БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Эліза Ажэшка

Раманіха

Дык нават і ў гэтай жанчыны быў калісьці над галавою блакіт, а ў сэрцы сонца шчасця! Нават і такія пылінкі чалавецтва, маленькія і шэрыя, маюць свае ўспаміны, пра якія з гучным, грубаватым смехам гавораць датуль, пакуль у вачах не блісне сляза. Калі ласка! Хто б спадзяваўся, што гэтая Раманіха была калісьці шчаслівая і вясёлая, што ў жыцці яе было нават крыху паэзіі. Яна — і паэзія! Дзіўная сувязь дзвюх супрацьлеглых састаўных частак, убачыць якія ў рэторце жыцця можна толькі пры дапамозе мікраскопа.

Я ведала яе ўжо некалькі год, ды ўсё ж такі тады, калі яна расказвала мне пра сваё мінулае, я пільна, з цікавасцю прыглядалася да ўсёй яе знешнасці, а асабліва да ігры маршчын на твары. Нягледзячы на тое, што яна даўно ўжо была ў горадзе, Раманіха не прывыкла да гарадской вопраткі. З нейкім асаблівым умельствам знаходзіла яна на гарадскіх рынках каляныя спадніцы, якія вясковыя жанчыны ткуць з рознакаляровых ільняных і канапляных нітак, называючы такую вопратку самадзелкай. Жанчына стаяла перада мною ў саматканай спадніцы, пругкай, у чырвоныя і сінія палосы, у грубым і цяжкім абутку на вялізных нагах, у кофце, скроенай ужо трохі па-гарадскому, і ў паркалёвай квяцістай хустцы, зноў жа па-вясковаму завязанай так, што галава яе выглядала як у чапцы, толькі дзве пасмачкі, ужо сівыя, спускаліся на лоб,— стаяла перада мною, разгаварыўшыся, смеючыся, задаволеная тым, што вось і ёй можна гаварыць... гаварыць... гаварыць... Была яна калісьці, магчыма, і прыгожая, але цяпер яе смуглы твар, з нізкім ды зморшчаным ілбом, са зморшчанымі шчокамі і завялымі вуснамі, нагадваў змяты лісток старой, пажаўцелай паперы. Малы задзёрты нос прыдаваў твару выраз злёгку дурнаватай весялосці, а шэрыя малыя вочы вельмі жыва паблісквалі з-пад густых выпуклых броваў. Па руках відаць было, у якой цяжкай няспыннай працы прайшло жыццё гэтай жанчыны. Гледзячы на гэтыя рукі здалёк, можна было падумаць, што яны ў карычневых рукавіцах. Далоні вялізныя, агрубелыя, а пальцы вузлаватыя, заўсёды пазначаныя чорнымі ды чырвонымі рубцамі, якія сведчылі пра тое, як часта рукі гэтыя сустракаюцца з агнём і варам. Склаўшы рукі на грудзях, пабліскваючы шэрымі вачыма, Раманіха расказвала:

— Бывала, панечка, што зімою, калі яго сматрыцель па сена пашле, запражэ ён у сані пару коней, званок прывяжа да дышля і гукае мне: «Еўка! Бяжы хутчэй, паедзем удваіх!» Сматрыцель часамі крычыць з сяней: «Раман! А навошта табе гэты званок?» «Каб ваўкі ў лесе не напалі»,— адказвае. Але ж я ведала, што гэта зусім не ад ваўкоў, а таму, што я вельмі любіла з паштовым званочкам ездзіць. Другому, можа, і не дазволілі б жонку з сабою браць, але яму дазвалялі. Другога такога паштальёна не было на ніводнай станцыі — ад нашай да самай Вільні. Найлепшую чацвёрку коней яму заўсёды давалі. Калі прыязджаў губернатар або які, ніхто не вёз яго, толькі Раман. Калі пан які ехаў, дык, бывала, прасіў сматрыцеля: «Дайце ж мне толькі Рамана!» Бо ён быў, панечка, высокі, прыгожы, як дуб, мужчына, такі брунет, як быццам яму хто валасы ды вусы смалою памазаў, у руках такі дужы, што няхай бог крые, і гарэлкі не піў. Хіба толькі на вялікдзень чарачку якую возьме або часамі піва шклянку вып'е, але ніхто яго ніколі п'янага, як іншых, не бачыў. Коней любіў, як дзяцей, цэлымі днямі, бывала, то чысціць іх, то корміць, то поіць, а калі ўжо няма пры іх ніякай работы, дык ён так сабе ў праварыне стане, грывы ім гладзіць і гаворыць, як з людзьмі... Часамі і мяне пакліча: «Еўка, хадзі сюды!» Што ты зробіш? Хоць ад пліты ці ад балеі адарвуся, але ў стайню іду. Ён мяне за руку і ў праварыну цягне. «Зірні,— кажа,— якія ў гэтага лайдака разумныя вочы!» А конь глядзіць на яго, як чалавек, і храпу яму, як сабака, кладзе на плячо. «Прынясі яму кавалачак хлеба»,— гаворыць Раман. Пайду, бывала, у хату і прынясу. Што ты зробіш? Ён жа так тых жывёлін любіў. Стаім у праварыне, ён з аднаго боку каня, я з другога. «Дай яму хлеб сама»,— кажа Раман. Даю. Ката ў стайні трымалі, такога вялікага, бурага, дык ён, бывала, як убачыць хлеб у чалавека ў руках — злезе з гарышча па драбіне, на жолабе сядзе, мяўкае і ў вочы табе глядзіць. «Дай крышку і кату»,— кажа Раман. Я трошкі хлеба то каню дам, то кату, а сама смяюся, як дурніца. А мой не смяецца, толькі то на мяне, то на каня з катом глядзіць і такі шчаслівы, што ажно вочы ў яго блішчаць. Іншыя паштальёны, бывала, сварацца на дзядзінцы, або ў карчме гарэлку п'юць, або б'юцца па хатах з жонкамі, а ён толькі б мяне пры сабе трымаў увесь час ды сваіх коней гладзіў... Як жа ён іх любіў!..

Відаць, і яе ён моцна любіў, а яна ведала гэта і памятала, але не хацела або не магла пра тое гаварыць. Хутчэй за ўсё — не магла. Прыгорбілася трохі, на нізкім ілбе заварушыліся, як хвалі, маршчыны, а жоўтыя вейкі заміргалі хутка, хутка...

— А што ж там было тады, калі вы разам па сена ездзілі саньмі?

Яна выпрасталася, мокрыя вочы заблішчалі, зноў пачала смяяцца.

— Смех быў, дый годзе, паненачка! Ха, ха, ха!.. Пару коней, бывала, запражэ, тлустых, адкормленых, ажно блішчаць, як шкляныя, званок да дышля прывяжа і крычыць: «Еўка, хадзі сюды хутчэй!» А мне два разы казаць не трэба — цап, лап за хустку, на галаву, а сама з хаты выскачыла і старой Касьцы гукаю, каб дзіцяці і варыва дагледзела...

— А што ж гэта за Каська была?

— Кавалёва ўдава, панечка, такая старэнькая, старэнькая і вельмі бедная... Калі яе мужык памёр, яна пры замужняй дачцэ жыла, пакуль зяць не выгнаў... Да сына,таксама каваля, пайшла жыць, але сын распіўся, пайшоў у свет і загінуў без усякай весткі, старую матку пакінуўшы. Пан бог ведае, што з ім сталася... Можа, памёр дзе пад плотам, як п'яніца, ці, можа, і абакраў каго, ды ў турму яго ўзялі і далёка заслалі... Дык гэтая Каська — дзе ж ёй падзецца — на станцыі нашай жыла. Сматрыцелю ды паштальёнскім жонкам прыслужвала, а летам кароў пасвіла... Ой, панечка, бедная тая Каська была, горкая старасць яе!..

Раманіха ўзняла руку, шчаку падперла, а на твары яе з'явіўся выраз такога страху, што нават маршчыны як быццам застылі. Што за прычына для гэткага страху — мне было добра вядома.

— Ты, відаць, пра Міхалку свайго цяпер падумала?Яна кіўнула галавой:

— Мая панечка, дарагая мая панечка, што з ім будзе?Ці ж ён таксама змарнуецца, як сын той Каські?..

Кажучы гэта, яна глядзела мне ў твар, а вочы яе, нерухомыя сярод застыглых маршчынаў, зрабіліся такімі праніклівымі, як быццам жанчына хацела зазірнуць мне ў самую душу, каб даведацца, што я думаю. Ці яе Міхалка таксама змарнуецца, як сын той Каські? Мне вельмі хацелася адказаць ёй адмоўна, аднак я не магла. Лепш ужо зноў вярнуць яе ў мінулае.

— Дык ты гукала старой Касьцы, каб яна дзіця і варыва дагледзела...

Як ва ўсіх першабытных натур, уражанні і настроі абуджаліся ў ёй і мяняліся з такою хуткасцю, якую чалавеку цывілізаванаму не зразумець. Сонечны ўспамін вярнуў на твар жанчыны жывую ігру рысачак і маршчын. Зноў смеючыся, яна пачала расказваць:

— Такі, панечка, з майго Рамана быў свавольнік ды смяхун, што толькі б ён рагатаў ды сваволіў... Бывала, я, хустку накінуўшы, выскачу за парог і на Каську гукаю, а ён падбяжыць, схопіць мяне і, як дзіця малое, на сані пасадзіць... Хустка мая з галавы зваліцца, смяюся я так, што ажно мне дух забірае, і азірнуцца не паспею, а ён ужо ў санях стаіць, на коней як гукне — эх, і ляцім ужо!..Я сяджу, ён стаіць, у адной руцэ лейцы трымае, у друтой пугу... Але пугаю ён не карыстаўся, толькі, бывала, абапрэцца на пугаўё, каб мацней стаяць, бо вельмі ж любіў ездзіць стоячы, і такі, бывала, выпрастаны, стройны, прыгожы, як той малады дубок, што і ад ветру не варухнецца...Часам толькі на мяне зірне ды прамовіць: «Што, Еўка, не холадна табе?» Ды зноў на коней: «Гэй, дзеці, гэй!..» Аж па дарозе ды па полі разлягаецца... Найпярвей, панечка, мы па паштовай дарозе тры вярсты праляцім. Званок звоніць, капыты конскія па снезе чах-чах, чах-чах! Сонца, хоць і зіма, свеціць, неба ўсюды такое блакітнае, поле з аднаго ды з другога боку такое белае, белае, што ажно вочы замарочвае, дрэвы пры дарозе мільгаюць, і вераб'і з крыкам узлятаюць перад коньмі...

Вочы Раманіхі заіскрыліся, а шчокі зарумяніліся. Разварушылася, рукамі размахалася, паказваючы і тое поле, дрэвы і вераб'ёў, пра што расказвала, а постаццю то пераймала выпрастанага Рамана, то конскі бег, то сваю колішнюю весялосць і смяшлівасць.

— Потым, панечка, мы паварочвалі з гасцінца ўправа, як сёння памятаю, што ўправа, і ўязджалі ў лес, дзе было тое сена ў вялікай адрыне. Тут ужо нельга было ляцець, як па гасцінцы, бо дарога была вузкая і выкручвалася паміж дрэў. Раман толькі коням: «Памалу, дзеці, памалу!» I хоць лейцамі нават не паварушыць, яны пачынаюць аціхаць. Мову ягоную, шэльмы гэтыя, разумелі. Тады, бывала, і ён да мяне прысядзе, ногі выцягне, путу каля сябе пакладзе і на лес паглядае. Вельмі ж ён лес любіў, бо ў пушчы, пры бацьку-лесніку гадаваўся, а на васемнаццатым годзе, асірацеўшы, пайшоў на паштальёна. Сядзіць ён тады, бывала, і азіраецца. «Глядзі, Еўка,— кажа,— якія дрэвы высокія, ажно пад самае неба растуць!» «Ага!» — кажу я. Гляджу, панечка, і дзіўлюся, што дрэвы такія высокія ды снегам аблепленыя... А ён зноў: «Глядзі, Еўка, як там сонца праз гушчар прасвечваецца і снег блішчыць». I праўда, блішчаў, ажно вочы плюшчыліся. А ціха так было, панечка, так ціха... Ані ветрыку, ані слова якога нідзе не чуваць... Часамі толькі сухая галіна дзесьці трэсне ды зломіцца або варона сядзе на дрэва ды закаркае. Конскай хады нават не чуваць, так памаленьку сабе ступаюць яны, і палазоў не чуваць, так сунуцца па снезе, як па пуху. А Раман да мяне: «Заспяваем!» — кажа. А я за гэта — як за вяровачку: «Заспяваем!» Многа ён вельмі песень прыгожых умеў: ад свайго бацькі, што ў войску калісьці служыў, ды ад маці, што па дварах рабіла, навучыўся дый мяне навучыў. Як завядзём мы тады ў адзін голас: «Не спяшайся, маё сэрца...» або «Бывай, любая, здарова», дык песня наша па ўсім лесе разлягаецца, і здаецца, што аж пад неба ідзе, што яго тыя дрэвы, такія гонкія ды снегам пакрытыя, слухаюць. Раман лейцы так папусціць, што ажно па зямлі яны цягнуцца, коні, як дзеці, памаленьку, роўненька сабе ідуць, а мы, абняўшыся ды лесам любуючыся, спяваем ды спяваем, як тыя, не раўнуючы, дзве птушкі... А тут як сарвецца з дрэва кавалак снегу, як зваліцца яму на галаву, а мне на саменькі нос, як рассыплецца градам па нашых плячах, па каленях... Я крычу, ён смяецца... I песня наша скончана. Раман — за лейцы, зноў устане ды на коней: «Эгэй!..» А тут мы ўжо і на палянку выязджаем, дзе тая адрына. Тады мы абое з саней ды за работу! Я была дужая, панечка, як мужчына... Калі ён, бывала, сена тое кладзе, дык я добра яму памагаю. Ён носіць, і я нашу, ён кладзе, і я кладу, а ўсё навыперадкі бегаем, то ад саней у адрыну, то з адрыны да саней, і накладзём той воз — як гару. А тады Раман мне кажа: «Ну, Еўка, а што цяпер будзе з табой?» Нібы гэта страшыць, што для мяне ўжо і месца няма. «Пешкі пойдзеш дахаты!» — кажа. «Дык і пайду,— кажу я,— бяда вялікая!» А ён за мяне ды на сані, ажно ўтаплюся ў тым сене, толькі галава відаць. «Сядзі,— кажа,— баба, ды добра трымайся, каб не звалілася з такое гары!» Сам каля мяне сядзе, і так ужо сабе памаленьку дахаты вяртаемся...

— А бяды вялікай у хаце вашай не было?

— Ды не, панечка. Багацця не было, але і бяды не было. Жылі мы хораша, працавалі абое, то і жылося без голаду. Бывала, на абед капусты ды гароху навару або бурачкоў ды бульбы, а на вячэру зноў бульбы ці бобу звару дый салам часамі закрашу. Парсюка штогод карміла, на каляды былі з яго каўбасы і крывянка, а на Вялікдзень Раман у аканома або ў дзядзькі якога парасятка купляў і за ногі яго дахаты прыносіў... Дык і чаго ж яшчэ было хацець?

I сапраўды — гарох ды капуста, бурачкі ды крупеня, бульба ды боб, адзін раз у год парася запечанае — чаго ж было болей хацець? Раманіха з поўнай перакананасцю сцвярджала, што больш ім нічога і не трэба было. Жанчыне прыпаміналася, што на такой ядзе ў тую пару яна была зусім шчаслівая. Раман быў таксама шчаслівы, але не зусім, бо вельмі ж хацеў мець кавалак уласнай зямлі.

