і ўселіся побач.
— Я выпадкам напаткаў Сімана Галаса.
— ?!
Лібін твар абярнуўся ў здзіўленае запытанне.
— Ён і жаніўся тут.
— Жаніўся? Што-а ты-ы ка-жа-аш?
— З Златаю Мельнік.
Паведамленне Рыгора да таго захапіла Лібу, што яна выйшла з ранейшага настрою, устала і пачала тупаць па пакоі.
— Ніколі не паверыла б, каб хто сказаў мне гэта...— паціскала яна плячыма і рассеяна кідала ва ўсе бакі ўзрокамі.
— Сіман і Злата! Х-ха-ха! І ў Мінску? Але ж чаму мне не давялося ні з водным з іх стрэцца? Цікава! Што ж хаця робіць Галас? Не казаў?
Рыгор падзяліўся з Лібаю апісаннем стрэчы перш са Златаю, а пасля з Сіманам, гутаркамі з імі і заключыў двухслоўным сказам:
— Закон жыцця!
Лібе гэтага было мала; яна не пакідала гутаркі пра Сімана Галаса датуль, пакуль уваход у пакой гаспадыні кватэры не змяніў яе тэмы.
— Выбачайце,— сказала гаспадыня, разглядаючы ў шэрым змроку дваіх прысутных,— я ўжо збіраюся спаць і прасіла б вас, калі што трэба, то кажэце зараз... Няхай бы вы запалілі лямпу!.. А можа, няма газы?..
— Дзякуем, пакуль, здаецца, нічога...
— Засвяці агонь...
— А спаць як?
Тоўстая кароткая кабета, не дачакаўшыся адказу, дадала:
— Калі сястра не захоча спаць у сталовай, то прашу ўнясці ў пакой канапку і... я падушку дам сваю...
І выйшла.
Ліба засвяціла агонь і пабегла за гаспадыняй.
— Калі ласка, ці не можна гарбаты? — праказала яна за дзвярыма.
— Трэба ўнесці канапку? — ні то парадзіла, ні то запытала Ліба, вярнуўшыся ў пакой.
Рыгор згадзіўся, і праз некалькі хвілін парваная, брудная канапка стаяла ў Лібіным пакоі. Адзін канец яе ўпіраўся ў камод, другі — у сценку ад калідора, а між ложкам і канапкаю свяцілася вузкая разорына праходу.
— Было б лепей, каб вы яе пасунулі да акна, па той бок камода,— парадзіла гаспадыня, прынесшы гарбаты.
Ліба адказала на гэта пагаворкаю:
— У цеснаце — не ў крыўдзе.
Пагаворка прыйшлася гаспадыні па нутру, тым болей што яна збаўляла яе ад клопату слаць пасцель Лібе ў сталовай.
— Асабліва маладым людзям,— пажартавала яна на выхадзе.
Гаспадынін жарт быў апошнім фактарам пастаронняга свету, які наведаў Лібін пакой.
Далей нівошта не перашкодзіла ёй выпіць з Рыгорам гарбаты і аддаць патрэбны час для інтымнай, хвалюючай гутаркі, тэмы каторае выплывалі з іх блізкіх, цёплых сяброўскіх адносін.
Затуленая зялёным абажурам лямпа ўзмацняла вакольную цішу, якая прыдавала іх спакойнай гутарцы сталёвую выразнасць.
Сумнаватае святло скрадала вострыя куты рысаў, і міны іх твараў рызыкавалі адбіцца выключна ва ўзаемных узроках кожнага. Настрой угатаваў глебу для адкрытых выказаў пачуцця, да выразных слоў.
— Мне так добра з табою, Рыгор, так радасна!.. Няўжо ты не чуеш гэтага? — праказала Ліба.
Пацалунак, які выплыў следам за яе сказам, быў галаснейшы за словы гутаркі...
Калі іх губы разняліся, абое аглянуліся на сценку, за каторай храпла гаспадыня.
Падазронасць, што іх хто падслухаў, раптам патанула ў сугучным смелым рогаце.
— Я толькі ў паяднаным жыцці і магу знайсці сваё шчасце. Я веру сама, што сапраўдная любоў павінна прайсці праз доўгія іспыты. Да яе мусіць падгатаваць чалавека само жыццё. У адносінах мяне — наша стрэча па адрасе ў Ступкі вырашыла гэта пытанне канчаткова... Ты згодзен са мною, Рыгор?
— Я многае згубіў, пакуль цябе знайшоў. Ужо адно гэта кажа за тваю каштоўнасць у маім ваччу... Далейшыя мае думкі накіраваны толькі ў адну кропку — гэта да таго, як бы надаўжэй захаваць цябе... маёю сяброўкаю, таварышам маім... маім вечным спадарожнікам... Я не хацеў бы таіць разнастайных нечаканасцей у наступным, але ведаю, што ты з імі лічышся сама. Перад намі — будучыня. Сённяшняе — бягучае, будзённае, як падстава, як апора, з якою мы змагаемся за заўтрашняе... Разумееш, Ліба?
— Не пытайся, Рыгор. Ты не павінен забыць майго першага ўзроку, які я падаравала табе, падаючы, памятаеш, снеданне. У тым узроку быў зародыш таго, што зараз вырасла ў моцнае, вялікае, непарушнае пачуццё... Я разумею цябе, бо памятаю тваё хваляванне ў дзень Першага мая, твае словы на сходцы ў Смагінскім лесе, падзеі у Рызе і ў Пецярбурзе... Няхай наступнае іх удвоіць, утроіць — я не пахіснуся, не дапушчу крануць сумненню стойкага сэрца... Мяне лучыць з табою не сённяшняе маё і агульнае, а агульнае і маё заўтрашняга дня... Не сумляваешся, Рыгор?..
Дванаццатая гадзіна, што выбіваў гадзіннік на вежы, сведчыла падвойны пацалунак, як аброк, што перадавалі яго Рыгор Лібе, а Ліба Рыгору.
За сцяною чуўся той жа крэкт гаспадыні, але ўрачыстасць прызнання рэзваю бадзёрасцю разганяла спакой заціхання.
— Будзі мяне, Ліба, а дзевятай, я мушу ісці ў упраўленне.
— Хочаш, а восьмай абуджу, калі сама ісціму ў лазарэт?
— Здаюся на цябе...
Вузкія тратуары Губернатарскае вуліцы ледзьве ўмяшчалі натоўп пешаходаў. Вялікая колькасць вайскоўцаў заўважна пярэсцілі сілуэты цывільных. Чыстае асенняе неба разлівала сонечнае святло па ломаным бруку. Яго праменні асвятлялі каламутныя жаральцы памыяў, што цяклі між тратуараў, як і трывожныя, няпэўныя за сваё наступнае, твары афіцэраў, палкоўнікаў, генералаў. Апошнія на хаду шалясцелі свежымі газетамі, нядбайна ківалі галовамі пры адданні ім чэсці і хаваліся за рагі дамоў папярэчных вуліц.
Земгусары адбівалі сваім выглядам спакойны настрой забяспекі. На іх блішчастых палетах халоднае сонца ганяла зайчыкаў, якіх некаму было палохаць. Служба не перашкодзіла земгусарам урваць гадзінку-другую часу на зазірк у кавярню.
За круглымі мармуравымі столікамі з каваю па-варшаўску яны праседжвалі доўгія часы, выказваючы ліберальныя думкі і «апазіцыйныя» настроі разам з «клопатамі» пра салдат у акопах.
На скрыжаванні Губернатарскае і Захараўскай над гімназіяльным парканам віселі апошнія навіны. Іх выкрыквалі і газетчыкі, але кожны пешаход лічыў сваім абавязкам праверыць крыкуноў на адказным аншлагу.
Роўна а дзесятай гадзіне Рыгор выйшаў з Юр’еўскай на Губернатарскую. Параўняўшыся з першай кавярняй, ён заскочыў выпіць кавы. На гэта пайшло каля чвэрткі гадзіны. Далей зрабіў спынку перад навінамі. «Расія і Італія абвясцілі вайну Балгарыі»,— стаяла ў першым радку зверху. Выдзеленая буйнейшымі літарамі, гэта навіна забівала ўсе іншыя. Вакол яе вярцеліся гутаркі ў сабранай грамадцы.
Пара пажылых палкоўнікаў, што стаялі з боку Рыгора, вылаяліся агіднымі словамі па адрасе Балгарыі. Нейкі чыноўнік, па форме з кантрольнае палаты, паціскаў плячыма, дзівячыся, што робіцца на свеце. Бяспечны дыскантовы галасок сястры, якую падвёў да навін зухавы казачы сотнік, смяялася з задзёру балгарскага Карлушы. Знянацку дысанансам прагучаў пытальны сказ якогасьці селяніна з торбаю на плячах: «І да чаго толькі гэта дойдзе?» Мужычка абмылі спачуваючыя ўзрокі не адных цывільных. Храбрыя палкоўнікі пераглянуліся і загадліва паківалі галовамі.
Рыгор абышоўся маўчанкай, хоць селянін і падвастрыў яго ахвоту выказаць сваю думку. Але ён не мог ручыць, што на яго сказ адгукнуцца ўсяго тым жа, чым на словы селяніна, і пайшоў напрамкам да ўпраўлення работамі.
Ён знаходзіўся зусім недалёка ад будынка, дзе змяшчалася ўпраўленне, калі напатканая сястра вярнула яго да ўчарашняй гутаркі з Лібаю. Мігам у Рыгоравым уяўленні прабегла карціна мінулай ночы, слова ў слова прагучалі ў яго вушах адпаведныя, рашучыя дыялагі паміж ім ды Лібаю.
Мэрам бы хто хапіў Рыгора за руку і прыпыніў — ён пракалоў узрокам даўжыню Захараўскай і праз хвіліну зрабіў увераны крок наперад.
На другім кроку ён прамармытаў пра сябе:
— Адказныя справы ў жыцці адзінкі, як і ў жыцці грамады, вырашаюцца часам вельмі проста ды лёгка.
З гэтага сказа паплыў струмень думак і планаванняў, якія завярцеліся вакол Лібы, перароджваючыся ў будзённыя клопаты пабудовы сямейнага жыцця. Гэтыя клопаты, змешаныя з навіною ўзятых абавязкаў, варушылі Рыгоравым нутром і плячыма.
Рыгор пачуў сябе крыху вальнейшым, калі ўвайшоў у канцылярыю ўпраўлення работамі. Стукатня машынак, службовая бегатня, незнаёмыя твары службоўцаў вярнулі Рыгора да бягучае сапраўднасці.
— Выбачайце! — перапрасіў ён якогасьці пісца, запыніўшы яго пры дзвярах.— Мне трэба Прахора Хведаравіча Стукалку.
— А навошта ён вам? — запытаў пісец і раптам, збаяўшыся свайго пытання, дадаў, ткнуўшы ў паветры пальцам:
— Прахор Хведаравіч вуньдзека сядзяць!
Рыгор падзякаваў і прайшоў да паказанага месца.
— Я да вас ад Яўгена Віктаравіча Провава.
Стукалка далікатна схінуўся і працягнуў Рыгору руку.
— Ці не вы ўчора прыехалі ў Мінск?
— Вам паведамляў Памыйка?
— Ужо мы падбалі пра месца вам.
— Калі ласка, вось і ліст ад Провава.
Рыгор падаў Стукалку канверт.
— Дзякую. Напэўна, сумавалі там у глушы? Праўда, затое спакайней. Сядайце, прашу вас...
Стукалка хутка прачытаў ліст, скамячыў яго і адправіў у кішэню.
— Мне пра вас Памыйка многае расказваў. Добра... Я вельмі рад, што мне давядзецца з вамі працаваць... Нябось, Яўген Віктаравіч слаўны чалавек? Мы з ім сябры здаўнага... Та-ак... Дык скажэце, ці хацелі б вы па грашовай частцы, ці па адміністрацыйнай?
— Глядзеце, дзе лепш,— пасмяяўся Рыгор.
— У нас, аднака, нядрэнна... Я думаю, нейкі час папрацуеце ў агульнай канцылярыі, а там пераменім...
Да Стукалкі падышло некалькі службоўцаў з паперамі.
— Па нядзелі прыходзьце на службу... Я вельмі рад...— сказаў ён, устаючы з крэсла.
Рыгор развітаўся і накіраваўся да дзвярэй.
Ён яшчэ не выйшаў з сталоў, як яму перагарадзіў дарогу знаёмы яму кароценькі чалавек з бежанскага камітэта.
— І вы тут?
— Як бачыце. А якім-то чынам вы сюды папалі?
Кароценькі чалавек рэзва затросся ўсёю постаццю, засмяяўся і адказаў:
— А ўсё з-за камітэцкіх спраў. Патрошку пашыраемся. Вось днямі я даведаўся з прыватных крыніц, што маюць асігнаваць на бежанскую справу вялікія сумы. Я і прыехаў у Мінск, каб тут наладзіць сумесную заяву... Вы, часамі, не наведвалі Мінскага камітэта?
— Бачыце, я толькі ўчора пераехаў у Мінск. Дагэтуль працаваў за Мінскам.
— Вы добра зрабілі, што перабраліся ў Мінск,— праказаў кароценькі чалавек.
— Як вам сказаць... Пакуль яшчэ я не нагледзеў нічога гэткага, што б казала за гэта... Мне чамусьці думаецца, што лепшае прыйдзе з Пецярбурга...
— Зразумела...
Кароценькі чалавек на момант задумаўся, пасля іншым тонам паведаміў:
— Ага, бок, маю вам перадаць уклон ад вашага таварыша... Не так даўно заходзіў на Знаменскую і пытаў кагосьці... не памятаю каго... Луговіча якогасьці... Ды самога таварыша прозвішча запамятаваў... З Масквы прыязджаў...
— З Масквы? Дагадваюся...
Яны развіталіся.
Кароценькі чалавек уподбежкі накіраваўся да першага стала, а Рыгор выйшаў на вуліцу.
Для яго было зусім неспадзяваным, калі на адгоне квартала з боку ў яго зноў пачуўся нядаўна заціхшы голас прадстаўніка бежанскага камітэта.
— Калі вы думаеце пра Пецярбург, то ці не ўзяліся б вы часамі за маю працу па камітэце? Я вельмі вас прасіў бы. Мне да таго цяжка, што я з радасцю ўцёк бы сюды ў Мінск.
— Я не абяцаю вам гэтага...
— То давайце мы так скамбінуем,— настойваў кароценькі чалавек.— Вы звяжацеся з Мінскім камітэтам, а я вымалю замест вас другога чалавека сабе на замену...
Рыгор і на гэту прапазіцыю не даў акрэсленага адказу. Гэта астудзіла кароценькага чалавека і прымусіла яго перайсці на іншыя тэмы. Аднак кожная з новых тэм непраменна стыкалася з бежанскімі справамі, а тыя цягнулі за сабою скаргі на цяжкасць працы ў камітэце. Нельга было западозрыць няшчырасці ў яго споведзі, тым болей Рыгору, які збольшага ведаў становішча камітэта. Знаёмы быў Рыгор і з працаю кароценькага чалавека ў камітэце. Але ўсё ж думкі яго былі далёка ад гэтага.
— Будзе час пра гэта пагаварыць па маім прыездзе ў Пецярбург,— адказаў ён, каб скончыць гутарку.
Кароценькі чалавек мэрам бы гэтага і чакаў. Ён зразу спыніўся, з падзякай падаў Рыгору руку і крута павярнуў назад. Калі Рыгор азірнуўся, то ён ужо бачыў кароценькага чалавека на гоны ад сябе.
«Сапраўды працуе з пачуццём і самаадданасцю», — уголас выказаў ён пра сябе.
І не паспеў зрабіць кроку з новаю думкай, як знаёмы жаночы голас пераняў яго сказам:
— За кім вы так пільна ўзіраецеся?
Следам, не даўшы Рыгору павярнуць галавы, порсткая рука прасунулася яму пад паху.
— Ну, якавы справы?
Ліба была ў вясёлым настроі і ласкава зазірала Рыгору ў твар.
— Я сёння проста шчаслівая — гэта ж цэлы полудзень у маім распараджэнні.
— Якім жа чынам табе падшанцавала?
— Выпісалі з майго аддзялення да дваццаці чалавек.
— А ўсё ж засталося ў лазарэце людзей?..
— Алеся даглядае за імі... Ну, а як твае справы? Што ж ты не кажаш нічога?
— У панядзелак іду на службу.
— А працу вызначылі?
— Знойдзецца. Ёсць некалькі месц, на выбар... Ці ж у гэтым рэч?
— Твая справа... Прынамсі, за гэтыя дні варта было б падшукаць новую кватэру... Ты пра гэта не думаў?
Рыгор паціснуў Лібіну руку і жартаўліва праказаў:
— Не паспеў пакуль, мая дбайная гаспадынька...
— Не тое, што...
Рыгоравы жарты выклікалі на Лібіным твары лёгкія ўспыхі сарамлівае ружы.
— Разумею цябе і згодзен з табою цалкам... Асноўнае зроблена, а там усё пойдзе сваёю чаргою... Ці не пара было б абедаць?
— Давай пойдзем!
Яны завярнулі ў знаёмы Рыгору завулак.
— Як, па-твойму, Ліба, так будзе нічога? А можа, пасунуць яшчэ крыху да акна? Толькі не даставацьме шнур. Няхай стаіць так...
Рыгор адступіўся да кушэткі, на якой сядзела Ліба, з газетаю ў руках, і паглядзеў адтуль на распалажэнне стала.
З правага акна, на паколаных шыбах якога ляжаў тоўстым пластом снег, падала сталёвая паласа святла. Востры рог прыаконніка роўнай лінейкай адразаў яго правую палавіну. Стажок паложаных на стале кніжак трапляў у зацямненне, якое скрадала не толькі загалоўкі кніжак, а і малюнкі іх вокладак.
— Трэба адсунуць крыху назад, тады болей на стол ляжа святла. Няпраўда, мо?
Ліба паднялася і пільным позіркам праверыла Рыгоравы меркаванні.
— Не так святло, як холад. З акна ж неміласэрна дзьме. Па-першае, трэба было б уставіць новыя шыбы ды пазатыкаць паміж рам... Які недагляд, а гэткія грошы дзяруць... Адсунь стол на корх-другі назад...
Яна падышла да акна, праверыла рамы і шуфляднікі, папрабавала шчыльней прычыніць дубальт і нездаволена кіўнула галавою:
— Што ж ты хочаш! Яшчэ добра, што і гэткую каморку ўдалося знайсці. Як-ніяк, а святла багата, прасторная.
— А чаго ж ад старога дома хацець!
— Зразумела... Бачыш, дамаўласнікі не адстаюць ад іншых гандляроў. Даражэе мяса, дровы, крамніна — чаму ж адставаць кватэрам... Ды горад перапоўнены да адказу...
Рыгор адсунуў стол назад, а ложак пацягнуў крыху да акна.
— Ды ці не ўсё роўна, як што будзе стаяць! Адзін корх бліжэй да акна ці далей...
Ліба ўголас засмяялася.
— Які ты цудны, Рыгор!.. Сядай ды раскажы мне, што новае... Мы ж з табою так мала бачымся...
— Няма часу, Ліба!
Ён прысеў і ценька датуліўся галавою Лібіных грудзей. Тая выпусціла з рук нячытаную газету і абвіла яго шыю тонкаю белаю рукою. Пальцы рукі краталі яго губ, якія адказвалі прагным варушэннем.
— Ты паглядзі, адно, Рыгор, як хутка праняслося каля двух месяцаў з таго часу, калі мы пачалі наша супольнае жыццё! Я не паспела агледзецца, а тым часам...
— Кажы, я слухаю...
— Прызнайся мне, ты думаў, што ўсё так проста ды так незаўважна перапляцецца адно з другім, і мы станем...
— Чым?
Лібіна рука крыху падалася наперад, гэтак, што далонь прыйшлася на Рыгоравы вусны, якія знайшлі пад ёю ўтульнае месца...
— Табе не хочацца слухаць, Рыгор?
— Кажы, кажы, Ліба...
Рыгор вызваліў руку і перацяў ёю Лібіну стройную паясніцу.
— Каб я думаў ці чакаў, магчыма, усё б яно іначай пайшло...
— Іначай?.. Выходзіць, што ўсяму прычына ёсць адзін цёмны выпадак?
— Выпадак, але той, якім кіруецца наша жыццё... Калі ён быў цёмны, то я асвяціў яго сваёю свядомасцю... Якія, аднак, вы, жанкі, чулыя!..
— Ты глядзіш на мяне выключна як на жанчыну?
І не саромеешся казаць гэтага?
— Адкуль ты бярэш усё гэта, Ліба? Было б так, я абмежаваўся адною-дзвюма стрэчамі з табою... Я не раскідаю свайго пачуцця на вецер і не таргую словамі, як лыкам... Да цябе я прыйшоў праз доўгія, спакусныя іспыты... Ды што казаць...
І Рыгор адчуў раптам Лібін пацалунак. Ён быў ціхі, але шчыры і зацяглы, з сілаю, якая на нейкі час перацяла іх глыбокія ўздыхі і заваражыла прасторны пакой салодкаю маўчанкаю.
— Мы яшчэ шчаслівыя з табою, Рыгор! А ёсць людзі — і колькі гэткіх людзей! — што гадамі не бачылі сваіх жанок, дзяцей... Ды, можа, не ўбачаць!..
— Трэба напружней змагацца... Нехта стукае?
Мінутная іх настарожлівасць перарвалася паўторным стукам.
— Адчыні, Рыгор!
— Прашу заходзіць! — гукнуў ён, зрабіўшы пару крокаў да дзвярэй.— Засвяці агонь, Ліба!
Яна не паспела абмацаць лямпу, як у пакой увайшоў чалавек, якога ў вячэрнім змроку нельга было адразу распазнаць.
— Нарэшце адшукаў!.. Добры вечар у хату! Ну і забраліся ж!
У голасе ўвайшоўшага гучала нешта знаёмае, але не па голасе Рыгор распазнаў Петруся. Засветленая Лібай лямпа выявіла Петрусёў твар, на якім бегала вясёлая ўхмылка.
— Сапраўды, што нарэшце! А пісаў жа, што будзеш у Мінску многа раней... Маю гонар пазнаёміць з маёю жонкаю...
— З жонкаю?! Так-такі і жонкаю?!
Пятрусь прывітаўся з Лібаю і агледзеў пакой.
— Скідайце паліто,— запрапанавала Ліба.— Я пастараюся... гарбаты...
Яна пачакала, пакуль Пятрусь распрануўся, пасля выбегла з пакоя.
— Так, жонка... законная... Адно другога ўзаконілі,— пасмяяўся Рыгор.
Ліба вярнулася з гарбатнікам.
— Я думаю, не лішнім будзе з марозу шклянка цёплае гарбаты,— абярнулася яна да Петруся.
— Згаджаюся, дзякую.
П’ючы гарбату, Пятрусь рэвізаваў узрокам абсталяванне пакоя і вясёлую спанраўную яму гаспадыню. Ён не чакаў, што прыяцель спаткае яго ў сямейных абставінах. Да гэтага не было жадных адзнак. Ды па настроі Рыгора Пятрусь не мог дапусціць хуткае перамены ў яго жыцці. Між тым факт паказваў сваё. Пятрусь спачувальна глядзеў на таварышавы паводзіны, хоць прысутнасць пры Рыгору Лібы, відаць было па ўсім, мала ўплывала на Рыгораў нутраны свет.
Умовы, што з’яўляліся сведкамі новага жыцця, далёка не пасавалі да маладых асоб, якія сядзелі пры ім, мэрам бы сышоўшыся з прычыны яго наведаў.
Камод ды стол, канапка і ложак, пяць патрыманых крэсел мала разнастайнілі памяшканне для дваіх ад памяшкання для аднаго. Усяго і служыла гэта абсталяванне ў мэтах адноснага дапамінку Рыгору пра яго гаспадарскія абавязкі. А калі ды Ліба не дужа заўзята пільнавала гэтага, тады за камодам ды кушэткаю толькі і аставаліся сухія функцыі сцяснення гаспадара. О не, Пятрусь у гэтым паспеў шмат далей перагнаць Рыгора! Яму хапіла часу, каб абкруціцца досыць надзейна клопатамі «заўзятага сем’яніна». Што таму пасабляла — гадаць не трэ было доўга.
Пятрусь выразна бачыў прычыну гэтага і ў абставінах свайго жыцця, якое звязала яго нелегальнасцю, ва ўмовах непаседнае службы, каторая кідала ў раз’езды і, нарэшце, спадчына, вынесеная з астрога. Усё паказанае з невялікім дадаткам Петрусёвае ўступчывасці значна пасунулі яго ў бок сямейнае клапатніны.
Чамусьці ў прысутнасці Рыгора з Лібаю гэта вельмі выразна замуляла ў яго нутры.
Паведзеная гутарка на тэму бягучага жыцця не стрымала Петруся ад самапапроку. Ён даў месца ў сваім нутры для вострых упікаў за недагледжанае патуханне сваіх ранейшых настрояў. Але, побач з гэтым, гутарка з Рыгорам, ахапіўшы шырокае кола бягучых з’яў і будучых заданняў, дала яму набой для ўсхвалявання і аброк да аднаўлення ранейшай актыўнасці.
— Так,— завяраў Пятрусь перад адходам,— я пераеду ў Пецярбург. Мяне цягне туды не менш твайго... Толькі...
— Вось гэтае толькі і не дазваляе табе пакінуць Масквы.
— Дык парадзь мне, Рыгор, што рабіць...
— Якая ж тут рада... Чакай яшчэ нейкі час...
— Няўжо ім у галаве за мною сачыць? Вось быў жа я надоечы ў Пецярбурзе і праз пяць дзён — ніякага знаку сочкі...
— Завяраць, браце, цяжка...
— А так бы паехаў перш я, а следам выцягнуў бы і вас. У мяне там наклёўваецца некалькі добрых месц... Разумееш, за гэты час паспеў зарэкамендаваць сябе перад кіраўніцтвам установы, а частыя камандзіроўкі далі магчымасць знайсці добрае знаёмства... Вы паехалі б, Ліба Шлёмаўна?
— Яшчэ з якою б ахвотай! Як была ў Пецярбурзе — цягнула куды індзей... А пажыла ў Мінску — моцна хочацца назад у Пецярбург... Усё ж Мінск — правінцыя... Ехалі б вы хутчэй, Пятрусь... А то мне Рыгора не ўгаварыць.
— Што-а?
Рыгор зрабіў фальшыва-сур’ёзную міну і ўзрокам Мефістофеля паглядзеў на Лібу.
— Не згаджаецца...
— Ты не чакацьмеш, як я прыкажу складвацца,— пажартаваў Рыгор.
— Паду-у-мма-еш! Адкуль ты набраўся гэтае смеласці?..
— Ліба Шлёмаўна прэтэндуе на матрыярхат...
— Згодзімся, што да гэтага яшчэ далёка, але...
— Але не без дыктатарскіх ухілаў...
Яны весела засмяяліся.
Адбітак гэтага смеху Пятрусь вынес на сваім твары з Рыгоравага пакоя.
— Да спаткання ў Пецярбурзе,— пажадаў ён Лібе, якая правяла яго з кватэры.
Напружанасць вайсковых падзей, якімі справодзілася другая палова лета, змянілася асеннім зацішшам.
Было ясна кожнаму, што немцы сваім наступам на Расію імкнуліся забяспечыць базу для наступу на захадзе. Рэдкія сутычкі на паасобных участках даўжэразнага фронту не мянялі агульнага становішча. Мала хто дапушчаў, каб фронт да наступнае вясны пасунуўся за Баранавічы, Дзвінск, Пінск, Ілуксту. Гэта давала магчымасць каму след крытычна праверыць пройдзеную навуку, улічыць недагледжаныя памылкі, унесці новыя карэктывы. Частку гэтых клопатаў узяла на сябе перапужаная нямецкімі поспехамі расійская ліберальная буржуазія. Разгубіўшы рэшткі патрыятычнага задзёру, яна павярнула нездаволенне ў бок нядаўняга прыяцеля — вайсковай ды буйнаарыстакратычнай камарыллі.
Аднак нядобрая воля прымушала радзімых патрыётаў станавіцца ў ваёўную позу супроць самаўладнай клікі. У іх паказной, фальшывай апазіцыйнасці хавалася вострая прага апанаваць становішчам.
Буржуазія хапілася за думку і за рады, каб перапыніць разбег падзей, агаловіць іх і надалей разліваць рабоча-сялянскую кроў на алтар «вольнае краіны».
З гэткімі палажэннямі, што выпускалі іх вусны Мілюковых ды Какошкіных на вядомым кадэцкім банкеце, памыкалася буржуазія заняць месца плутакратыі. Але жахі «вызваліцельнай» вайны ніколькі не гублялі свайго гібельнага скутку Яны самі па сабе, у баку ад волі яўных ды скрытых прыхільнікаў вайны, рабілі сваю працу разгойдвання спакою ды пакоры мільённых салдацкіх, рабочых і сялянскіх гушчаў.
Кадэцкія завярэнні не затрымлівалі ў акопе салдата і не давалі яму натхнення для далейшага кроваліцця. Занядбаўшы суд і кару, ён кідаў фронт і накіроўваў дадому, у тыл, далей ад непатрэбных жахаў на перадавых пазіцыях. У тылу было падгатавана яму спачуванне.
Мянушка «дызерцір» не ўздымала ружы сораму на змучаных, пажаўцелых тварах тых, хто двухгадоваю пакутаю зразумеў сутнасць і мэты вайны. Тылавыя героі з земгусараў, шыбераў і прадажных пісак паходзілі на дзяцей, што пускаюць мыльныя бульбалкі. Пушчаныя ў пачатку вайны, на трэці год яе, гэтыя патрыятычныя гульні згубілі манлівы свой эфект. Гэта адчувалася на кожным кроку, у кожным кутку неабсяжнае краіны, у паветры, што яе аблягала.
Дзевяцьсот шаснаццаты год прыходзіў у свет пад знакам крутой змены агульных поглядаў ды адносін да вайны. Вайна ставіла супроць сябе драбнейшыя праявы народнага жыцця. Людскія гушчы прасякала пачуццё сухое аднакавасці да фронту, да стрэлаў гармат, да аэрапланаў і бліндажоў, да перафармаванняў войска і да вестак са штаба галоўнакамандуючага. Страхі вайны ў сваім расцяжэнні ў будучае зліваліся з буднямі, якія капілі ў сабе порах для расплаты за яе.
Працэс перараджэння людское псіхікі, змена ў настроях паасобных пластоў жыхарства выпуклялі новую эпоху на пасаду гістарычнасці. Апошняя рашуча спускалася на зямлю, надаючы астраты малейшым калыванням грамадскага жыцця. З усіх шчэлак дзьмула завабна-трапяткім павеем няяснага, а жаданага ды непрыменнага.
У Рыгоравай істоце калыхаліся хвалі раз’юшанага, уздымнага пачуцця. Гэта пачуццё не давала яму спакою. Нават Павал Памыйка не здавальняў Рыгора сухаватасцю сваіх вывадаў. Больш-менш улагоджваў яго, рэдка наведваючы, Сіман Галас, але тая работа, якую яны вялі ў Мінску, не давала Рыгору поўнага здаволення.
Седзячы ў Рыгора адным лютаўскім вечарам, Сіман казаў:
— На тваім месцы, браце, я ўжо даўно быў бы ў Пецярбурзе... Болей таго, я нават не даўся б так лёгка з яго выехаць... Чым цябе прыцягвае Мінск? Службаю ў упраўленні дарожных работ?
— Тым болей не становішчам ды зарабаткам, якія ён дае... Ха-ха-ха! Сіман! Мяне Мінск прыцягвае тым самым, што і цябе. З тым жа поспехам ты можаш яго замяніць на Адэсу, Маскву ці другі горад, як я на Пецярбург... Але гэта не на заўсёды — гэта выключна на даны час... Зараз Мінск — не Мінск, а вайсковы лагер. Ну, а нашая партыйная праца хутка, ты сам разумееш, не можа мяне задаволіць.
— Маеш рацыю... Ты пасудзі сам — Мінск нічым не адгукнуўся на гадавіну 9 студзеня, а Пецярбург... Там баставала звыш пяцідзесяці тысяч рабочых... Ты чуў гэта? Надоечы прыехаў адтуль адзін рабочы і казаў мне... Гэтак што Пецярбург...
Паведамленне Сімана пра студзеньскія забастоўкі ў Пецярбурзе аднавілі ў Рыгора радаснае пачуццё. Ён уверанай хадою прайшоўся па пакоі і пацёр ад здавальнення рукі.
— Ты калі атрымаў гэтыя весткі?
— Учора вечарам.
Пытальны ўзрок Рыгора спыніўся на Лібе:
— Чула навіны?
— Я табе не раз казала, што цябе...
— Ты толькі, Ліба, не нервуй... Хочаш выехаць — выедзем... Але ж ты павінна памятаць, што гэта не так лёгка... І ты і я — абое мы звязаны службаю, а ў адносінах да мяне маюцца і іншыя прычыны... Няўжо ты думаеш, я знарок цябе марыную тут... Альбо шкадую пакідаць сваіх маёнткаў...
Лібіна рука, крануўшы Рыгоравай шчакі, выявіла жончыну ласку да мужа і гэтым згладзіла паўстаўшую шурпатасць у іх адносінах.
— Разумею цябе, Рыгор. Калі я кажу так, то зусім не маю ў воку сённяшні або заўтрашні дні... Мяне... ды ці ты ж не ведаеш... забівае мая служба...
— А хто цябе прымушае служыць?
Сіман быў радцаю і супакоіў абаіх.
— Не палічэце мяне падбухторшчыкам...
Гэтага, зразумела, ні Рыгор, ні Ліба не думалі.
Сіман лічыўся іх ганаровым госцем. Яго гутарка папаўняла іхнія разважанні, яго рада была таварыскім пажаданнем. Хто ў гэтым сумняваўся?
Сіман таксама з’яўляўся і чулым перадатчыкам таго, што дыктавала і Рыгору і Лібе іх нездаволенасць мінскаю правінцыяльнасцю. Гэта нездаволенасць дзень ада дня абвастралася. Смуткам іх была наступная споведзь Рыгора перад таварышам.
— Нам не трэба станавіць жадных мэт у прыватным жыцці, калі яны не звязаны з жыццём агульным... Мне смешна глядзець, як людзі тужацца з усіх жыл, каб зберагчы лішнюю капейку... Агідна, ведаеш, Сіман, слухаць гутаркі пра ўзнагароды, павышэнні, пра дробненькую цікавасць набыць пляцок, хату... Да чаго ўсё гэта? Ласне можна гэтым адмежавацца ад усяго свету? Або ўхілам ад агульных падзей зберажэш сваю недатыкальнасць? Дарма ўсё гэта — мурашчына палітыка... Я ў баку ад усяго гэтага, а што іншае мяне можа трымаць на адным месцы?
— Які лад, гэткія яго і праявы...
— Гадкі лад.
— Згаджаюся з табою...
— Але не меней гадка, калі не шукаеш, дзе яго канец.
— Вось асноўнае... Усё ж, браце, жыццё не стаіць на адным месцы... Памятай тое...
— Што б тады было, каб ды яно спынілася...
Іх філасофскія разважанні пагражалі зайсці далёка ў ноч, але, трапіўшы на іх, Памыйка павярнуў іх гутарку ў другі бок.
Засопшыся, Павал адначасна з тым, як падняў цераз парог левую нагу, праказаў:
— Я прынёс табе, Рыгор, сумную навіну... цяжкую...
Прысутнасць Сімана, якога ён адразу не пазнаў, не дала яму закончыць сказа.
Ліба пераняла Памыйкаву збянтэжанасць.
— Сіман Галас — ці ж вы не пазналі?
Памыйка раптам знайшоўся:
— Выходзіць, што я вам прынёс сумную навіну, а ў вас застаў вясёлую... Здароў, Сіман! — працягнуў ён яму руку.
За гэтым сказам Паўла чулася выразная трывога, якое не скрашала Сіманава рэзвасць.
— Вашаму благароддзю!.. Адкуль гэта павеяла, што ты трапіў сюды?
— Выпадкова... Ну, а ты якім чынам апынуўся тут?
— Сярод чыноўнікаў?
— Хоць бы і так... Кажы!
— Перш выкладай свае навіны...
— Так, кажэце, Павал, тое, што меліся.
Памыйка раптам пасур’ёзнеў і зусім інакшым тонам праказаў:
— Мае навіны зусім нецікавыя.
— Гэта чаму?.. Кажэце, ну...
— Казаць?.. Так, не схаваешся... Памятаеш, Рыгор, старшага тэхніка Бросню?
Рыгор настаражыўся:
— А што?
— Дык вось, брат, гэты прахвост застрэліў Рудольфа Шульца... Сярод белага дня, ведаеш, пры людзях... Перш штурхануў яго за нешта, а калі той замахнуўся на яго кулаком, Бросня р-раз-з і... бывай здароў...
— Рудольф?! Бросня?!
Збялеўшы, як мел, Рыгораў твар выказваў яго сібернае абурэнне, перамешанае з востраю трывогаю.
— Адкуль ты праведаў гэта?! Ці праўда таму?..
Яго напружаны ўзрок разліваў агонь кіпучае злосці.
— Толькі вось атрымаў ліст ад Провава... Не паспеў, ведаеш, зайсці ў пакой, як мне яго падалі... Прачытаў... і на табе... Выпіў шклянку кавы і да цябе...
— Рудольф Шульц!! Братка ты мой!
І Сіман, і Ліба аслупянела глядзелі Паўлу ў вочы.
Рыгор пусціўся тупаць па пакоі.
Яго важкія, цвёрдыя крокі гучалі па ўсёй кватэры.
— Бедны Рудольф!!
— Які слаўны таварыш!
— Гэткі харошы чалавек!
За гэтымі словамі запанавала важкая цішыня, у якой чуўся выразны працэс кандэнсацыі вострае злосці да забойцы.
У згустках гэтае злосці фармавалася суровае адамшчэнне.
Яго напорнасць падняла Рыгораву руку ўгару і затрасла выпрастаным пальцам перад цёмным акном.
Вестка пра забойства Рудольфа Шульца хутка падмацавалася пісьмом Сёмкі. Сёмка падрабязна апісваў Рыгору кароткую, але жудасную гісторыю Бросневае расправы з Рудольфам.
«Яна зрабіла цяжкае ўражанне не толькі на рабочых, а і на ўсіх дваровых, на местачковае жыхарства», пісаў Сёмка. «Але забойца, на жаль, не атрымаў належнае аплаты за свой крывавы ўчынак. Абкружаны раззлаванымі рабочымі, ён паспеў вырвацца з іх рук і ўцячы пад ахову сунічанскай паліцыі. Праўда, Проваў дамагаўся таго, каб станавы Бросню арыштаваў і адправіў у Мінск. Ці зрабіў гэта станавы — невядома, усё ж Бросні зараз у нас няма... Рудольфа ж Шульца, трэба сказаць, пахавалі на старых местачковых кальвініскіх могілках. Натоўп людзей з двара і з мястэчка, які праводзіў забітага на могілкі, яскрава засведчыў сваю павагу да яго і востры пратэст супроць учынку драпежніка-тэхніка. Уміраючы, Рудольф некалькі раз успамінаў цябе».
Сёмкаў ліст быў канчатковым пасведчаннем пра сапраўднасць Памыйкавага паведамлення. Ніякіх суцешных вестак чакаць пасля гэтага нельга было.
Рудольфаў вобраз некалькі дзён засаб трымаў на сябе Рыгораву ўвагу. Яго не кранула гэтак моцна ні смерць Гэлі, ні смерць мацеры... Рудольфава смерць мэрам бы вабрала ў сябе ўсе жахі перажытых Рыгорам трагедый і вызверылася на яго сваёю жудаснаю сапраўднасцю. Гэта сапраўднасць, зразумела, была не абмежавана часам ды не акрэслена месцам, але Рыгор хапіўся і за выпадак з Рудольфам, каб далучыць яго да тых прычын, якія штурхалі яго да выезду з Мінска. Пад націскам гэтых прычын усё слабейшымі ды слабейшымі рабіліся супярэчныя ім фактары. Важнейшы з іх, пра якія Рыгор часта дапамінаў Лібе,— гэта пагроза падпасці ў Пецярбурзе выкрыццю і арышту,— губіў таксама сваю вострасць.
Рыгор самаўверана глядзеў у наступнае, застаючыся наўздзіў нячулым да небяспекі. Усвойная яму, як кожнаму чалавеку, некаторая асцярожлівасць адпала, як прыгаркі ад пасудзіны. Ён не пытаў сябе, чаму гэта так сталася з ім, але быў упэўнены, што зараз з гэтым не годзіцца яго людская вартасць. Гэта адкідала вострасць клапатлівасці і пра сямейнае жыццё. Рыгор вызначыў яму маленькі ўтульны куток у сваім нутры, без якога, наогул, нельга абысціся жывой істоце, і тым здавольваўся.
Гэта незаўважная клапатлівасць упіралася галоўным чынам у Лібу.
За кароткі час сумеснага жыцця яна паспела з ім зблізіцца, сысціся, як Рыгор таго не чакаў. Ранейшыя ўспыхі пачуцця, падобныя да выбуху маланкі, разгарэліся цягучым, незгасаючым полымем. Было б цяжкай аперацыяй, каб хто падумаў разлучыць іх.
Сам Рыгор баяўся думкі пра гэта, як не баяўся іншага нічога ў сваім прыватным жыцці. Ліба знаходзіла словы, ласку, міну і ўзрок, якімі суцяшала яго ў хвіліны выпадковай жальбы... Яна дубальтавала яго надзеі, гартавала жаданні, дзень ада дня вытоптвала пабочную сцяжынку ў сумесных намерах.
І цікава — Ліба дамагалася ехаць, а разам з тым яна болей усяго трымала яго ў Мінску.
Толькі з-за Лібы Рыгор не пакідаў думкі папрасіць Стукалку, ці не дапаможа ён, хоць праз начальніка ўпраўлення, перавесці яго ў адпаведную мілітарызаваную ўстанову ў Пецярбурзе.
Дзевятага сакавіка Рыгор увайшоў у канцылярыю ўпраўлення з намерам адразу падысці да Прахора Хведаравіча і выказаць яму сваю просьбу.
Стукалка якраз быў заняты. Каля яго стаяла некалькі асоб, з якімі ён заўзята гартаў свежаатрыманыя газеты
Рыгор не хацеў пры іншых гаварыць з ім пра свае інтарэсы. Ён прысеў за свой стол і ўзяўся лістаць вынятыя з шуфляды справы. І толькі яго ўвага зацягнулася ў змест першага адносніка, як яго паклікалі. Рыгор падняў голаў і ўгледзеў, што яго заве Стукалка.
Калі ён апынуўся каля ўпраўляючага справамі, акаляўшыя таго асобы, сярод якіх апынуўся і кіраўнік работ, Яўген Віктаравіч Проваў, паказалі Рыгору змешчаную ў газетах справаздачу пра скандальнае пасяджэнне Думы.
— Чытайце, Рыгор Міхасевіч, і кажэце сваю думку,— запрапанаваў Стукалка.
Усе настаражыліся і прыціхлі, сочачы за Рыгорам, які прабягаў вачыма свежы друк ранішняе «Біржоўкі». Калі ж ён з успыхнутай вясёласцю адвярнуўся ад газеты, яго сустрэла злітнае, ва ўпор праказанае:
— Нну-у?!
Чаканне Рыгоравага водгуку на думскія падзеі незварухна-заварожана трымала заінтрыгаваных чыноўнікаў.
— До-о-бра! — каротка ды ўверана адказаў Рыгор.
— Так, пара,— паўшэптам дадаў Стукалка.
— Зазналіся, падляцы! — паглядзеўшы на інжынера, няўверана праказаў незнаёмы Рыгору чалавек.
— Гэта, разумееце, гавораць не члены Думы, фактычныя сябры падляцоў; гэта іх вуснамі гаворыць жах перад уздымам рабочае помсты,— з тым жа задзёрам уверыў сагутарнікаў Рыгор.
Яго сказ прымусіў Стукалку з іранічнай ухмылкай пераглянуцца з Провавым. Апошні, відаць, заінтрыгаваўся гутаркаю, але не звярнуў належнае ўвагі на сэнс Рыгоравага сказа.
— Гэтага мала! — стукнуў ён кулаком па стале, заставіўшы Стукалку і двух другіх палахліва паціснуць плячыма, а канцылярыстаў — праверыць вачыма.— Справу трэба выносіць на вуліцу! Не зважаюць грамадскае думкі, няхай адчуваюць грамадскага кулака. Досыць гандляваць Расіяй ды глуміцца з яе народу. Грамадскасць здолее вярней давесці вайну да перамогі, чымсь Сухамлінавы з царскасельскай прадажнай клікай...
Але Рыгор перабіў яго; увайшоўшы ў азарт, ён перастаў лічыцца з акольнымі абставінамі. І калі сполах нагнаў раптоўную цішыню, ён уголас праказаў:
— Так, вайна кончыцца на вуліцах сталіцы. Але яе кончаць не палахлівыя крыкуны з Таўрыцкіх палацаў, а рабочыя грамады ўжо разварушаных класавым гневам фабрык і заводаў...
Толькі тады ён скеміў, якую ўзяў на сябе рызыку, калі Стукалкава рука нервова тузанула яго за крысо.
Абарваўшы сказ, Рыгор заўважыў лёгкае хваляванне службоўцаў, якія то закашлівалі, то застуквалі крэсламі начальніцкую збянтэжанасць.
— Няхай вас зусім... які вы неасцярожлівы! — папракнуў Рыгора Стукалка.
Рыгор уголас засмяяўся.
Двое чыноўнікаў паспяшылі схавацца ў адчыненую фортку дзвярэй кабінета начальніка ўпраўлення работамі. Стукалка прыказна матнуў перад Рыгорам міжвольна складзеным кулаком, а кіраўнік работ атрада затуліўся газетаю.
— Хаця б не пачуў ніхто,— паглядзеўшы з-пад ілба на пайшоўшых, западозрыў Стукалка.
— Прахор Хведаравіч перапалохаўся,— бадзёрыўся Проваў, выглядваючы з-пад газеты.
І ён паўшэптам павёў апавяданне Рыгору пра забойства Броснем Рудольфа Шульца. Проваў знайшоў патрэбным пахваліцца Рыгору сваім спачуваннем забітаму ды варожасцю да забойцы.
— ...Каб гэта захапіў на гарачым учынку — не бяруся за сябе... Ну ж вам ведама, Рыгор Міхасевіч, што цяпер немец палонны спагады не знойдзе... Станавы, прахвост, ухмыляўся, калі я стукаў кулаком, патрабуючы заслужанай кары разбойніку... Ды што ж ты зробіш... Даў выгляд, што паварочвае справу да сур’ёзнага, а далей... ці ж можна ручыць, што Бросня не гуляе зараз яшчэ з падзякаю за стараннасць?.. Падляцы...
Проваў кулак нечакана для яго самога прайшоў шрацінавым стукам перад носам Стукалкі. Той нервова адарваўся ад чытанага рапарта і працягнуў трасучую руку ў бок Яўгена Віктаравіча.
— Супакойся, Хведаравіч! Зямля стаіць нерухомай.
Абодва засмяяліся.
— А я скажу праўду — шкадую Рудольфа. Хоць немец і мо сам нёс крыху віны за пачатак вайны, усё ж у ім таілася знянавісць да яе... І розумам — некалькі раз спрабаваў гутарыць з ім — Кант... Вострая, як нож, думка, багатыя, дзіўныя планы... Самому ж Бросні, гаду, не раз даваў практычныя рады... Ну ж той, плюгавец, здатнейшы выявіўся да пярэймы чарнасотніцкага цкавання, ніж да патрэбных яго тупаватай галаве ведаў. Вечны пакой дарэмнай ахвяры... Няхай яна будзе залічана ў скарбніцу агульнае адплаты...
— Вас просяць у кабінет...— перабіў Провава нячутна падышоўшы да іх стройны малады чалавек.
Яўген Віктаравіч юрка ўсхапіўся з месца, паправіў мундзірчык, кашлянуў і, нічога не сказаўшы ні Стукалку, ні Рыгору, пайшоў да дзвярэй у кабінет начальніка ўпраўлення работамі.
Рыгор пачакаў, пакуль Стукалка перагледзіць паперу, і, папрасіўшы прабачэння, пераказаў яму сваю просьбу. Стукалка, напэўна, не знайшоў яе ні нечаканай, ні нязбыўнай, бо зусім спакойна выслухаў Рыгора і яшчэ спакайней паабяцаў:
— Гэта, бадай, можна будзе ўладзіць ды не дрэнна для вас.
— Ідзе! — уверыў ён Рыгора, калі той падзякаваў за абяцанку.
У Рыгора не было падстаў не паверыць свайму бліжэйшаму прынцыпалу, як чалавеку ў гэтым чэснаму, і ён адышоў ад свайго стала з завіхрыўшымі ў галаве планамі. Выйсце са становішча наглядалася як найлепшае, абы толькі наперадзе што-кольвечы старонняе не сарвала добрых намераў Стукалкі.
Прынамсі, у даны момант нівошта не намякала на гэта...
Непрагледжаныя паперы з вынятай справы папоўніліся новымі. Яны ўбіралі Рыгораў стол засуцэленым белым абрусам.
Калі ён сеў за ім, то з двух канцоў пацягнуліся да папяровага абруса папэцканыя сіняю фарбаю рэгістратаршыны рукі...
— Рыгор Міхасевіч?
Асцярожлівы і ў той жа час увераны жаночы голас адцягнуў Рыгора ад папер.
Ён паглядзеў перад сабою і замёр у здзіўленні...
Пры стале стаяла Наталя.
— Наталя?!
Поўны, прыстараны твар, лёгкае рабаценне каля носа і на носе, спакойліва-анемічны ўзрок і таго ж настрою ўстаноўка нараджалі сумненне.
— Няўжо Наталя?!
Рыгор хутчэй падаў ёй крэсла і яшчэ раз упэўніўся:
— Наталя?!
Далёка не ранейшая ўхмылка, як выплаўленая з агню, манлівая і прыцяглая, зараз спакойная і ціхая, засведчыла Рыгораву здагадку.
— Папрашу садзіцца... А я ўжо думаў...
Трэба было папракаць сябе за тую хвілёвую разгубленасць, якая выразна адбівалася на няскладнасці гутаркі.
Наталя пераняла Рыгораву думку нечаканаю трапнасцю:
— Ты ж мог мой адрас мець?
— Не толькі мог, але і хацеў...
— І што ж таму перашкодзіла?
— Магчыма, што тое, чаму і ты...
— Добра... Не будзем чапаць мінулага. Кажы, як жывеш?
— Іначай, ніж тады, калі мы рассталіся.
— Трэба верыць...
Кароткая паўза дала Наталі магчымасць запытаць Рыгора:
— Жаніўся?
— Не таюся... Запрашаю да сябе...
Рыгор адарваў кавалачак чыстае паперы і хутка падаў яго Наталі.
— Мой адрас. Не прыйдзеш — жонка мяне заклюе. Я ёй многа гаварыў пра цябе.
— Нават да таго прыйшло? Дазволь табе не паверыць... Ну, што ж... Жыццё, разумееш, плыве, дарогі крыжуюцца...
— Крыжуюцца, а больш блытаюцца... Ці даўно тапталі нагамі прыбраныя вуліцы Рыгі, а гэта... Сапраўды ты замужам?
Яго ўпераны ўзрок на Наталю прыліп да яе пахарашэўшага ў апошнюю хвіліну твару. Калі ён апаў на стол, то якраз трапіў на выпаўшую з адчыненага рыдыкюля рудую фатаграфію, дзе задком уверх ляжала рэзвае малое.
— Дазволь павіншаваць! Ты ўсё ж спрытнейшая ад мяне.
Перад Рыгоравым носам мігнуўся Наталін рыдыкюль.
— Ты нізвання не змяніўся, Рыгор.
Наталя суцешна паглядала на яго праз стол і задаволена ўхмылялася.
— А ўмовы вымагалі многага,— адказаў Рыгор.
— Чаму?
— Як табе сказаць! Давялося шмат чаго перажыць... Матку страціў. Шэраг блізкіх людзей... у тым ліку... цябе...
— Смяешся?..
— З чаго б смяяўся, але не з гэтага.
Сур’ёзная міна пакрыла Наталін твар. Стромкі ўзрок яе адарваўся ад Рыгора і прабег праз канцылярыю, як сонечны зайчык.
— А я не сказала б, каб ты быў у мяне згубленым...