— Ды так яму, панечка, зямлі тое хацелася, што з галавы яна ў яго ні днём, ні ноччу не выходзіла. Раз неяк вярнуўся і толькі ярмяк з плячэй, адразу кажа: «Еўка, якую я хату там, за мястэчкам, бачыў! Відаць, нехта толькі што паставіў, бо новенькая, страха яшчэ жоўценькая, чатыры акны з чырвонаю аблямоўкай і дзверы чырвоныя, ганачак, двор, плоцік з частаколу, агарод, поля кавалак — усё ёсць. От каб гэта мы калі-небудзь такую сядзібу мелі. Ой!..» I, можа, не паверыце, панечка, але дальбог дапраўду кажу. З дзесяць міляў у той дзень праехаў, змок пад ліўнем, ажно кашулю трэба было выкручваць, нават чарку гарэлкі выпіў, каб сагрэцца, але праз тую хатку і сну ў яго не было. Лёг і спачатку заснуў, а потым мяне ўсё будзіў: «Еўка, ты спіш?» «Не, а што табе?» — кажу. «Каб ты толькі бачыла тую хату! На вокнах аблямоўка шырокая, каля самага лесу стаіць, і, па загонах мяркуючы, маргоў са тры поля пры ёй! Ой!..» Варочаўся, уздыхаў, як быццам гэта, шануючы панечку, не па хаце, а па каханцы ўздыхаў. Увечары, бывала, калі ён каля коней падходзіцца і нікуды ехаць не трэба, прыйдзе са стайні дадому, возьме Міхалку на рукі, па хаце яго носіць, да самай столі гойдаючы, ажно той хлопец ручанятамі за бэльку кожны раз бярэцца, або спявае сам Раман ды малога вучыць спяваць, а потым зноў за сваё — пра ўласную хату, пра поле. «Каб мне бог даў,— кажа ён хлопцу,— у сваёй хаце цябе гадаваць! Каб я мог калі-небудзь на сваёй зямельцы навучыць цябе араць! Каб я, вочы апошні раз закрываючы, думаў, што ты ў сваёй хаце жыць будзеш гаспадаром! Ой!..» Уздыхне, бывала, хлопца мне аддасць, а сам у куце сядзе, твар рукою падапрэ і замаркоціцца, як тое неба на дождж. Тады я заўсёды сяду пры ім з дзіцем ды пацяшаю: «Можа, бог дасць»,— кажу. «Можа!» — адказвае ён і пачынае розныя праекты прыдумваць. Каб так дзе лепшую службу знайсці, у які-небудзь вялікі маёнтак лесніком пайсці, ці што? Сум яго хутка праходзіў, рук ён не апушчаў, заўсёды на лепшае спадзяваўся. «Мы яшчэ, Еўка, маладыя, каб толькі добры лад быў ды працавалася, абжывёмся». А я ў гэта і верыла. Калі ён так кажа, дык, відаць, і праўда. I сама, бывала, аб сваёй хаце разгаваруся. Лучына, у шчыліну ўваткнутая, гарыць, відна, як ад паходні, каля печы старая Каська сядзіць, з канапель уе што-небудзь або пражу матае ды боб вараны жуе, мы таксама за сталом, над місай бобу сядзім, а хлопец наш, велікаваты ўжо, мардаценькі, румяны, у чыстай кашульцы, насупраць нас, на зэдлічку сядзіць, а хутчэй — на стале ляжыць і, вытрашчыўшы вочы, слухае, што мы гаворым. А мы, боб ядучы, пра нашу хату — ха, ха, ха! — пра тую ўжо, на якую ў нас і саломінкі не было... Як гэта мы, панечка, на сваёй зямлі гаспадарыць будзем, колькі чаго сеяць будзем, як сабе хату на два пакоі зробім, тры парсюкі будзем карміць, ды авечак некалькі, ды дзве кароўкі, кабылу з жарабём... Часамі ажно пасварымся праз тую будучую гаспадарку... Я курэй ды качак хачу, а ён кажа: «Глупства гэта — усе твае куры ды качкі! Я іх трымаць не дазволю, бо толькі шкоды наробяць!» «А вось і буду-такі гадаваць!»—кажу я. «А вось і не будзеш!» «Буду!» — крычу я, а ён як стукне кулаком па стале, дык ажно міса падскочыць і хлопец расплачацца. Вядома, мужчына, ведаў сваю сілу. А я тады, бывала, уся ад жаху абамлею і толькі хлопца заплаканага тулю да сябе. А на мужа дык і зірнуць баюся. Але ў яго злосць хутка праходзіла. Крыкне раз, другі, пасядзіць хвілін некалькі надзьмуўшыся, а потым: «Еўка, дай мне хлопца!» I — усё. Толькі, бывала, калі пачуецца тады перад станцыяй званок, а сматрыцель крыкне: «Раман, запрагай!» — Раман уставаў з лавы, праклінаючы і пошту, і паштальёнскае жыццё. «Чэрці іх пабралі б,— кажа,— з жонкай ды з дзіцем пасядзець не даюць! Валачыся цяпер на ўсю ноч, каб іх!..» А я яму ярмяк падаю, чырвоным поясам падпяразваю ды пацяшаю: «Пачакай крышку,— кажу.— Са сваёй хаты ніхто цябе на ўсю ноч выганяць не будзе!» Ага! Свая хата... Каму яе бог дае, а каму не дае... I Раману майму даў, толькі надта ж цесную...

I сапраўды, па цесную хату адправіўся тады паштальён, калі, запрогшы шасцёрку коней у карэту нейкай праезджай пані, ускочыў у хату з крыкам:

— Еўка! Парадны ярмяк загадалі надзець! Давай!

Ён паспешліва апранаўся. Пані тая была жонкай нейкага саноўніка, сматрыцель нізка кланяўся ёй ды падганяў паштальёна. Ноч надыходзіла, асенняя ноч, ішоў дождж, свістаў вецер. Ад гэтай станцыі да другой было каля чатырох міляў, і, каб дабрацца туды, трэба было перапраўляцца цераз вялікую раку ды не па мосце, а паромам. Раманіха, як заўсёды дапамагаючы мужу хутка апранацца, уздыхала: «У такую ноч! Цераз раку!» «Глупства,— адказваў той,— ці ж гэта я ўпершыню цёмнай ноччу цераз раку паеду! Вось толькі адна бяда! Прыпражныя коні, тыя, што куплены тыдзень таму назад, рукі маёй яшчэ не ведаюць і наравістыя. Далі іх мне на вывучку, але, лайдакі, як станавіліся дуба — так і становяцца. Калі чалавеку многа часу трэба, каб дрэнных звычак пазбавіцца, дык што казаць пра жывёліну». I калі ён, сказаўшы гэта, ужо апрануты, спыніўся перад агнём, што палаў у печы, дык у доўгім, з чорнага аксаміту, ярмяку з чырвоным поясам, з бліскучым медалём на грудзях і ў футровай шапцы, зухавата надзетай на чорныя валасы, здаваўся такім высокім, дужым і прыгожым, што Еўка, забыўшыся пра трывогу, заглядзелася на яго, нібы на цудоўны абраз. Добра зрабіла, што так доўга на яго паглядзела, бо ўжо ніколі больш не давялося ёй яго бачыць. Не прайшло і дзвюх гадзін пасля таго, калі ён, абняўшы яе і малога, напомніўшы, каб не забылася добра замкнуць нанач дзверы, выйшаў з хаты, ускочыў на козлы, схапіў у жменю лейцы і крыкнуў на коней: «Гэй! Дзеці, гэй! Гэй!» Не прайшло і дзвюх гадзін пасля таго, як карэта, свецячы запаленымі ліхтарамі, глуха прагрукацела і знікла ў дажджлівай, ветранай цемры, што навісла над паштовай дарогай,— не прайшло і дзвюх гадзін, калі на пераправе, дзе паром, пераплыўшы раку, меўся прычаліць да берага, у дажджлівай і ветранай цемры пачуўся страшэнны крык. Нешта жудаснае рабілася там з паромам, коньмі, людзьмі... Карэту, аднак, і пані, што ехала ў ёй, выратавалі, і лёкая таксама. Толькі двое коней задушылася і паштальён утапіўся.

Раманіха пляснула рукамі.

— Вось табе і хата з чырвонымі, памаляванымі дзвярыма! Вось табе і кавалак уласнай зямлі! Выцягнулі яго з ракі, пафарбавалі чырвоным труну, у жоўтым пяску выкапалі яму...

Буйная сляза скацілася па яе цёмнай, агрубелай шчацэ. Жанчына згорбілася, затрэсла галавою, а вільготныя вочы жаласліва пазіралі кудысьці далёка... Раптам вочы яе высахлі і заблішчалі так, нібы ёй было гадоў дваццаць, як блішчалі яны, відаць, тады, калі Раман, запрогшы ў сані коней, клікаў: «Еўка, паедзем разам!» Яна выпрастала свой мажны стан і, хаваючы пад пярэднік рукі, з яўнай нецярплівасцю пачала пытацца, што прыгатаваць на вячэру. Яна пераступала з нагі на нагу і ажно дрыжала, так ёй хацелася як мага хутчэй выскачыць за дзверы. А заўсёды ж цягнула яе расказаць, пажаліцца, пасмяяцца. Яна была шчаслівая, калі магла з кім-небудзь пагутарыць. Чаму ж тады цяпер ёй так не цярпелася скончыць са мной гаворку? Відаць, убачыла кагосьці праз акно і выгляд таго кагосьці асушыў яе вочы, выпрастаў сагнуты стан. Яна ўбачыла праз акно высокага юнака, які ў паплямленым сурдуце, высокіх ботах, у шапцы, што крыва сядзела на галаве, прабіраўся дваром, накіроўваючыся да бакавога ганка, у кухню.

Размашыстай хадою ён ішоў праз двор, задраўшы галаву, махаючы рукамі так, нібы кожнага, хто напаткаецца, папярэджваў: «Са мной да трох не гавары!» Па кожным яго руху відаць быў забіяка і буян. Узыходзячы на ганак, ён пахіснуўся некалькі разоў і вылаяўся. Раманішын твар зноў спахмурнеў, а потым стаў зусім змрочны. Болем напоўніліся яе шэрыя вочы, вусны задрыжалі ад трывогі і жаху. Цяпер ёй яшчэ больш не цярпелася ісці, бо яна, здалёк убачыўшы сына, не магла разглядзець, у якім той настроі.

Праз некалькі хвілін пачуўся з кухні і данёсся ажно на двор грубы, хрыпаваты мужчынскі голас, які з лаянкай і праклёнамі дамагаўся нечага і якому час ад часу адказваў голас жаночы:

— Ціха, Міхалка, ціха!

На адной з ангродаўскіх* вуліц будавалі вялікую камяніцу. Новы, амаль да самага даху ўзняты, дом адгароджаны быў ад вуліцы высокім плотам. Паміж плотам і сцяною ўздымаліся каркасы мулярскіх рыштаванняў, тарчалі драбіны, на тратуары, пакрытым разбітай цэглай і вапнавым пылам, стаяў драўляны посуд з падрыхтаванай глінай і вапнай. Даволі часта раннім ранкам, калі на вуліцы было яшчэ мала прахожых, перад камяніцай, недалёка ад драўлянага плота, спынялася высокая, мажная жанчына ў цяжкім скураным абутку, у калянай саматканай спадніцы і ў шэрай хустцы на галаве. У руцэ яна трымала вялізны закрыты кош, відаць, поўны набытку з рынку і мясной крамы. Жанчына спынялася перад плотам, падымала ўгару галаву і пазірала на самы верх рыштаванняў. Там, на самым версе, працавала каля дзесятка муляраў, якія клалі цэглу, жвава махаючы кельмамі і рукамі. Але яна глядзела толькі на аднаго з іх. Крыху наводшыбе ад іншых, у белым фартуху, што закрываў яго ад шыі аж да пят, ён стаяў на найвышэйшым рыштаванні і старанна, спраўна працаваў. Работа яго была такая, што трэба было стаяць. Яго высокі, дужы і спраўны стан, а таксама галава, зарослая чорнымі валасамі, нібы скульптура вырысоўваліся на фоне светлых аблокаў. Іншыя рабочыя гутарылі, апусціўшы рукі, часта адпачывалі, часам пачыналі кароткія, але гучныя сваркі. А ён да нікога не звяртаўся і нікому не адказваў. З нейкай прыгажосцю, што ішла ад спалучэння сілы з выдатным вопытам, ён няспынна варушыў рукою, узброенай кельмай, і толькі часам пачынаў спяваць моцным і чыстым голасам; выводзіў некалькі нотаў вясёлай, жвавай песні і раптам абрываў.

* Ангродам Э. Ажэшка называла ў сваіх творах Гродна.

Жанчына з вялікім кошыкам на сагнутай у локці руцэ, задраўшы галаву, углядалася ў гэтага маладога рабочага, а чым даўжэй яна пазірала, тым шчаслівейшая ўсмешка расплывалася па яе смуглым твары, весела задзіраўся маленькі нос, свяціліся малыя, шэрыя, вельмі жывыя вочы. Тоўстая, вялікая хустка з'ехала зусім на плечы, адсланіўшы галаву ў белым, бруднаватым чапцы. Потым і чапец перакрывіўся і з'ехаў на патыліцу, а з-пад яго на нізкі лоб, парэзаны грубымі маршчынамі, рассыпаліся рыжаватыя, добра пасівелыя ўжо валасы. Яна глядзела і ўсміхалася ўсё больш шчыра і шчасліва. Прахожыя, якіх рабілася ўсё больш, затрымліваліся каля яе, таксама задзіралі галовы і, разявіўшы ад цікаўнасці рот, шукалі ўгары нечага незвычайнага, на што гэтая жанчына так упарта глядзела. Ды яна не бачыла людзей, што сабіраліся навокал. Яны піхалі яе, штурхалі локцямі, але яна не адчувала гэтага. Яна глядзела. Праз дзірку ў плоце высунуўся невялікі сабака, чорна-пярэсты дварняк, і, убачыўшы жанчыну, падбег узрадавана, абапёрся пярэднімі лапамі на яе калені і лізнуў ёй руку. Сабаку яна заўважыла і, апусціўшы вочы, пагладзіла яго грубай, пакрытай чырвонымі і чорнымі рубцамі рукою.

— Жужук! Жужук! — ціха сказала яна.— Пільнуеш свайго гаспадара? Добры Жужук!

Раптам зверху пачуўся мужчынскі голас:

— Чаго гэта вы, мама, не ідзяце дахаты? Людзі толькі збіраюцца тут з-за вас, як на відовішча якое!

Яна зноў узняла ўгару свой светлы ад радасці твар:

— Прыйдзеш абедаць?

Малады муляр сышоў на рыштаванні трохі ніжэй і пачаў з маткай гаворку. Жужук, убачыўшы яго, заскуголіў ад радасці і стаў кідацца на плот.

— Не хвалюйцеся, мама. Не хвалюйцеся, прыйду абавязкова...

— Прыйдзеш? — няўпэўнена дапытвалася жанчына.Але ён схапіў кельму і на маці ўжо не глядзеў. Раз яшчэ толькі зірнуў уніз і гукнуў:

— Жужук!

Сабака зразумеў загад і, утуліўшы хвост, клубком лёг пад рыштаваннем. Ён ляжаў там звычайна гадзінамі, часамі толькі ўздымаў галаву і соннымі вачыма шукаў угары свайго гаспадара. Кожны раз, калі малады, рухавы рабочы прымаў удзел у якой-небудзь працяглай мулярскай рабоце, Жужук здаваўся тады найшчаслівейшым у свеце сабакам. Яго выдатна кармілі, песцілі, і ён спакойна вылежваўся пад рыштаваннем, а потым весела, пругкіміс, зухавата пабрэхваючы, бег вуліцамі горада след у след за высокім, спраўным хлопцам, які вяртаўся з работы ў белым фартуху, у шапцы, запэцканай вашнай, але заўсёды фанабэрыста, крыху набакір надзетай на чорныя валасы. У той час, калі Жужук жыў у дабрабыце і шчасці, шчаслівай таксама бывала і тая жанчына, што раннім ранкам, з цяжкім кошыкам на руцэ спынялася перад незакончанай камяніцай, каб паглядзець на сына. Перакінуўшыся некалькімі словамі з сынам і пагладзіўшы Жужука, яна адыходзіла такім жвавым і пругкім крокам, нібы ёй было гадоў з дваццаць. То тут, то там затрымлівалі яе знаёмыя жанчыны, такія ж, як яна, кухаркі або жонкі бедных гараджан ці рамеснікаў. Тады на тратуары або пасярод рынку чуліся гучныя размовы, а сярод іх Раманішын грубаваты, вясёлы голас. Яна смяялася і размахвала рукамі.