Апошняе слова замерла ў ціхім шэпце. Але Рыгор яго пачуў, і яго нутро адгукнулася едкім уколам яскравых успамінаў.
Каб не збіцца на сантыменты, ён перамяніў гутарку, праказаўшы да Наталі:
— Абяцаеш быць у нас вечарам?
— Білет страчу.
— Можна адтэрмінаваць... Хочаш, я сам гэта зраблю.
— Навошта, часу ў мяне хапае... Ага!..
Наталя спрытна зазірнула ў рыдыкюль і дастала з яго ліст:
— Выбачай, Рыгор. Гэта ён мяне прывёў сюды. На!
— Гэты ліст — ён?!
Яго ўзрок прабег па шэрым квадраціку паперы.
«Ад каго б?»
— Мяне вельмі прасілі перадаць табе яго, і я мусіла...
— Я не магу дагадацца, хто мне яго перасылае... Адну хвіліну...
Рыгор дастаў з канверта ліст і ёмка перавярнуў яго на апошнюю старонку.
— Дзе ты з ім стрэлася?
— Зусім выпадкова, у адной рабочай сям’і. Ён мне дужа спадабаўся. Не была знаёма, а ўвечар сышліся, мэрам бы гадамі ведаю яго. І чаму ж было адказаць яго просьбе!.. Скардзіўся, што некалькі лістоў напісаў, а ты маўчыш...
— ?!
— Так, так, Анікей Кузін не схлусіць. Я яму веру...
— Павер, што не атрымаў аніводнага ліста...
— А каб першым напісаў яму, страціў бы гонар, думаеш?
— У нашых з ім адносінах няма гэтага разумення...
— Выбачайце!..
Стукалка адважыў далікатны ўклон у бок Наталі.
Тая адвярнулася на канцылярыю, каб не перашкодзіць.
— Я думаю, Рыгор Міхасевіч, можна будзе гэта аформіць у выглядзе камандзіроўкі. Вы прабудзеце там месяц і, думаю, што за гэты час або самі падшукаеце, або я выдумаю што... Гэта тады, калі вам патрэбна хутчэй. А калі б вы пачакалі, тады...
— Дзякую, Прахор Хведаравіч. Дазвольце ўжо водлуг абставін выкарыстаць вашу ласку...
— Што-а вы-і, што-а-а вы-ы! Не за службу, а за дружбу... думайце, а калі ласка...
Стукалка тым жа ціхім і роўным крокам, якім падышоў да Рыгора, вярнуўся да свайго стала.
— Міруся, Наталя, варочацца ў Пецярбург... Няма, ведаеш, мне тут разгарнення. Мінск — гэта вайсковы лагер, прасякнуты жахамі вайны. Генеральскі абсац прыдушыў у ім усё жывое... Апроч звону шпор ды стуку конскіх капытоў — нічога...
— Так, спачуваю тваёй думцы... Анікей нават прасіў мяне, каб я цябе ўгаварыла пераехаць. Там ты патрэбны зараз. Разгортваецца вялікая справа... Заводы заварушыліся... Заблішчалі чырвоныя зарніцы... Пуцілаўскі перажыў ужо дзве забастоўкі. Трэба ехаць... І я паеду... Бывай!
— А да мяне?
— Не магу, Рыгор!
— Крыўдзіш, Наталя!
— Мы абое пакрыўджаны.
— Я не хачу верыць, каб ты была здатна да капрызаў.
— Не гэта... Бывай!
Рыгор падышоў да Наталі і ўзяў яе за руку. Накіраваны ў яе твар Рыгораў узрок апальваў яе вочы — яны панікалі. Тая раўнавага Наталі, з якою яна прыйшла да Рыгора, змянілася балючай нервовасцю.
— Я спазнюся на цягнік.
Наталя павярнула да дзвярэй. Рыгор апранаў шынель, калі яна стукнула дзвярыма.
— Я цябе, Наталя, не разумею, аднак,— з лёгкім упікам праказаў ён, нагнаўшы Наталю на вуліцы.
— Паверыш, не магу заставацца на заўтра. Мне абавязкова трэба заўтра да вечара быць у Харкаве.
— Я адчуваю, нібы са мною гаворыць другая Наталя.
— Магчыма... Але і Рыгор таксама мала падобны да таго, якога я ведала...
— Ты мыляешся...
— Магчыма... Ну, і ты няверна судзіш...
Праз адрыўныя, сухаватыя пераказы іх гутарка паступова сышла да нічым нявытлумачаных спрэчак.
Каля вакзала, куды Рыгор правёў Наталю, у яе не хапіла цярпення і на гэта. Яна маўчала, ні моргам вока не рэагуючы на рэдкія, зноў павернутыя на таварыскі цёплы тон Рыгоравы сказы.
Рыгору заставалася зволіць Наталю ад свае надазойлівасці, і ён працёг ёй сваю руку, папярэдне прылажыўшы да казырка.
Наталя нехаця развіталася з ім і ўскорыла хаду па ўступах усходаў.
— Напішы з Харкава, чакацьму! — гукнуў Рыгор і, не дачакаўшыся адказу, павярнуў назад.
Адышоўшыся на некалькі сажняў, яму зарупіла яшчэ раз аглядзецца на вакзал.
Наталя стаяла на ўсходах і глядзела ўслед яму. Рыгор памахаў ёй шапкай і пайшоў ужо не на службу, а ў сталовую.
Паводзіны Наталі пакінулі ў яго нутры непрыемны адбітак. Мэрам бы нешта запала ў сэрца і не было жаднае рады яго адтуль выціснуць. Брала здзіўленне — што сталася з чалавекам, якога ён добра ведаў з інакшага зусім боку. Няўжо ў Наталі над таварыскім пачуццём узялі верх пачуцці жаночыя. Ці яны ў той жа меры, у якой зараз выявіліся Рыгору, валодалі ёю і раней, але былі ўдала замаскіраваны паказной рэвалюцыйнасцю? А мо падобная змена істотна для кожнай жанчыны, тады?..
— Вы ўжо заказалі?
Перад Рыгорам стаяла Сіманава жонка. Рыгор прыўстаў і прывітаўся з ёю. Прывітаўся і заўважыў Злацін сумны настрой.
— Прынясеце па сваім выбары.
— Давяраеце?
Натужная ўхмылка не пасавала да невыразнага ўзроку вачэй.
Рыгор паглядзеў услед, калі Злата пайшла да кухні, і пачаў чытаць ліст ад Анікея. За чытаннем ён не заўважыў, як Злата апынулася зноў каля яго.
— Ешце, каб не астыла.
— Дзякую... Што чуваць? Нешта Сімана сягоння не відаць...
Злата недаверна аглядзелася па харчоўні і цішком паведаміла:
— Сіман учора арыштаваны.
— Што вы кажаце?!
— Са сходкі ўзялі,— яшчэ таемней выказала Злата.
Праз нейкі час, падаўшы Рыгору другое, яна пужліва паскардзілася.
— Было добра, а цяпер стала яшчэ лепш...
Рыгор нехаця даеў абед. Вестка пра Сімана адняла апетыт. Ды не толькі гэта. Злата перабіла яго бадзёры настрой, які пачаў складацца пры чытанні Анікеевага ліста.
— Яшчэ не лепш! — падаў ён.
Злата не чула яго слоў: яна ўжо стаяла каля другога наведвача, які бессаромна рабіў ёй вымову за нядбайнасць да яго.
— Няйначай, як хто знарок рашыў вымучыць маё нутро дарэшты...
Недачытаны ліст Рыгор вярнуў у кішэню і спешнай хадою выйшаў з харчоўні.
Шолам і сумятня Захараўскае адцягнулі Рыгоравы думкі на сябе. Гарадское жыццё цякло сваім парадкам, чужое настрою паасобных адзінак.
Аднак яно цікавіла Рыгора. Кожны дзень уносіў нешта сваё, новае, а часта і нечаканае. Сённяшні дзень асабліва выдаваўся з гэтага боку.
Здарэнні, што адыграліся ў дзяржаўнай Думе, разварушвалі затоеныя ў грамадзе думкі і настроі. Праглівыя ўзрокі павярнуліся на гэту куртатую, шэрую і малапрыметную ўстанову. Націск разняволеных ад часовага зацішша рабочых гушчаў дакочваўся да сцен Таўрыцкіх палацаў. Не рэагаваць на гэта маглі выключна тыя, хто не ўлічаў небяспекі стаць ахвяраю свае смяротнае панікласці.
Уздым рэвалюцыйных настрояў разіў больш чулых і далёкаглядных, хоць яны па сутнасці складалі бадай адно суцэльнае ў складзе наўздзіў своеасаблівых «народных прадстаўнікоў».
Адбітак гэтых вестак Рыгор выглядаў на тварах соцень людзей.
Ранішняя гутарка ў канцылярыі ўпраўлення служыла ўзорам гэтаму. Што азначае захапленне апазіцыйнымі думкамі гэткіх людзей, як, прыкладам, Стукалка?
«Калі ўжо дайшло да падобных з’яў — не збыцца марам радзімных патрыётаў. Яны жорстка пралічыліся на вайне. Не пасобяць ім ні перамогі хаўруснікаў, ні гэтак жданае выступленне Амерыкі. Працоўныя гушчы ўсё болей ды яскравей выглядаюць у вайне няшчасце.
Пара!..»
Гутарка з Наталяю адышла ў затулыя куткі Рыгоравага нутра. Прытупілася нядаўняе ўражанне і ад Сіманавага арышту...
Наперад выпіралі пытанні, што іх кранаў Анікееў ліст.
Рыгор адчуваў сябе, як той, хто ўсплываў на чаўне на самы хіб успененых хваль. Гэтыя хвалі бурлівымі, пеністымі сувоямі ўпарта каціліся напрамкам да раскалыханае сталіцы.
Мінаючы струмень пешаходаў, дзесяткі рамізнікаў, што накіроўвалі Захараўскую ў бок вакзала, ён не мог адарваць узроку, не правёўшы кожнага з іх...
На кватэру Рыгор прыйшоў з акрэсленым рашэннем пакінуць Мінск як можна хутчэй.
Рыгор аглядаў набытую маёмасць, мяркуючы, як будзе з ёю рабіць. Нельга сказаць, каб стол ці шафа суцяшалі яго ўласніцкае пачуццё. Дзе там! Рыгор упікнуў сябе, чаму не здагадаўся іншым чынам, пазычкаю ці пракатам, абсталёўваць свой часовы пакой...
Нарэшце... або варта займаць гэтым сваю ўвагу?..
Яго думкі перанесліся на недачытаны Анікееў ліст.
Дык вунь яно што!..
Калі на яго з’яднаным фронтам наступалі жыццёвыя адмоўнасці, то і дадатныя прыгоды не засталіся ў завінаватасці.
Анікей настойна ўгаварваў Рыгора перабірацца ў Пецярбург. Ён абяцаў яму — з вакзала проста на працу. У завод, а калі толькі не падабаецца, «адвык ад чорнае працы», у кантору ці ў банк. Адно б не заставаўся ў Мінску...
— Ха-ха-ха! Адвык ад чорнае працы! Цудны, аднак, гэты Анікей!..
Вобраз таварыша мігнуў у праменнях спушчанага над дахам сонца...
Але яго змяніла Ліба:
— Ты ўжо дома?
Лібін настрой гарманаваў з вясновым днём, якім быў гэты, сённяшні.
Ён быў блізкім і Рыгору, і Ліба сама бачыла гэта.
— Хоць раз ды я перамагла! — пахвалілася яна, падбегшы да Рыгора і ўзяўшы яго за руку.
Чырвоны крыж на грудзях затуліў Рыгораў узрок.
— Я адчуваю, што ты прынесла добрыя навіны.
— Няўжо? Мой твар выдае гэта?
— А як па-твойму?
— Бадай што... Ды навошта мне хаваць ад цябе...
— Што?
— Тое, якое дае мне магчымасць перавясціся ў Пецярбург. Сёння ардзінатар нашага лазарэта запрапанаваў нам перабрацца да яго ў Пецярбург. Ён пераводзіцца туды на службу... І я дала згоду першай... Добра зрабіла?
— Першай? Добра.
— А мо табе не падабаецца?
— Што ты, Ліба, кінь... Я вельмі задаволены гэтым, бо і самому ёсць падобная прапазіцыя...
— Ад каго? Скажы!
Рыгор падаў Лібе Анікееў ліст.
Яна прагна накінулася на яго і прачытала ад слова да слова.
— Анікей Кузін? Гэта той, што ты мяне з ім каля завода пазнаёміў?
— Так... Добры таварыш... Каб і хацеў не любіць — нельга... І зацяты барацьбіт...
Ліба праверыла яго словы па характары ліста.
— Мне падабаецца, Рыгор, гэты твой таварыш...
— Толькі гэта і падабаецца?
— Кінь, Рыгор... Табе пара мяне выведаць, як мае быць. Ты любіш жартаваць, а мне здаецца...
Мужняя шчырая ласка папярэдзіла кабеціну гняўлівасць.
— Калі б ты мог прыгатавацца да ад’езду?..
Рыгор падумаў.
Яго ўзрок накіраваў да пачырванелага захаду, а думкі — у наступнае.
«Калі б ён мог прыгатавацца да ад’езду?»
Ужо гэта пытанне не ўпіралася амаль што ў жадныя перашкоды. Тым не меней ён не мог вызначыць тэрміну для падобнага кроку.
— Я не думаю, каб нам прыйшлося доўга збірацца,— адказаў Рыгор.
— Мне так хацелася быць у Пецярбурзе да Першага мая,— выказала свае пажаданні Ліба.
— Мне думаецца, што гэта магчыма...
Далей гутарка незаўважна для абаіх перайшла на іншыя тэмы.
Рыгор не забыў перадаць Лібе пра спатканне з Наталяю, пра гутарку ў упраўленні кіраўніцтва. На нейкі час ён яшчэ раз спыніўся на забойстве Рудольфа.
Усе закранутыя ім пытанні развязваліся пад кутом погляду блізкага перасялення ў Пецярбург.
Апошні выразна ўплываў пагодлівасцю на іх адносіны. Знайшлі сабе месца ў гэтай іх гутарцы і некаторыя сямейныя пытанні. І Рыгор і Ліба выявілі перад сабою тое, што з часам мусіла легчы над іхнім жыццём больш ачулаю павіннасцю. У які бок накіруецца развіццё гэтага, пакуль ніводзін з іх не думаў. Аднак уваход прыватных жаданняў у акрэсленыя рамкі адцягваў на сябе ўвагу абаіх.
Па-за сценамі пакоя блукалі пашарэлыя ўздымы ранейшых падзей, але абрысы іх туманіліся, як малочнасць аконнага шкла...
Калі над супрацьлежным будынкам стухалі апошнія водбліскі захаду, а ў пакоі гусціўся апойны вясновы змрок,— Ліба запрапанавала Рыгору выйсці ў горад.
Чыстае неба спакойнага надвор’я прыносіла ў пакой ажыўлены, узняты шолам вулічнага жыцця.
Наперакор раскалыханаму шалу смерці, якая жахлівым поступам мерала земляныя абшары,— задзёрыстай, пружыністай рабілася сіла нараджэння новага. Разам з расставаннем снегу, побач з набуханнем пупінкаў на дрэвах паўставала бадзёрасць, уздыблялася да сонца цяга маладых пакаленняў. Падобна гоману раз’юшанай паводкі — гудзела песня свежае, пявучае гамонкі ўсцяж роўных стужак вуліц.
— Пойдзем!
Яны паспешна збіраліся выходзіць з пакоя, але ў гэты час паднімаўся ўжо да іх ганкам Сёмка.
Ён дапытаўся, дзе жыве Рыгор, і з параю важкіх клункаў, за дзве гадзіны да адходу цягніка, рашыў яго наведаць.
«Рыгор, напэўна, не чакае — ну, што ж»... І мазольныя, не адмыўныя ад зямлі пальцы тузнулі званок.
Мэрам бы ўдваіх пазвалі яго ўваходзіць.
«Удваіх?»
— Добры вечар!
Абапал стаялі Рыгор і яшчэ нейкая асоба.
«Углядаецца?»
Абеглы ўзрок нічога не казаў Сёмку, аднак у Лібе нешта знаёмае.
— Вы збіраліся выходзіць?
Сёмкаў прыход быў болей як нечаканым. Рыгору нельга было варочаць таварыша з пакоя, і ён тут жа распрануўся.
— Мая жонка! Напэўна, бачыў калі?
Суровая міна Лібінага твару выказвала нібыта нездаволенне яго прыходам.
Сёмка выбачыў:
— Каб я ведаў, што перашкоджу, я не заходзіў бы...
— Што вы, калі ласка!
Ліба вярнулася да гаспадыньскіх абавязкаў.
Увіхаючыся каля стала, яна не забывала аглядацца на Сёмку.
Ад госця нясло дзёгцем ды потам. Лахматы твар не гарманаваў з мяккім тонам гутаркі. А шэрыя вочы таілі ў сваіх узроках бяздонне жалю.
Між тым Сёмка выціскаў аднекуль крохкія ўсплёскі смеху і выдаваў сябе моцным у няроўным змаганні з мулкім няшчасцем.
— Ты гэта як да мяне трапіў?
— Яўген Віктаравіч «злітаваўся» і паслаў у камандзіроўку за жалезнякамі.
— Закупіў жа хаця?
— Паўсотні. Дзе ты што зараз знойдзеш... А ў атрадзе — бяда... Мы, бач, пераехалі за дваццаць вёрст ад Ступак, да Вішнеўскай, і грунт, я табе кажу,— жалеза. Хоць ты ломам гваздай — жалезнякі, як гумалястыкі, гнуцца... Дзень працы, а знаку — як кот наплакаў... Казна, бачыш, і мэта, няхай яе пярун спаліць, усё ж трэба...
— Ха-ха-ха! Я бачу, што табою заваладала гаспадарскае пачуццё...
— Старшы, ведаеш.
— Ты ўжо старшы?
— Дзякуючы табе, Рыгор... Наогул, ведаеш, ты мне зрабіў столькі дабра... Каб ды не адно, можа б, сяк-так...
— У чым жа гэта адно?
— Волька падвяла... Кабета дажывае апошнія дні...
— Я цябе не разумею! У чым справа? Яна мяне праводзіла здаровай ды вясёлай.
— Вось тое і то, а раптам хапілі лёгкія, горла... Ды што казаць!..
Сёмка безнадзейна матнуў рукою.
— Каб не дзеці, а то — прапашчы чалавек. Што я з імі чыніцьму?.. Дрэнь справа. Маці была б дужэйшай, а то і старая адной нагою ў магіле...
— Яна ляжыць у вас? — пацікавілася Ліба не без спагады ў голасе.
— Лежма...
Ён паглядзеў у акно, за якім бліснула святло ліхтара.
— Выбачце... Неяк выходзіць, мэрам бы я прыехаў са скаргаю... А, між тым, мне хацелася іншага...
— Кінь!
— Так, так... па-першае, я хацеў прасіць цябе, калі ў мяне працягнецца нейкі час без дрэнных прыгод,— заві мяне да сябе... Паверыш — захацелася ў горад. Зямля, вёска — мяне падвялі. З ахвотаю пажыў бы нейкі час у горадзе... Хочацца аднавіць мінулую чыннасць... Смяешся? І мне смешна, тым не менш. Абяцаеш?
— Я еду ў Пецярбург!
— Ізноў?
— Ізноў!
Сёмка ўздыхнуў і ўперыўся ўзрокам у Рыгора.
— Туды б — ды ці давядзецца!..
— Не руч.
— Наўрад... А хоць бы сволач тую напаткаў, Бросню гэтага... Казалі, нібы ён апынуўся ўжо ў Пецярбургу...
Успамін пра гісторыю з Рудольфам Шульцам перамяніў настрой абодвух. Рыгор задумаўся і няўважна выслухаў пераказ Сёмкі аб адыгранай у атрадзе трагедыі. Забойства Рудольфа ўздымала ў Рыгора цяжкае пачуццё абурэння і мучыла безадплатнасцю забойцы.
— У Пецярбурзе пашукаем...
— Заві мяне — дваім будзе лягчэй знайсці.
Таварыскае завярэнне, што даў яго Рыгор Сёмку, выклікала паўтор нядаўна прапяянага Сёмкам матыву.
Пад гэты напеў Сёмкавы ногі лёгка пераступалі парог з Рыгоравага пакоя.
— Кланяйцеся Вольцы і не пакідайце лячыць. Яна павінна жыць і для вас і для дзяцей!
Падзякаю Лібе была лагодная ўхмылка Сёмкі, кінутая ім з-за дзвярэй у пакой, дзе на срэбным святле выдзяляліся цёмныя сілуэты Рыгора з Лібаю.
Ламавая падвода чакала апошняга куфэрка. Падводу сцерагла Ліба, а Памыйка пабег за рамізнікам. Бадай адначасова высунулася з-за рога вуліцы конская галава, а з дзвярэй дома — спіна ламавіка.
Прайшло зусім нямнога часу, пакуль Ліба з Памыйкам паперадзе, а Рыгор з ламавіком пазадзе кранулі да вакзала.
Цёплы адвячорак кішэў натоўпам людзей. Як знарок, дзесьці ў баку Ляхаўкі грымеў вайсковы аркестр. Зусім незалежна ад гэтага ў рагавым доме трумкаў раяль мефістофельскую серэнаду.
На завароце конь чуць не наскочыў на кучку дзяцей, якія зацягла гулялі ў вайну. Пачуўся палахлівы дзіцячы енк, а следам старая яўрэйка з крамы пасылала да рамізніка гучныя праклёны.
Звязаная рукамі, як ланцугом, маладая пара перагарадзіла тратуар, заліваючыся рогатам.
Пажылы чыноўнік зрабіў заўвагу, але абышоў пару брукам.
На скрыжаванні Захараўскай з Багадзельнаю бліснуў ліхтар над пад’ездам гатэля «Гарні». Толькі што пад’ехаўшы аўтамабіль лапатаў утому.
Хіхікала наўздзіў вострым голасам жанчына, якую афіцэр прапускаў наперад сябе ў гатэль. На адгоне сажня ад гэтай сцэны газетчык выгукваў навіны з фронту, з Нямеччыны, з Амерыкі.
— Іх не відаць,— азірнулася Ліба.
— Яны паехалі іншай дарогай.
— Хаця б не спазніцца здаць багаж. Казала ж Рыгору выбірацца раней, дык ласне яго ўгаворыш!
Памыйка суцешыў Лібу.
— У вашым распараджэнні болей гадзіны.
— На вакзале так цесна... Дык вы кажаце, што хутка будзеце ў Пецярбурзе?
— Мяркую.
— Заязджайце, прашу вас... Вы, наогул, якісьці стаў нялюдны. Столькі пражылі ў Мінску, а не ведаю, ці былі ў нас тры разы.
— Заняты, Ліба Шлёмаўна... Ды і вы таксама... Любіце ўпікаць, а прыйдзі — ласне заспееш вас?
— Рыгор заўсёды дома... Ды я ў апошні час...
— Затое ў мяне якраз па вушы работы... Паверце, ледзьве вырваўся і зараз...
— Яшчэ б, каб не правясці нават.
— Вось то-та ж... Кінуў, бачыце, а правясці...
— Сто-ай! — перабіў іх гучны вокліч гарадавіка.
Рамізнік крута абарваў язду.
Прывакзальным пляцам ад усходаў вакзала ішла рота салдат.
Тоўсты, мурлаты фельдфебель напружаным узрокам адмерваў ровень бакавога шэрага.
— Аць-два! Ле-авай, ле-а-ва-ай! Ннапра-ва!
З яго басістага голасу раптам выплыў тонкі, салаўіны голас запявалы.
Рамізнік рушыў да пад’езду пад стройны выбух харавога салдацкага спеву.
— Надаела да ачамеры!
Памыйка хапіў Лібу за руку.
— Не нервуйцеся.
— Навошта гэты фальш! Няўжо яны думаюць, што ім удасца абмануць салдат вымушанымі песнямі.
— Бачыце...
— Проша!
Рамізнік паваротам галавы даў знаць, што прыехалі.
Памыйка памог Лібе злезці, і яны прайшлі ў бітком набіты вакзал.
— Рыгор замучыцца, здаючы багаж,— занепакоілася Ліба.— Пачакайце яго, Павал, а я пайду да касы.
Яе непакой быў лішнім. Не мінула і дваццаці хвілін, як Рыгор з Памыйкам замянілі яе ў чарзе за білетамі.
І на перон яны выйшлі амаль не першымі.
— Дзякую вам, Павал, што вы пасобілі нам з ад’ездам... Чакаю вас у Пецярбурзе,— праказала Ліба, толькі цягнік спыніўся пры вакзале.
— І вы едзеце? — пераняў яе танклявы, з худым аголеным тварам вайсковы.
Ліба адвярнулася ад Памыйкі і ў гэты ж момант згубіла яго ў хлынуўшым натоўпе пасажыраў.
Ужо стоячы пры акне вагона, яна заўважыла мігнуўшы ківок Паўлавай рукі, але сказаць нічога не магла.
Сігнал да адходу пераняў яе намер гукнуць развітанне.
І гэта акалічнасць замуліла ў Лібіным нутры. Яна вылаялася пра сябе на знаёмага вайскоўца, які адцягнуў яе ад Памыйкі, і паскардзілася Рыгору.
— Хутка справу паправім! — Павал скора маецца быць у Пецярбурзе,— разуважыў той.
Але Ліба ўляглася спаць нездаволенай.
Яшчэ нават назаўтра яна ўспомніла гэта.
І толькі тады, калі за вокнамі вагона задыміліся пецярбургскія фабрыкі, учарашняе было забыта.
Яскравы дзень квітучага мая глушыў надзённае пачуццё, акрыляючы Лібіны надзеі. Выглядала парадоксам, калі прысталічная зелень казытала яе цягу да прыроды.
Польныя прасторы Міншчыны, якіх не магло абмерыць вока, зазелянелі без Лібінай увагі, а вузкая палоса прыгародных купястых лугоў цягнула яе да сябе.
Рыгор паказаў Лібе на гэту дзіўную раздвойнасць, аднак яна не пакідала быць складаным яе ўзбуджаных адчуванняў.
Захопленая гэтымі адчуваннямі, Ліба вярнулася да сапраўднасці, калі яны выйшлі з вагона пад шкляны насоў вакзала.
— Ты праходзь у залу, а я пайду за багажом.
Ліба хацела пярэчыць Рыгору, але яе пераняло расцяжнае:
— А-а-а! На-рэшце-э!
— З-за чыгуннае кованае падпоры глядзеў на іх развяселены Анікей Кузін. Каля яго стаяла яшчэ двое чалавек, якіх Рыгор не ведаў.
Усе ўтрох яны кінуліся да Рыгора з Лібай і павыцягалі з іх рук клункі. Аднеквацца не было як, бо Анікей з таварышамі порстка пашыліся ў вакзал першымі.
— Ты, брат, кампенсаваў нас! — казаў Анікей, знаёмячы сваіх таварышаў з Рыгорам ды з Лібай.— А то не хацелася вяртацца дамоў...
Сэнс Анікеевага сказа быў цёмным для Рыгора.
Ён здзіўлена паглядзеў таварышу ў вочы.
— Так, так... Не смяюся... Мы правялі Якава Гіса, а сустрэлі цябе. Натура пустаты не церпіць... Ха-ха-ха! Не праўда, мо?
Адзін з новых знаёмых весела ўсміхнуўся.
— Куды ж Якаў паехаў? — пацікавіўся Рыгор.
— Яго паехалі... На тылавыя работы паслалі ў бок Мінска.
— Нават? Як, усё-такі, крыжуюцца дарогі!
— Бачыш... Прыпяклі беднага: болей года сядзеў, а на закуску — дысцыплінарная кара...
Першая пецярбургская навіна была далёка ад вясёлай. Гісторыя з Гісам перавярнула ў Рыгоравым нутры сфармаванае дарогаю пачуццё.
— Яшчэ не лягчэй.
Ён задуменна глядзеў у акно, за якім узнімалася ўгору свежапафарбаваная сцяна высокага будынка.
— Гэта ўжо мне не падабаецца!
— А каму падабацьмецца! Ды што ж парадзіш... Бедны Якаў — не ўзялі на ўвагу і яго абаронства...
Ліба пераняла мужаву гутарку настойваннем:
— Паедзем. У памяшканні будзеш думаць... Рыгор!
— Куды ж вы думаеце ехаць? Мо, часам, на старую кватэру?
Рыгор адмоўна матнуў рукою.
— Раней дзе-кольвечы да гатэля, а пасля ўжо прыйдзецца шукаць сталай кватэры... Мо, часамі, маеш на воку?
Анікей падумаў і пераглянуўся са знаёмымі.
— Цяперака з гэтай справай нялёгка... Усё ж, я думаю, можна будзе знайсці...
Яны накіравалі да выйсця.
На сходах двое таварышаў Анікея развіталіся і пабеглі да падаспеўшага трамвая.
Анікей пазваў рамізніка.
— У Знаменскі гатэль,— праказаў Рыгор.— Ну, а ты як? — запытаў ён Анікея.
— Гадзіне а пятай я буду ў вас,— паабяцаў той і пайшоў да трамвайнай спынкі.
— Раптам — вазьмі і папсуй настрой,— паскардзіўся Рыгор Лібе.
— А хто ў гэтым віною!.. Можа, варта было б забраць багаж?
— Куды ж мы з ім у гатэль?.. Не згіне...
У далейшую іх гутарку ўварваўся шолам гарадскога жыцця. На першы ўзрок як Рыгору, так і Лібе яно паказалася намнога інакшым ад ранейшага. З вуліцы, з будынкаў глядзелі сляды заняпаду. Людскі натоўп дапамінаў распорканы мурашнік. Кожны парыўна кідаўся ў бакі, раптоўна спыняўся, рызыкоўна перасякаў вуліцу. Кідалася ў вочы надмерная колькасць салдат, кульгавых, аброслых, з распушчанымі шынелямі, павязаных. На іх мэрам бы не распаўсюджвалася тая нервовасць, якая валодала цывільнымі, асабліва жанкамі.
На працягу аднаго квартала Рыгор з Лібаю заўважылі і некалькі доўгіх ланцугоў з жанок, якія гудзелі пад вокнамі крам, як чмялі. Пра гэта Рыгор ведаў яшчэ ў Мінску, але рамізнік паспяшыў разагрэць іх цікавасць:
— Што дзень — дык болей! — Но-а-а! — кінуў ён праз плячо да Лібы.— Гонімся за Дарданеламі, а ў саміх есці нечага. Падума-аць! Столькі часу ўбіваць за фунтам мяса ці цукру... Парадкі-ы!.. Не-э, ужо досыць, бачыце... Можна раз, два падараваць, але ж гэтаму канца не відаць... І чаму-у то людзі маўчаць?.. Рабочыя маўчаць... салдаты маўчаць... Няўжо-а не ведаюць, што гэта іх маўчанка якраз на руку начальству?.. Га-а?.. У вас таксама?
— Свар-рач-чыва-ай! Куды-ы прэш-ш!
Рука гарадавога чуць-чуць не ўперлася ў Рыгораў твар.
Круты паварот улева, які зрабіў рамізнік, пераняў узбегшую на язык лаянку, што Рыгор намерыўся кінуць яе паліцыянту.
— Вось гэта толькі і ведаюць, фараоны! — вылаяўся рамізнік, раптам павярнуўшы направа.— Уздыхнуць вольна нельга...
Рамізнік адказу не атрымаў: і Рыгор і Ліба накіравалі ўвагу на вялікую грамаду сялян, якія павольна заварочвалі на Гарохавую вуліцу. Дзесяткі пешаходаў таксама спыніліся, каб на іх паглядзець. Каравыя паўшубкі, падрыпаныя лапці, магеркі і аблезлыя каўпакі, торбы за плячыма і пры баках, доўгія кіі — павейвалі вострай экзотыкай. Гэта экзотыка, аднак, хавала ў сабе непазбыўнае гора змардаваных валацужнікаў. Рыгору было зразумела, адкуль і што гэтыя людзі, з якою мэтаю яны ўступілі на паламаны сталічны брук і куды іх вядзе балючы клопат надзённых інтарэсаў. Можа, не гэтых, але падобных, іх землякоў, аднавяскоўцаў, часамі родных, ён сустракаў і праводзіў тысячамі і дзесяткамі тысяч у Ступінскіх прысадах. Іх, а мо суседзяў ці блізкіх Рыгор бачыў год таму назад на Знаменскай; спатыкаў іх па дарозе з Пецярбурга да Ступак, па цесных і смуродных вакзалах, па сцежках ды дарожках разбуранай краіны. Вось ужо каля двух год, як яны мераюць зямлю, стукаюць у запёртыя дзверы непрыветных дамоў, гутараць з нячулымі людзьмі пра сваё гора. Два гады — несупыннага выгнання, лютага здзеку! Колькі іх прайшло па мнагалікіх вуліцах сталіцы! Дзе яны супыняцца?
— Бачыла?
Ліба глыбока ўздыхнула.
— Ці скора гатэль?
Рамізнік абярнуўся да Лібы і асцярожліва праказаў:
— Сястрыца, ласне можна не надбавіць за гэткі доўгі прагон?
Ліба паглядзела на Рыгора.
У гэты момант ён заўзята махаў рукою ў бок тратуара.
Гэта зацікавіла Лібу, і яна накіравала ўзрокі ў чорную раскалыханую істужку пешаходаў.
Ліба ўжо прайшла ў вяртлявыя дзверы гатэля, а Рыгор расплачваўся з рамізнікам, калі да іх падышоў Міхась Камар.
— Паверыш, не пазнаў... Ты завеш, а я думаю і не веру — няўжо Рыгор?.. Адкуль, скажы, цябе прынясло? Ды ўдваіх? Знаёмая ці жонка? Адарваўся і ні гуку. Не спадзяваўся з цябе гэтага, Рыгор... Як жывеш?..
Ужо хвілін з пяць нясмела паглядаў на іх пасланы Лібаю швейцар, а Рыгор усё пералічваў адказы на Камаровы пытанні. Нарэшце каля іх апынулася Ліба і далёка не далікатна тузанула Рыгора за рукаў.
Камар жа не адставаў, ахоплены нейкім шалам скарамоўнай гутаркі. Ён трымаў Рыгора за крысо і стараўся ў найкарацейшы тэрмін падаць як найболей пытанняў. У захопе гэтай прагі ён не заўважыў, калі ачуўся ў круцёлцы дзвярэй, а следам у ліфце і, нарэшце, у доўгім вузкім калідоры пятага паверха.
Толькі дзвэнг ключа ў руках калідорнага вярнуў яго да прытомнасці.
Камару было няёмка ў ролі незапрошанага госця, але ён не падаў выгляду на сарамлівасць. Наадварот, у гэтыя хвіліны выразней, як калі, ён пачуў сваю правовасць на панібрацкае абыходжанне з Рыгорам.
Яго ні каліва не сароміла зусім незнаёмая яму Ліба. Знаёмства з Рыгорам пераносілася Камаром і на яго жонку. Аднак ён не паказаў гэтага, калі Рыгор адрэкамендаваў яму Лібу.
Далікатна схінуўшыся перад маладзіцай, Камар не меней далікатна паціснуў ёй руку. Далей, усё з тым жа этыкетам, Камар прыставіўся Рыгоравай жонцы:
— Дзякуйце мне за вашага мужа; гэта я выгадаваў з яго палкага барацьбіта і прыкладнага грамадзяніна...
Ліба пытальна паглядзела Камару ў вочы.
Ёй было новым гэта паведамленне чалавека, у якім яна пакуль што запрымеціла ўсяго нейкага неўтрапёнага тыпа. Між тым, Камарова заява не сустрэла з Рыгоравага боку чаканага Лібаю адбою. Для яе стала яснай тая задзёрыстасць мужавага настаўніка, з якою Камар казаў далей:
— Праўда, мая мілая (фамільярнасць гэтая вывела злосную ружовасць на Лібіным твары)... Вучань перайшоў настаўніка. Хі-хі-хі, г-гн-гы-і!.. Нашы погляды некалькі разышліся... Рыгорава маладосць вымагае экзальтацыі, а я ўжо ведаю кошт гэтай рэчы... Аднак, сястрыца, гэта нам не перашкодзіць заставацца бліжэйшымі сябрамі... Ці не праўду я кажу, Рыгор?
Камар пакуль гутарыў — калыхаўся, стоячы каля Рыгора; у чаканні ж Рыгорава адказу — прысеў на крэсла.
— Не без праўды,— з лёгкай іроніяй вымавіў Рыгор.— Не без праўды і тое, што чым далей, тым разыходжанні ў нашых поглядах глыбеюць.
— Браток, таго ніхто не тоіць. Я зусім не па-твойму гляджу на сучасныя падзеі. Тым не меней, Рыгор, прызнаюся табе, што гэта не мяшае мне паважаць твае погляды. Хто яго ведае, чым усё скончыцца і хто з нас застанецца правым, а зараз усё ж мы не канчаткова з табою разышліся. Мне здаецца, што становішча краіны абавязвае і цябе, так як і кожнага грамадзяніна, аддаць свае сілы на яе абарону...
Падняўшыся для вымовы сказа, Камар на гэты раз не сеў назад, а ў непарушнай позе замёр на месцы. Накіраваныя на Камара Рыгоравы ды Лібіны ўзрокі ўплылі на яго гіпнатычнай сілай чароўнасці.
Камар хутка выявіў замуляўшае ў яго нутры жаданне не чуць Рыгоравай думкі, яснай яму па жорсткасці пранізваючага ўзроку. Але Рыгор, цалкам падтрыманы Лібаю, не мог не адказаць Камару.
— Цара ды памешчыкаў, буржуазію ды ўсякіх марадзёраў я бараніць не намераны...
Крэсла загрукацела ад націску Камара, які падаўся назад ад Рыгоравых слоў.
— Расія — радзіма не аднэй пералічанай табою погані, а і мільёнаў рабочых...
— Радзіма, а не астрог?
— Мы самі вінаваты.
— В-во-а... вы самі вінаваты-і...
Напружанасць пералівалася праз іх галовы і рабіла вачавідкай недачасную прысутнасць у пакоі Камара.
Ён неўспадзеўкі гэта адчуў, чаму крута павярнуў гутарку на патрэбу спяшыць на кватэру. Ні Рыгор, ні Ліба яго не затрымлівалі, і Камар хутка выйшаў з пакоя.
Яшчэ не зрабіў ён трэцяга шагу ад дзвярэй, як Ліба здзіўлена паглядзела на Рыгора, запытаўшы яго:
— Што гэта за тып?
— Ніякага цуда. Мой стары знаёмы, прымаў удзел у рэвалюцыйным руху... Але што ты парадзіш, калі ім абуяла патрыятычная дурасць... Гэткіх нямала, на жаль... Яшчэ год таму я чуў ад яго падобныя разважанні — усё ж не чакаў, каб іх наша сапраўднасць не змяніла... Між тым... Гарбатага магіла зменіць...
— Ну, чым гэта ўясніць сабе, Рыгор?
Ліба не дасказала: за дзвярыма прагучаў звонкі, адрыўны гук:
— Тут?
З глыбіні калідора мэрам бы працяг яго —
— А-а-а!
Рыгор падбег да дзвярэй і не паспеў адчыніць, калі па іх каўзанула чыясьці рука.
— Дома?
То быў Анікей.
— Ды вось жа: не паспелі не толькі паабедаць, а і пераадзецца з дарогі — Міхась Камар паперашкодзіў.
— Гэта ён ад цябе ішоў? Я сустрэў яго па Лігаўцы.
— Так... І ведаеш, мы паспелі ўжо былі зрэзацца з ім.
— А-а-а... Ад яго не чакаць... Працуе ж ён у ваенна-прамысловым камітэце, ты, можа, і не ведаў таго?
— Камар?
— Ніхто іншы; меў ужо справы з гэтай асобай... Спрытны, усё ж такі, трэба прызнацца...
— Ну, дакаціўся да працы ў ваенна-прамысловым камітэце!
— А чым ён не адпавядае па сваіх поглядах? — уставіла Ліба.
— Вось то-та ж...
— Ды ўжо ж...
Рыгор папрасіў Анікея застацца ў пакоі, а сам пайшоў з Лібай шукаць абеду.
Праз паўгадзіны ён вярнуўся адзін: Ліба засталася прайсціся па Неўскім.
— На мяне Пецярбург зрабіў пагрознае ўражанне,— падзяліўся Рыгор думкамі з Анікеем.
— Два гады вайны! Не дзіва. Усё ж, браток, ужо блізіцца да развязкі...
— Ну, ведаеш, народ прачакаўся... Каб ты ўявіў сабе, да чаго вайна прывяла вёску,— ты жахнуўся б!.. Нельга без болю ўспамінаць... Знішчаецца... Ды не толькі вёска — цэлая краіна знішчаецца... Ад Віндава-Рыбінскага вакзала да Мінска — непарыўны, густы цуг бежанцаў. Станцыі, раз’езды, гарады і мястэчкі — поўны нашароханымі людзьмі... Вайна кінула іх у дарогу, няведаную, бязмэтную, халодную і халерную... Сагналі з месца народ, як чараду вераб’ёў, і пусцілі ў свет...
— Так... Усё да аднаго...
Анікей паглядзеў на гадзіннік Мікалаеўскага вакзала.
— Стрэлка няспынна вядзе да зручнага часу... Вядзе рашуча ды няўмольна...
Ён крута павярнуўся да Рыгора.
— Шаснаццаты год — не чатырнаццаты.
— Зараз настрой другі... Я не думаю, каб ты не адчуваў таго... Пэўна, не забыў нядаўняга пасяджэння Думы? Мы, рабочыя, прымусім гэты агрызак з царскага стала яшчэ не так заварушыцца... Страсянуцца сцены не аднаго Таўрыцкага палаца... Тут ужо не залатаеш ні хаўрусніцкаю згодаю, ні ваенна-прамысловымі камітэтамі... Вось пазнаеш, калі захочаш вярнуцца на завод...
Слухаючы Анікея, Рыгор не мог стрымацца ад ахапіўшага яго ўздымнага настрою. Абмыты натхнёнай ухмылкаю, яго твар распаляў празрысты ўзрок у наступнае.
Анікей сачыў за таварышавай парыўчатасцю і бачыў, як Рыгор быў недалёка ад таго, каб сарвацца з месца і паляцець...
— Вярнуся на завод!
Гэта было сказана, як выбіта молатам — вярнуць удару нельга.
— Твая справа — выбірай; я магу цябе ўстроіць у саюз гарадоў таксама. Дарэчы, а як у цябе з дакументам?
— Паперы добрыя, у парадку, сыдзе, але надаела чыноўніцтва! Хоць і мала меў да яго дачынення, аднак — прэч! Пайду на завод...
— Можна да Гальске, можна і да Артура Копеля... Ды, прызнацца, усюды месца знойдзецца,— паведаміў Анікей.
— А па-твойму?
— Я раджу да Гальске... Там, разумееш, надзвычай спрыяючыя для цябе абставіны. Прызнацца, і я зараз адтуль... Хоць заўтра на працу... У тым раёне і кватэру шукацьмеш...
— Дзякую, браце, за дбанне...
Рыгор умомант звязаўся думкамі з заводам. Безумоўнасць рашэння навейвала яму пачуццё здаволення.
— Ну, а ты, брат, дзе працуеш? — запытаў ён Анікея.
— На заводзе Сямёнава... Калі хочаш, я буду гаварыць...
Рашучы мах рукі правёў лінію, праз якую Рыгор не думаў пераступаць.
— Шкада, што ты раней не прыехаў...
Лічачы пытанне з месцам вырашаным, Анікей перайшоў да іншай тэмы.
— Гэта зіма была надзвычай багатай забастоўкамі. Я сам не чакаў таго... Некаторыя заводы баставалі па некалькі раз. Пры гэтым, настроі рабочых... я табе кажу... анцік... Вось толькі апошнімі днямі крыху прыціхла, ды ненадоўга — бачыцьмеш...
— Я збольшага ведаў... Ведаў і прогся ў Пецярбург, як магаметанін у Мекку... І скажу — хоць позна, але рад, што зноў тут.
У пакой увайшла Ліба. Расчырвоненая паветрам, яна пыхала здароўем і сілай. Сталіца ўплыла на яе асвяжаюча.
— Сустрэла свайго доктара на Неўскім. Запрашаў назаўтра з’явіцца да яго,— задаволена паведаміла яна.— Працуе ён у лазарэце на Васільеўскім...
— На Васільеўскім?
Анікей паглядзеў на Лібу.
— Вы чаму гэта пытаеце?
— Рыгора туды прочу на працу.
— Гэта ж куды?
— Хоча на завод.
Ліба кранула Рыгора за руку.
— Рашыў-такі на завод?
— Надаела мне, Ліба, чыноўніцкая служба. Цягне да жывых людзей...
— Ды мне... мне яшчэ прыемней гэта,— паспяшыла заверыць Ліба.
— З твайго блаславення заўтра ж пайду на разведы.
— Калі ласка.
Анікею спадабалася Лібіна падатлівасць. Ён не чакаў ад яе той суладнасці, якая пры першай стрэчы ні ў чым не выяўлялася, а зараз выразна свяцілася ў кабецінай мілай ухмылцы.
Гэта Лібіна ўхмылка была прычынаю для госця на многа даўжэй працягнуць сваё аставанне ў Рыгоравым пакоі.
Да сярэдзіны мая Рыгорава жыццё кацілася новай каляінай. Яны з Лібаю сталі жыхарамі Васільеўскага вострава, увайшоўшы ў складаны механізм грамадскага жыцця сталіцы. Паступова згладзіліся тыя вострасці пецярбургскага выгляду, якія ўкраліся ў іх першае ўражанне. Надынамічанае жыццё не давала магчымасці спыняцца на дробязях яго гаспадарчага дабрабыту. Абшарпаныя будынкі ды паломаны брук хоць і казалі за многае, тым не меней не на гэта ўстрамляліся іхнія ўзрокі. Сталіца гудзела нездаваленнем, якое нараджалі зацяжная вайна і звязаныя з гэтым дарагоўля ды адсутнасць харчу. Бязлікія чаргі пераходзілі ў мітынговыя зборышчы. Доўгія ланцугі жанчын дзень ада дня выносілі на вуліцу пераказаныя па кватэрах думкі. З гэтых думак паўставалі гутаркі, якія існуючаму ладу не сулілі нічога добрага. Водгалас гэтых думак і гутарак насіўся чырвонымі зарніцамі па рабочых ускраінах Пецярбурга, уліваўся ў заводы, дзе гартаваў нездавольства, перакідаўся на фронт. Ужо не было сілы ўціснуць жыццё ў рамкі, з якіх яго вывела вайна. Заставаліся часовыя рады заспакаення, штучнае адцягванне думак і ўзрокаў на рэчы ды здарэнні, ад якіх мала рабілася лягчэй, самаабманныя намеры і сляпая, драпежная ўпартасць не ўступаць вымаганням закону жыцця. Апошняя асаблівасць, моцна прасякшы расійскую сапраўднасць, пераварочвалася ў едкую іронію бесспагаднага лёсу.
Калясніца гісторыі імчалася да рубікона з нястрымнаю сілай.
Грукат яе калёс стукаўся ў сцены палацаў. Яго не маглі заглушыць ні патрыятычныя маніфестацыі, ні «благароднае негадаванне» кадэтаў, ні жалезны бразг шпор. Наадварот, гэта злівалася ў мінорную музыку пахавальнага маршу, з якім гісторыя ўзыходзіла на новыя ўступы.
Трэба было мець класавую чуласць пралетара, каб выяўляць усю веліч гэтае музыкі. Рыгор хадзіў на завод, як на канцэрт, каторы разыгрываў нечуваную прэлюдыю да нечуванай жа па сіле ўздыму і бляску ўрачыстасці сімфоніі.
Рабочыя — то музыканты. У іх руках, напружаных не адной пакорай працы, а і ўверанасцю ў перамогу, зусім інакш хадзілі інструменты. Імі вадзілі далёка не тыя настроі, якія былі ў той час, калі Рыгор пакінуў завод. «Шаснаццаты год — не чатырнаццаты» — хто мог сумнявацца?.. Рыгору гэта стала ясным і вачавідкім, толькі ён стыкнуўся з рабочымі. Яны жылі бурлівасцю бягучага. Іх гутаркі выяўлялі цвёрдасць і веру, узрокі палалі агнём. Шум і грукат завода зліваліся з пачуццём абурэння.
Рыгор заўсёды любіў работу, працэс яе творчай субстанцыі, але яго любасць труілася адзнаннем прыгоннасці. На гэты раз ім валодала сімволіка новага зместу. У згушчаным паветры завода, у яго зацяжлівай, глушлівай траскатні нараджалася новая сіла, якой належала будучыня. Яе прыходу ласкава ўхмыляліся суровыя, стомленыя твары рабочых, насустрач ёй прагліва несліся іх вострыя ўзрокі. Ужо завод не таміў аднастайнасцю працы — у яе працэсе таілася ўздымная творчасць, што раз’юшвала бадзёрыя настроі, веру і трапяткое чаканне. Нельга было не заўважыць смелых парыванняў, рашучых повертаў, цвёрдых крокаў, якія вярнуліся ў завод з часоў дэманстрацыйных выступленняў.
Гутаркі не сведчылі пра асцярогу перад кожным, хто за імі сачыў з акрэсленымі мэтамі. З пагорбленага, прымоўкшага ў пачатку вайны нявольніка выпростваўся чалавек, асоба, адзінка, без якое нельга было абысціся складанаму жыццю. Сотні, тысячы іх рабіліся сілаю, арміяй, фронтам, наступ каторага калыхаў зямлю.
Першая палова года вызначыла гэта ў поўнай меры. Шэраг пераможных забастовак паказаў сілу і моц абуджаных ускраін сталіцы. Ні мілітарызацыя, ні пагроза ды спробы высылкі на перадавыя пазіцыі, ні ўзмоцненая вайсковая ахова рабочых раёнаў — нівошта не давала належнага і жаданага ўраду эфекту. Думкі ды настроі рабочых упарта ўрываліся ў асяроддзе дзяржаўнага жыцця і разладжвалі яго наперакор гісторыі збітую машыну.
І той, хто ўрачыставаў у поспехах вялізнае лёгкае нажывы на жахах вайны, хто ўбіраў свае плечы палетамі, а грудзі — медалямі, і той, хто варушыўся, як крот у нары, нячулы ў клапотах будзённага жыцця,— роўна аглядаліся за заставы, да Васільеўскага вострава, на Пецярбургскую ды Выбаргскую староны.
З пералічаных месц, тым часам, праз паліцэйскую забарону, несліся трывожныя чуткі пра неспакой, пра вострыя канфлікты, пра частыя забастоўкі. Гэтыя чуткі, у выглядзе цудоўных зданей, пралазілі ў міністэрскія канцылярыі, у банкі, у пакоі раскошных асабнякоў; яны насіліся па шырокіх тратуарах Неўскага, стройным Каменнаастроўскім, напышчанымі Сергіеўскай ды Фурштацкай.
Бітком набіты трамвай сеяў іх па мнагалікіх завулках нервовай сталіцы.
Ад іх не магла схавацца дзяржаўная Дума.
І вось адною раніцою, побач з раздзьмутымі весткамі пра пераможны наступ Брусілава, газеты раскідалі па сталіцы, па ўсіх гарадах, па незмярымай краіне весткі аб запытанні ў Думе пра забастовачны рух. І мільёны воч адарваліся ад чорных радкоў навін са штаба галоўнакамандуючага, а прыліплі да зместу стэнаграфічнае справаздачы, парванае белымі плямамі вайсковае цэнзуры. Дык во-ась яно што-а! Сталіца на вулкане. Жалезны абруч сціскае багатыя кварталы, асабнякі ды палацы пагрозным сімптаматычным нездаволеннем. Дарма ўсякія завярэнні ў перамогу на франтах, у «супрацоўніцтва» ўсіх станаў грамадства, у руплівую клопатнасць пра дабрабыт жыхарства сталіцы. Усё гэта — пустая балбатня, туман у вочы.
Будынак трашчыць, колецца і рухае пад ім няўстойны фундамент.
Запытанне, з яго пералікам забастовак і колькасці іх удзельнікаў,— запярэсціла чырвоным туманам дагэтуль злёгку зацемнены небасхіл...
У гэты дзень з трыма газетамі ў руках Ліба спаткала Рыгора надзвычай вясёлай. Для яе, як і для многіх іншых, запытанне ў Думе пра забастоўкі выпукліла мінулыя здарэнні ў факт агромнай значнасці. Яна ведала многа са слоў мужа, многа чула з гутарак яго з Анікеем, але не чакала гэткага звароту, які атрымаўся ад абвяшчэння запытання ў газетах.