— Далібог,— даводзіла Раманіха,— ён найлепшы ў горадзе работнік! Хлявінскі, калі пачынае нешта будаваць, ледзь рукі яму не цалуе, каб да яго, ні да каго іншага не ішоў працаваць. Што другі за цэлы дзень зробіць, дык ён за дзве гадзіны нібы за сябе закіне. У бацьку ўдаўся. Дужы — ажно жах, і работа гарыць у руках. За жывёлай, таксама, як бацька, прападае, і такая ж бацькава натура, далібог, бацькава...

Худая, жоўтая кабеціна, ахутаная вялікай хусткай, адказвала пісклявым голасам:

— Дай божа, пані Раманіха! Дай божа! Толькі, кажуць, нябожчык гарэлкі не ведаў...

Раманісе стала непрыемна ад гэтых слоў кумы-ганчарыхі.

— I ён таксама ведаць яе не будзе,— крычала яна.—Далібог, не будзе! Ужо месяц прайшоў — і ў рот не ўзяў.Працуе... Хлявінскі плаціць яму па рублю ў дзень. Ці ж гэта жартачкі? Грошы ён мне аддае, каб схавала... «Мама,— кажа ён,— купіце мне прыгожую тужурку і паліто.А потым яшчэ сярэбраны гадзіннік. Буду я апранацца, як пан!..» Вось пабачыце, пані Вінцэнціха, што хутка ён свае грошы і палічыць не зможа... Разбагацее страшэнна, першым майстрам будзе ў Автродзе... Як у Хлявінскага, свае дамы ў яго будуць...

— Дай божа! Дай божа! — паўтарала пісклявым голасам кума, пасміхаючыся зларадна. Маючы мужа п'яніцу, яна добра ведала цану гэтым вялікім надзеям Раманіхі.

— Майму,— гаварыла яна,— нічога не памагае... Я ўжо яму і рвотнага ў гарэлку падлівала, і парашок нейкі, што мне знахарка дала, падсыпала... Заўсёды тое ж самае...Што заробіць, тое ў гарэлцы і ўтопіць... У хаце такая бяда,што хоць ты з дзецьмі згінь і прападзі...

Ганчарыха выцерла ражком хусткі заплаканыя вочы. Раманіха глядзела на куму, трывога зноў ахоплівала яе, аднак жа хутка праходзіла. Светлы вобраз дужага, стройнага сына, што вырысоўваўся на фсхне аблокаў, заставаўся ў яе вачах, не дапускаючы да іх ні трывогі, ні слёз. Ганчар Вінцэнт і яе сын — як жа можна іх параўноўваць! Той заўсёды быў дрэнным работнікам, працаваць і не любіў і не ўмеў. Малы, каржакаваты, з чырвоным носам і вечна мокрымі вачыма, з маленства меў ён выгляд нягодніка і лайдака. А яе Міхалка такі статны, прыгожы, на бацьку вельмі падобны, такі ж, як бацька, вясёлы, добры і смелы, найлепшы ў горадзе работнік — няўжо ж яму марна прападаць з-за гарэлкі? Ого! Як свет светам, не будзе гэтага! Была бяда і прайшла. Хлопец пагуляў крыху дый суняўся ўжо назаўсёды.

— Няхай вас пан бог суцешыць! Няхай вам прасвятая багародзіца дапаможа! — шчыра спачувала яна пажоўклай, сумнай куме, аднак з адчуваннем унутранай перавагі развітвалася і бегла далей.

Яна ўбягала на кухню, ставіла на зямлю свой кош, скідала з галавы хустку і жвава, з запалам бралася за работу. Па сваёй натуры і па даўняй прывычцы Раманіха была надзвычай працавітая, і хоць было ёй ужо за пяцьдзесят, яна захавала ў сабе яшчэ так многа той сілы, з якой калісьці дапамагала мужу ў яго цяжкай працы. Нанасіць вёдрамі вады, няхай сабе і здалёк, насекчы дроў, у кожную хвіліну дня і ночы, у пякучы мароз ці пад ліўнем збегаць на другі канец горада — усё гэта была драбніца, спраўлялася яна заўсёды жыва і хутка. Пасля сонечнага пачатку жыцця ў яе душы застаўся як быццам вясёлы прамень. У той час, калі і Жужук і яна адчувалі сябе шчаслівымі, вусны яе не зачыняліся ні на хвіліну. Жанчына завіхалася каля агню і каструляў, далівала, дасыпала, каштавала, секла мяса, раскатвала цеста, падаткнуўшы валасы пад белы чапец і закасаўшы па локці рукавы, з пачырванелымі ад агню шчокамі, яна гаварыла, гаварыла... Нехта з хатніх, кума якая або знаёмая, вадавоз, яўрэйка, што прыносіла гародніну, адным словам — кожны, хто ні заходзіў на кухню, быў для яе пажаданым слухачом. Дый было ў яе пра што расказаць, чым ганарыцца.

Калі яна праз два гады пасля мужавай смерці прыплялася з дзіцем у горад, колькі ж яна нацярпелася бяды, колькі тугі сардэчнай перажыла. З вёскі ды ў горад! Не ведаеце вы, людзі, колькі пакут, колькі рознага смутку звязана з такім перасяленнем. Ідзе сабе па вуліцы бедная жанчына, ідзе па слізкім або пякучым каменні ў падзёртых чаравіках, ступае асцярожна, ад вялікага страху дурнеюць калісьці, можа, і разумныя вочы, паміж худымі шчокамі крывяцца вусны, гатовыя заплакаць, за руку вядзе малое, якое таксама вось-вось заплача. Калі б у яе хто спытаўся: «Чаму і навошта сюды прыйшла?» — яна адказала б, што, як не стала мужа, бяда гнала яе ад хаты да хаты, ад двара да двара, ажно сюды прыгналі яе людскія расказы пра лепшую долю, а таксама колішнія гутаркі з мужам пра тое, што малога ў людзі вывесці трэба. А як бы яна яго там, у вёсцы, вывела ў людзі? Спачатку пастух, а потым — парабак быў бы, і ўсё! А ў горадзе — о, тут зусім што іншага! Там бацька марыў пра ўласную хату для сына, пра кавалак уласнай зямлі. Тут маці, бадзяючыся спачатку па незнаёмых гарадскіх вуліцах, галодная, у дрэннай вопратцы, напалоханая і маркотная, прыглядалася да высокіх камяніцаў і думала: «От, каб гэта ён калі меў сваю камяніцу!..

 

* * *

 

Перш за ўсё — да пасрэдніцы, якую нараіла сваячка, што жыла ў горадзе,— прасіць работы. Служба знайшлася, з невялічкай платай, з марнай ядою і страшэннай залежнасцю ад чужых людзей, якія пагардліва ставіліся да нязграбнай, неачэсанай сялянкі. Потым, можа, будзе лепш.

Дзе там! Доўгі час было вельмі дрэнна. Нацярпелася і дрэннага абыходжання, і зняважлівых слоў, і няспынных пераходаў ад хаты да хаты, і вымушанага беспрацоўя, звязанага з голадам, холадам, трывогай пра будучыню сваю і дзіцяці. Успаміны, ох, гэтыя ўспаміны пра былое шчасце, пра ўласны дом, родную старонку!.. Хоць яна і не магла б назваць іх адпаведнымі словамі, хоць яна і не зразумела б слова «ўспамін», а ўсё ж гарэлі яны ў ёй таксама, як гарэлі б у таго, хто змог бы апісаць іх цудоўнымі вершамі. Нічагутка не ведала жанчына пра італьянца Аліг'еры, які такія ж людскія пакуты апісаў несмярсянымі вершамі, аднак, калі яна, аблаяная, напалоханая тым, што зноў вось прыйдзецца мяняць месца, галодная, casof' ная, нібы той бусел, якому FpOMaM разбурыДа :гнкзд»і

сядзела ў цеснай і халоднай кухні, пры ніклым святле лямпачкі, ад якой было больш смуроду, чым таго святла, сядзела, успёршыся локцямі на стол і, як усе жаласлівыя людзі, калыхалася то назад, то наперад, тады вось думку Аліг'еры яна выказвала ўласнай мовай, страфой песні, якой яна навучылася ад маці, жонкі беднага агародніка, яшчэ ў дзяцінстве навучылася. Ды яна не спявала, а толькі, уздыхаючы, гаварыла, а хутчэй мармытала:

Ой, доля мая, доля, дзе ж ты падзелася,

Ці ты з ветрам паляцела, ці, можа, ўтапілася?

— У вадзе ўтапілася, ох, у вадзе, у вадзе доля мая ўтапілася!..

За печчу нешта зашалясцела, замармытаў нейкі сонны голас. Змучаная жанчына падхоплівалася з зэдліка, хапала лямпачку і бегла за печ. Там на зямлі ляжаў сяннік, а на сенніку спала дзіця, хлапец ужо велікаваты, з бледнаватым прыгожым тварам, густымі чорнымі валасамі, што рассыпаліся вакол галавы. У грубай, расхрыстанай на грудзях кашулі, з моцна сціснутымі кулакамі, з босымі нагамі, што высунуліся з-пад нейкага лахмана, ён спаў, як камень. Жанчына схілялася над сонным хлопцам і, падняўшы лямпачку, глядзела на яго. На вачах яе хутка высыхалі слёзы і з'яўлялася захапленне.

Ішлі гады, доля яе крыху палепшала. Якім чынам яна авалодала кухарскім майстэрствам, хоць ніколі нідзе не вучылася? Ш яна сама, ні хто іншы не змог бы адказаць. Памяняла, праўда, з-за свайго няўмельства гаспадынь з дзесяць, але там убачыла адно, там другое, сама сваім розумам даходзіла, здагадвалася, камбінавала. З кніжак вучыцца яна не магла, бо не ўмела чытаць зусім. Так, чытаць яна не ўмела і наогул нічога не ўмела. Аднак авалодала сяк-так сваім майстэрствам і ўжо атрымлівала работу ў багацейшых дамах, дзе больш плацілі, дзе людзі былі лепш выхаваныя, больш чалавечныя. А тады і Міхалка падрос ужо, у гарадскую школу пачаў хадзіць. А потым а хрьгсцінах у ганчара Вінцэнта ёй страшэнна пашанцавала, яна там пазнаёмілася з панам Хлявінскім, найлепшым у горадзе майстрам мулярскай справы. Хлявінскі прыходзіў да ганчара на хрысціны ўжо толькі з ласкі сваёй, бо гэта быў чалавек, які апранаўся ў сурдут тонкага сукна і насіў сярэбраны ланцуг пры гадзінніку. У яго было два дамы, праўда, драўляныя, але ўласныя, і ў адным з іх ён сам займаў кватэру з гасцінным пакоем, дзе стаяла канапа і на вокнах былі фіранкі. Аднак мулярскай справай ён усё яшчэ старанна займаўся, маючы ад яе значны прыбытак. Як смала, прычапілася баба да гэтага цудоўнага майстра. Хадзіла за ім, маліла, енчыла, усю сваю гісторыю жаласліва яму расказала, нават да жонкі яго пайшла, рукі ёй цалавала і — свайго дамаглася. Майстар прыняў яе Міхалку вучыцца на муляра. А яна ўжо ўяўляла свайго хлопца ў такім самым тонкім сурдуце, у якім хадзіў Хлявінскі, уяўляла сына ўладальнікам двух дамоў. Познімі вечарамі, калі яна адна сядзела ў змрочнай кухні, перад вачыма яе ўставаў высокі, прыгожы паштальён у чорным доўгім ярмяку з чырвоным поясам, а яна, са слязьмі на вачах і шырокай усмешкай на вуснах, гаварыла яму: «А што, бачыш, як я сыночка нашага хораша выгадавала і ў людзі вывела! Не дачакаўся ты сваёй хаты, дык у яго яна будзе!»

Невялічкая кухня, амаль палавіну якой займала пліта, а адзінае акно выходзіла на вузкі, засмечаны праход, адгароджаны ад суседняга двара высокім плотам, была сведкаю розных сцэн, сярод якіх здараліся і вясёлыя. Высокі, стройны, з чорнымі, па бацьку, валасамі, Раманаў сын узяў ад маці яе малыя шэрыя вочы, што крыху псавалі яго твар, а сваім выразам выяўлялі складанасць яго натуры. Вочы былі жывыя, бліскучыя, але не такія, як у маці, дабрадушныя і крыху дурнавата-вясёлыя, а страсныя і гуляшчыя. Адлюстроўваўся ў іх бурны неспакой і вялікая прагнасць радасцей. Можна было б сказаць, што ў гэтыя бліскучыя, часамі памутнелыя, неспакойныя вочы, што пазбягалі чалавечага позірку, зазірнулі гарадскія падонкі і пакінулі там сваё адлюстраванне. Затое ўсмешка яго была шчырая, свежая, адкрывала яна два рады белых зубоў, прыдавала твару выраз дабраты і сумленнасці. Калі, ідучы да маці, ён праходзіў па двары ў сваім мулярскім фартуху і ў выпэцканай вапнай шапцы, а ў нядзелю і ў святы — у чыстым сурдуце і ў ботах з доўгімі халявамі, дык па яго спрытных, дзёрзкіх рухах і па здаволеным твары можна было пазнаць працавітага і сумленнага работніка, якому хапала і хлеба, і заслужанай упэўненасці, і незалежнасці. Ён пасвістваў, ідучы, а неразлучны Жужук бег то побач, то спераду, весела падскокваючы. Калі юнак пераступаў кухонны парог, там пачынаўся гучны смех. Ні маці, ні сын не ўмелі смяяцца ціха, а гэты пацепгаы Жужук заўсёды страшэнна весяліў іх. Уляцеўшы за Міхалкам у кухню, ён пачынаў смешна ганяцца за гаспадарскім катом, але вайна гэтая хутка канчалася, бо Міхалка, хоць і прападаў за сабакамі, але і катоў таксама любіў і не дазваляў свайму любімцу доўга здзекавацца з мармытунчыка. Нават і так бывала, што сам на зэдліку сядзе, возьме ката на калені, а сабаку загадае за кару стаяць на дзвюх лапах. Жужук стаіць на дзвюх лапах і водзіць па кухні жаласлівымі вачыма, а Раманіха, тупаючы каля пліты з чарпаком ці дуршлаком, ажно заходзіцца ад смеху. Калі па праўдзе, дык смяялася яна не столькі з Жужука, як ад уласнага шчасця, што было яшчэ большым, калі яна, справіўшыся з усёй работай, садзілася з сынам абедаць. Абое садзіліся за белы сасновы стол, а Міхалка загадваў Жужуку таксама садзіцца: «Садзіся, як пан!» Чорна-пярэсты дварняк садзіўся на зэдліку, як пан, прыпіраўся плячыма да сцяны, горда задраўшы морду. Ды гэта — толькі на хвіліну, бо пах яды не даваў яму доўга сядзець. Жужук уцягваў носам гэты мілы пах, і, пераходзячы ад выгляду гордага пана да выгляду пакорлівага сабакі, ён выцягваўся на дзвюх лапах і ўмольна прасіў вачыма. З другога боку на Міхалкавым плячы сядзеў буры кот мармытаў, пазіраючы ў яго талерку. Раманіха з поўным ротам бегала ад стала да пліты і назад, прыслугоўваючы сыну. Яна карміла яго, як тая вераб'іха птушаня, ледзь што не ў рот яму клала.