— Каб ты ведаў, Рыгор, з якім захапленнем нашы раненыя чыталі сённяшнія газеты! Для многіх запытанне адчыніла заслону ў нешта нечаканае, але радаснае ды надзейнае... Гутаркі, перашэптванні не спыняліся праз увесь дзень. Бедныя, яны забывалі пра вострыя болі і, калі не маглі чытаць, то настарожана лавілі вухам кожны шэпт шчасліўшага суседа. Кожны выразна адчуў набліжэнне вялікіх здарэнняў. Нават мой ардзінатар першым словам у гутарцы са мною крануў гэтых навін... В-во-а! Расшчэдрылася і купіла ажно тры газеты...
Рыгора не здзівілі Лібіны словы: ён добра ўлічваў зробленае газетамі ўражанне. Але Лібін настрой знайшоў у ім спачуваючы водгук... Рыгору было прыемна наглядаць у ёй тую задаволенасць, якая адбівалася радаснаю ўхмылкаю на Лібіным твары. Гэта сведчыла за адно — за гарманічную суладнасць іх пачуццяў, якая вымагалася для блізкага наступнага.
— У нас наспявае забастоўка таксама! — паведаміў Рыгор, калі яны апынуліся ў пакоі.
Ліба паглядзела ў адчыненае акно, мэрам бы шукаючы адзнак яе прыходу.
— Хутка?
— Як табе сказаць: можа, заўтра, а можа, крыху пазней...
У акно свяціла агромністае чырвонае сонца. Улівалася густое летняе паветра, насычанае перагарам вугалля. Саплося лёгка, і беднае, на скорую руку сабранае абсталяванне пакоя не нараджала жаднага клопату пра яго паднову. Пакой не прыцягваў іх увагі — абое пакінулі вымагальную штодзённым клопатам патрэбу сямейнага дабрабыту. Пецярбург варочаў руплівасць, думкі і настроі, якія не мясціліся ў чатырох сценах будынка.
За месяц жыцця ў кватэры яны не паспелі нават добра пазнацца з яе гаспадаром і ні разу не заікнуліся пра тыя ці іншыя кватэрныя запытанні. Гэта пакідалася на пасля, на час, якога б не шкада было страціць.
Вяртаючыся з завода, Рыгор увечар ішоў або на міжраённыя сходкі, або ў будынак Панінай, або часам заходзіў у бежанскі камітэт. Ліба амаль не кожны дзень заставалася ў лазарэце да дзесятай гадзіны вечара. І толькі зрэдку ў іх была магчымасць улучыць гадзіну-другую на сумеснае быванне. Падобнае становішча ясна разумелася абаім і ні ў адным з іх не выклікала жаднага наракання. Магчымасць яго паралізавалася цёплымі, таварыскімі гутаркамі, урыўнай ласкай, адзнаннем сур’ёзнасці моманту.
Абое дзяліліся адзін з другім сваімі думкамі і намерамі пра палітычна-грамадскія пытанні, з увагай выслухвалі парады, аднак наўздзіў мала чапалі сямейныя ўзаемаадносіны. Для іх не было месца. Яны выглядалі нагэтулькі яснымі і зразумелымі, што абгавор іх нічога новага не прыдаў бы.
З дакументамі абышлося наўздзіў гладка. Гаспадары кватэры маўкліва праглядзелі дакументы чыноўніка і сястры, прапісалі ў участку і вярнулі, якімі ўзялі.
Хто гэткія Рыгор з Лібаю — мэрам бы гаспадароў не датычала. Яны бралі за пяцісажнёвы пакой з параю ложкаў, сталом і чатырма крэсламі дваццаць пяць рублёў у месяц і акуратна складалі грошы ў баланс сваіх мізэрных зваротаў.
Па-за гэтым іх стасункі з кватарантамі абмяжоўваліся рэдкім абменам ранішняга прывітання ды вячэрняга развітання. Між гэтых момантаў гаспадыня моўчкі падмятала пакой, абцірала стол і крэслы і адчыняла акно. Яна, праўда, яшчэ адчыняла дзверы тым, хто прыходзіў да Рыгора з Лібаю. Вось у гэтыя разы цікавасць да кватарантаў як бы некалькі паднімалася. Але наведвачы выходзілі, і цікавасць гаспадыні асядала на ранейшы ўзровень...
Гаспадар кватэры быў зусім чужым ды амаль што незнаёмым ні Рыгору, ні Лібе. Лакейства ў рэстаране паглынала яго ўвесь час і яго цікавасць.
Запытанне ў Думе і заўзяты яго абгавор Лібаю ўпершыню даў повад гаспадыні кватэры ўмяшацца ў іх гутарку.
— Будуць баставаць, калі няма чаго есці. Без яды не напрацуеш! То ж падумаць — вачавідкі ўсё гіне. Да чаго толькі гэта дойдзе! — нервавала гаспадыня.
Калі Ліба намякнула пра скутак, які, па яе думках, прынясе надышоўшае становішча, гаспадыня спагадліва праказала:
— І добра было б, а то занадта ўжо зазналіся... На мой розум, дык бы я...
На гаспадынін жаль, яе першую гутарку з кватаранткаю абарвалі чыесьці галосныя крыкі якраз перад акном Рыгоравага пакоя.
Гаспадыня вярнулася да сябе і толькі назаўтра раніцою падпільнавала Лібу, каб паведаміць ёй, што ўчора, на ліха, на бяду, перабіў іх гутарку ўзняты кучкай крамнікаў Андрэеўскага рынку патрыятычны гармідар з прычыны брусілаўскіх перамог.
Ліба ведала гэта раней гаспадыні.
Была дзевятая гадзіна раніцы, а рабочыя ўсё яшчэ не вярталіся ў завод. Тысячнаю грамадой тупалі яны па заводскім двары і гудзелі, як раскалыханае мора.
Прасвісцела паўторная сірэна, але яе гук не зрабіў на рабочых жаднага ўражання. І калі хтосьці кінуў правакацыйны вокліч «на працу!», ён мігам згас ва ўздымным натоўпе.
Сотні вачэй павярталіся да брамы, адкуль мусіла ўвайсці дэлегацыя, пасланая да адміністрацыі завода на перагаворы.
Мінула гадзіна часу, як дэлегацыя выйшла з заводскага двара і ўсё яшчэ не вярталася. Гэта сведчыла, што патрабаванні рабочых наткнуліся калі не на адмову, то на супраціўленне.
Адміністрацыі завода мала дзела да становішча рабочых. Узросшая дарагоўля яе не абыходзіць.
Каму незразумелы яе матывы да адмовы! Кожны з тысяч гэта добра ведае і кожны з тысяч мае сілу да вымагання законных патрабаванняў.
Не выпаўняць?
Дарога адна: завод застыне ў бяздзеянні, а рабочыя з вераю ў перамогу вернуцца дамоў.
Ужо іх настрой паспеў акрэсліцца ў пэўнае рашэнне. Толькі размінуцца вусны дэлегатаў, каб паведаміць адмоўныя вынікі перагавораў, як цвёрдым, злітым крокам грамада апынецца на вуліцы.
Яе чакае падгатаваная паліцэйская засада?
Няхай гэтым суцяшаецца той, хто разлічвае на чужую слабасць.
Рабочыя кіруюцца сваімі намерамі.
Яшчэ хвіліна, яшчэ пяць хвілін, і справа знойдзе другі паварот.
Ж-ж-ж-ж! А-о-а-і-й!
Грамада злітнай адзінкай кранула з месца, павярнуўшыся да брамы.
Следам — ціша.
Чуваць, як з Неўкі даносяцца гукі каталёў ды знекуль далей — цяжкі грукат трамвайных калёс.
За брамаю гукаюць дзеці.
— Што-а-а?! А-о-а-і-й?
— Адказ адміністрацыі пасля абеду?
Як па дроце, палкія словы коцяцца над грамадою ўзрушаных рабочых.
І яшчэ не дайшла вестка да задніх, як пярэднія стройным напорам ачуліся на вуліцы.
Ланцуг паліцэйскіх коннікаў выраўняўся струною.
Перш зрэдку, нясмела, а што далей — выразней ды часцей панесліся да іх вострыя кпіны, лаянкі, просвісты.
Паліцэйскія падаліся на сярэдзіну вуліцы і звузілі ў стужку шырокі струмень рабочых.
Конскія мызы працягнуліся над галовамі тых, хто ішоў крайнім.
Злосныя, драпежныя ўзрокі паліцэйскіх перапляліся з узрокамі рабочых, поўнымі знянавісці ды абурэння.
Сталёвая напружанасць між варожымі станамі раптам выціснула трывожны свісток паліцэйскага прыстава.
І з свістка, як з чароўнай рэчы, вылецелі чорныя, павісшыя ў паветры дугі нагаек.
Ужо крайняя матнулася над конскай галавою і строма апала на шэрую жакетку.
Чырвоны кавалак цэглы апісаў расцягнутую траекторыю і паставіў на дыбы паліцэйскага каня, скраўшы ўдар нагайкі...
Следам усе замітусіліся, змяшаліся ў адну кучу...
Прыціснуты коннікам да дзвярэй дома, Рыгор глядзеў у шырокія грудзі чорнага, абшумленага каня. Вострая падкова яго пярэдняй нагі моцна дзважыла аб каменную плітку тратуара. Збоку нейкі ляск аб таркованую сцяну ўторыў конскаму дзвенгу.
Калі ў адзін міг коннік павярнуў каня так, што ён стаў бокам да дзвярэй, Рыгор раптам угледзеў перад сабою знаёмы твар.
Яго характэрных, памятных рысаў не скрадалі сабою ні паліцэйская форма, ні конніцкая выпраўка.
Пад аховаю рукі, зложанай трохкутнікам насустрач звіслай нагайкі, Рыгор мігам прапусціў памяццю разнастайную багатую галерэю знаёмых партрэтаў, асацыіраваных з коннікам.
І — прымха!.. балючы ўдар нагайкі спыніў яго думку на Васілі Берагу.
«Няўжо?»
У адзін момант падвоены напор злосці прыгнуў Рыгора да зямлі, порстка зашавяліў рукамі, уклаўшы ў жменю вырваны з бруку камень, і паставіў у позу мятальшчыка дыска.
Наступны момант напружыў Рыгоравы мускулы, якія далі моцны штуршок дапатопнаму прыпасу ў руцэ...
Загуўшы, камень, аднак, не даляцеў да конніка, які ў гэты час паспеў ад’ехаць далёка ад Рыгора.
Абурэнне сціскала яго істоту і путала ногі, калі Рыгор пайшоў усцяж ачышчанай ад публікі вуліцай.
Агідны, адваротны вобраз Берага зацямняў яркае сонца і мернаю, надаеднаю траскатнёю конскага капыта калоў у вушы.
Трэба ж было надацца гэткаму выпадку!
Вярнула.
У нутры грабліся куры.
Рыгор не хацеў сабе дараваць, чаму ўсё сталася так, а не іначай, чаму ён, кідаючы камень, прамахнуўся.
Хутчэй бы ўжо Ліба вярнулася з лазарэта і выслухала яго.
Не расказаўшы Лібе — цяжка будзе варочацца ў завод.
«Бадай, пасля абеду я не пайду»,— падумаў ён і следам пачуў запытанне:
— Ужо на абед?
Вясёлы, з мяккаю ўхмылкаю на твары, Памыйка адцягнуў на сябе Рыгораў бегаючы ўзрок.
— Павал?
— Бачыш, іду да завода.
— Па мяне?
— А то ж па каго? Магчыма, сёння паеду ў Мінск.
— Чаму ўсё так хутка?
— Служба вымагае... Якім чынам, скажы, ты апынуўся на заводзе? Ласне з Стукалкавых рэкамендацый нічога не выйшла?
— Я імі не карыстаўся.
— Цікавыя ў цябе павароты... А я ж думаў...
— Верне ад чыноўнікаў... Яшчэ ў дарозе думаў дваяка, а ступіў на пецярбургскі брук — пацягнула ў завод. Інстынкт рабочага... Толькі не прымай на свой адрас, прашу цябе...
— Табе не агідна са мной ісці?
Павал жартаваў, а Рыгор усё яшчэ знаходзіўся пад уражаннем сутычкі з Берагам.
— Я, вось, сам яшчэ ў чыноўніцкіх портках,— знайшоўся Рыгор і абярнуўся назад.
Прабегшы конь супыніў яго на месцы.
— Ты што там дзіўнае ўгледзеў? — пацікавіўся Памыйка.
— Гэта цікавасць... во тут сядзіць,— ён паказаў на правае плячо.
— Чаму? Як гэта?
— Паверыш, ужо доўга не адчуваў сябе падобна сённяшняму... Бачыш, надало ліха знянацку сустрэцца з чалавекам, ад якога верне... І як сустрэцца!.. Бррр... Вось ішоў на кватэру, а ўнутры мэрам хто разліў банку дзёгцю. Моташна... Прыкра... Чадліва... І балюча...
— У чым справа?
Рыгор сплюнуў.
— У нас, бачыш, забастоўка да абеду... а мо, і надаўжэй... Дэманстрацыйна выйшлі на вуліцу... Сутычка з паліцыяй і — нягодны! Адзін з паліцыянтаў — сілцоўскі абармот... І ў дадатак — пачастунак нагайкаю...
— Гм-м-м?! Ад яго?
— Табато і то...
— Спагадаю... Сапраўды прыкра... Усё ж — ідзем...
— І гэткае пачуццё, што я не магу апамятацца... Няхай бы... Ды што было рабіць, прыпертаму да сцяны? Кінуў камень, але не ўцэліў...
— Пакінь хвалявацца... Хадзем...
Яны пайшлі ўсцяж роўнае, шырокае лініі.
Нагрэтыя, як у печы, тратуарныя пліты парылі ногі. Было цяжка і ўтомна ісці. Лёгкі, чуць прыметны, але рэдкі і гарачы вятрыска не адганяў ад іх утомы.
Абодва туліліся да сцен будынкаў у скупую палоску ценю, але і тут не было як схавацца ад духаты.
Далёка наперадзе віднелася вузкая чорная палоска — то была стуленая воддаллю Нява. Яны ўстраглі вачыма ў яе цёмна-сінюю ваду.
— А ты ж хіба да таго не бываў у Пецярбурзе?
— Павер, што не выпала.
— Ліба колькі раз успамінала цябе.
— Я хацеў бы спаткацца з ёю... Дарэчы, няўжо яна цябе са спакойнай душою адпусціла на завод?
— Ліба? Ты жартуеш, Павал? Калі не, то крыўдзіш маю жонку...
— Не жарты, але раскажаш сённяшні выпадак,— паглядзімо, як Ліба адгукнецца.
Яны незаўважна мінулі дом, у якім была Рыгорава кватэра.
Чырвоная сцяна суседняга будынка надаўміла Рыгора пра абмылку. Ён, схамянуўшыся, сплюнуў:
— Аглуздзеў! Назад!
— Не магу, браток.
— Кінь, Павал!
Рыгор тузануў таварыша за рукаў, і абодва павярнулі назад.
Праз дзесяць хвілін яны ўжо стаялі перад дзвярыма кватэры, за якімі, паказалася Рыгору, чуўся Лібін голас. Ён тузануў за драцяную пятлю і не абмыліўся... адчыніла Ліба.
— У вас забастоўка?.. Ах, і Павал тут?
— Як бачыце... Рыгор гвалтам прыцягнуў.
Ліба пакінула Паўла і абярнулася зноў да Рыгора.
— Бастуеце?
— Хто табе сказаў?..
— Гаспадыня, толькі вось вярнулася з горада, дзе даведалася ад знаёмага... Паліцыя нападала на маніфестацыю?..
Увайшоўшы ў пакой, Рыгор пацвердзіў праўдзівасць пачутага Лібаю.
— Так, паліцыя не спазнілася і на гэты раз.
Павал іранічна ўсміхнуўся, паглядзеўшы на Рыгора.
— Дасталося і табе? — настарожліва запытала Ліба.
— Не так балюча, як смярдзюча...
Яна настаражылася і нервова праказала:
— Кажы, кажы, Рыгор, у чым справа.
— Зарабіў... і болей...
Ліба спагадліва павярцела галавой. Аднак Рыгораў выгляд не вымагаў далейшых распытанняў, і яна перайшла да Памыйкі.
— Нарэшце асмеліліся наведаць... Як вам не сорамна, абяцалі праз два тыдні, а паказаліся больш як праз два месяцы.
— Я ў начальнічых руках, Ліба Шлёмаўна... Водлуг магчымасці... Але што вы скажаце, што на два дні прыехаў, а да вас — будзьце паважаны...
— Дзякую... Спадзяюся, што знойдзем час пайсці з вамі... Усё ж гэта не выкупае вашай віны...
Паднятая ўгору Памыйкава рука адсекла Лібін сказ.
— Я толькі на дзесяць хвілін, сёння маю выязджаць... Маё новае начальства занадта ўжо строгае, каб браць на ўвагу маю віну перад вамі... А яшчэ мушу пабываць у партыйным камітэце... Маю даручэнне...
— Ах, ты кажаш, новае начальства ў цябе? — хапіўся Рыгор за Паўлаву навіну...
— Так, Стукалка болей месяца як выехаў у Кіеў. Прасіў кланяцца табе і паведаміць, як з яго рэкамендацыямі...
— Падзякуй яму, калі пісацьме...
— Паміж іншым, я і забыў сказаць, што Яўгена Віктаравіча таксама перасялілі ў другі атрад. Нават з паніжэннем...
— Гэта ж завошта?
У Лібіным голасе пачулася нотка спагады.
— Перадавалі, нібы адным разам у канцылярыі ўпраўлення нешта гэткае сказаў... Напэўна, Рыгор ведае?
— Ласне за тое?
Лёс Провава ды іншыя навіны Мінска, пра якія Рыгор з Лібаю далі Памыйку некалькі пытанняў, занялі ўвесь час, які меўся ў распараджэнні Лібы.
Следам выявілася, што даўжэй не мог застацца ў пакоі і Рыгор. Больш за іх спяшыўшы Памыйка не паказваў, аднак, руплівасці да абвешчанага ім ад’езду.
Мужчыны ахвотна спыніліся на прапазіцыі Лібы разам утраіх пайсці паабедаць...
Забастоўка не абмежавалася полуднем. Да абеду перамаўленні ўпёрліся ў глухі куток і не падаваліся з месца. Віною паслужыла стыкненне з паліцыяй: падыходзіўшая згода раптам адскочыла да выходнага пункта, толькі ў дырэкцыю прыляцелі весткі пра напад паліцыі на рабочых. Адміністрацыя ліцамерна выказвала дэлегацыі спагаду, аднак упарта адмаўлялася споўніць вырасшае патрабаванне гарантыі ад паўтораў падобных здарэнняў.
Перамаўленні мусілі перанесціся на другі дзень і цягнуліся са стойкай няўступчывасцю з абодвух бакоў.
Рабочыя, што з’яўляліся даведацца пра скуткі перамаўленняў, заставаліся каля завода, уносячы нервовасць у настрой адміністрацыі.
Напружанасць становішча надавала вострасць моманту, і Рыгор, прыйшоўшы да завода а восьмай гадзіне раніцы, упарта падбухторваў таварышаў націскаць на дэлегацкую стойкасць. Ён прыводзіў у прыклад забастоўкі на Выбаргскай старане, якія цягнуліся тыднямі. Правучыць адміністрацыю завода таксама не шкодзіла б і ім. Было б крыўдна, каб дэлегацыя хоць у дробязі паддалася ўгаворам. Рыгор крыху сумняваўся ў цвёрдасці некаторых дэлегатаў і заставаўся пры заводзе датуль, пакуль не пранесліся чуткі пра няўхільную сур’ёзнасць і цвёрдасць дамаганняў дэлегацыі.
Гэта было а дзесятай гадзіне раніцы. Да абеду хапала часу, каб праехацца ў бежанскі камітэт.
Паўстаў успамін пра дадзеную кароценькаму чалавеку абяцанку пасобіць у яго працы.
Поруч з гэтым ён многім быў абавязаны кіраўніку камітэта за тыя запіскі ды просьбы, з якімі часта сам да яго зварочваўся.
Між тым, грамадскія абавязкі бежанскага камітэта за апошні час значна ўзраслі.
Вайсковыя падзеі мінулага года давялі бежанства да страшэнных памераў. Мільённая армія людзей патрабавала настойнае неадкладнае дапамогі. Арганізацыя яе — многа сілы, упартых старанняў, самаадданасці.
Чым бліжэй ачуваўся Рыгор ад Знаменскай вуліцы, тым яго рашэнне мацнела.
Нават у яго галаве склаўся акрэслены сказ, з якім ён абернецца да кароценькага чалавека, прапануючы свае паслугі.
— Ведаеце што...
На жаль, адчыненыя дзверы ў канцылярыю засведчылі, што кароценькага чалавека ў камітэце няма.
Пры стале сядзеў незнаёмы лахматы хлапчук, які сухаватым, нячулым голасам апытваў шэраг дзядзькоў ды цётак.
Аднастайныя, жаласлівыя іх адказы хлапчук старанна запісваў на паперу, зрэдку падымаючы голаў на агляд прысутных.
Рыгор прашыўся да стала і запытаў пра кароценькага чалавека.
— Ён бывае ад шостай! — адказаў лахматы хлапчук, не адгінаючыся ад стала.
— А сёння будзе?
Запытанне Рыгора паказалася яму наіўным, і лахматы хлапчук адказаў:
— Дзядзька Бронісь бывае кожны дзень.
Калі Рыгор павярнуўся ад стала, за ім пагнаўся невыразны сказ хлапчука.
— Пасядзеце крыху, можа, дзядзька Бронісь наведае і зараз.
Рыгор прыпыніўся. У гэты момант адчыненыя дзверы ўпусцілі ў канцылярыю кароценькага чалавека.
— Каго я бачу! — выгукнуў ён.
— Прыйшоў наведаць вас, а калі патрэбна — чым-небудзь дапамагчы вам у вашай працы.
— Як дачасна!
Бронісь увесь ззяў ад радасці, мэрам яму прынеслі нечаканы гасцінец.
— Што вы прывезлі добрага з Мінска? Што чуваць там? Калі вы вярнуліся ў Пецярбург? Дзе ўладзіліся на працу? — сыпаў ён запытаннямі.
Рыгор не паспяваў адказваць, тым болей што Броніся хутка абкружылі дзядзькі, якія наперабой, кожны са сваімі скаргамі ды просьбамі, намагаліся іх выслухаць.
У канцылярыі падняўся гоман, які гразіў канчаткова памяшаць Бронісевай з Рыгорам гутарцы.
Гэта вымусіла іх перайсці ў суседні пакой.
— Я задыхаюся ад працы,— перайшоў да скаргі Бронісь,— а падмогі ніадкуль. Як і раней — адзін... Людзям свае інтарэсы даражэй за ўсё. Толькі я... ведаеце, я... мая ўжо вада... ніяк не магу спакойным заставацца, калі бачу гэткае гора людзей... А маю ж таксама і сям’ю, і хатнія клопаты... Дык, падумаўшы, хто ж будзе працаваць для агульнай справы, калі мы ўсе зашыемся ў сваё прыватнае жыццё. Вельмі добра, што вы прыехалі... я зараз не адстану ад вас, пакуль вы не запражэцеся ў камітэцкую працу... Цяпер жа, я забыў сказаць, у нас і гароды свае... Го, як бы можна было разгарнуць працу, каб гэта былі людзі... Толькі ўсё ўрыўкамі, з наскоку...
Кароценькі чалавек клапатліва бегаў па пакоі, зазіраючы Рыгору ў твар і чакаючы ад яго адказу на плойму закранутых пытанняў.
Але толькі Рыгор пачынаў гутарку, як Бронісь знаходзіў новую зарадку слоў і перабіваў Рыгора на паўсказе.
Гэта цягнулася каля гадзіны і, напэўна, цягнулася б яшчэ столькі, каб раптам сярод іх не апынуўся лахматы хлапчук.
— Дзядзька Бронісь, там прыйшлі да вас з тацянінскага камітэта.
Кароценькі чалавек мэрам бы збянтэжыўся, крыху моўчкі пастаяў, пасля порстка кінуўся да дзвярэй.
Ужо адна яго нага была на калідоры, калі ён зноў вярнуўся ў пакой і загутарыў да Рыгора:
— Папрашу вас зайсці вечарам. А то пакуль я адпушчу прадстаўніка тацянінскага камітэта, не будзе часу пагутарыць... Я вельмі рад, што вы прыехалі... Хоць маласць пасобіце мне ў працы...
Кароценькі чалавек працягнуў Рыгору руку, нізка схінуўся і выйшаў з пакоя.
Рыгор выйшаў следам за ім. Павярнуўшы да выйсця з камітэта, ён нечакана зноў быў спынены Бронісем, які, трымаючыся за ручку канцылярскіх дзвярэй, скарамоўна гукаў:
— Дык я вас чакаю, абавязкова!.. Адну хвілінку, я забыў паведаміць вас. Можа, не памятаеце, як вы пасылалі да мяне аднаго старога латыша? Месяц таму пахавалі яго на камітэцкія сродкі... Ад’е!.. Бывайце!.. Чакаю!
Адначасова стукнула двое дзвярэй, і Рыгор уподбежкі панёсся па сходах да нізу.
Хоць Рыгор нічога не адказаў на настойную просьбу Броніся прыйсці вечарам у камітэт, усё ж не думаў занядбаць яго просьбу. «Ласне, што-кольвечы раптоўнае паперашкодзіць гэтаму», рашыў ён, «тады прыйдзецца адлажыць».
— Якое бязлюддзе, аднак! — праказаў ён, выходзячы на вуліцу.
І толькі паспеў засуцэліць выказаную думку, як пачуў:
— Рыгор Міхасевіч?
Кульгаючы, з палкаю ў левай руцэ, да яго падышла маладая жанчына.
Па азызлым змучаным твары, па жудлівым узроку вачэй, па моцна змененай форме постаці ніяк нельга было пазнаць у ёй Рыму.
Рыгор выдаў сваё здзіўленне, якое мінула з запытаннем Рымы:
— Не пазнаеце?
— Як быццам бы Рыма, калі не мыляюся.
— Вось бачыце, чаго дачакалася. Нават знаёмыя не пазнаюць... Вы куды?