На змярканні ў пліце дагараў агонь, толькі іскры чырванеліся. I, калі гэта было ў нядзелю або ў свята, Міхалка выцягваўся ва чыстым, мяккім матчыным ложку. Яна садзілася каля яго на зэдліку, сабака засынаў каля яе ног, а кот, мармычучы, засынаў на цёплай яшчэ пліце. Маці і сын размаўлялі. У галаве маладога рабочага ажно кішэла ад розных высакарадных планаў ды імкненняў. У салдаты яго не ўзялі, як адзінага сына ў старой маці. Будучыня раскрывалася свабодная, абяцала мноства таго, да чаго ён імкнуўся так, што аж дрыжаў ад нецярплівасці. Перш за ўсё — найбольш праз год ён пастараецца, каб цэх законна прысвоіў яму званне чалядніка. Дагэтуль ён працаваў простым рабочым па найму; калі ж стане чаляднікам, дык да пасады майстра — адзін крок. Начальнік мулярскага цэха Хлявінскі ведае, які ён спраўны ў рабоце, любіць яго і толькі за адно можа яго ўпікнуць. Ну, ды гэтага ўжо ніколі не будзе... Што было, тое прайшло, а цяпер ён не будзе думаць пра глупствы, а толькі пра тое, каб найхутчэй здаць экзамен на майстра. Такое зробіць, чаго ў іх яшчэ ніхто дагэтуль не бачыў. Гэта будзе печ, з механізмам і з упрыгожаннямі яго ўласнай канструкцыі. Лежачы на спіне, тварам да столі, закінуўшы ногі на спінку ложка, ён шырока размахваў рукамі і доўга, горача расказваў маці пра гэтую печ, а тая, хоць зусім не разбіралася ні ў механізме, пі ў аздобах, зачаравана слухала, захопленая сынавым розумам. А сын далей раскрываў перад ёю свае шчаслівыя мары. Калі ён стане майстрам, дык яму можна будзе мець сваё ўласнае начынне, наймаць на ўласную руку рабочых і брацца за вялікія падрады. Пачне, як цяпер Хлявінскі, будаваць высокія камяніцы для багацеяў, дзяржаўныя гмахі і будзе зарабляць вялізныя грошы. Не пройдзе і пяці гадоў, як ён купіць сабе домік, хоць і драўляны, ажэніцца і маці возьме да сябе. Ды ажэніцца ён не з кім-небудзь, а з дачкой майстра Хлявінскага, якая цяпер яшчэ падлетак і ходзіць да гувернанткі. Гэтай Зосьцы Хлявінскай цяпер, можа, гадоў чатырнаццаць ці каля таго, а такая ж ужо красуня, што чалавеку ажно ў вачах цёмна робіцца, калі на яе глядзіць. А гарэза страшная! Калі б ён ні прыйшоў да Хлявінскага — яна шчабеча з ім, як тая сінічка, а пачне з яго Жужуком гуляць, дык смяецца да ўпаду. Свавольнічае з ім — то шапку схавае, то да фартуха банцікі каляровыя прычэпіць, а калі заўчора маці пачала яе за гэта сарамаціць, дык вочы яе напоўніліся слязьмі. «Бачыце, мама,— адказала яна,— я надта ж пана Міхала люблю!»

Слухаючы такое, Раманіха ажно млела ад радасці. Быстрым шэптам, з нейкім незвычайным хіхіканнем яна дапытвалася:

— А маці што адказала? Ну, што? А бацька што сказаў?

— Маці тады якраз блінцы пякла на кухні. Яна засмяялася і кажа: «Дык, можа, пана Міхала на блінцы запросім, калі ты яго так любіш?» А Хлявінскі якраз па кухні тады праходзіў, дахаты вяртаючыся, дык ён паляпаў мяне па плячы і сказаў: «Каб ты, пане Міхале, слухаў мяне ды добра паводзіў сябе, дык, можа, калі-небудзь і стаў бы маім зяцем. Чаму ж не? Бог даў мне ажно чатыры дачкі. За графаў іх не выдасі, а з цябе, калі ты толькі сам захочаш, найпершы ў губерні майстар можа атрымацца!» Дзяўчо, пачуўшы пра гэта, за дзверы выскачыла, як тая каза, аднак, калі я міма іх дома дахаты ішоў, дык яна праз акно так усміхнулася мне, што я ледзь-ледзь не заплакаў...

Ён і цяпер цяжка ўздыхнуў.

— От,— сказаў,— пустыя словы! Ці ж гэта Хлявінскі аддасць за мяне сваю дачку! Раманіха, якая ад вялікага захаплення з'ехала з зэдліка і села на падлозе, абурылася:

— Яшчэ чаго! Не аддасць! — з'едліва сказала яна.—Чаму ж гэта не аддасць? Важная фігура! Ты, каб захацеў,мог бы і з прынцэсаю якою ажаніцца!

У голасе яе была глыбокая перакананасць у тым, што гэта — чыстая праўда.

— Яна будзе вельмі адукаваная! Да гувернанткі ходзіць!

Баба з запалам разлапаталася:

— А ты не адукаваны? А ты ў школу не хадзіў? Чытаць і пісаць па-польску і па-руску ўмееш, лічыць умееш,і, божа ж ты мой, божа, чаго толькі ты не ўмееш! Усё ўмееш!

Хлопец не адказаў. Яна думала, што ён заснуў, і, ціхенька падняўшыся з падлогі, на пальчыках адышлася, збіраючыся таксама хвілінку адпачыць, падрамаць на лаве.

Але яму было не да сну. Неўзабаве падняўся і сеў.

— Я пайду, мама,— сказаў.

Ад гэтых слоў Раманіху ажно падкінула на лаве, на якой яна ўжо ляжала. Жанчына таксама села.

— Пойдзеш, сынок? А куды?Той адказаў няўпэўнена:

— Так сабе... пайду... прайдуся...Яна падскочыла да яго:

— Не хадзі, сынок, ну не хадзі! Пасядзі яшчэ трохі...Я самавар зараз пастаўлю, чаем цябе напаю. Разалія падасць панам вячэру, а потым сюды прыйдзе з намі пасядзець... У гаспадара і ў воза згуляем... Потым ты добра выспішся на маім ложку, а заўтра адсюль на працу пойдзеш...

Яна абдымала яго, маліла, каб застаўся. У прыцемку відаць было, з якой трывогай моргалі яе вочы. А ён стаяў нерухомы, пануры. Апусціў галаву, задумаўся. Хутка аднак узняў галаву і з грубаватай фанабэрыяй сказаў:

— Пайду, і ўсё! Ці ж я малы, каб за матчыну спадніцу трымацца? Дай мне з маіх грошай тры рублі!

Жанчына пляснула рукамі.

— Зноў! — закрычала яна.

Раптам у змрочную кухню ўплыў працяглы, нізкі бой каецельных званоў. Раманіху нібы натхненне ахапіла.

— Вось і на вячэрню звоняць! Сёння я папрасілася пайсці на вячэрню! Пайду! Хадзем са мною, сынок, на вячэрню!

Маўклівы, пануры Міхалка ўзяў з лавы сваю шапку, і, пакуль маці паспешліва апранала паліто на ваце і накрывалася вялікай хусткай, ён шырокім крокам накіраваўся да дзвярэй. Маці была ўпэўнена, што ён пойдзе без яе, ды словы заселі ў горле — не магла ні паклікаць яго, ні затрымаць. Касцельныя званы гулі сур'ёзнымі басамі, да іх далучыўся тонкі, светлы звон, які заклікаў, заклікаў... Міхалка адняў руку ад клямкі і хутка, але размашыста правёў ёю каля галавы і грудзей. У цемры можна было толькі здагадацца, што гэта ён перахрысціўся. Але Раманіха заўважыла.

— Вось бачыш! — сказала яна.— Чорта адганяеш ад сябе святым крыжам! Бог кліча! Чуеш, як пан бог кліча!

Яна выцягнула ўказальны палец у той бок, адкуль даляталі званы.

— Ну, пойдзем, мама, разам.

Яны пайшлі ў касцёл. Ніводзін з найвялікшых у свеце пераможцаў не ганарыўся так сваімі перамогамі, як ганарылася Раманіха. Яна ішла па тратуары хутка і размашыста, локцямі і ўсім сваім тоўстым станам бязлітасна штурхаючы і распіхваючы прахожых, на ўвесь голас гамонячы і смеючыся. На вуліцы ён таксама рабіўся зухаваты. Пасвістваў і ўторыў матчынаму смеху сваім грубаватым, але гучным, маладым смехам. Часамі штурхаў яе локцем у бок.

— Зірніце, мама... Зоська Хлявінская з маці і старэйшаю сястрою.

Ён закрываў далонню рот, а вочы вытрэшчваў так, нібы і сапраўды меўся з'есці імі гэта спрытнае, прыгожае дзяўчо. Мулярыха з дочкамі таксама ішла на вячэрню. Гэта былі капялюшныя пані, хоць наогул і сціпла апраналіся і насоў угару не задзіралі. Міхалка стараўся перайсці ім перад касцёлам дарогу і вельмі нізка, аднак не без пэўных намераў элегантнасці здымаў перад імі шапку. З-пад сціплага капялюшыка свавольна і сардэчна паглядалі на яго блакітныя вочы дзяўчыны, а пані мулярыха ветліва ківала галавою, вітаючыся з Раманіхай. Праўда, між ёю і кухаркай была вялікая розніца, аднак Хлявінская яшчэ не зусім забылася пра тое, што яна была дачкой беднага рамізніка, а муж яе, калі яны жаніліся, быў мулярскім чаляднікам, стаяў на нізкай іерархічнай ступені. Раманіха павольна, з сур'ёзным выглядам узыходзіла на касцельныя сходкі, высока ўзняўшы галаву. Яе аж распірала гордасць. Вось хто яна такая! Самая лепшая служанка на ўвесь Ангрод. Яна служыць у багатых дамах, мае такога сына, і вось такія жонкі майстроў сябруюць з ёю, як з роўнай! Вось яна якая! Але ў касцёле, перад бакавым алтаром, яна падала на калені і без малітоўніка, бо не ўмела чытаць, малілася пакорна, горача, са слязьмі ў вачах, голасна ўздыхаючы. Білася лбом аб касцельную падлогу або ляжала на ёй крыжам. «Ойча наш...» — малілася яна і спынялася, не могучы ад плачу давесці малітву да канца. Яна ляжала, раскінуўшы рукі, паднімала галаву з крыху прыдуркаватым, цёмным, маршчыністым тварам і пазірала ўгару з такою страснай верай, з такім улршнваннем, з такімі шчодрымі, пры ззянні свечак серабрыстымі, слязьмі, што малітва гэтая не магла не прабіць касцельнага купала, не даляцець да светлазорнага вячэрняга неба.

Міхалка стаяў за ёю і шаптаў малітвы, аднак рассеяна, абводзячы позіркам прысутных, вітаючы кіўком галавы знаёмых мужчын і жанчын. Часамі, аднак, і ён кленчыў, маліўся не менш палка за маці, раз-пораз біў кулаком у грудзі і нават трохі плакаў. Калі так бывала, дык можна было спадзявацца, што яшчэ тыдзень, два, а то і тры ён будзе прыходзіць да маці пасля шчырай працы, гуляць вечарамі з ёю і з пакаёўкай Разаліяй у «гаспадара», забаўляцца з Жужуком, ляпіць з гліны, а затым адпаведна фарбаваць катоў ды пеўняў для Зосі Хлявінскай. Калі ж ён напаўголасу і надта ж палка малаціў свае малітвы, а Ў грудзі біў кулаком так, што ажно рэха разыходзілася па касцёле, дык гэта быў дрэнны знак. Яго тады, відаць, ахоплівала вялікая спакуса, ад якой ён абараняўся ў касцёле гарачай малітвай і жалем. З твару яго тады знікала шчырая і свежая ўсмешка, што рабіла яго маладым і прывабным, шэрыя, памутнелыя вочы пазбягалі чалавечага позірку, ён рабіўся змрочны і часта без усякай прычыны кідаўся ў злосць. Нешта кіпела ў ім, з чым ён стараўся змагацца, а ў Раманіхі пачыналі тады дрыжаць губы, трымцець павекі... Склаўшы на грудзях рукі, яна глядзела на яго і няспынна думала пра вузкі, гразкі завулак, дзе жоўтым святлом свяціліся занавешаныя з сярэдзіны кісейнай фіранкай шкляныя дзверы.

 

* * *

 

Дзверы гэтыя і акно, якое было побач, паблісквалі ды падміргвалі вечарамі, нібы пара жоўтых вачэй. Зводдаль пераклікалася з імі слабейшае святло адзінага на ўвесь завулак ліхтара. Зрэшты, завулак з двума радамі рэдкіх, невялікіх домікаў і доўгіх платоў ахутаны быў непрагляднай цемрай, у якой невыразна чарнеліся

vмаўклівыя, шчыльна пазамыканыя домікі, платоў зусім не было відаць, а толькі пад ліхтаром каля слупа пабліскваў мокры брук і вада між каменняў. Перад дзвярыма, праз якія прасочвалася жоўтае святло, быў высокі драўляны спарахнелы прыступак. На гэтым прыступку, скруціўшыся клубком, ляжаў пад дажджом у цемры невялікі чорна-пярэсты сабака. Поўсць яго намокла, натапырылася, ён курчыўся і дрыжаў ад холаду. Відаць, галодны быў, бо ляжаў тут ад самага ранку, часамі толькі спалохана адскокваў убок, прапускаючы людзей, якія то ўваходзілі, то выходзілі праз гэтыя дзверы, а потым, як толькі дзверы зачыняліся, зноў лажыўея на месца. Месца было невыгоднае, яно і не засланяла ад дажджу, што ліў увесь дзень, і з даху сюды цурком сцякала вада. Аднак сабака не пакідаў свайго месца. Ён толькі ўздыхаў час ад часу, задраўшы морду, жаласліва падвываў. Часамі ж, калі з сярэдзіны даляталі галасы, настаўляў вуха, нібы пазнаваў або хацеў пазнаць між імі знаёмы голас.

У сярэдзіне звычайна не чуваць было вялікага гоману. Кампанія, што збіралася там, гуляла ў задніх пакоях, вокны якіх выходзілі на вузкі пусты двор, з усіх бакоў абнесены плотам. Гэта адтуль невыразна далятаў да сабачых вушэй стук більярдных шароў, абрывістыя спевы, кароткія выбухі хрыплага рогату і гоман.

Раптам сабака ўсхапіўся на ўсе чатыры лапы. За самымі дзвярыма, да якіх ён прыхіліўся, намоклы і адубелы ад холаду, ён пачуў сярод іншых галасоў голас свайго гаспадара. Там закіпела заўзятая спрэчка. Пачуліся ўдары, нехта з грукатам, цяжка ўпаў на падлогу, зазвінела разбітае шкло, некалькі чалавек зарагаталі, нехта груба вылаяўся, і раптам дзверы са шклянымі шыбамі расчыніліся і з іх на прыступку вылецеў на брук завулка высокі, дужы мужчына без шапкі і паліто, захістаўся на нагах і пагрозліва замахаў кулаком перад зачыненымі дзвярыма. Адтуль яго, відаць, выкінулі. Стоячы насупраць жоўтых дзвярэй, за якімі зноў усё прыціхла, ён махаў кулакамі, нешта балбатаў, лаяўся, пагражаў. Сабака саскочыў з драўлянага прыступка і, утуліўшы хвост, прысланіўся да яго нагі. Халоднае паветра і дробны дождж, што падаў на непакрытую галаву мужчыны, трохі працверазілі яго. Ён перастаў крычаць, пагражаць' і, злёгку хістаючыся, пайшоў завулкам, яшчэ не зусім п'яны, ведаючы, куды і па што ідзе. Чалавек няспынна балбатаў, то мармычучы невыразна, то больш голасна гаварыў пра нейкую кампанію, якую ён частаваў і якая так подла з ім абышлася. Абяцаў, што адплаціць ім за гэта, як толькі вернецца.

Прайшоўшы некалькі крокаў, ён спыніўся перад слупам з ліхтаром і пачаў крычаць:

— Маці! Давайце грошай!

Цьмянае святло ліхтара падала на чорны гушчар калматых валасоў і на прадаўгаваты, прыгожы твар, цяпер непрыемна чырвоны, з памутнелымі вачыма. Цэлыя пяць мінут ён гаварыў са слупам.

— Аддавай, маці, мае грошы,— балбатаў ён.Потым узбуджана закрычаў:

— Грошы аддавай!.. Чуеш?

Потым ён зноў мармытаў нешта невыразнае і размахваў рукамі, нібы стараўся ў нечым пераканаць гэты слуп, чагосьці ад яго дабіцца. Раптам у галаве яго крыху паяснела. Зразумеў сваю памылку, плюнуў, вылаяўся і пайшоў далей. З завулка ён павярнуў на трохі святлейшую вуліцу, дзе зрэдку стаялі ліхтары, і пайшоў па самай сярэдзіне. Ды не ішоў, хутчэй валокся, бо ногі пад ім дрыжалі і хісталіся. Аднак пастава яго і жэсты прэтэндавалі на найвялікшую ўпэўненасць. Прахожых на вуліцы ў гэты час амаль не было, часамі толькі прашмыгне паспешліва на тратуары невыразны сілуэт чалавека. Тады п'яны спыняўся, выпростваўся, азіраўся і пачынаў лаяцца. Вельмі рашуча заяўляў, што нікога не баіцца, і, калі б нават сам генерал ці князь падышоў цяпер да яго, ён бы яму сказаў: «Пашол проч». Генералаў і князёў, хутчэй за ўсё, не было паміж тымі людскімі сілуэтамі, што, убачыўшы п'янага забіяку, паскаралі хаду і хутка знікалі за брамамі дамоў або за паваротам вуліцы. А ён ішоў далей, хістаючыся, але самаўпэўнена, і каля самых ног яго валокся, амаль поўз, апусціўшы да зямлі морду, утуліўшы хвост, мокры сабака. У змроку, які час ад часу радзеў ад святла ліхтароў, сабака то з'яўляўся, то зноў знікаў, нібы маленькі дрыготкі цень пакоры і смутку. Так чалавек і сабака прыходзілі на даволі вялікі двор і паднімаліся на бакавы ганак дома, што стаяў у глыбіні двара. Чалавек грукаў кулаком у зачыненыя дзверы, адзін толькі раз, другі раз — не прыходзілася, бо яны адчыняліся адразу ж і ціха. Нехта, відаць, не спаў, чакаў, калі ён прыйдзе, каб як найхутчэй упусціць яго ўсярэдзіну, не дапусціць магчымага шуму. Моўчкі, як нежывая, Раманіха адчыняла дзверы, а потым, старанна зачыніўшы іх, стаяла з лямпай у сенцах, свецячы сыну, які ўваходзіў як не сваімі нагамі. Яна была без чапца, без хусткі, з раскалмачанымі валасамі, у саматканай спадніцы і грубай кашулі. Моўчкі, як каменная, ставіла яна лямпу на кухонны стол, складвала на грудзях рукі і пазірала на сына, за якім упаўзаў Жужук і ўлятаў халодны подых ночы.

Нібы нядаўна перад ліхтаром, цяпер ён стаяў перад ёю і ўжо спакойна гаварыў:

— Мама! Дайце грошай.

Яна глядзела на яго нерухомымі вачыма, ніводнае слова не злятала з яе вуснаў, здавалася, што жанчына нават не дыхае. Голас яго мацнеў:

— Мама, аддайце мне мае грошы!

Вялікай чырвонай далонню, растапырыўшы пальцы, ён біў сябе ў грудзі і, нахіліўшыся да яе, паспешліва, ціха балбатаў, пабліскваючы вачыма:

— Далібог, мне трэба... Мне конча трэба!.. Калі не аддасце, пайду і павешуся! У мяне там вясёлая кампанія...Я яе запрасіў на пачастунак... Яны выпхнулі мяне за дзверы, бо не было ўжо чым іх частаваць... Шлёмка, зараза, напавер не дае... Такі сорам! У мяне ажно ў горле перасохла ад сораму. Гэты ваш кум, Вінцэнты, крычаў, што я галадранец... Я яму пакажу, які я галадранец...Перада мною паны шапкі здымаюць... Хлявінскі рукі мае цалуе, каб я ажаніўся з яго дачкой... 0! А ён кажа, што я галадранец... Сам галадранец, нягоднік, п'яніца!..

Ён гаварыў так некалькі хвілін. А яна — ані слова, нават, здавалася, не дыхала. Яна толькі пазірала на яго, і павекі яе трымцелі. Ён траціў цярплівасць, пачынаў тузаць яе за рукаў кашулі. Тады яна ківала галавой і ціха гаварыла:

— Ты зноў п'яны...

Ён абураўся і рашуча адкідаў такое падазрэнне.

— Відаць, вы самі п'яныя... Я гарэлкі яшчэ і ў рот не браў... Я найлепшы работнік у Ангродзе, перада мною паны шапкі здымаюць. Хлявінскі мне рукі...

I раптам ён спыняўся, сціскаў у кулак руку, якой толькі што біў сябе ў грудзі, і ахрыплым голасам крычаў:

— Грошы аддай! Чула? Што гэта? Я не маю права на сваё, заробленае? Адчыняй! Бо, як не адчыніш, схаплю сякеру і так лупяну тваю скрыню, што аж на трэскі разляціцца...

Жанчына сарвалася з месца, ды так, што задрыжалі зэдлікі, дапала да скрыні і села на ёй. Упёршыся босымі нагамі ў падлогу, яна сядзела проста, бязмоўна пазірала ў сынаў твар, толькі грудзі дыхалі цяжка. Здавалася, што целам сваім яна старалася засланіць ад сына цяжка запрацаваныя ім грошы. Ён бегаў перад ёю, размахваў рукамі, то нешта даводзіў шэптам, то ўскрыкваў. Кожны раз, як толькі ён крыкне ці тупне, з вуснаў яе з працяглым свістам прарывалася адно толькі сцішанае, умольнае слова: «Ціха! Ціха! Ціха!..»

Вочы юнака блішчалі, і, як раз'юшаны звер, ён хапаў яе за рукі, намагаючыся сцягнуць са скрыні. Тады яе малыя, шэрыя вочы таксама загараліся. Яна біла яго ў грудзі сваім моцным кулаком, ён адлятаў на хісткіх нагах да сцяны. Ды тут жа зноў вяртаўся, а разам з ім і Жужук, які думаў, што нехта збіраецца пакрыўдзіць гаспадара, усхопліваўся ад парога і пачынаў брахаць, абараняючы яго. Шум ад тупату мужчынскіх ног, п'яных выкрыкаў і сабачага брэху мацнеў і мацнеў, а жанчына, якая сядзела на скрыні, аднастайна, з працяглым прысвістам паўтарала: «Ціха! Ціха! Ціха!»

Нарэшце, зусім абяссіленая ад хвалявання і трывогі, што людзі, пачуўшы шум, прыйдуць сюды і ўбачаць яе сорам, яна спаўзала са скрыні на падлогу і, закрыўшы рукамі твар, пачынала голасна плакаць. Раней усё паўтарала: «Ціха! Ціха! Ціха!», а цяпер сама галасіла, забыўшыся пра ўсё. Як і смяяцца, так і плакаць ціха яна не ўмела. Гэтае галашэнне рабіла на Міхалку асаблівае ўражанне. Ён садзіўся побач з маці на падлозе і таксама пачынаў плакаць. Выціраючы кулакамі вочы, жаліўся:

— Я няшчасны чалавек... Прапашчы... зусім прапашчы. Людзі з мяне смяюцца і за дзверы выпіхаюць... Ніхто мяне не шкадуе, ні ў кога няма літасці да мяне...Бедны я на ўвесь свет сірата... Бедны, няшчасны... без бацькі, без хаты свае... I маці з-за мяне плача... Відаць,ужо і сам бог святы мяне пракляне, калі маці нада мною,сынам сваім, слёзы пралівае...

Убачыўшы, як ён плача, слухаючы, як ён жаліцца, Раманіха адтайвала, як снег на сонцы. Абдымала яго рукамі за шыю, абліваючы яго твар слязьмі, яна гаварыла:

— Ой, праўда, праўда, што ты сіротка, бедны мой, без бацькі гадаваўся, вугла свайго не маючы...

— А мама мяне п'яніцам празывае,— жаліўся ён далей.Яна пачынала смяяцца праз слёзы:

— Ой, ды гэта ж я, сынок, так сабе, ад страху пажартавала... Які ты п'яніца! Гэта толькі дрэнныя людзі так кажуць, каб мне і табе сораму нарабіць... Ты найлепшы работнік, найпрыгажэйшы ва ўсім Ангродзе... Ты і з князёўнай мог бы ажаніцца... Хлявінскі ледзь рук табе не цалуе, каб ты да яго на працу ішоў...

Гледзячы тады на іх, слухаючы іх гутарку, можна было падумаць, што яны абое п'яныя. Ды так зрэшты і было. Яна, як ад гарэлкі, п'янела ад сынавых слёз і жалю. Часамі, калі яны ўдваіх галубіліся і плакалі, ён, разамлеўшы ў цёплай кухні ад выпітай гарэлкі, апускаў галаву на скрыню ці на матчыны калені і засынаў. Тады яна, вельмі шчаслівая, з неймавернай сілай усцягвала на ложак яго вялае цела, накрывала коўдрай, сцягвала з ног боты, а сама, датушыўшы лямпу, лажылася на вузкай голай лаве, накрыўшыся толькі старой ваўнянай хусткай. Жужук, таксама шчаслівы, скручваўся клубком у куце кухні, каля самай печы. Кот, мармычучы, спаў на пліце. А там, далёка, у цёмным, гразкім завулку, два жоўтыя, мігатлівыя агеньчыкі паблісквалі ў поўнай цішыні. У тую ноч ужо ніхто туды не ішоў. Але так бывала вельмі рэдка. Часцей за ўсё Міхалка, пасля часовай расчуленасці, з цяжкасцю, але раптоўна паднімаўся на ногі і зноў дамагаўся ад маці грошай. А тая, з сэрцам, поўным ласкі і жалю, у вечнай трывозе, каб людзі не пачулі ды не ўбачылі, уставала, трасучыся, адчыняла скрыню і піхала ў сынаву далонь пачак асігнацый. Яна ўсхліпвала і зноў паўтарала: «Ціха! Ціха! Ціха! Сіротачка мая бедная! Ды ціха ўжо, ціха!..»

Праз некалькі хвілін па вуліцы і завулку, што вёў у Шлёмаў шынок, зноў ішоў п'яніца, хістаючыся і задзірліва размахваючы рукамі, а за ім валокся мокры, з натапыранай поўсцю і апушчанай мордай сабака,— як увасабленне пакоры і смутку.

Надыходзілі дні, а часта і тыдні, калі ніхто нідзе ў горадзе не бачыў спраўнага, малайцаватага рабочага; затое каля дзвярэй таго ці іншага шынка заўсёды можна было ўбачыць чорна-пярэстага сабаку, які з бязмежнай стойкасцю пільнаваў сваё месца. Схуднелы, сумны, ён толькі часам адыходзіўся, каб пажывіцца чым-небудзь на сметніку, зноў скручваўся клубком, або ад вялікай стомы выцягваў усе лапы і пазіраў з тугою то на дзверы, то на сцяну дома.

У той час і Раманіху таксама цяжка было пазнаць. Патухалі бліскучыя, жывыя вочы, аслупянелым позіркам яна глядзела з-пад насупленых броваў; на шчоках яе і лбе выступалі чырвоныя плямы. Заўсёды рухавая, цяпер яна цяжка і сонна совалася па свеце, ужо не гаманіла, а маўчала, нібы камень. Пра сына — ні слова, а калі хто-небудзь сваімі пытаннямі прыціскаў яе да сцяны, у жанчыны хапала духу, каб упэўнена, нават нахабна схлусіць. Гаварыла, што Хлявінскі паслаў яго за горад, каб там, замест яго, кіраваў будаўніцтвам вялікага палаца. А калі заўважала недавер у вачах слухача ці слухачкі, тады доўга і надзвычай вобразна пачынала расказваць пра палац, які будаваў яе свдн. Печы і столі былі там такія, якіх яшчэ ніхто нідзе не бачыў, якія ва ўсім свеце толькі адзін яе Міхалка ўмее рабіць. Такога палаца, як той, што ён за дзесяць міль ад Ангрода будуе, няма ва ўсёй Польшчы і нават у Парыжы. Расказваючы ўсё гэта, яна настолькі захаплялася мулярскай славай свайго сына, што сама пачынала верыць ва ўсё, пра што гаварыла. Вочы яе зноў блішчалі, голас уздымаўся і ападаў, уся яе постаць надзімалася горда, мажнела. Ды раптам яна абрывала сваю цудоўную гісторыю, павекі яе пачыналі трымцець, губы дрыжалі; яна хапала вядро і без усякай патрэбы бегла па ваду або, выскачыўшы з кухні, хавалася ў цёмнай дрывотні, адкуль праз некалькі хвілін выходзіла з бярэмям дроў. Чарадзейны палац, разам з рыштаваннем, на якім у яе часовым уяўленні старанна і спраўна махаў кельмай малады высокі рабочы, рассыпаўся дашчэнту. Іншы раз яна спрабавала прыдумаць нешта іншае. Гаварыла, што сама паслала Міхалку ў вёску да сваёй радні. Там у яго цёткі, а таксама дваюрадныя браты, гаспадары з дастаткам, і хлопец павінен іх наведаць, бо ўсе яны страшэнна любяць і яе і яго. Як і пра той палац, так і тут яна падрабязна і доўга расказвала людзям пра сваю радню. I зноў сама верыла ў свой жа падман, зноў радасна і горда свяціўся яе твар, і зноў без усякай патрэбы бегла яна ў дрывотню і, схаваўшыся за стажком дроў, ламала рукі, ажно суставы трашчалі, і ціхім голасам заводзіла:

— Ой, няма ў мяне ні цётак, ні братоў, ні радні ніякай, ні роднай душы... Ой, бедная я на гэтым свеце, сірата пакінутая, што на пагібель свайго дзіцяці роднага глядзіць!

Калі ніхто ў яе не пытаўся, яна маўчала і толькі падыходзіла да тых, каму асабліва давярала, адыходзіла і таямніча шаптала:

— Ды што ж гэта будзе? Што ж будзе з гэтага?

Падпірала далонню шчаку ў чырвоных плямах, нібы запырсканую крывёй, глядзела ў субяседнікавы вочы позіркам смяротна параненай жывёліны.

— Гэтыя шыбы там, у завулку, дык гэта чыста воўчыя вочы! Калі мяне Раман вазіў у лес, дык я аднойчы ноччу гляджу, што гэта блішчыць там у зарасніку? А Раман кажа: «Гэта воўк!» Я ажно затрэслася ад страху, а ён смяецца. Далібог, смяяўся, убачыўшы воўка. Нічога не баяўся. «Не бойся,— кажа,— уцячэ звярына ад званка!» I сапраўды — уцёк. Але цяпер, калі іду я тым завулкам ды ўбачу тыя дзверы і акно, дык мяне пачынае трэсці, як тады, калі я ноччу ў зарасніку ўбачыла воўка... Воўчыя вочы! Чыста воўчыя вочы!

Па выразу яе твару можна было здагадацца, пра што яна думае, але не ўмее выказаць словамі тое, як гэты гарадскі воўк пажырае яе дзіця, а яна не можа вырваць яго з воўчай зяпы. Спрабавала вырваць. Увечары, калі ўжо ўсё было пароблена, яна накідала на галаву хустку, бегла ў горад і гадзінамі хадзіла па завулку. Туды-сюды хадзіла каля платоў і сцен малых дамоў, часта затрымлівалася перад двума жоўтымі агеньчыкамі, кружыла вакол іх, прыслухоўвалася каля акна, падыходзіла да дзвярэй. Хоць і цёмна было, Жужук пазнаваў яе, лез да рук, скакаў, ціха і жаласна скавытаў. Калі яна адыходзілася, ён ішоў за ёю і за ёю ж вяртаўся. Часамі абедзве гэтыя сумныя істоты хадзілі сюды-туды праз добрую палавіну ночы, але здаралася часамі і так, што жанчына рашуча і горда ўваходзіла ў шынок, а за ёю, больш чым заўсёды пакорлівы, стараўся незаўважана прасунуцца і сабака. Што яны там, за тым акном і дзвярыма, рабілі? Невядома. Праз некаторы час жанчына выходзіла, затыкаючы рогам хусткі рот, каб не разрыдацца, а сабака выскакваў са страшэнным скавытаннем, скурчыўшыся, падцягваючы адну лапу. Кожны раз пасля гэтых няўдалых спроб вырваць сваё дзіця з зяпы гарадскога воўка, Раманіха на нейкі час рабілася нечым накшталт аўтамата, які рухаўся па інерцыі, без здольнасці думаць ці памятаць. Яна, заўсёды такая руплівая, запускала ўсё да такой ступені, што гаспадарам прыходзілася мець немалую паблажлівасць. Бо яна ж паводзіла сябе так не па ляноце, а па рассеянасці і задуменнасці, падобных на соннае ачмурэнне. Гэтае ачмурэнне спалучалася з неахайнасцю. Яна не ўмывалася, не расчэсвалася і зусім не прыбіралася. Ускалмачаныя валасы пасмамі ападалі на твар з-пад выцвілай хусткі ці бруднага чапца. Кофта была расхрыстана на грудзях, абувала жанчына старыя галёшы, у якіх хадзіла ціха, як прывід, і павольна, нібы ў сне. I толькі па чырвоных плямах, што густа выступалі на яе пажоўклым твары, па тым, як яна часта моўчкі ламала рукі, што аж суставы трашчалі, можна было здагадацца пра глыбіню і веліч пакут гэтай бруднай, ачмурэлай істоты.