— Магу вас правясці... Ды што гэта з вамі сталася?
— Тут мяне мусіць нагнаць адзін чалавек... Ідзем да Басейнай... Дрэнна са мною, Рыгор Міхасевіч!
— У чым жа справа, скажэце?
Рыма глыбока ўздыхнула, працерла хусцінкаю вочы і паведаміла:
— Я чуць не памерла. Болей васьмі месяцаў ляжала ў лазарэце... І вось мушу з палкаю хадзіць... У ёй цяпер мае нядаўнія мары, надзеі ды жаданні...
Разнерваваная, яна выпусціла з рук палку, якую спрытна Рыгор вярнуў ёй у рукі.
— Мяне ранілі ў Маскве ў часе памятнай сутычкі з паліцыяй на Цвярскім бульвары... Куля засела ў назе... і на цэлых восем месяцаў прыкавала мяне да ложка... З лазарэта выйшла калекай...
Надрыў у голасе будзіў у Рыгора цёплую спагаду да няшчаснай. Рабілася страшным глядзець у Рымін твар, гэтак моцна зменены з часу апошняга спаткання з ёю. З жывое, бойкае, поўнае руху дзяўчыны Рыма зрабілася сумнай, непаваротлівай, пастарэлай кабетай, на выгляд гадоў трыццаці. Перажытыя ёю мукі адбіваліся і на яе настроі, нават на гутарцы, поўнай безнадзейнасці ды роспачы.
— І паверыце,— скардзілася яна Рыгору,— ні разу не бачыла Петруся. Спачатку прыезду ў Маскву наведала яго пару раз, але не знайшла ні на кватэры, ні на службе, а пакуль сабралася трэці раз зайсці — якраз сустрэла паліцэйскую кулю... Ніхто не ведае, што яго чакае назаўтра... Можа, вам, часамі, Пятрусь піша што-кольвечы?
Адказаць на Рыміна запытанне было не так лёгка. Перад Рыгорам расчынілася карціна, якое ён не спадзяваўся бачыць. І зараз, слухаючы Рыму, яму не верылася, што тая апавядае пра сябе, а не пра каго іншага...
Як-то магло стацца, каб Петрусёвы дарогі пад гэткім вострым кутом перакрыжаваліся з Рымінымі дарогамі?
А ён жа, сазнацца, калі не ўспамінаў пра Рыму, то думаў (ці хацеў думаць), што яна звязала сваё жыццё з яго таварышам. Ды хто б мог дапусціць сабе, што Рыміна пачуццё да Петруся рассеецца патухшым святлом, а любімы чалавек знікне з яе небасхілу? Няўжо яна ехала з Пецярбурга ў Маскву, каб там замест Петруся стрэцца з куляю азвярэлага паліцэйскага?
Ці то Пятрусь змяніў сабе, стаўшы праз гэта ўскосным вінавайцам Рымінай трагедыі?
Загадка!
Ды не ў выказ цікавая і нечаканая для Рыгора.
І ён і, тым болей, Пятрусь на працягу амаль ні цэлага года — ні словам пра Рыму. А яно — вунь як!
— Піша, але зрэдку!
Рыгораў адказ не парушыў зацяглае маўчанкі, якую перарваў нагнаўшы іх сярэдніх гадоў мужчына.
— Гольдберг прасіў зайсці да яго заўтра,— паведаміў той Рыму.
— Мой стрэчны брат, пазнайцеся,— парэкамендавала Рыма.— Каб не ён, выпадкова трапіўшы ў Маскву якраз у дзень майго ранення, я ні за што не выбралася б з лазарэта. Ён, дзякуй яму, дбаў увесь час пра мяне, хоць руінай усё ж пасобіў мне яшчэ на нейкі час церці гэтыя каменні...
— Таварыш ідзе на Ражджэственскія? — запытаў Рымін брат.
— Я еду на Васільеўскі! Можа, Рыма, паедзем да мяне?
Рыма паглядзела на брата, пасля адказала:
— Няхай ужо другім разам.
— Чакаю вас. Прыязджайце з братам!
Той зняў парыжэлы капялюш і, хапіўшы Рыму за руку, павёў яе насустрач грымеўшаму трамваю.
У гэты момант з завіласці Ражджэственскай выбег стрэчны трамвай, нумар пяць.
У адзін момант яны развязлі сваіх пасажыраў у розныя, процілеглыя бакі.
Уражанні ад раптоўнай стрэчы з Рымаю займалі Рыгора праз увесь дзень.
Ён не мог ад іх вызваліцца і тады, калі яму выпадкова давялося даведацца пра зацяжнасць забастоўкі на неакрэслены час.
Трывожная нотка ў паведамленні, якое перадаваў яму напатканы сябра дэлегацыі, коўзалася між вушэй, поўных шаломнага звону ад Рыміных слоў.
Яшчэ дзень — другі, а можа, і тыдзень забастоўкі не таілі ў сабе нічога страшнага для Рыгора. Наадварот, забастоўка нясла з сабою развой далейшых здарэнняў узвышанага настрою. Яна глядзела з утулаў абкураных гмахаў бадзёрым узрокам людскога ўздыму. На яе чырвоным фоне густою плямаю чарноты акрэслівалася новае звяно ў ланцугу самотных, незлічоных, але глыбокіх ды балючых трагедый. На хібах хваль, што іх раскалыхвае людскі акіян, шавеляцца нябачнымі жывучкамі штодзённыя гісторыйкі паасобных чалавечых светаў. Незаўважныя ў мільёнах, яны агромністы ў адзінках. Бясследныя для грамады, яны выпальваюць несціраныя сляды для індывідуумаў. Ціхае заміранне струны глушыць завіруху...
Чорнаю істужкаю працягнулася жалобная палоса падзей, разгарадзіўшы гісторыю Рыгоравага жыцця надвое. Па адзін бок — доўгі марціралог страт, разлукі; па другі — бляск сустрэч, калыханне надзей, нараджэнне вялікіх неспадзяванак...
Дзве лесвіцы, што несупынна рухаюць — адна ўгору, другая ўніз. Гэта жыццё.
Наўсцяж мінулых гадоў, як ахапляе памяць, у шэрай, каламутнай далі — роўна-супярэчнае, калючае, а між тым...
Ступенька за ступенькаю — угору ды ўгору!
— Ты ўжо дома?
Ліба незаўважна для Рыгора апынулася ў пакоі.
— Колькі часу?
— Дзесятая гадзіна. Ты спаў?
— Падобна таму.
— Пра што ты кажаш?
Ліба ўперылася ў мужа здзіўленым узрокам.
— Ты ўсхвалёваны, Рыгор? Непрыемнасці з заводам?..
— Непрыемнасці... Як табе сказаць...
— Забастоўка не скончана?
— Не! Ды не ў гэтым справа.
— Ну, вы ж траціце час.
— Здохнуць, а прастой заплацяць...
Ліба не цалкам згаджалася з Рыгорам. Але яна не хацела раздражняць мужа сваім разувер’ем.
Яна таксама была ўпэўнена, што бягучая сітуацыя не пакрыўдзіць забастоўшчыкаў, аднак не хацела даваць свайго аналізу наступнаму.
Забастоўка цягнулася болей двух тыдняў і скончылася поўнаю перамогаю рабочых. Рыгор прынёс пра гэта вестку Лібе, як матрос пра зямлю — Калумбу.
Перамога над прадпрыемцамі акрыліла іх абаіх.
Не толькі Рыгор, але і Ліба адчувала сябе героем дня, хоць ад выйгранае забастоўкі ў лазарэце нічога не змянілася.
Там цягнулася жыццё, да прыкрасці аднастайнае, сумнае.
Вайна рабіла сваю справу, калечачы людзей, якія несупынна папаўнялі месцы падлечаных ці памершых. Дзень у дзень ішла гэта нудная, нервовая перасоўка калек; з ранку да вечара цяжэй раненыя нылі ад болю, здаравейшыя — ад суму.
Белымі зданямі мігалася па цесных калідорах неадлучная смерць. Яе не вытручвала едкая ёдаформа, цягучая рыцына, трутлівая карболка.
Гэтыя лякарствы служылі прыправай душнаму паветру, якім мусілі сапсці безнадзейна хворыя і тыя, хто іх абслужваў.
Але ніхто не задумваўся над тым, наколькі скарочвалася жыццё ад гэтай атруты.
Жахі вайны, як цэлага, хавалі ў сабе крывавыя эпізоды, якія складалі яе цэласць.
Тым не меней, нявідныя ніткі працягаліся непасрэдна ад адзінак да агульнага. Кожны ранены быў злучаны з вайною і ад яе канца чакаў свайго збаўлення. У іх вачах з ваеннага туману не ўздымаліся галовы асобных герояў. Хворыя шукалі іх у другім месцы, дый само геройства вызнавалі іначай. Брусілаўскі наступ з сотнямі тысяч палонных ухмыляўся не значнасцю перамог над ворагамі, а якасцю сродку да хутчэйшага знішчэння вайны. Ды кампанія Брусілава ападала ніжэй у параўнанні з апошняю забастоўкаю.
У лазарэце не канчаліся гутаркі пра памятны запрос у Думе пра забастоўкі. Гэты палітычны факт адпіхаў на задні план усе буйнейшыя падзеі вайсковага характару. У забастоўках таілался гібель вайны, рассеянне яе жахлівых вынікаў.
Ліба не ўтаіла пераможнай забастоўкі на заводзе, дзе працаваў Рыгор. Яна ўпляла яе ў агульную сетку тых падзей, якія ўплываюць на раненага лепей ёдаформы ды карболкі. І была рада, што хворыя з паўстаўшай надзеяй пыталі яе ў часе прывітання: што чуваць у рабочых раёнах?
Весткі адтуль прыносіць Рыгор.
Гэтыя весткі поўны бадзёрасці. Рабочыя не тыя, што былі два гады назад. Яны пачулі сілу, якую вось-вось уплятуць у агульныя падзеі дзяржаўнага жыцця. І ніхто не ручыць, што яно не паверне свае хады ў іншы бок...
Ліба не можа не верыць Рыгору.
Яго словы падмацаваны фактамі. Выйграная забастоўка — адзін з тых фактаў.
Каб не Рыгорава перакананне ў блізкасць вялікіх змен — Ліба не ўседзела б на сваёй службе.
Але яна ажыўляе службу занятым ад мужа натхненнем.
Лібу суцяшаюць інтымныя гутаркі з хворымі — гэта ж яна перадае ім суцешныя, а то і радасныя весткі з-за сцен надаеўшага ім будынка.
Жывыя, праўдзівыя навіны, а не падфарбаваную выдумку...
Лазарэт адрэзаны ад жыцця, ён — частка вайны, хоць вакол яго разгартаюцца падзеі, якія накіраваны на ахову жыцця не толькі хворых, а і здаровых.
Над гэтымі падзеямі рассцілаюць чорны валь штучнага геройства.
Подзвігі Брусілава.
Выступленні Румыніі на баку саюзнікаў.
Патрыятычныя маніфестацыі...
Для каго і каму яны патрэбны?
Чыё пачуццё яны ў сілах распаліць?
Хворыя ў лазарэтах разумеюць сэнс ваяўнічых выкрыкаў тылавых герояў.
Гукі «Коль славен» — для іх адваротныя пахавальныя песні.
Бляск абразоў — палуджаная мана ды ашуканства.
Лемантацыі газет — фальшывы тон разбазыраных пісак.
— Праўда, сястрыца?
Вярней адкажа Ліба — яе адну пытаюць.
Яна разам з Рыгорам устанавіла ацэнку містыфікацыі грамадскіх настрояў.
Няхай уведаюць яе тыя, ад каго праўда схавана.
Выступленне Румыніі суліць новыя жахі зацягнутай вайны.
З-за высокіх муроў сталіцы пазірае здань трэцяе зімы.
Агалелы, змучаны франтавік мусіцьме зноў курчыцца ў холадзе і ў голадзе, у мокрых ды гразкіх акопах.
Акопы, а не дом чакаюць вылечаных у лазарэце.
Тыф і халера.
Адкідкі ў гасцінцах.
Модлы пра смерць.
Да чаго ж гэтыя абразы, гэта агіднае «спасі госпадзі», правакацыйнае «ўра»?
— Праўда, сястрыца?..
Ліба перадае запытанне Рыгору.
Бач, і яна не без грамадскіх абавязкаў.
Іх мала, ды ці ж Ліба вінавата?
Рыгор упэўнены, што не; Рыгор задаволены жончыным укладам у агульную скарбніцу карыснай працы...
Завод і лазарэт.
Арганізацыя сіл.
Упартая, сістэматычная праца.
Змаганне з вайною.
І цікавае, сімптаматычнае лета назадзе.
Яно пражыта для другіх.
— І для сябе?
— Наша шчасце залежыць ад агульнага.
Ліба пераконана ў гэтым не слабей Рыгора. Як і ён, яна не заўважыла, калі светлыя доўгія дні сціснуліся ў вузкія палоскі сямігадзінных прамежкаў.
Як і ён, яна загубіла пахаладаўшае сонца ў цягучых асенніх хмарах, у праліўных дажджах.
Цёплыя дні ліпеня і спакойная ўмеранасць жніўня рассыпаліся ў руплівай бегатні Рыгора з дома на завод, з завода ў харчоўку, адтуль назад, а вечарам — упярэмежку — то на сходы, то ў партыйны камітэт, то на тайныя яўкі.
Ліба — нязменна і роўна — з дома ў лазарэт, з лазарэта дамоў.
Трапунковыя стрэчы... Мігатня, як на экране...
Людзі і час...
Машыны...
І лістапад на двары...
Няўжо лістапад?
Адным днём разбуджаны сірэнамі заводаў Рыгор паглядзеў на каляндар:
Так — другое лістапада.
— Цікава, што адбылося ўчора ў Думе?
Але Ліба нешта ўзмоцнена сапе.
— Ліба?
Крохкае даткненне рукі засталося без адказу. На пачырвоненым ілбе адбіўся Рыгораў пацалунак.
— Рыгор?
— Ты хворая?
— Я ўся гару.
— Бачу, мілая. Я пазаву доктара.
— Не клапаціся, прашу, і ідзі на працу.
— На працу? Бязжаласная, ці ж я магу цябе пакінуць?
Растрывожаны Рыгор хутка бег да доктара. Ці застане яго ў лазарэце? І чаму, канечна, ардзінатара?
Ну, Лібіна ж хаценне — свята.
Яно заставіла прывезці ардзінатара на кватэру.
— Што з ёй?
— Уся ў агні.
Ардзінатар супакоіў абаіх.
— Я вас чакаю, Ліба Шлёмаўна.
Лібіна ўхмылка асвяціла Рыгораў твар і, здавалася, пакой.
— Няўжо сумею хутка падняцца? Не верыцца, доктар...
І, перамяніўшы тэму, запытала:
— А як мае хворыя, доктар?
— Чакаюць вас і канца вайны... Прыходзьце, сястра...
Доктар паглядзеў на Рыгора.
— Мілюкоў у Думе ўчарашняй прамовай нарабіў многа шуму,— сказаў ён.
— Доктар яе чытаў? — запытаў Рыгор.
— Маю сёння паслухаць.
— Нават?
— Папраўляйцеся, сястра...
Калі ардзінатар павярнуў да выйсця, пачуўся стук у дзверы.
Рыгор адчыніў і ўгледзеў перад сабою Анікея.
— Прашу. Пазнайцеся: ардзінатар лазарэта!.. Анікей Кузін!
— Ліба Шлёмаўна ў пасцелі?
— Вы мяне не турбуйце... Здараецца...
— Так, яна падкачала... Ды не забывайце прымаць прапісаную мікстуру...
— Дзякую, доктар...
— Вы чулі пра ўчарашняе? — запытаў ардзінатар Анікея.
— А хто не чуў?
— Падзеі шпарка развіваюцца...
Ардзінатар закончыў сказ па-за дзвярыма пакоя.
Ён не паспеў зыйсці з усходаў, як Анікей задаволена разгарнуў перад Рыгорам перапісаную на машынцы партыйную адозву.
Ліба настарожана слухала пачатае ўслед за гэтым чытанне.
— Значыць, будзе па-загаворанаму?
Рыгор лісліва паглядзеў на Лібу, чакаючы яе адказу.
— Добра.
І хоць у Лібіным слове нельга было абмацаць жаданай Рыгору цвёрдасці, ён адплаціў ёй за адказ пацалункам.
— Я папрашу гаспадыню, няхай яна табе згатуе...
Ліба памкнулася пераняць Рыгораў намер, але да яе ўжо неслася гутарка гаспадыні.
— Добра, Рыгор Міхасевіч, добра. Не клапацецеся, будзьце спакойлівы...
«Навошта яму турбаваць чалавека», занедаволілася Ліба і дэманстрацыйна паднялася з пасцелі.
Яна не чакала, што Рыгор вернецца ў пакой, і накіравала да акна.
Рэдкі ў лістападзе сонечны дзень раптам затуліўся чорным валем, калі да Лібы данесліся нечаканыя словы Рыгора:
— Ты ўстала?
Яна пугліва азірнулася назад.
— Я адчуваю сябе ў сілах падняцца.
Абвіўшая яе стан Рыгорава рука дазволіла яму ўсумніцца ў Лібіных словах.
— Усё ж, я раджу табе паляжаць сённяшні дзень. У цябе не прайшоў жар... Гаспадыня табе згатуе, што скажаш...
— Навошта было турбаваць чалавека?
— Не будзь каразлівай... Лажыся.
Рыгор пачакаў, пакуль Ліба выпаўніла яго просьбу, і сам далікатна апрануў яе да шыі.
— Ты спознішся на працу!
— Бягу! Бывай, мілая...
Частыя крыкі па пакоі зліліся з ціхім стукам дзвярэй. Следам бразнула зашчапка ў выхадных дзверах, і гулкі тупат па ўсходах засведчыў Лібе, што Рыгор паспяшыў у завод.
Яна ў роздумах праляжала не болей таго часу, які патрабаваўся Рыгору на тое, каб дайсці да завода. Пасля задрамала.
Незнаёмы для яе завод з яго экзатычным і разам з тым чарствым ды грозным жыццём маляваў у яе мазгах заблытаныя, казачныя сцэны снення. У мігатні агромністых ценяў вырастала невыразная, туманная постаць Рыгора. Ён на момант рабіўся асяродкам эксцэнтрычнага руху, следам, вачавідкі, вырастаў у казачнага волата, пасля раптам знікаў. Калі Ліба напружана чакала яго новага з’яўлення, на заводзе паднімаўся стук і гоман. Было прыкметна, як гіганцкі молат апускаўся над гэткім жа кавадлам. І яксьці выходзіла так, мэрам бы гэты молат тоўк людскія галовы. Пасля зусім незаўважна з туманнае мігатні заводскае працы выніклі шэрагі людзей у лазарэтных халатах. Знаёмы ардзінатар іх гнаў да кавадла...
Што за прымха?
Канцэнтрычны, нервовы ўздрыг вярнуў Лібу да сапраўднасці.
Яна расплюшчыла вочы і агледзела пакой,— лістападаўскае сонца залаціла яго сцены і доўгімі шнуркамі расцягалася па блакітнай коўдры на яе постаці.
— Ну, я ж чую сябе зусім здаровай!
Ліба сказала гэта не для адной сябе — няхай ведае кожны, усе, гаспадыня і Рыгор, раненыя і ардзінатар лазарэта.
Так! Уставаць!
Лёгкі скрып ложка зліўся з стукам дзвярэй.
— Вы будзеце есці курыны бульён?
Ліба абярнулася ў здзіўлены пытальнік, але гаспадыня заверыла яе:
— Я вам звару.
— Не турбуйцеся, калі ласка,
— Рыгор Міхасевіч прасіў мяне, і я адшукала на рынку на рэдкасць тлустае куранё...
— Дзякую... Я папрашу вас на пазней...
— У любы момант, Ліба Шлёмаўна.
Між апошнім сказам і паваротам да выйсця гаспадыня з хвіліну разглядала прыўстаўшую на ложку Лібу. Спагадлівы ківок яе галавы супярэчыў Лібінаму настрою.
Гаспадыня не зайшла яшчэ ў свой пакой, як Ліба напалову была гатова адправіцца ў лазарэт.
Наступныя трыццаць хвілін пайшло на тое, каб яна прыбрала пасцель, напісала цыдульку Рыгору і цішком, непрыметна для гаспадыні, выйшла з кватэры.
Цёплае надвор’е спакойлівага асенняга дня абдало яе радасцю існавання. Усё ж гэтай радасці не хапала для цвёрдасці Лібінай хады. Блытаныя крокі і шолам у галаве сведчылі за дачаснасць выйсця на вуліцу.
Але вяртаць на кватэру — то значыла даць волю сумненню, і Ліба ўверана накіравала да лазарэта.
Яна задыхалася, паднімаючыся па ўсходах на трэці паверх, і з перабоямі адказвала на прывітанні хворых, сясцёр і прыслугі. Ардзінатару ж хвалілася выздараўленнем.
Той гасцінна сустрэў яе прыход на службу, тым не меней парадзіў Лібе на першы раз не заседжвацца.
— На сёння хопіць для вас пары гадзін.
— Я магу, ведаеце...
Аўтарытэтны ўзмах ардзінатарскай рукі сведчыў за лішняе спрачацца.
Ліба адказала на гэта невыразнаю ўхмылкаю на стомленым твары і спакойліва пайшла ў абход палаты.
Яна радасна сустрэла першыя прывітанні ад паздаравеўшых за апошнія дні хворых. Але не паспела выказаць ім свайго спачування, як з суседняй палаты накіраваў да яе якісьці чалавек.
— Здаецца, вы жонка Рыгора Нязвычнага? — праказаў ён, падышоўшы да Лібы.
— Так... А вы?
Лібе не трэба было чакаць яго адказу,— яна ўспомніла Камара і першаю прывіталася з ім.
— Як добра, што я вас сустрэў,— нервова ды рассеяна праказаў той.
— У чым справа?
— Вунь...
Камар абярнуўся да палаты, з якое падышоў да Лібы:
— Прывезлі з фронту раненага ў голаў Артура Цвібеля.
— Артура Цвібеля?!
— Рыгор яго ведае... Ён працуе?
— Пайшоў.
— Давайце пазвонім яму на завод... Ранены наўрад ці выжыве да заўтрага...
Ліба порстка сарвалася з месца і пайшла з палаты. За ёю спяшыў Камар, а следам ляцелі зацяжныя глухія стогны Артура.
— Ліба Шлёмаўна, вам пара канчаць працу,— перабіў Камара ардзінатар, выходзячы з канторы.
— Дзякую, доктар, я зараз... Там тэлефон вольны?
— Напэўна.
Яны да таго старанна шукалі патрэбнага нумара тэлефона, што зусім не заўважылі на кінутага фельчарам запытання, ні адказу на яго зазірнуўшага ў кантору Рыгора.
Трэба было гучна выказаць Лібіна імя, каб яны адвярнуліся ад тэлефоннай кніжкі і нечакана для сябе ўгледзелі Рыгора.
— Рыго-ар? — схамянуўшыся, запытала Ліба і выпусціла правую палавіну кніжкі...
— Ах, Ліба!.. Я ж цябе прасіў!.. Забылася?..
З Камаровых рук выпала кніжка і моцна бразнула разлітай чарнільніцаю.
— Выбачайце! — павярнуўся ён да фельчара, які нездаволена мармытаў па адрасе Камара.
— Залілі ўвесь стол,— як неасцярожліва! — узнятым тонам праказаў фельчар.
Яго не слухалі: Камар лічыў дастатковым аднаго слова, каб выкупіць віну за пралітае чарніла, а Ліба зусім не зважала на інцыдэнт. Яна няўверана, вінаватаю глядзела Рыгору ў вочы і не ведала, што яму адказаць.
Гэта яе згубленасць заставіла Рыгора перамяніць здзіўленую міну на ласкавы выраз твару, а далейшую гутарку — на пантамімны паказ Лібінай цыдулькі.
— Даруй, ведаю гэта,— адпіхнула яна Рыгораву руку.— Зараз не да гэтага: мы вось прыбеглі ў кантору, каб выклікаць цябе з завода. Сёння зранку прывезлі ў лазарэт напаўжывога Артура Цвібеля...
— Артура?!
Рыгор падаўся тулавам да Лібы і раптам наноў выпрастаўся, калі Камар хапіў яго за руку.
— Давай паспяшымо наверх... Хутка скончыцца тэрмін наведак.
— Сапраўды, Артур? — перапытаў усхвалявана Рыгор.
Ні Ліба, ні Камар не паспелі пацвердзіць паведамлення — іх звала прыбегшая сястра падняцца ў палату да раненага.
— Ранены вас настойна просіць да сябе...
Рыгор першым пабег па стромых усходах, пакінуўшы далёка пазадзе і Камара і Лібу.
Ён ужо набліжаўся да абступленай лазарэтным персаналам койкі, калі ў яго ваччу мільганулі плаўныя, спакойныя ўзмахі ардзінатарскіх рук, а ў вушах прашапацела зацяжнае:
— Га-а-то-а-ва-а!
Гэта спыніла Рыгора ў трох кроках ад памёршага Артура.
Тут яго нагналі Камар і Ліба.
— Сто-ой-це-э! — спакойліва, мэрам бы баючыся нарушыць урачыстасць Артуравага пераходу ў небыццё, праказаў Рыгор.
Камар застыў у здзіўлена-роспачнай позе, гледзячы ашклянелымі вачыма ўсцяж вузкага прагалу між койкамі; з Лібінага ваччу выхілястымі рагамі ацякалі буйныя слязіны.
Сястра і фельчар, абое маладыя, з несышоўшаю ўхмылкаю са свежых твараў, увіхаліся каля пасінеўшага твару нябожчыка.
На суседніх койках хворыя ўталоплена сачылі за кожным рухам усё яшчэ не выйшаўшага з палаты ардзінатара.
Яшчэ цішэй, калі можна ацішыць цішу, зрабілася ў палаце лазарэта, калі з дзвярэй увайшло пара служыцеляў з белымі насілкамі...
Іх уваход раптам сарваў з месца Рыгора і Камара, якія ў пярэймах апынуліся каля нябожчыка і адзін за другім палажылі на яго халодным ілбе два гарачыя пацалункі...
Следам асцярожлівы тупат служыцеляў, што выносілі Артура з палаты, патануў у з’яднаным развітальным уздыху сотні раненых.