Раптам, зусім нечакана, якім-небудзь ранкам яна з'яўлялася на людскія вочы ў самым лепшым выглядзе. Зноў рухавая і пругкая, у квяцістай хустцы або ў белым чапцы, памытая, прычасаная, падпяразаная чыстым фартухом. Свежы твар свяціўся ад радасці, вочы блішчалі, а рот не закрываўся ад няспыннай гаворкі і гучнага смеху. Нават калі яна маўчала, яе кірпаты нос, рухавыя маршчыны на лбе,— усё смяялася і радавалася. Напярэдадні вечарам або ўначы прыйшоў да яе Міхалка.

Прыйшоў не падобны на чалавека. Абадраны, босы, прасмярдзелы гарэлкай, з валасамі, набітымі саломай і пер'ем, але амаль зусім цвярозы прыйшоў і спыніўся каля дзвярэй. Стаяў вінавата, не смеючы кроку ступіць наперад, і толькі памутнелыя вочы бегалі па кутках, здавалася, прасілі літасці. Яна, убачыўшы яго такім, з моцным крыкам, у якім смех мяшаўся з плачам, кідалася яму на шыю і цягнула за руку да кухоннай лавы. Калі ён ужо сядзеў, камечачы адной рукою шапку, а другой рассеяна гладзячы Жужука, яна пачынала завіхацца па кухні. Перш за ўсё несла за печ усю сваю пасцель і слала яе там на падлозе. Не мог жа ён без прыстойнай вопраткі, з азызлым тварам і з сінякамі на лбе паказвацца людзям на вочы! Ён будзе тут, у запечку, датуль, пакуль не абновіцца з галавы да пят. Яна памагала яму паскідаць з сябе рызманы, у якіх ён прыйшоў, і, палажыўшы яго на сваёй пасцелі ў запечку, пачынала ставіць самавар, падагравала страву, якую штодня пакідала ў надзеі на тое, што хлопец прыйдзе. I чай і страву яна насіла яму ў запечак, і там, у прыцемку, куды даходзіла толькі цьмянае святло лямпы, у іх пачыналася гутарка. Яны гаварылі ціха, амаль шэптам. Часамі адтуль чуліся пацалункі, а то ўсхліпванне, энергічныя абяцанні ды прысяганні. Ён абвінавачваў сам сябе, а яна яго пацяшала. Пры гэтым чуваць быў таксама звон лыжачкі аб шклянку. Калі б нехта зазірнуў тады ў глыбіню шырокага запечка, дык убачыў бы, як жанчына, прысеўшы на падлозе, пры цьмяным святле паіла з лыжачкі мужчыну, які там выцягнуўся ў паўзмроку. Яна паіла яго, як малое дзіця, слёзы каціліся па яе шырокім, асветленым усмешкай твары. Часамі вялікая чырвоная рука з агрубелымі пальцамі працягвалася ў цемры, брала яе руку і прыціскала да нябачных вуснаў. Так цягнулася гадзіну, а можа і больш, а потым сонны мужчынскі голас гаварыў:

— Мама, накармі, калі ласка, Жужука!

Жанчына выбягала з-за печы і давала Жужуку рэшткі крупніку і некалькі костак, а калі сабака прагна з'ядаў усё гэта, яна, пасміхаючыся, гладзіла яго па зацвярдзелай і аблепленай гразёю поўсці.

На другі дзень яна зноў падыходзіла да знаёмых, якім раней расказвала пра тыя воўчыя вочы, і дапытвалася: «Ды што ж гэта будзе?» Аднак цяпер яна падыходзіла радасна, таямніча ўсміхаючыся. Жыва размахваючы рукамі, з выглядам пераможцы ціха шаптала:

— Усё ўжо добра. Паабяцаў, далібог, паабяцаў, што ўжо ніколі не будзе... I спраўдзіць! Цяпер ужо напэўна спраўдзіць! О, я яго ведаю і ведаю, што цяпер ужо ён спраўдзіць!

Як найхутчэй, у першую свабодную хвіліну яна бегла ў горад і за ўсе свае зберажэнні, а яны былі ў яе часта, бо на сябе жанчына нічога не траціла, купляла сыну сурдут, паліто, шапку, а часта і боты. Усё гэта яна купляла ў старыэніка, таму вельмі танна. Прыбраўшы такім чынам сына, патрымаўшы яго некалькі дзён у запечку, яна ішла з ім на раннюю абедню і, як казала, падводзіла яго да споведзі. Гэты рытуал паўтараўся нязменна пасля кожнага Міхалкавага вяртання з доўгага, хоць і недалёкага, падарожжа. Рахманы тады, паслухмяны, нібы дзіця, юнак спавядаўся, кленчыў, маліўся горача, біў у грудзі сваім чырвоным кулаком, а потым разам з маці выходзіў з касцёла. Яна вяла яго ў сваю кухню і там адна, без сведак, уважліва аглядала яго з галавы да пят. Ён зноў быў такі, як раней. У промнях ранняга сонца ці то ў лаласе святла, што адбівалася ад белага снегу і пранікала ў кухоннае акно, ён стаяў — рослы, стройны, дужы, прыстойна апрануты, са сваёй шчырай свежай усмешкай на вуснах, адкрытым ясным позіркам разумных, жывых вачэй. Яна не кідалася тады яму на шыю, але спакойна падыходзіла, клала руку на яго плячо і, прыўзняўшы галаву, гаварыла:

— Ну, сынок, а цяпер ідзі шукаць працы.

Яна пяшчотна гладзіла яго плячо, аднак яе пастава і голас былі ўрачыстымі і ў іншы час здаваліся б зусім неўласцівымі гэтай жанчыне. Можна было падумаць, што ў некалькіх словах, сказаных ёю, змяшчалася ўсё, чаго яна не ўмела выказаць: імі яна прабачала, забывалася, бласлаўляла...

Работу дастаць было яму няцяжка. Ён ішоў да Хлявінскага, а той усё яму прабачаў. Заможны майстар, відаць, меў слабасць да гэтага прыгожага юнака і выдатнага работніка.

Слабасць да Міхалкі адчувала таксама і мулярыха, ды амаль і ўсе, хто яго ведаў. Калі ўсё ішло добра, ён цэлымі тыднямі працаваў нястомна, старанна, быў ветлівы, паслужлівы і такі вясёлы, што знаёмыя называлі яго штукаром і шалапутам. На імянінах ці на хрысцінах ён танцаваў спрытна і нястомна, ніхто з ім не мот зраўняцца. Калі ў запускі на кватэры ў каго-небудзь з майстроў пераапранутыя гараджане паказвалі гісторыю цара Ірада, дык ён прыбіраўся за чорта і скокамі ды жартамі так смяшыў усю кампанію, што ажно жываты калола ад смеху. А колькі бывала пацехі і смеху ў Хлявінскіх, калі ён прыносіў сваіх гліняных катоў ды пеўнікаў, якіх ляпіў для панны Зосі ды так прыгожа размалёўваў, што выглядалі як жывыя! I на гармоніку таксама граў, і песні розныя спяваў сваім моцным, чыстым барытонам. Наогул, ці то сярод рабочых, ці то сярод слуг, дзе ні быў пан Міхалка, там было весела і вельмі прыемна. Пры яго з'яўленні весялосцю і радасцю свяціліся блакітныя вочы адной з дачок Хлявінскага, якая з падлетка стала ўжо дарослым, зграбным дзяўчом.

Аднойчы малады муляр вяртаўся з работы амаль прыцемкам і, праходзячы міма адной з камяніц, пачуў, як на тратуары нешта ціха, жаласна замяўкала. Па тым, як злосна натапырыўся Жужук, які бег следам, юнак здагадаўся, што гэта быў кот. Міхалка падышоў бліжэй, цікнуў у цёмны закутак каля сцяны і сапраўды ўбачыў там малое кацяня, відаць, выкінутае некім на асеннюю непагадзь. Ён схіліўся, падняў з зямлі скачанелае, галоднае стварэнне і, трымаючы яго на далоні, прыкрыў канцом свайго грубага фартуха.

— Бедны ты!— усміхнуўся ён кацяняці.— Ды што мне з табой рабіць? Да маці занесці, ці што?

Тут ён прыўзняў галаву і твар у твар спаткаўся з румянымі шчочкамі і блакітнымі вачыма Зосі Хлявінскай. Шаснаццацігадовае дзяўчо зардзелася так, што ажно вушы пачырванелі. Аднак смеласці ў яе хапала.

— Што гэта ў вас, пан Міхал, у руках? — спыталася яна. стоячы на тратуары.

Ён зусім разгубіўся. Дзіўна! Гэты юнак, такі смелы, калі трэба было сабраць на пачастунак вясёлую кампанію, гэты забіяка і вар'ят, калі гарэлка зашуміць у галаве, цяпер перад гэтай сціплай дзяўчынкай, што так прыязна на яго пазірала, так разгубіўся, што нібы праглынуў язык. Толькі праз хвіліну ён сарваў з галавы шапку і, заікаючыся, сказаў:

— Добры вечар, панна Зофія!

Хацеў элегантна пакланіцца, але ногі літаральна прыраслі да зямлі, і ён толькі нязграбна кіўнуў галавой.

— Добры вечар, добры вечар,— зноў зашчабятала муляроўна,— дык што гэта вы, пан Міхал, паднялі з зямлі і трымаеце ў руках?

— А гэта, панна Зофія, кацянё! — сказаў ён, усё яшчэ

заікаючыся.

Яна ўзрадавалася і працягнула рукі. Хоць яна была ў капелюшы і спраўным паліто, рукавіц не надзявала. Малыя, чырвоныя ад холаду ручаняты працягнуліся да таго, што іх абаіх цяпер цікавіла.

— Ах! — усклікнула яна.— Які ён прыгожы!

— Прыгожы, ды не ведаю, што з ім рабіць?

— Падаруйце, пан Міхал, гэтае кацяня мне!

— Ці ж панна Зофія будзе гадаваць гэтую нешка радзь?

— Буду! Які вы, пан Міхал, добры, што пашкадавалі гэтую сіротку, паднялі яе з зямлі!

— А вы, панна Зофія, такая добрая, бо хочаце гадаваць яго...

— Я вельмі люблю ўсе жывыя істоты...

— I я таксама...

Гутарачы так, яны глядзелі адно аднаму ў вочы. Дзяўчына засунула кацяня ў шырокі рукаў свайго паліто, тулячы яго мордачку да сваіх ружовых вуснаў. Цяпер ужо юнакоў твар ажно да самых чорных валасоў заліўся чырванню.

— Чаго б я, здаецца, не аддаў за тое...— пачаў ён ды

раптам спыніўся.

— За што?

— За тое, каб панна Зофія і мяне таксама трохі любіла...

Яна апусціла на момант вочы, але адразу зноў узняла іх. Яе маладзенькі твар стаў рашучым. Ціха, як і раней, яна адказала:

— Я вас, пан Міхал, вельмі, вельмі люблю і ўжо даўно, з самага маленства. I любіла б яшчэ больш, калі б пан Міхал... калі б пан Міхал, калі б...

— Калі б што? Калі б што?

— Калі б пан Міхал быў... быў заўсёды такі, як цяпер... I тата і мама вельмі гэтага хочуць, каб вы, пан Міхал, не былі... не былі...

Яна зноў прытуліла каціную мордачку да сваіх вуснаў і ледзь чутна дакончыла:

— Каб пан Міхал ніколі не быў іншы, а толькі такі,як цяпер...

Ён зразумеў, шчокі яго запалалі агнём.

— Панна Зофія! — прашаптаў ён.— Далібог, жыццём сваім прысягаю, што заўсёды ўжо, заўсёды буду такі, як цяпер...

Невядома, якім чынам чырвоная ручка муляроўны аказалася ў вялікай, запэцканай вапнай руцэ маладога муляра, і рука гэтая моцна і шчыра паціснула яе тонкія пальцы. Моўчкі яны разбегліся ў розныя бакі. За юнаком, весела падскокваючы, пабег Жужук; яна панесла ў рукаве паліто скачанелае ад холаду, змарнелае кацяня.

Некалькі месяцаў Раманіха, Жужук і адна з дачок лепшага ў Ангродзе майстра былі вельмі шчаслівымі. А потым...

Мулярскае рамяство, якое так добра аплочваецца, мае такі недахоп, што на некалькі месяцаў у год пазбаўляе чалавека працы. Ад сакавіка да кастрычніка, найбольш — да лістапада, працуй, колькі ўлезе, калі ж пачнуцца зацяжныя асеннія дажджы, калі выпадзе снег, злажы рукі і лодырнічай, хоць табе немаведама як трэба працаваць. Некаторыя знаходзяць спосаб: будуюць ганчарныя печы і зімой вырабляюць гаршкі. Спрабаваў спачатку рабіць так і Міхалка: позняй восенню ён ішоў на заработкі да ганчара. Ды не ўдалася гэтая спроба. Зачыненая, душная ад агню павець, расдаленыя печы, куды трэба было лазіць, прыгняталі яго рухавую натуру, якой у працы неабходны былі паветра, прастора для вялікіх, размашыстых рук і раздольнай душы. Да таго ж ганчарнае рамяство здавалася яму нечым прыніжаючым, што падыходзіла толькі для недарэкаў. Словам, ён грэбаваў ім і чатыры або пяць месяцаў у год нічога не рабіў. Раманіха вельмі добра памятала, што першы раз ён напіўся якраз у гэтыя месяцы беспрацоўя. Было яму тады каля дзевятнаццаці. Бог ведае, што яго ўпершыню пацягнула да гэтых воўчых вачэй. Як быццам ганчар Вінцэнты запрасіў яго да Шлёмы на пачастунак, а потым некаторы час нейкая дзеўка прыцягвала яго туды сваімі бессаромнымі, але чорнымі палымянымі вачыма. Спачатку гэта бывала зрэдку, а потым пайшлі розныя знаёмствы, адносіны, магчымасці і ахвота збіраць і частаваць вясёлыя кампаніі. Моцна пацягнула Міхалку да гэтых кампаніяў. Ён ганарыўся тым, што можа склікаць іх і частаваць, што лепш за іншых гуляе ў більярд, ды яшчэ тым, што за ім прападала жаночая частка гэтых кампаніяў. Ён гуляў у більярд, гойсаў па шынках, а ці ж можна і гуляць і гойсаць, не піўшы спачатку піва, потым гарэлкі, а потым ужо і таго напітку, які карчомнікам здаваўся напіткам багоў. Робяць яго, запаліўшы спірт і палячы над сінім полымем цукар, растопленыя кроплі якога ацякаюць у той спірт.

Міхалка спрабаваў часам апраўдацца перад маці і Хлявінскім:

— Рабочаму чалавеку неабходна крыху развеяцца...

А зімою, калі не было работы, ён гаварыў пра нуду, якая так яго пячэ, што калі б не пайшоў у шынок, дык утапіўся б ці павесіўся.

У яго было шмат сяброў, якія не нудзіліся так, як ён. Калі Раманіха звяртала на гэта ўвагу, ён адказваў:

— Падумаеш! Вахлакі і недарэкі! I працаваць не ўмеюць, і пагуляць ім неахвота. Малако ў іх жылах цячэ, а ў мяне — кроў, як агонь.

Словы гэтыя выклікалі ў жанчыны думкі, з якімі яна не магла справіцца. Гатуючы суп, секучы мяса на катлеты, чысцячы гародніну, яна думала, разважала, камбінавала і ніяк не магла зразумець, як жа гэта можа быць...

— Як гэта можа быць,— гаварыла яна тым, каму звычайна давярала,— каб ён гінуў таму, што ён лепшы за іншых... Вахлак які-небудзь ці недарэка спіць сабе цэлы вечар за печчу і не грэшыць, а ён зза гэтай сваёй палымянасці і працуе найлепш і найбольш пана бога абражае...

Часамі яна прыдумвала такое, да чаго так проста і не дадумаешся. Падпёршы далонню шчаку, з глыбокай задумай у вачах яна гаварыла:

— Няўжо ж гэта вучоныя і багатыя паны не могуць як-небудзь зрабіць, каб і для бедных і дурных былі забавы іншыя, чым у Шлёмы?..