Вырваўшыся з белых сцен палаты, ён зліўся ва ўваходных дзвярах лазарэта з зычлівым роспачным плачам Артуравай жонкі.
Маладзіца разнятымі рукамі перагарадзіла служыцелям дарогу, галосячы:
— Мой мілы, Арту-у-р, мой, дарагі-ы... Я ж чакала цябе ў госці-ы, як сонца ўвосень, як...
Яе плач ды прычытанні чуліся далёка па-за будынкамі лазарэта, зліваючыся з вострым затоеным жалем у Рыгоравым, Камаровым ды Лібіным нутры.
— Гэта нумар кватэры пятнаццаць?
Той, што пільна ўглядаўся ў шэрую клямку над дзвярыма, адвярнуўся ад пытаўшага.
— Або разбярэш!
— Пазванеце...
— Я ўжо хацеў, але не абмацаць званка...
— Дазвольце-э толькі...
Падышоўшы каўзануў рукою па правым вушаку:
— Няўжо жывуць без званка?
— А то ж непраменна ён кожнаму?
Падышоўшы зацікаўлена паглядзеў на суседа і запытаў:
— А вы ж да каго?
— Да Рыгора Нязвычнага. Ды ці тут ён?
— Да Рыгора?! Мы як згаварыліся.
Знадворны выгляд востра адрозніваў абодвух, што кожнага цішком інтрыгавала.
— Трэба стукаць! — парадзіў той, што прыйшоў першым.
Але яго рада не дачакалася ажыццяўлення. Знянацку стукнула зашчапка дзвярэй, і на парозе адзначыўся чырвоны крыж на белым фоне грудзей.
— Вам каго?
— Рыгора Нязвычнага!! — пачуўся падвойны адказ на запытанне.
— Калі ласка!
У асветленым калідоры мігнуліся між Лібу аброслы, у запыленых ботах ды зношанай суконнай жакетцы Сёмка і стройны, чыста выбрыты, у чорным адмысловым паліце Пятрусь.
— Направа, вось-вось! — адказала Ліба і порстка кінулася адчыняць дзверы.
— Раздзеньцеся ў пакоі,— папярэдзіла яна гасцей.
Тыя непарушным парадкам прайшлі ў Рыгораў пакой і поруч сталі перад стрэўшым іх Рыгорам.
— Згаварыліся? — кінуў ён запытанне, цёмнае ды няяснае для абодвух.
Наступны момант засведчыў сабою цёплае прывітанне трох сяброў, якія знянацку для кожнага стрэліся на кватэры Рыгора.
Найболей гэта стрэча інтрыгавала Сёмку, які нервова пацепаў плячыма, паўтараючы:
— Ніколі б не падумаў на Петруся... Гляджу і хоць бы думка закралася...
Пятрусь прызнаваўся таварышу ў тым жа:
— Так моцна змяніцца! Хто б мог дагадацца!..
Абмеркаванне цікавага здарэння нечаканай стрэчы адняло каля гадзіны часу.
Далей іхняя гутарка паступова перайшла на тэмы, якія паслужылі прычынаю спаткання.
Першым да іх звярнуўся Сёмка.
— Я прашу выбачыць мне, Рыгор, што я так бесцырымонна зноў да цябе з просьбай, — перасцярог ён.
— А ты падалікатнеў, я бачу! — пасмяяўся Пятрусь.
— Жыццё вучыць усяму, браток...
— Ды ўжо ж!
— Як бачыш...
— Далікацтва, я думаю, на гэты раз не зусім і патрэбна,— расхаладзіўся Рыгор.
Ліба ўголас засмяялася.
— Апрашчэнец які!
— Вось бачыш! — ткнуў пальцам Пятрусь.— Жонка з табою не згодна.
— Тут гэтай згоды не канечна...
— Так... Чакайце, мужчыны...
Сёмка не даказаў і задуменна адышоў да акна.
Яго вярнула Ліба, падаючы яму руку:
— Бывайце здаровы!.. Я пайшла...
— Куды ж вы?
— На службу...
— І нядзеляй?
— Бачыце...
Рыгор правёў Лібу з пакоя і, вярнуўшыся, праказаў да Сёмкі:
— Ты, я бачу, не ў настроі.
— Відаць,— далучыўся Пятрусь.
— Ёсць вядома, што мой настрой не да вашага... Глядзеце...
Сёмка зноў адвярнуўся да акна і, адвярнуўшыся, гаварыў далей:
— Прывёз дзяцей і старую ды кінуў у калідоры бежанскага камітэта галоднымі. Тут не да настрою... Памажэце, браткі... Рабіць магу і ўмею што хоць, нават найцяжэйшую работу, але складаецца так, што і гэтага нельга: як абітую апуку, кідае мяне жыццё па сваіх каўдобах... Памажэце... не грашыма, а працаю, месцам!.. Рыгор!..
— Ты тут з дзецьмі?
— А на каго іх кіну?
— Нават так?
Пятрусь прыўстаў з месца і пільна пачаў углядацца ў Сёмку. Яго таварыш, сапраўды, выклікаў да сябе спагаду.
Худы, пажаўцелы Сёмкаў твар, яго павялічаная сутуласць, закаржэлыя, мазолістыя рукі, бедная апранаха — сведчылі Петрусю за ніякаватае жыццё Сёмкі. Не бачачы яго доўгі час, Пятрусь быў спакойным пра яго. Ён ведаў тыя ўмовы, у якіх жыў Сёмка ў Сілцах, дагадваўся пра магчымыя ў ім змены. Аднак сапраўднасць выявіла інакшае. Сёмка безумоўна няшчасны чалавек. Бежанства зблытала яго разлікі, выбіла з-пад ног падпору і вось — перад ім бяздомны валацуга. Факт казаў за сябе і казаў балючую праўду.
Пятрусь адчуў, што і ён вінен у сухой безудзельнасці да Сёмкі. Пра яго казаў Рыгор, стрэўшыся з Петрусём у Мінску, між тым... А пасобіць Сёмку пры жаданні Пятрусь мог бы. Колькі было выпадкаў даць чалавеку працу, дапамагчы абсталявацца на месца. Сёмкі ж ён не ўспомніў.
Ці не колкім укорам яму зычаць Сёмкавы словы? Калі так — Сёмка праў, хоць і непрыемна гэта Петрусю. Ніякавата тым болей што Рыгор у гэтым яго папярэдзіў. Рыгору Сёмка многім вінен, а яму — Петрусю?
Самакрытыка паступова ахапіла доўгую палосу мінулага. Нельга сказаць, каб на ім вызначалася шмат светлых плям, адложаных Петрусёвай чыннасцю. Наадварот: Пятрусь нявольны ад самапапроку і ў справе Гэлі.
Няўжо ў яго натуры, насупраць жаданню, закладзена адмоўная рыса халоднасці і безудзельнасці да людзей і нават блізкіх?
А Рыгор?
А шэраг чужых, малазнаёмых людзей, за якіх яму прыходзілася столькі прасіць, часамі прыніжацца?
А Рыма, для якое ён рашыўся на рызыкоўныя крокі?..
З Сёмкам — прыкры выпадак. Трэба было спаткацца з ім у Рыгоравым пакоі, каб гэта яскрава адзнаць. Павінна было нейкі час пабыць з ім разам, перакінуцца дзесяткам-другім сказаў, успомніць на ляту мінулае, каб адчуць сваю вінаватасць перад Сёмкам. Наяўнасць гэтага, а не што іншае, сабрала, нарэшце, Петрусёву цёплую ўвагу на таварышу.
— Ты, зразумела, не маеш грошы, каб?.. Колькі магу, я табе пасоблю, Сёмка, а далей...
— Мне б працу якую ды сям’ю прытуліць пад страхою... Дзякуй яму, Рыгор быў уладзіў у атрад, і, здавалася, больш нічога непатрэбна... Але вазьмі ды змяніся начальнік, і ўсё шыварат-навыварат... Перагляд рабочых, і я са старшага рабочага зноў на дарозе, але ўжо без каня. Да Ступак даехаў, а з іх — невядома куды... Што зарабіў, выручыў ад біткі, ад паламаных драбін — пайшло на Вольку... На дарогу ж...
— Ці ж не вядома?
Рыгор перабіў Сёмкаву споведзь і сеў пісаць запіску кароценькаму чалавеку з бежанскага камітэта.
Пятрусь нервова закалупаўся ў ісподняй кішэні жакеткі.
Сёмка бесцікаўна насіўся ўзрокамі па высокіх мнагавоканных будынках з процілеглага боку вуліцы.
Тым жа момантам Петрусёва рука пацягнулася за Сёмкам з моцна змятаю дзесяцірублёўкай.
— Даруй, што я так бесцырымонна, але ж мы таварышы і... пачуццё салідарнасці — наш абавязак... А за мінулае — я перапрашаю...
Было нечаканым для ўсіх, уключаючы і Сёмку, яго раптоўны паварот да дзвярэй, таіўшы ў сабе вынікі разгойданай роспачы.
— У чым справа? — усхапіўся з-за стала Рыгор, складаючы напісаную цыдульку.
Прайшло доўгіх пяць хвілін, пакуль Сёмка вымавіў слова.
— Дзякуй!
— Дзе б і калі б, толькі не тут і цяпер! Кінь, Сёмка! Мінулых страт не вернеш, а ў будучым — усё наша.
Рыгор правёў свой сказ да таго пераконанай ухмылкай, што перад ёю Сёмка не ўстояў.
— Даняло, браткі!.. Ведаеце — жалезным будзь, а падасіся. Гэта ж уявеце сабе! Гэткі цяжкі шлях! Змагаўся, колькі хапала сілы... Нарэшце стаў падавацца... І каб не вы — не ведаю, чым скончылася б... Што я адзін, без жонкі, з дзяцьмі, і без грошай?..
— Я цябе запэўніваю, Сёмка,— пераняў яго Пятрусь: — патрабуецца не больш тыдня, як ты інакш загаворыш. Вельмі добра, што выпадак нас звёў з табою... Кінь сумаваць!.. Мы перад лепшым — горшае пазадзе.
Цёплае таварыскае пачуццё крута перамяніла настрой Сёмкі і нават вярнула некаторыя надзеі.
Сёмка выйшаў на вуліцу, як падкаваны.
Ён адчуў сябе бадзёрым, адноўленым і ўверана ступаў па каменнях, як па траве.
У Сёмкавай кішэні шапацела Рыгорава пісулька, а ў другой — Петрусёва дапамога, далей жа... Ён не мыляўся, калі ўвяраў сябе, што далей таварышы пасобяць яму выбрацца на раўнейшую дарогу...
Па яго ўжо слядах нясліся іх клапатлівыя планаванні наконт гэтага.
Пятрусь абумаўляў сябе перад Рыгорам дэкларацыяй афармлення Сёмкавай справы. Рыгор дапаўняў Петрусёва дбанне сваімі меркаваннямі.
— Я прызнаюся табе, што я не ўяўляў Сёмкі ў гэткім стане, як зараз стрэўся...— казаў Пятрусь.— Мабыць жа, калі гляджу на яго, а жаднае адзнакі, што перада мною Сёмка... І толькі ўвайшоўшы ў пакой...— ёкнула сэрца... Шкада мне яго!
— Чалавек, сапраўды, напакутаваў апошнім часам... Трэба моцную волю, каб устаяць пад дажджом няшчасцяў, якія на яго пасыпаліся... Я помню, якім прыехаў ён да мяне... Жабрак... Потым смерць бацькі, Волькі, пераезд у Пецярбург... Чалавеку...
Абодвух, і Рыгора, і Петруся, расчуленыя сэрцы моцна адбывалі ўзгодненую музыку спачування Сёмку, калі раптоўны выгук гаспадыні крута абарваў іх:
— Да вас, Рыгор Міхасевіч!
Блішчастыя гузікі гарадавіка запярэсцілі ў ваччу мужчын.
— Вам што ад нас? — запытаў Рыгор, ускочыўшы з месца.
— Я... бачыце... Толькі што на Сярэднім праспекце зарэзаны трамваем чалавек... Па дакументах — Сёмка Хведараў Загон... Перад скананнем прасіў паведаміць... Ізвольце наведаць паліцэйскі ўчастак... для допыту.
— Як?! Што-а?! Дзе-э?!
Сухія жорсткія словы гарадавіка затраскацелі шротам у Рыгоравых ды Петрусёвых вушах, мяртвілі іх вусны і глушылі іх, пакуль яны не ачуліся на вуліцы... Гарадскі грукат разбіваў балючую нечаканасць шаломнасцю свае зацяжнай аднастайнасці...
Пад гэтым грукатам ніклі і не ў меру зычныя выгукі газетчыкаў, што голасна крычалі чарговую навіну ва ўнутранай палітыцы:
«Назначэнне Трэпава старшынёю міністраў»...
Жнівеньскія дні, што адзначылі сабою кульмінацыйны ўздым вайсковых падзей 1916 года, змяніліся зацяжнымі асеннімі навінамі з фронту. Навееныя брусілаўскім наступам на паўдзённым фронце задзёр і патрыятычная кічлівасць расплыліся ў надышоўшым зацішшы.
Уваход Румыніі ў вайну таксама ненадоўга падагрэў раскалыханыя надзеі расійскай ваяўнічай буржуазіі, ваеншчыны да адуранага мяшчанства. Штучна створаны настрой замёр помеж з сістэматычнымі няўдачамі саюзнікаў на Румынскім фронце. Патрыятычныя маніфестацыі чыноўнікаў ды крамнікаў, генеральскіх жонак ды царкоўных служак, газетны голас і ўся іншая бутафорыя падагрычнае радасці непрыемна расталі ў асенніх туманах ды дажджах.
Тым часам дажджы ды туманы зусім не хавалі сабою тых адзнак, якія выразна казалі за ўпартую стойкасць даўно асуджанай на здачу ці на галодную смерць Нямеччыны. Газеты штодзённа няслі весткі пра жорсткія бойкі на Заходнім фронце. Як і год назад, немцы не здаваліся пад націскам «славутых» саюзнікаў. Разбураная Бельгія і захопленая Польшча дзень ада дня бліжэй знаёміліся з адміністрацыйным прускім абсацам. Хутка з-пад яго выціснуўся фальшывы, ліцамерны акт пра незалежнасць Польшчы. Акт грымнуў над галовамі саюзнікаў не слабей саракадзвюхцалёвага снарада. На нейкі тэрмін ён заглушыў сабою гутаркі пра замірэнне, дробныя поспехі румын і нават зацяжную ўпартасць непаслушных грэкаў кінуцца ў вайну на баку саюзнікаў.
У бясслаўным забыцці ляжала нікчэмная, хлуслівая дэкларацыя, даная той жа Польшчы галоўнакамандуючым Мікалаем Мікалаевічам. Напісаная ў апартаментах царскіх палацаў, яна згубіла свой эфект у пакоях княгіні Патоцкай...
Царская міласць, паабяцаная Польшчы ў пачатку вайны, ляжала ў архіве крывавае гісторыі. Незалежна ад яе, як і ў баку ад нямецкага акта, з грукату гармат ды з дыму пажараў вырастала самастойная белая панская Польшча. У заблытаным пераплёце падзей ёй спрыялі крывавыя ўмовы заклятае пары. Але ўсё тое, што звязвалася нараджэннем буржуазнай Польшчы, танула ў прыкрай штодзённасці расійскай сапраўднасці. Рыса франтавых акопаў, праведзеная да канца 1915 года, ляжала непарушна на тым жа месцы. Яна мэрам бы ўвайшла ў значэнне граніцы, перасунуць якую не хапала ні сілы, ні сродкаў, ні жадання.
Многамільённая армія разгубіла сваю сілу ў голадзе ды холадзе, у хваробах ды вайсковай непадгатаванасці. Паступова адзнаная ёю непатрэба, бязмэтнасць і праступнасць вайны падмацоўваліся шпаркім поступам абяднення, руйнавання краіны.
У шырокіх гушчах зблытаных вайною людзей вырасла магутнае пачуццё пратэсту... Гэты пратэст калыхаўся над зямлёй пакуль невыяўна і скрытна, але ачула і магутна. Ім нясло ад мнагалікіх чэргаў на вуліцы сталіцы, яго дэманстравалі непарыўныя забастоўкі рабочых, ён глядзеў са сцен казарм, напоўненых апошнім рэзервам здаровых людзей, ратнікамі другога разраду.
Гэты пратэст прасочваўся ў белых плямах газет, у разбураным чыгуначным руху, за сахою ў полі, на лазарэтнай койцы...
Нарэшце, першага лістапада, у зале Таўрыцкіх палацаў, напалоханы яго ўздымам, правадыр буржуазіі Мілюкоў паднёс яго сляпым, адранцвелым ценем з прыдворных сфер.
То быў бляск у чорнай ночы, які не разагнаў цемені, а разварушыў яе жыхароў... Раз’юшаныя здані доўгае драпежнае ночы занасіліся ў шалёнай завірусе сударжнага канання... У пераддзённым змроку адбывалася чортава вяселле, ачмуцелае ігрышча, ведзьмін карагод, які адначасна высосваў апошнія сокі краіны...
Як у смярдзючай бросні, танулі ў гэтай ночы ўзмоцненыя гутаркі пра замірэнне. Той, хто сударажна ўтрымліваў выкаўзаючую ўладу, губіў чуласць і розум, другі, каторы прогся яе палудзіць буржуазнай грамадскасцю, не меў сілы пераняць прапазіцыі...
Абаіх трасло нервовае чаканне выступу Амерыкі. Яе пасрэдніцтва ў міравых прапазіцыях калола безнадзейныя сэрцы атрутнымі іголкамі...
Калі ж, ды калі ж, нарэшце, выступіць Амерыка?
Над буржуазіяй павісла гэтае трывожнае запытанне і побач — наступны бязмоўны адказ: «Дазвольце, для гэтага знойдзецца рада — «Грамадскасць»...
Яна знойдзе дарогу... Не ў той тлуманіне бесціханых змен міністраў, не ў экстраных планах наступнае кампаніі, а...
Расію, яе перамогу над ворагам губіць адзін чалавек — Распуцін!
— Гэта чмара бязглуздага стану, увасабленне бяспомачнага, загнілага парадку...
Пракляты шаснаццаты год — бяры яго сабе ў афяру!
І ў адну хвіліну...
Подзвіг? Манеўр?
Сталіца настаражылася.
Юсупаўскі палац вырас у штосьці агромністае, нечуванае, да чаго ў адну раніцу збегліся мільёны ўзрокаў. Уздыбленая ўпершыню за мінулыя два з паловай гады цукровая сенсацыя.
Фантанка!
Незнаёмыя аўтамабілі!
Вядомы, безыменны дэпутат!
«Ліберальны» князь...
Расхваляваны натоўп.
Рэзвыя гутаркі ў тэатрах, кіно, на вуліцах, у кожным доме, кватэры, сям’і.
Перазвон тэлефонаў!
Нечуваны тыраж газет...
Далей:
Пятроўскі востраў.
Пулкава.
Патайныя інтэрв’ю з маткаю «вядомага» дэпутата.
Гутаркі ў кулуарах Думы.
І —
Жалезная ўздэчка цэнзуры на друк...
Белыя, доўгія плямы...
Канфіскацыі ды штрафы...
З новым годам!
«Што ён прынясе змучанай краіне? Што нясе новы год?»
Вось яго першыя крокі!
На аб’індзявелых сценах рагавых будынкаў указ пра адтэрмінаванне заняткаў Думы...
І побач — паведамленне пра адсутнасць белае мукі і круп...
Да чаго ж і каму і навошта гэтыя крохкія, няўвераныя чуткі аб разрыве зносін паміж Амерыкай ды Нямеччынай?
Навошта і зачым асобная нарада для выпрацоўкі асноў будучага дзяржаўнага ўстройства Польшчы?
А-а! Новая падачка адцанелых паперак мільёнам бежанцаў.
Ха-ха-ха!
— Чытала, Ліба?
— Я ўжо сама губляюся ў гэтым скоку ведзьмаў...
Яна адлажыла газету і пацягнула Рыгора за рукаў:
— Прысядзь ды раскажы мне толкам,— табе, пэўна, лепей вядома...
Рыгор у гэты момант якраз быў у павышаным настроі.
Апошнія падзеі сустракалі ў іх на заводзе жывы водгук. Яны настаражвалі кожнага рабочага, сеючы ў душных майстэрнях надыходзячую трывогу. Бягучы момант не сходзіў з абгавору, глушачы ўсе іншыя пытанні. Саматугам расла, гартавалася і крэпла баявая гатоўнасць, якая абяцала раптам, у адзін міг, абарваць разбег машын, стук малатоў, калыванне пілак і пхнуць на вуліцу з’яднанай грамадою тысячныя гушчы рабочых...
Гэты міг насіўся ў халодным паветры пецярбургскіх аколіц, і яго блізкасць хвалявала навостранае чаканне...
Рыгор прыйшоў на кватэру якраз са сходкі, дзе гутарка ішла пра заўтрашні дзень.
— Я адно табе магу сказаць, Ліба, што ўсё ідзе да аднаго развязання... Мы перада днём падзей, якіх трудна ўявіць... Пытанне ў часе — усяго... Можа, заўтра, можа...
— Гэта ж заўтра адчыняюць Думу? — праверыла Ліба, падазрона гледзячы на Рыгора.— Ты, пэўна, не абмінеш, каб не адзначыць гэты дзень той ці іншай дэманстрацыяй?
Яна ўсміхнулася і з цікавасцю стала чакаць адказу.
— Ты непакоішся, я бачу?
— Паверыш, Рыгор, у апошні час... Слухай, адно... Уяві, што табе суджана стаць бацькам, а разам...— я часта думаю над гэтым і ўсё адкладваю, каб падрабязна абгаварыць з табою... Некалі, і ўсё гэта будзённа, шэра, няпраўда мо? А наступнае — так цікава і, паколькі яно звязваецца... ну, ты разумееш, Рыгор?.. Задача, чую сама, але за нас ніхто яе не рашыць...
Раптоўнасць і навіна, што прагучалі ў Лібіных вуснах, на момант спавіла Рыгора шаломнасцю. Ён не толькі не меў, што казаць, а і бязмоцны быў, каб аб чым выразна падумаць. Да яго вярнуўся міг, хвіліна, падобныя якім даводзілася сустракаць пры памятных гутарках з Ганнаю, пасля з Лібаю і, між гэтым, з Наталяю. Ну, то ж быў час далёка няроўны сучаснасці. А зараз... Значыць, нанава, чарговы раз, жыццё хапала за фалды і адцягала Рыгора да зямлі ад яго надземных узлётаў.
— Небесцікава ўсё гэта, Ліба, зразумела...— праз нейкі час, мэрам бы ацверазіўшыся, праказаў Рыгор, паспеўшы прамераць некалькі разоў пакой, а пасля ценька прытуліць да сябе Лібу...— Заўтра ў нас забастоўка, і я разам з іншымі іду да Думы, але ж...
Ён прабег вострым, пільным узрокам перш па твары Лібы, а следам па яе папаўнеўшых грудзях і па прыметна ўзвышаным жываце...
Бледнасць і лёгкая заўпаласць Лібіных шчок, украдлівая жаўцізна з рэдкімі плямамі рабацення, крыху як бы павузеўшыя губы — усё гэта праліло ў яго нутро якуюсьці пякучую і разам з тым халадзеючую струмень... Яна ўсплыла на сэрца, сціснула клапаны, зацюкала ім наўздзіў моцна, здавалася яму, нават чутно для Лібы...
— Ты чуеш сябе дрэнна, Ліба?.. Ну, а чаму ты мне дагэтуль не хацела казаць?.. Хоць я, ведаеш, адчуў ужо тады, калі ты раптам захварэла...
Ускосны ўзрок зноў абмыў задуменны Лібін твар.
Вобраз мадонны з малым на руках мігнуўся ў яго шырокарасплюшчаным ваччу...
Далей адчынілася нязмерная палоса шэрых аднастайных праглядаў у затуманеную далечыню...
Пасля вырасла вузкая шчыліна-каморка, густа заграмаджаная незнаёмымі рэчамі...
Нарэшце, здалася сумная восеньская ноч, на фоне каторай раптоўна знікла белая палоса фартуха і заўсёды абудлівая чырвань крыжа...
— Я не хацела атуманьваць тваіх настрояў, хоць нешта моцна наставала на споведзі табе... Пачуццё — якога я да апошніх часоў не ведала...
Вялы, але няўмольны ківок Лібінага пальца, яе прызыўны ўзрок вярнулі Рыгора на нядаўна пакінутае ім месца...
Каля гадзіны ён сядзеў пры Лібе, маўклівым звонку, а расхваляваным з нутра; перабоямі, то неабдумана, то абгледжанымі думкамі, выходзілі з яго вуснаў адкрытыя, прасочаныя свежасцю навізны, дагэтуль нявыказаныя словы, сказы... Яны дыхалі на Лібу элексірам уцехі, ласкі, салодкіх надзей... завівалі вянком абнесеную ў сярэдзіне руку, і крохка ды ачула прыціскалі пальцы да яе правага боку...
І гэты ценькі ўціск, як даткненне пчалы да каронкі цвету, і праглівасць немірглівага ўзроку, апечанага палам нутранога цяпла, і Лібіна водарнае адчуванне мужняе ўвагі, пераплёт жыццёвых пачаткаў, як схрышчэнне тых жа квятоў у застоенай, непарушнай цішы, акрытай сталёвым змрокам лютаўскай ночы,— зліліся ў зацяжны, сакавіты пацалунак:
— Маці!
— Бацька!
І наадварот.
Следам, толькі на хвілін дваццаць, пакой абмыўся яскравым променем электрыкі, а дваццаць першая хвіліна застала абаіх у спакойлівым здроме...
— Ты ідзеш да Таўрычаскага?
Ліба на хаду дапівала застыўшую гарбату.
— Апазніўся? — запытаў Рыгор, шукаючы гадзінніка.
— Здаецца, пайшлі ўжо, ці то проста так?
— Каторая гадзіна?
— Дзевятая... Усё ж ты, Рыгор, асцярожлівей... Навошта, канешна, лезці жыватугам... Бывай!.. Я сённі вярнуся раней — не пазніся...
Ліба ўвішна падышла да ложка, палажыла на Рыгоравай шчацэ пацалунак і пабегла з пакоя.
— Гарбата на пліце,— паведаміла яна з-за дзвярэй.
Рыгор паспешна справіўся з туалетам, з гарбатаю і хапіўся за ўчарашнюю вячорку.