Пасля таго вясновага спаткання Міхалкі з Зосяй Хлявінскай Раманісе доўгі час не трэба было ні думаць, ні трывожыцца. Усё лета і частку восені юнак працаваў як вол і сапраўды па даручэнню Хлявінскага выязджаў на будаўніцтва ў нейкі маёнтак. У матчынай скрыні тым часам збіралася капейка. Ён вырашыў наступнай зімою здаваць экзамен на чалядніка. Майстар Хлявінскі сам яго ўгаворваў, канчаткова паверыўшы, што хлопец пасталеў.

— Праз год,— гаварыў Хлявінскі,— перавяду цябе ў майстры, а яшчэ праз пару гадоў, калі розум у галаве будзеш мець... Ну...

Пан майстар не даводзіў сваёй гаворкі да канца, толькі хітра пасміхаўся, пакручваў густы, светлы вус, а другой рукою пазвоньваў сярэбраным ланцужком гадзінніка. Знаёмым ён гаварыў:

— Гэты Міхал — мая правая рука. Спрытны, лайдак,ажно страх! Каб толькі не гэта... не гэта... дык я лепш аддаў бы Зоську за яго, чым за якога кепскага паніча! Ды, можа, бог дасць... што... можа... малады, вышуміцца!.. У лістападзе ў Міхалкі не было ўжо ніякай работы, і некалькі вечароў ён у матчынай кухні ляпіў для панны Зоф’і рыцара з гліны. Цяпер, калі яна была ўжо дарослая, не выпадала дарыць ёй катоў ды пеўняў. Рыцар — справа зусім іншая. Яна паставіць яго на камодзе ў гасцінным пакоі. На бяду, зляпіць з гліны рыцара і ўвесь убор і зброю яго прыгожа памаляваць — усё гэта выходзіла за межы мастацкіх здольнасцей муляра. Ляпіў, ляпіў, спрабаваў маляваць і сам убачыў, што работа нічога не вартая. Па тым, як гнеўна хмурыліся яго бровы і грубым рабіўся голас, можна было адчуць, што нешта ў ім пачынае бунтавацца. Аднак праседжваў ён на кухні амаль усе дні і вечары, лез за печ, спрабуючы заснуць, вучыў Жужука новым штукам, заляцаўся да пакаёўкі Разаліі, нябрыдкай дзяўчыны, ганяўся за ёю па кухні, спяваў з маці свецкія і набожныя песні, словам — рабіў ўсё, каб толькі нечым заняцца. Ды ўсё часцей пахмурнеў, траціў апетыт, голас яго рабіўся грубейшы, а жэсты — больш парывістыя. I вось аднойчы вечарам ён шпурнуў на зямлю свайго рыцара, якога абпаліў ужо належным чынам у ганчарнай печы, але які быў больш падобны да барана з адным рогам, чым да рыцара з настаўленым кап'ём, выняў нешта з матчынай скрыні, схапіў шапку і выйшаў... Па вуліцы спачатку ён ішоў хутка, потым усё павальней і, чаго раней не бывала, апусціўшы галаву. У цёмным завулку, як заўсёды, свяціліся Шлёмавы вокны і дзверы. Ледзь бачны ў цемры высокі мужчына памкнуўся да гэтых двух агеньчыкаў, але, не дайшоўшы да іх некалькі крокаў, раптам павярнуў назад, туды, адкуль прыйшоў. Дайшоўшы да канца завулка, ён зноў вярнуўся, пастаяў перад двума бліскучымі агеньчыкамі некалькі хвілін і пайшоў далей. Так ён некалькі разоў то падыходзіў да воўчых вачэй, то адыходзіўся ад іх, спыняўся перад імі і, мінуўшы, як быццам уцякаў ад іх, але, нарэшце, рашуча ўскочыў на драўляны прыступак, па-заліхвацку перасунуў набок шапку, моцна піхнуў дзверы і знік за імі. На драўляным прыступку застаўся толькі скручаны клубком сабака, які таксама прыйшоў сюды за гаспадаром.

На другі дзень была нядзеля. Вялікая плошча перад касцёлам пакрыта была снегам, што выпаў ноччу, і шэрым у бляклым сонечным святле натоўпам. Абедня толькі што скончылася. Людзі выйшлі з касцёла, праходжваліся па плошчы або стаялі групамі, гаворачы і прыглядаючыся да рухлівага натоўпу. Маладзенькая муляроўна выходзіла з касцёла. Апярэдзіўшы трохі маці і сясцёр, яна, лёгкая, свежая і вясёлая, збегла з высокіх касцельных сходкаў. Яна была вельмі вясёлая, бо ведала, што, як і ў кожную нядзелю, унізе нехта заступіць ёй дарогу, паклоніцца хораша, зірне на яе палымянымі вачыма і будзе старацца, каб яе тата ці мама заўважылі яго і дазволілі яму ісці разам па гарадскіх вуліцах, а можа, нават запрасілі на святочныя калдуны ці смажаную каўбасу. Гэта здаралася апошнім часам даволі часта і прыносіла дзяўчыне шмат радасці. I вось яна, вясёлая і радасная, бегла ўніз па сходках, здалёк свецячы чырвоным бантам, якім яна сёння аздобіла свой капялюшык. Круглыя шчочкі яе зарумяніліся, чырвоныя ручкі толькі трохі хаваліся ў рукавах таннай шубкі. Раптам вочы дзяўчыны, што свяціліся радасцю, раскрыліся шырока, а па ўсім твары разышоўся выраз прыкрага здзіўлення. Хто ж гэта такі стаіць там, на апошнім прыступку, відаць, чакае яе і сустракае брыдкім непрыстойным смехам? Яна была ўпэўнена, што ўбачыць маладога хлопца ў грубым, але чыстым і спраўным паліто, у шапцы, крыху фанабэрыста надзетай на чорныя валасы, сціплага, ветлівага, крыху нават элегантнага. А ўбачыла чалавека ў паплямленым сурдуце, забруджаным абутку, у шапцы, што з'ехала на патыліцу і смешна тарчала казырком. Твар яго расчырванеўся, вочы затуманіліся, а на вуснах была жахлівая, агідная ўсмешка. Дзяўчына збялела, прыкусіла пунсовую губку і са слязьмі, што раптам закружыліся ў вачах, кінулася назад, далей ад таго месца, дзе ён стаяў і відавочна чакаў яе. Ды ён хутка падскочыў да дзяўчыны і, распіхаючы людзей, нахіліўся да яе.

— Я вас, панна Зофія, чакаў,— не здымаючы шапкі,пачаў ён нейкім грубым і крыху ахрыплым голасам.

Дзяўчына, не адказваючы, хуткім крокам пайшла па тратуары. Яна так тулілася да касцельнай сцяны, што вымазала вапнай палову шубкі. Не гледзячы ні на кога, яна з-пад павекаў бачыла, што людзі, якіх там было поўна, пачыналі глядзець на яе і на яго. Ён жа ішоў побач з ёю, неяк дзіўна хістаючыся на нагах, і, ані не сцішаючы голас, усё гаварыў:

— Далібог, я вас, панна Зофія, цэлую гадзіну перад касцёлам чакаў... У мяне ёсць вясёлая кампанія, але я ўсё кінуў, каб вас, панна Зофія, убачыць... Вы толькі паслухайце! Прыгажэйшай за вас дзяўчыны ва ўсім Ангродзе няма...

Дзяўчына загарэлася чырванню і, яшчэ больш прыціскаючыся да сцяны і паскараючы хаду, прашаптала:

— Я вас прашу, пан Міхал, пакінуць мяне ў спакоі!Калі ласка, ідзіце сабе куды-небудзь!.. Я вас прашу, калі ласка... пакіньце мяне!..

Слёзы паліліся па яе палаючых шчоках, аднак яна з усяе сілы стрымлівала сябе, каб не разрыдацца ўголас. З-пад апушчаных павекаў яна ўбачыла вялікую чырвоную руку з растапыранымі пальцамі, якою яе кавалер біў сябе ў грудзі.

— Далібог,— крычаў ён,— няхай мяне ў гэты ж момант гром заб'е, калі я вас хачу, панна Зофія, пакрыўдзіць... Я вас, панна Зофія, кахаю, больш за жыццё, больш за багацце, больш за ўсё...

Некалькі чалавек, што былі побач, гучна зарагаталі, пачуўшы гэтае любоўнае прызнанне, выказанае на людзях, у натоўпе, грубым, ахрыплым голасам. Муляроўна, нібы той загнаны хартамі заяц, хутка павярнула назад і пачала бегчы ў бок касцёла. Яна, відаць, спадзявалася на дапамогу бацькоў і сёстраў. Але хлопец, заўважыўшы, што дзяўчына ўцякае ад яго, схапіў яе за руку.

— Ну, ну! — крыкнуў ён.— Нічога з гэтага не атрымаецца. Далібог, не пушчу! Што гэта? Што я, права на цябе не маю? Я твой каханы, а ты мая каханая! Мы перад панам богам муж і жонка! Калі ты будзеш ад мяне ўцякаць, заб'ю! Далібог, заб'ю! Ты мая, і ніхто нас не разлучыць... Каб хоць там генерал які ці князь хацеў цябе ўзяць, не дам! Заб'ю, а не дам! Як сабаку, заб'ю!

Ён тоўк сябе ў грудзі расчаперанай рукой, пагрозліва размахваў кулакамі, крычаў усё больш голасна і груба, цягнуў да сябе дзяўчыну, якая з усяе сілы старалася вырвацца. Вялікі натоўп акружыў іх. Хто смяяўся з п'яніцы, хто шкадаваў дзяўчыну, а хто пакепліваў і з яе. Нехта голасна клікаў паліцэйскага, які таксама перабягаў цераз плошчу, спяшаючыся туды, дзе тоўпіліся людзі і чуліся мужчынскі і жаночы крыкі, бо муляроўна, што тузалася і вырывалася, таксама крычала і голасна плакала. Але перш чым паліцэйскі дабег туды, сам майстар Хлявінскі, напалоханы, абураны, чырвоны, як півоня, распіхнуў натоўп і ўдарам кулака ў грудзі адкінуў п'яніцу на людзей, што стаялі навокал, абхапіў дачку рукамі, нібы хочучы схаваць ад людскіх вачэй, затуліў яе галаву і плечы палой свайго кажуха. За ім падбегла, сапучы, распаўнелая мулярыха. Напалоханая, размахваючы рукамі, яна, нібы тая курыца, таксама кінулася да дзяўчыны, што аж заходзілася ад плачу, хаваючы твар на бацькавых грудзях. Дзве старэйшыя сястры, адна яшчэ зусім малая, а таксама малы брат у гімназічнай форме акружылі яе цесным кругам. Хлявінскі са слязьмі ў вачах звярнуўся да натоўпу, які ўсё яшчэ стаяў.

— Эх вы, разявакі! Быдла вы, а не людзі, — крыкнуў ён.— Няўжо ж ніхто з вас не мог заступіцца, калі з яе так здзекаваліся?!

Некалькі чалавек з натоўпу, дзе былі і рабочыя, і рамеснікі, і той-сёй з прыслугі, прамармыталі:

— Каму ахвота ўмешвацца ў сварку з п'яніцам! Дужы такі, што і вала заб'е!

Нехта апраўдваўся і так:

— Дык я ж дзесятніка паклікаў...

Аднак былі і такія, што смяяліся і цяпер. Ганчар Вінцэнты, як заўсёды п'янаваты, якому даўно ўжо калоў у вочы дастатак Хлявінскага і людская павага да яго, зарагатаў на ўсё горла:

— Так табе і трэба! Не трэба было дазваляць дзяўчыне раманы з п'яніцам круціць!

— Во, во! — засмяялася некалькі лёкаяў і рабочых.—Ён жа гаварыў, што яна яго палюбоўніца, а ён яе палюбоўнік! Відаць, мае права так гаварыць. Ну, дык што! Няхай майстар раскашэліцца, дасць дачцэ добры пасаг і — да шлюбу!

Паліцэйскія палажылі канец гэтай сцэне. Ушчэнт абураныя і абражаныя, Хлявінскі і Хлявінская разам з заплаканымі старэйшымі і малодшымі дзецьмі павялі дахаты Зоську, якая, хоць і ладнага складу была, і нядрэннага здароўя, ледзь не млела ад жаху і сораму...

У той самы дзень, на адвячорку, Хлявінскі ўляцеў у Раманішыну кухню. Можна сказаць, што за гэтыя некалькі гадзін ён схуднеў і пастарэў. Выцягнуліся румяныя шчокі, белы нізкі лоб пакрыўся маршчынамі, грозна тарчалі буйныя вусы, якія ён увесь час патузваў. Замест таго, каб, як звычайна бывала, спаважна ўвайсці і ветліва, хоць і крыху зверху, прывітацца з кухаркай, ён уляцеў, грымнуўшы дзвярыма, і, не прывітаўшыся, звярнуўся да жанчыны, якая, убачыўшы яго, паднялася са скрыні і стаяла нерухома, склаўшы на грудзях рукі.

— Я прыйшоў,— пачаў ён,— сказаць вам, паважаная,каб вы ласкава перадалі свайму сыночку, няхай гэты сыночак ніколі ў жыцці не пасмее парог мой пераступіць...I няхай мне нават нідзе на вочы не паказваецца... А калі дачку маю цвярозы ці п'яны зачэпіць, то даю слова гонару, што дам яму публічна ў морду ды яшчэ ў суд на яго падам, або так зраблю, каб яго і ў Сібір саслалі... Вось так! Запомніце гэта сабе, паважаная, і няхай ваш сынок не пасмее пераступіць мой парог...

Ён соп, размахваў рукамі, бегаў па кухні, крычаў. Куды падзелася сур'ёзнасць, памяркоўнасць шаноўнага майстра і паважанага начальніка цэха, застаўся толькі гнеў зняважанага гаспадара і пакрыўджанага бацькі.

— Такі скандал зрабіць майму дзіцяці... Майму... Майму дзіцяці... I завошта? За маё добрае сэрца? За тое, што спрыяў яму? За тое, што зарабіць яму даваў? За тое, што я яго ў сваёй хаце, як роднага, прымаў? Тфу! Мярзотнік!

Ён пляваў, зноў пачынаў гаварыць, зноў бегаў па кухні.

— Дзяўчына амаль што загублена,— крычаў ён,— людзі і праз некалькі гадоў не забудуць пра гэты скандал.Усе цяпер думаюць, што ў яе з ім і сапраўды быў раман,у вочы ёй гэтым тыцкаць будуць! Замуж пойдзе, і ўсё яшчэ муж, калі захоча дапячы ёй, будзе папракаць гэтым выдуманым раманам ды гэтым скандалам!

Ён выціраў хусткай залітыя слязьмі вочы і зноў паўтараў:

— За што? За што? За што ён зрабіў маё дзіця такім няшчасным?

Жанчына ўвесь час стаяла каля скрыні, склаўшы на грудзях рукі, нерухомая, як слуп. Твар яе пажаўцеў, павекі трымцелі, губа дрыжала. Яна ўжо ведала пра ўсё, што здарылася перад касцёлам; чакала таго, што цяпер яе напаткала. Калі Хлявінскі, накрычаўшыся, наскардзіўшыся, плюнуўшы ва ўсе куткі кухні, можа, соты раз паўтарыўшы, каб Міхалка на вочы яму не паказваўся, сабраўся ўжо ісці, Раманіха кранулася са свайго месца і, цяжка сапучы, заступіла яму дарогу. Нахілілася і абняла рукамі яго калені.

— Пане,— сказала яна,— дзякуй вам за ўсё, што вы для яго зрабілі і яшчэ меліся зрабіць. Я ведаю... Я разумею... Я ногі вашы, пане, цалую, прашу за яго прабачэння!

Слёзы, як гарох, пасыпаліся на майстравы ногі, той размяк крыху, падняў яе і ў галаву пацалаваў.