Яго порсткі ўзрок улавіў прадоўжную літару Г, што ачэльвала радок «Государственная Дума», калі ўвайшоў Анікей.
— Здароў! Ідзем?
— Што за пытанне!
— Твая разважнасць не паказвае.
— Я на хаду: адзін міг, і мы з табою стрэліся на Малым праспекце-э...
— Ідзем...
Яны кампенсавалі сваё запазненне ўскоранай хадою.
Падаспеўшы трамвай яшчэ больш паспрыяў кампенсацыі.
Незаўважна Васільеўскі востраў застаўся пазадзе, і трое гарадавікоў з акалодачным адгараджвалі іх ад білаў Мікалаеўскага моста.
Перад мостам стаяла нелапая грамадка людзей, якую ўпарта разглядала паліцыя.
— Нашы вунь!
Некалькі чалавек схіліліся да замерзшых вокан вагона.
— Студэнты па адным, па двое з самае раніцы накіроўваюць у горад...— праказаў хтосьці ззаду іх.
Хто азірнуўся на казаўшага — сустрэў у задніх дзвярах вагона дбайлівае калыванне гарадавіковай галавы.
— Ха-ха-ха! Нядрэмнае вока... А праз Няву...
Разганяючы бег, трамвай вёз у горад ажыўленыя спрэчкі пра Думу. Напоўнены разначыннай публікаю, вагон дапамінаў рухомы мітынг, які ў кожную хвіліну, на любым месцы мог абярнуцца ў ядро дэманстрацыі. Было відаць па настроі, што большасць едзе туды, куды і Рыгор з Анікеем.
— Збярэцца! — пацешыўся Рыгор, шапнуўшы Анікею над вухам.
Той не паспеў пацвердзіць Рыгоравы думкі, як каля іх пачулася:
— Да Таўрыцкіх?
Здзіўленым глядзеў Рыгору ў вочы Камар.
— І вы?
— Я не дамся на правакацыю! — цвёрда і голасна адказаў Камар.— Дзіцячае мудрагельства! Вы чыталі ліст Мілюкова? Гэта не кадэцкія хітрыкі, як вам здаецца, а гэта разумная перасцярога... Зараз з’явіцца ў друку новы ліст сяброў-рабочых з ваенна-прамысловага камітэта... Трэба дачасна апамятацца, не то немцы выкарыстаюць момант і сядуць на нашых плячах...
— Магчыма, хлеба чорнага прынясуць, а то Мілюкову гэта не абыходзіць,— пачулася ззаду іх...
Па вагоне пранёсся галосны адабрыцельны гоман.
Яго водгук разліўся па Ліцейным праспекце, па якім уверанымі крокамі пайшлі Рыгор з Анікеем, смеючыся з Камара.
— Ты позна ўчора вярнуўся?
— А другой уначы...
— Я так трывожылася... Страляніна, якаясьці заварожаная ціша... Ці праўда, ці не, казалі гаспадары, нібы паўлаўцы адказаліся страляць і іх заперлі ў сутарэнне?..
У кватэры, іначай ад заўсёднага, чулася тупатня і ажыўленая гутарка.
— Ты пойдзеш на службу, Ліба?
— Мушу...
— Ці варта?
— Ды ўсё роўна... Калі што-якое, магу кінуць...
— А я б думаў, няхай бы лепш заставалася дома...
— Чаму?
Ліба ўсумнілася і перастала збірацца.
— У кожным выпадку... воля твая...
— А ты, Рыгор?
— У нас забастоўка цягнецца... І не Мілюкову яе супыніць!.. нядаўная нарада прадстаўнікоў ад заводаў... Здарэнні разгортваюцца нечаканым тэмпам... Лунаюць чырвоныя зарніцы...
Рыгор ззяў ад радаснага, усхваляванага пачуцця, сеючы па пакоі замілаваныя ўзрокі гаручых вачэй... Адрыўныя, распарушаныя сказы закругляліся раптоўнымі напевамі мелодый рэвалюцыйных песень...
— Ну, добра... Ты ідзі ў лазарэт, а я адпраўлюся ў горад... Дзе рэвальвер?..
— Навошта ён табе?..
Ліба стала паміж ім і сталом.
— Вы чулі? — адцягнуў іх увагу гаспадар кватэры, няпрошана ўбегшы ў пакой.— Паўсталі два палкі — Валынскі і Пецярбургскі...
— Ласне? — зліліся ў адно запытанні Рыгора і Лібы.
І не паспелі шавяльнуцца гаспадарскія губы для адказу, як Рыгор ужо апынуўся на сходах, летучы ўніз.
Праз пару хвілін ён мігнуўся ў Лібіным ваччу, прабягаючы між будынкаў, направа. А калі Ліба выйшла на вуліцу, Рыгора ўжо не было відаць. Ён згубіўся ў той сумятні, якая заліла шырокія роўныя лініі Васільеўскага вострава.
Напрамкам да праспекта беглі разам і па адным мужчыны, жанчыны, юнакі.
Месцамі, перасоўваючыся, гуртаваліся і на вачах раставалі гурткі, грамадкі, натоўпы людзей.
Дзесьці чулася напеўнае, урачыстае «ўра!».
Агульная раз’юшанасць і сумятня падхапілі, як на скрыдлы, Лібу і лёгкаю, ветранаю хадою паняслі яе ўсцяж вуліцы.
Апынуўшыся на Сярэднім праспекце, яна заўважыла шырокую празрыстую пляміну агню — то гарэў дом папярэдняга зняволення.
Туды, да яго несліся радасныя гукі людзей, працягваліся разнятыя рукі, нахіляліся разгойданыя постаці.
Промін не даваў ёй спыніцца, падбіваў бегчы за ўсімі, у які хоць бок, абы хутчэй апынуцца ля яго... Бегчы і спяваць або гукаць, абсыпаць усіх шчырымі, цёплымі прывітаннямі, ласкаю і неабмежнай удзячнасцю...
На нейкі час яна забыла пра Рыгора, адчуваючы вакол сябе дзесяткі, сотні і тысячы блізкіх, родных, прыемных людзей.
Пасля ў яе нутры раптам успыхнула пякучае жаданне ўгледзець яго каля сябе, абняць, як таварыша, і пацалаваць самаадданым пацалункам — у адплату за яго доўгагадовае напружанае змаганне...
Бегучы далей, Ліба нервова, напружана азіралася вакол, шукаючы Рыгора ў раскалыханым людскім моры. Загледзеўшыся, чуць не папала пад аўтамабіль-грузавік, які спыніўся ў двух кроках ад яе, гледзячы плотам вострых штыкоў...
Ліба падалася ўбок, але ў заціхаючым «ура» пачула:
— Ліба Шлёмаўна!
I калі прыгледзелася, то ў згруджанай кучы рабочых і салдат, якія шчыльна стаялі на грузавіку пад маленькім чырвоным сцягам, яна разглядзела Петруся.
— Дзе Рыгор?
Яго запытанне знікла ў гучным вокліку:
— Няхай жыве рэвалюцыя!
Ліба памкнулася да грузавіка і не згледзела, як некалькі здаровых рук узнялі яе ўгору.
Грузавік памчаўся напрамкам да Тучкавага моста, авеены несціханымі воклікамі «ўра!».
Пры Лібе стаяў Пятрусь, апіраючыся на новую вінтоўку. У яго на руцэ акрэслівалася шырокая чырвоная павязка.
Чырвоныя ж знакі — то ў выглядзе тых самых павязак на руках, то бантаў на грудзях, то пецелек на штыках — звязвалі ў адно цэлае, вогненна-ўздымнае, усю купу рабочых, якія былі на грузавіку.
Ліба стаяла неаддзельнай адзінкаю лётнага атрада энтузіястаў-вестуноў, што рассейвалі па абуджанай, растрывожанай сталіцы весткі новых дзён...
Яна захоплівалася баявою ўрачыстасцю неперажытых падзей і чула, як яе істота дробіцца на малюткія частачкі ды сеецца ў ачырвоненым сонечным паветры нечуванага дня... Цяжар і колкая боль у нутры танулі ва ўзнятым натхненні.
— На Пецярбургскую старану! — абарвалі яе ўздым прыказныя воклікі суседзяў, у тым ліку і Петруся.
Грузавік крута заламаў управа... Хто стаяў — калыхнуўся ўлева. І ў тую ж хвіліну ўсе прыселі. З-пад моста неслася страляніна. Рассыпчатая траскатня вінтовак разлілася па аснежаных барках, разбеглася між плота, адгукнулася ззаду, каля будынкаў першае лініі...
Некалькі блудлівых куль празвінелі накрыж над іх галовамі... Некалькі ўдараў забразгацела па жалезных частках грузавіка...
У гэты момант Ліба ўгледзела, як з падножкі, унізе пад ёю, скаціўся на снег з вінтоўкаю ў руках малады салдат.
У залпавых стрэлах, што пасылалі з грузавіка, гучней іншых выдзеліўся стрэл падбітага ваякі. Яна нагнулася над біламі скрынкі, працягнуўшы рукі да параненага салдата, з твару якога глядзеў знаёмы вобраз Сроля Рэзніка.
— Л-ліб-ба-а! — праказаў ён і павярнуў аслабшую галаву направа.
— Сроль, браток мой!..— Пятрусь! — выгукнула з перапалохам Ліба і стала шукаць узрокамі Петруся.
Крануўшы грузавік і частыя адстрэлы яго седакоў заглушылі Лібін воклік і развеялі колкую ўражлівасць ад забойства Сроля.
Яна ўдвойчы ўспомніла пра яго тады, калі праехалі Тучкаў мост; але новыя стрэлы на рагу Вялікага праспекта і ператочнай яму вуліцы зноў развеялі яе думкі. Шэры дымок толькі адляцеў на ўзровень вокан першага паверха, як грузавік упёрся ў разнятыя рукі пераняўшага дарогу натоўпу:
— Ліба Шлёмаўна! — пазваў Пятрусь.— Ву-унь Рыгор!
Улева, каля ганка рагавога дома, ляжаў чалавек. Пры ім стаяў Рыгор з рэвальверам у руцэ. Ён упарта глядзеў на забітага...
— Рыго-ар!
— Рыго-ар Міхасевіч!
Рыгор крута павярнуў на воклік і следам быў каля грузавіка.
— Ты чаго тут?
— Васіля Берага сустракаў!
— Васіля Берага?!
— Так, з-пад моста выцягнулі і народным судом... у царства продкаў...— А ты яшчэ не дазваляла браць рэвальвера!.. Цудная! Якраз да часу...
— Магчыма! Няхай будзе адплатай за смерць Рэзніка.
— Сроля забілі? — узрушыўся Рыгор.
— Вось толькі што пакінулі яго па той бок моста... Я праехала з вярсту на грузавіку і не заўважвала яго, а раптам... стрэлы... Ён выпаў з машыны, і я чую ўмольны позыў з акрываўленага снегу...
Залапатаўшы грузавік падагнаў Рыгора ўскочыць на яго і разам з Петрусём ды Лібай ехаць далей.
— Няхай жыве рэвалюцыя! — Далоў самадзяржаўе! — гукаў ён праз некалькі хвілін пасля паведамлення пра забойства Рэзніка.
З перанятага іх стрэчнага грузавіка адгуквалі:
— Прывітанне ад прэабражэнцаў!
— Няхай жыве рэвалюцыйнае паўстанне!
Следам, ці хтосьці скамандаваў, ці грузавікі самі раз’ехаліся, пацягнуўшы за сабою ў два процілеглыя канцы нямоўчнае «ўра!».
Поміж з воклікамі, што разліваліся па крывых вуліцах, па іх скрыжаваннях, на пляцах і заломах стальным клёкатам узбройненай радасці тарашчэлі пераліўным россыпам стрэлы. Між аблітых сонцам будынкаў, дварамі і вузкімі шчылінамі, яны плылі за грузавіком, то наганяючы яго, то перасякаючы дарогу.
Каля Мытнінскай вуліцы парадзеўшыя стрэлы, як кінуты на зямлю ланцуг, раптам змоўклі, каб праз хвіліну аднавіцца з-пад палаючага будынка ахранкі.
Пад заслонай чорнага дыму і языкоў полымя, што лізалі вокны і мураваныя карнізы шэра-зялёнага будынка, вецер расцярушваў абгарэлыя дакументы доўгагадовага змагання за надышоўшы дзень... Як блудлівыя цені, вакол гаручага дома шныпарылі якіясьці людзі, старанна знішчаючы ўцалелыя паперы.
Яны мігам зніклі па глухіх задворках, за рагамі будынкаў, калі грузавік спыніўся, каб салютнымі стрэламі прывітаць палаючую ахранку.
На яго стрэлы з Кронверскага праспекта паказалася дэманстрацыя моладзі.
Яна разносіла вестку пра здачу Рэвалюцыі Петрапаўлаўскай крэпасці...
Прынесеная навіна затуліла сабою і клубкі дыму, і несціхаючыя стрэлы, і раптам вынікшы адкульсьці грузавік з хлебам, абложаны жанкамі, як мурашкамі.
— Няхай жыве рэвалюцыя!
— У-ра-а-а-а! а-а-а-а!..
Ліба матала чырвоным сцяжком над галовамі гуллівай грамады і не сціхала кідаць палкія лозунгі. Надарваны голас адбіваўся боллю ў яе горле, дрантвелі ногі ад доўгае стойкі, прыціснутай да вострага руба грузавіковай сценкі. Але яна не патурала нічому, цалкам адданая ахапіўшаму яе натхненню.
У яе між вушэй праляцела дбайлівае запытанне Рыгора:
— Ты не стамілася, Ліба?
І калі яго рука легла на Лібіны плечы, яна адказала:
— Як мы шчаслівы сёння, Рыгор!..
Уз’езд на Біржавы мост спыніў далейшую гутарку. Шырокае поле Нявы і Неўкі адцягнула на сябе іхнюю ўвагу.
Раптам Ліба ўгледзела, як дзесятак бліскучых штыкоў з грузавіка накіравала на Дварцовую Узбярэжную. Умомант, адзін за другім, бліснулі агеньчыкамі над белым снегам біл два гучныя залпы.
Голая і пустая Узбярэжная маўчала — у сценах Зімніх палацаў стаяла рэштка вернага цару войска.
— Далоў самадзяржаўе! — выгукнуў Лібін сусед.
І звонкі пераліўчаты вокліч аддаўся рэхам на Неўскім прасторы.
Ён яшчэ не даляцеў да сцен мнагалікіх палацаў па той бок Нявы, не стукнуўся ў вяковыя сцены крэпасных валаў, як новая засада гарадавікоў пераняла грузавік.
— Наперад! — пачулася з некалькіх вуснаў і змоўкла ў гулкай траскатні перастрэлкі.
Ліба не ўспела вызваліць руку, каб узняць апушчаны ў сумятні сцяг, як пачула моцны штуршок у плечы.
— Асцярожлівей, таварышы!..— праказала яна і тут жа балюча, галасліва працягнула:
— Рыго-а-ар! Рыго-арка-а!.. Што-а ты, мілы мой!.. Рыго-а-ар!
У Петрусёвых абоймах з заплюшчанымі вачыма ляжаў акрываўлены Рыгор. Збітая з галавы шапка чорнаю кропкаю тырчэла на серабрыстым снягу пры бліскучых трамвайных рэйках. Яркае сонца залаціла яго гладкапрычэсаныя валасы. На правай скроні чырвонай гвяздою ляжала смугла-сіняя па краях і чорна-чырвоная ў асяродку крывавая рана...
Ні Пятрусь, ні Ліба не заўважылі, як сціхла перастрэлка і крануў з месца грузавік...
Ліба выйшла з непрытомнасці толькі тады, калі яе ўвялі ў цёплае, белае і ціхае памяшканне бальніцы. Сеўшы на пададзеным ёй белым драбінчатым крэсле, яна бязмоўна глядзела ў пасінеўшы Рыгораў твар, яшчэ нядаўна гэткі румяны і жыццярады. Двух чалавек, што ўвіхаліся каля яго, варушыліся ў Лібіным ваччу, як лёгкія цьмяныя цені. Яна не заўважала і Петруся, пакуль той не падышоў да яе і не запытаў:
— Можа, хочаце адпачыць, Ліба Шлёмаўна?
— Не-э, не!.. Я нікуды не пайду-у ад яго!.. Я яго не пакіну ні на кога, нікому!..
Пятрусь перадаў Лібу сястры і выйшаў з бальніцы, несучы ў нутры сваім сумную навіну радаснага дня.
Ён пераходзіў бальнічны двор, калі яму перагарадзілі дарогу пара чалавек з насілкамі. У адгоне некалькі крокаў, ціха стогнучы, спяшыла якаясьці жанчына.
Яна не сціхла плакаць, пакуль за насілкамі не схавалася ў дзвярах нізкага безаконнага будынка.
Пятрусь, як заварожаны, стаяў нейкі час сярод дзядзінца, пасля крута сарваўся з месца і выйшаў на вуліцу...
Насустрач яму з-пад Мікалаеўскага моста стройнымі шэрагамі накіроўваўся да дзяржаўнай Думы флоцкі экіпаж.
Чорныя бясконцыя шарэнгі матросаў цвёрдай уверанай хадою адбівалі перамогу рэвалюцыі.
На верках Петрапаўлаўкі гойдаўся чырвоны сцяг.
І вакол-вакол, як зловіць вуха, жывым непарыўным ланцугом гучала рэзвае, вясёлае, урачыстае.
— Ура-а-а-а! У-ра-а-а-а-а-а-р!
А ў гэты час насустрач яму з белых сцен бальніцы, дзе ляжаў мёртвы Рыгор, выплывалі новыя радасныя гукі новага стварэння, прыйшоўшага ў свет на змену Рыгору.
Чэрвень 9, 1929 г.
Абламзаць — накінуцца, наваліцца.
Абмаль (вобмаль) — не зусім дастаткова; малавата.
Абшумлены — пакрыты шумам, пенай.
Анэгды — нядаўна, не так даўно.
Апойны — які ап’яняе, дурманіць.
Апука — самаробны мяч.
Асьмак — грош. Ломаны асьмак — ломаны грош.
Ачамёра — чалавек, які надакучыў, абрыдзеў.
Ачамёрны — надакучлівы, абрыдлівы.
Багатнік — свята ўвосень, 8 верасня.
Балхвіць — гаварыць што папала, балбатаць.
Башта — башня; таксама гауптвахта, турма.
Брукавы — гарадскі, не звязаны з сельскай гаспадаркай ці рамяством.
Вадзіць (часцей з адмоўем) — шкодзіць, перашкаджаць.
Валь — вэлюм.
Вандзігаць — туляцца без усякай справы.
Веркі — пабудовы ў крэпасці, прызначаныя для абароны.
Віціна — прут, дубец.
Вымерхацца — выгаладацца.
Вырахаваць — правільна ўлічыць, прадугледзець усе акалічнасці.
Вярэя, Верая — адна са створак варот; слуп ці брус, на які падвешваецца створка варот.
Гала — голае месца, чыстая прастора.
Гален — тасьма; стужка, нашытая кругам на спадніцу; карункі, пазумент; тут у пераносным ужыванні.
Гзымс — прымурак; выступ для ўпрыгожання хаты, печы; тут перан. — шык; упрыгожанне.
Горс — вялікі выраз у верхняй частцы жаночага адзення, дэкальтэ.
Градавая серада — першая серада пасля вялікадня.
Гранатавы (колер) — чырвона-фіялетавы.
Грасаваць — матычыць.
Гратаўка — паліца для посуду, прымацаваная на сцяну.
Джаролца — памянш. ад джерело (укр.) — крыніца.
Дзважыць — стукаць, ляскаць са звонам.
Дзвенг — звяг, гук; звон.
Дзедзіч — наследнік ці ўладар дзедаўскага маёнтка, землеўладальнік.
Дзядзіна — дзядзькава жонка.
Дратаванка — пуга, звітая з палосак сырамятнай скуры або тонкіх тугіх вяровачак.
Дратавацца — круціцца, вярцецца.
Дрэнчыць — не даваць спакою, турбаваць.
Дэсань — узор.
Заводзіны — пачатак якой-н. справы.
Зайн-гезунд, фор гезунд (яўр.) — будзьце здаровы, усяго вам добрага (апошняе — пры адыходзе, ад’ездзе).
Залом — заломленае ў чым-н. месца; круты, рэзкі выгіб, паварот.
Залядзеіцца — задзірванець; тут праклён.
Засуцэлены кругабег — безупынны кругаварот.
Зборня — сход, сходка; зборышча.
Здрочыць — перан. дражніць, падбухторваць, нацкоўваць.
Знябыцца — змарыцца, змучыцца.
І ні рыдае — і не варушыцца, не клапоціцца.
Імпад — пах, дух.
Інталяжы — з польскага анталяжы — карункі.
Кабат — жаночая цёплая камізэлька; безрукаўка.
Каразлівы — пераборлівы.
Карсажыць — весці, б’ючы і штурхаючы; лупцаваць.
Квадранец — чвэрць гадзіны.
Кнея — лясная пушча, нетры, гушчар, чашчоба.
Кутнасць — дамаседства.
Кутнік — чалавек, які жыве з сям’ёй у чужым доме; арандатар участка зямлі, які завецца «кут».
Лагавы — які мае адносіны да логу, шырокага і доўгага яра з адхоннымі схіламі; тут — пра вуліцу, якая ідзе ўздоўж логу.
Ласне — хіба, хіба ж.
Лёха — скляпенне, падзямелле.
Лунь — туман.
Магерка — круглая высокая мужчынская шапка з лямцу, род капелюша.
Мальдунак — даклад.
Манчжурка — мужчынскі галаўны ўбор.
Масянз(ж)овы — зроблены з мосенжу (латуні) або колеру мосенжу, бронзавы.
Мацыя — важнасць; перан. — шышка.
Машастовы — зроблену з мошасту, крэпу, аксаміту.
Муля — колер; фарба.
Мэрам — нібы, быццам.
Мэт: на што-небудзь, да чаго-небудзь мэт — здатны на што-небудзь, да чаго-небудзь.
Мэшты, мэкшты — мяккі абутак.
На прымху — на жарты.
Нагальна-рупны — неадвязны, які не дае спакою.
Нагальны — неадчэпны, неадступны, неадвязны.
Налпам, налапам — інтэнсіўна, моцна; знячэўку, нечакана.
Нашарохаць — настрашыць, напужаць.
Ненатланны — ненасытны.
Нехлюяваты — неахайны.
Нырполіцца — корпацца.
Нябог — пляменнік.
Няўледны — які не прымае нічога пад увагу.
Омегам вылезці — (выйсці) бокам.
Пагон — дарога, па якой гоняць жывёлу на папас.
Паземы — далягляды; гарызонт.
Палойка — жменя атрапанага або ачэсанага льну; пасма белых валасоў.
Памежніца — чые ўчасткі мяжуюцца.
Панарад — каркас, аснова калёс або калёсы без драбін.
Папазорыць — выгледзець з усіх бакоў, пападгледзець.
Паралез — кашалёк.
Пастаўнік — загарадка для жывёлы ў полі.
Пастэрка — галаўны ўбор; шапка.
Перапятрэць — высахнуць, перасохнуць.
Пілявасць — уедлівасць, настырнасць.
Пілявы — уедлівы, настырны.
Пітнічок — невялікая конаўка для вады.
Праназаваты — пранізлівы, востры, пільны (пра вочы, позірк).
Прогліца, прогла — багна, прорва; тут праклён.
Прыкасніцца — прыстаць, прычапіцца.
Прыпон — вяроўка, папруга, якой прывязваюць жывёлу.
Рага — струменьчык вадкасці, які сцякае па якой-небудзь паверхні.
Разбазыраны (пра чалавека) — распушчаны, разленаваны.
Руж — чырвань.
Рундук — скрыня, куфар.
Рэхва — жалезнае кальцо, жалезны абруч.
Сак, паўсачак — верхняя жаночая вопратка.
Салоха — дурніца, дурань, разявака.
Санагога — велічыня, важнасць; перан. — шышка.
Свірэць — ледзь гарэць.
Сёмуха — пятніца сёмага тыдня пасля вялікадня.
Скарбнік — асоба, якая загадвае якімі-н. дзяржаўнымі або грамадскімі каштоўнасцямі.
Скарбніца — казна; месца захоўвання казны.
Скіц — штрых.
Скутак — тое, што вынікае з чаго-н.; вывад.
Смугліць — сукаць нітку кудзелі змочанымі слінаю пальцамі.
Сненне — сон.
Сопуха — вусце печы; таксама сажа.
Спаражаваць — прыглушыць, прыпыніць (любоў).
Спрэс — поўнасцю, цалкам, зусім; скрозь, усюды.
Су(й)здром — зусім, цалкам; начыста, дашчэнту.
Супарат — упарты.
Сценка — шырокая мяжа, палявая дарога.
Табато і то — так і ёсць, сапраўды так.
Таквеле і таквеля — і ўсё, і на гэтым скончана.
Талька — маток пражы або нітак рознай велічыні.
Таркованы — атынкаваны.
Таца — паднос.
Тракт — кірунак, месца накіравання, напрамак.
Трактавацца — частавацца.
Трактоўшчык — служачы, які размяркоўвае карэспандэнцыю па месцах накіравання.
Трама — апорная бэлька, якая ў драўляных будынках падтрымлівае столь.
Трапунак — падзея, здарэнне.
Трапунковы — выпадковы.
Трупцявы — бразгатлівы, брынклівы.
Уздром — дрымота.
Уладзіны — папярэдняя дамоўленасць аб правядзенні якога-н. мерапрыемства (напр., вяселля).
Утул — кут, закутак.
Фатэль — крэсла.
Хваса — драўляная пасудзіна для жыта.
Цалун — покрыва; пакрыццё.
Цапідла, цапільна — доўгая палка цэпа.
Цюцюпан — палявая расліна з белымі духмянымі кветкамі.
Чмуціць — дурыць галаву, уводзіць у зман.
Чэмер, чамярыца — травяністая ядавітая лугавая расліна сямейства лілейных.
Шаліноўка — вялікая шарсцяная, кашміровая хустка ў кветкі.
Швалдыга — хто многа гаворыць, хто гаворыць лухту, балбатун.
Шкарбаны — стары, драны абутак.
Шпэлаху ўсыпаць — даць наганяй.
Ядвабны — шаўковы.
1 Даюцца пераважна тыя значэнні слоў, у якіх яны ўжыты пісьменнікам.