Калі праз некалькі дзён Міхалка, па сваёй звычцы п'янаваты, прыйшоў з шынка і пачаў дамагацца ад маці грошай, яна павяла сябе інакш, чым раней у такіх выпадках. Ніхто не ведаў, колькі ёй каштавала навесці на сябе гэтую строгасць, з якою яна цяпер спаткала сына. Яна не пацягнула яго ўжо ні на лаву, лі за печ, але адразу з крыкам пачала яго лаяць. Крычала, лаяла, размахвала рукамі, упікала крыўдай, якую ён зрабіў муляроўне, гаварыла пра разрыў з майстрам, якому ён так абавязаны, расказвала пра майстраў гнеў і паўтарала ўсё, што той гаварыў. Міхалка толькі цяпер успомніў пра здарэнне каля касцёла, і, нягледзячы на стан, у якім ён цяпер быў, вестКа пра поўны разрыў з ім Зосьчынага бацькі кранула яго за жывое.Спачатку ён разявіў рот, прыхіліўся плячыма да сцяны і стаяў, апусціўшы галаву. Ды не доўга. Прыгнечанасць перайшла ў шалёны гнеў, змешаны з жалем. Ён пачаў страшэнна лаяцца, празываць майстра ўсякімі зняважлівымі словамі. Крычаў, што нікога не баіцца, што ён сам сабе пан, што Хлявінскага ён цераз касцёл перакіне, а з дачкой яго ажэніцца, бо жыць без яе не можа, што ён яе палюбоўнік, а яна яго палюбоўніца...

Крыўда, якую ён сваёй балбатнёй рабіў нявіннай дзяўчыне і дачцэ свайго дабрадзея, узняла ў Раманісе пачуццё справядлівасці. Спачатку штучна ўзбуджаючы сябе, паступова яна ўвайшла ў гнеўную гарачку, якая яшчэ мацнела ад нясцерпнага душэўнага болю.

— Ты зноў за тое самае! — крыкнула яна і ўдарыла яго:па твары. Гэта было першы раз з таго часу, калі ён быў яшчэ дзіцем, а яна яго ўдарыла. Ён, зусім страціўшы прытомнасць, кінуўся да яе са сціснутымі кулакамі, але ў гэты момант паміж ім і ёю з'явіўся малы і вельмі рухавы пасрэднік. Гэта быў Жужук, які, як заўсёды, прыйшоўшы за сваім гаспадаром, знайшоў у кутку нейкую костку і грыз яе заўзята. Цяпер, убачыўшы, што гаспадар яго трапіў у нейкую незвычайную перапалку, сабака кінуўся да яго, забрахаў на Раманіху, пачаў круціцца і скакаць, нібы стараўся яго засланіць і абараніць. Так скачучы і брэшучы, ён заблытаўся паміж ног Міхалкі і перашкаджаў ягоным, і так не зусім упэўненым, рухам. Адзін момант — і здарылася штосьці жахлівае. Раз'юшаны ад атрыманай весткі і матчынага ўдару, п'яніца, з налітымі крывёю вачыма, нагнуўся, схапіў сабаку за каршэнь і шпурнуў яго з усяе сілы. Сабака ўдарыўся аб рог куханнай пліты, заенчыў, некалькі разоў уздрыгнуў і нерухома распасцёрся на зямлі.

— Ты ж сабаку забіў, вар'ят! — закрычала Раманіха. Пранізлівы піск Жужука і матчыны словы крыху працверазілі Міхалку. Ён азірнуўся і кінуўся да забітага сабакі. Сеў на зямлю, узяў Жужука на рукі, тузаў яго, нібы хочучы абудзіць, клікаў найласкавейшымі словамі, а ўрэшце палажыў на калені труп Жужука і расплакаўся, як дзіця. Моцнае ўражанне, якое ён толькі што адчуў, зусім працверазіла яго. Праплакаўшы, можа, з чвэрць гадзіны, ён узняў галаву і, пазіраючы на маці, сказаў з праніклівым болем у голасе:

— Цяпер, мама, ужо канец. Нічога з мяне не будзе.Калі я мог свайго Жужука забіць, дык калі-небудзь і чалавека заб'ю. Катаржнік з мяне, відаць, будзе, да катаргі,відаць, дайду. Канец!..

I зноў, усё яшчэ седзячы на зямлі, ён пачаў плакаць і цалаваць пахаладзелага Жужука. Тады яна села побач з ім і, як раней бывала, не шкадавала для яго ні пяшчотных слоў, ні ласкі. Зноў паставіла самавар, паспрабавала напаіць яго чаем, якога ён не захацеў піць. I спаць у тую ноч не мог, енчыў за печчу і, рыдаючы, усё нешта мармытаў пра Жужука. Страшэнна шкадаваў сабаку. Але яшчэ цяжэй было ад разрыву з Хлявінскім. Тры дні не вылазіў ён з-за печы ад сораму і жалю, зусім зняверыўшыся ў сваёй будучыні. На чацвёрты дзень Раманіха пайшла з ім у касцёл, зноў прымусіла яго паспавядацца, зноў да тых, каму асабліва давярала, падыходзіла з таямнічай усмешкай і шаптала радасна:

— Цяпер ужо не будзе, далібог, не будзе. Каб толькі нейкім чынам умаліць Хлявінскага... Дык усё ўжо будзе добра. Я ўжо не такая, каб так лёгка яму паверыць, але, далібог жа, цяпер ён ужо больш не будзе.

Аднак якраз цяпер і прыйшлося ёй зведаць найцяжэйшыя пакуты. Жужукова смерць навісла каменем над яго сумленнем, грудзі пачаў тачыць найстрашнейшы чарвяк — Міхалка зняверыўся сам у сабе. Колькі разоў ён ні праходзіў каля касцельнай сцяны, дзе так цяжка пакрыўдзіў каханую дзяўчыну, столькі разоў непераможная сіла цягнула яго назад, у Шлёмаў шынок. Часамі ён перамагаў гэтую сілу, але не надоўга. Была зіма, работы не было. I прыемнага нічога не было, бо адзіная шчырая, прыстойная сям'я, якая яго дагэтуль ахвотна прымала, замкнула перад ім дзверы. Ды не было ўжо ў ім і былой фанабэрыі і самаўпэўненасці. Хлопец пачаў заўважаць, што прыстойныя рабочыя пазбягаюць яго, а мулярскія майстры, мінаючы яго на вуліцы, пазіраюць кпліва, з пагардай. Гонару ў яго хапала, і гэтыя праявы чалавечай непавагі моцна ранілі Міхалку. Ён зусім зняверыўся ў сабе і апусціўся; цяпер ужо нават цвярозы хадзіў ён у паплямленым сурдуце і накрыўленых або дзіравых ботах. Цвярозы, ён ніколі нікому, нават маці, ні слова не сказаў пра Хлявінскіх, і калі каго-небудзь з гэтай сям'і напаткаў часамі на вуліцы, хутка праходзіў міма, апусціўшы вочы. Толькі Зоську стараўся пабачыць здалёк, але так, каб яна яго не заўважыла. Убачыўшы, як яна бяжыць па вуліцы або, укленчыўшы, моліцца ў касцёле, ён не зводзіў з яе закаханых, журботных вачэй. Аднак, падумаўшы, што яна можа яго заўважыць, ён уцякаў, хаваўся за браму якога-небудзь дома або ў цёмны куток касцёла. Затое п'яны — ні пра што больш, толькі пра яе... На вуліцах, у шынках, у матчынай кухні ён выкрыкваў яе імя, заяўляў пра сваю любоў да яе, абяцаў, што нікому яе не аддасць, сабе яе забярэ, пагражаў, што бацьку яе заб'е, яе заб'е, але другому не аддасць. Магло здацца, што разам з гарэлкай ён піў думку пра гэтую дзяўчыну і ждль, што страціў яе. I пакуль хмель не выветрываўся з галавы, юнак не мог пазбыцца ні гэтай думкі, ні жалю, выказваючы іх прызнаннем у каханні і пагрозамі.

Ды цяпер ужо галава яго вельмі рэдка не была затуманена гарэлкай. Калі скончыліся заробленыя за лета грошы,ён запатрабаваў ад маці, каб яна аддавала яму свае. Адзін раз, спраўдзіўшы сваю колішнюю пагрозу, ён разбіў сякерай яе скрыню, а другі раз, калі маці паспрабавала яго суняць, схапіў яе за валасы і пачаў біць кулаком па спіне.Калі ён біў, яна не енчыла, не баранілася, а толькі, як заўсёды, павольна і ўмольна паўтарала: «Ціха, ціха, ціха!»Яна не хацела, каб нехта даведаўся пра тое, што ён біў яе.Назаўтра, а то і праз некалькі дзён, яна, расчуленая і шчаслівая, глядзела на яго, распасцёртага каля яе ног: Працверазіўшыся, ён успамінаў пра свой учынак, кідаўся матцы ў ногі, цалаваў іх і ўсё паўтараў, што цяпер ужо, безумоўна, канец — і нічога з яго не будзе. Яна тады абдымала яго, калыхала, як малое дзіця, пацяшала, зноў паіла чаем і пераконвала, што бог злітуецца... Ды ён ужо ў гэта не верыў. Не верыў, што зможа адолець д'ябла, які авалодаў ім. Цалуючы маці, просячы ў яе прабачэння, ён плакаў,як бабёр, а потым на некалькі дзён лез у запечак. Вылезшы адтуль, ён некаторы час валэндаўся па горадзе або сядзеў, згорбіўшыся, з панурым тварам, у кухні..: А потым —зноў прападаў, зноў прыходзіў і дамагаўся ад маці грошай... грошай...

Адкуль жа было ёй узяць столькі грошай, колькі ён дамагаўся ад яе цяпер? Раманіха працягла і ўмольна шаптала: «Ціха, ціха, сынок» і аддавала яму ўсё заробленае;, Пад канец зімы замест чаравікаў, якіх не было за што купіць, яна насіла парваныя галёшы, а на ложку, замест багатай пасцелі, што гарой уздымалася па ім, застаўся толькі напханы сенам мех, а замест коўдры — дзіравая хустка. Выглядала цяпер жанчына страшна. Яна схуднела, зрабілася непаваротлівай, нібы асеўшы, стала падобная на нязграбную калоду. Амаль не чэсаныя, зусім ужо сівыя валасы выбіваліся з-пад палінялай хусткі, закрывалі зморшчаны лоб, упалыя шчокі і голую, худую шыю. У такім выглядзе, з такімі валасамі, з захляпаным падолам, у падзёртых галёшах і ў кофце, што вісела на ёй, як на калу, яна сама была падобная на п'яніцу. Можна было б прыняць яе за агідную ведзьму, калі б не вочы, што з такім бязмежным жалем пазіралі на свет з-пад пахмурных броваў, каб не заломванне рук да трэску ў суставах, якім яна хацела заглушыць крык адчаю. Яна не толькі не крычала ў адчаі, але ніколі ніводным словам не паскардзілася на сына. Праўда, яна ўжо не выгароджвала яго рознымі байкамі пра палацы і радню, але і не абвінавачвала. Яна маўчала.

Прыйшла вясна. Прасядзеўшы некалькі дзён у запечку, Міхалка сказаў маці:

— Пайду Шукаць работы.

— Ідзі, сынок, ідзі, і хай табе бог дапаможа.

Не было ўжо за што справіць яму новай вопраткі. З жалем і сорамам яна пазірала ўслед, калі ён амаль у рызманах выходзіў на вуліцу. Сурдут быў увесь у плямах, шапка брудная, а боты ледзь трымаліся на нагах. Ён пайшоў, пагаварыў з двума майстрамі, але работы яму не далі. Адзін не хацеў яго ўзяць, гаворачы, што набраў ужо сабе патрэбную колькасць рабочых, з другім ён пасварыўся, бо яму здалося, што той зняважліва з ім абыходзіцца. Назаўтра ён зноў павалокся ў горад, сказаўшы, што ідзе да трэцяга майстра. Ды маці добра ведала, што і трэці яго не возьме. Цэлы дзень яна ўсё думала, відаць, меркавала нешта, планавала. Абед згатавала марны, замест солі сыпала ў стравы цукар і наадварот. Дзе там ёй было цяпер думаць пра смак супоў ды подлівак! Яна нават здзіўлялася, як людзі могуць думаць пра такія рэчы. Сама яна за ўвесь дзень нічога ў рот не ўзяла і толькі ўсё пра нешта думала.

Прыцемкам Раманіха накінула на галаву хустку і пабегла ў горад. Яна накіравалася да сядзібы Хлявінскіх, але як толькі спынілася перад брамай, ногі яе так задрыжалі, што мусіла прысесці на лаўку, прызначаную для начнога вартаўніка. Пасядзела хвілінку, потым устала і пайшла ў двор.

У глыбіні двара стаяў нізкі, але даволі вялікі драўляны дом, які Хлявінскія здавалі кватарантам, маючы з гэтага неблагі прыбытак. Самі яны жылі ў невялікім флігелі, насупраць якога стаялі дрывотні, хляўчукі і прымыкаў яшчэ адзін флігель, таксама для кватарантаў. Некалькі сем'яў жыло на гэтым двары, адгароджаным ад вуліцы ладным плотам і прыгожа памаляванай брамай. Вуліца гэтая, трэба сказаць, не была адной з галоўных, але даволі людная, па ёй часта тарахцелі колы рамізнікаў. У гасціным пакоі Хлявінскіх, упрыгожаным канапай, каля адной сцяны стаялі гнутыя крэслы, каля другой — паліраваны камод, застаўлены таннымі цацкамі, сярод якіх тарчалі дзве стэарынавыя свечкі ў сярэбраных падсвечніках. Два невялічкія акны, застаўленыя вазонамі, былі занавешаны кісейнымі фіранкамі, сцены пакрыты шпалерамі ў чырвоныя крапінкі, а чырвоная падлога была вельмі чыстая. Перад канапай, вакол стала, на якім кіпеў самавар і гарэла лямпа, уся майстрава сям'я піла чай з чорным хлебам, маслам і вэнджанай каўбасой. Сам гаспадар, без сурдута, у камізэльцы на каляровай кашулі, сядзеў, разваліўшыся, на канапе, жонка яго стаяла каля самавара, адна са старэйшых дзяўчат паіла чаем малодшага браціка, другая ўнурылася ў вязанне, паабапал бацькі сядзелі хлопцы ў гімназічнай форме, едучы папоўніцы. Зоська трымала на каленях малую сястрычку, а ў той сядзеў на каленях тлусты кот.

Дастатак і спакой быў у гэтым людным, хоць і сціплым, гасціным, а заадно і сталовым пакоі. Праз акно, яшчэ не закрытае аканіцамі, відаць быў двор, заліты бляскам поўнага месяца, зелянела ранняя веснавая трава.

Аднак, апроч тых, што дружнай кампаніяй акружалі стол з самаварам і лямпай, была цяпер у гэтым пакоі янгаэ адна жанчына, хутчэй — жаночы цень, пакорлівы, ціхі, што стаяў здалёк ад лямпы, каля печы. Даўней,калі яна

уўваходзіла сюды такою парой, мулярыха вітала яе, ветліва ківаючы галавой, сам пан майстар пачынаў жартаваць з ёю, трохі грубавата, але па-сяброўску, паненкі шчабяталі, як сінічкі, а Зоська нават абнімала яе за шыю і цалавала ў абедзве шчакі. Запрашалі яе да стала, частавалі чаем, а яна, гордая і ўдзячная, пачынала гаварыць, гаварыць і смяяцца ад усёй шчаслівай душы. А цяпер яна ледзь асмелілася ступіць некалькі крокаў ад парога, і ніхто ўжо яе далей не запрашаў. Раманіха спынілася каля печы і ціха сказала:

— Пахвалёны Езус.

Усе адказалі: «На векі!» і здалёк, абыякава кіўнулі галовамі. Хлявінскі, разваліўшыся на канапе, нахмурыўся і спытаў:

— А чаго вы хочаце?

Ціхім, пакорлівым і ўмольным голасам яна выказала сваю просьбу. I хоць майстар, зняважліва надзьмуўшы губы, адразу рэзка адмовіў, яна не пайшла. Стаяла як укопаная, водзячы вачыма па пакоі. Ім яна захаплялася сёння нават больш, чым раней.

«Вось дзе дастатак,— думала яна,— вось дзе святы спакой, вось табе рай! А я думала, што і ў яго калі-небудзь будзе і такі дом, і такі дастатак, і ўсё такое будзе».

Губы яе скрывіліся, нібы вось-вось жанчына заплача, ціха заламаўшы рукі. Паволі, з намаганнем яна зноў пачала гаварыць:

— Пане, злітуйцеся над ім! Яго ж ніхто не возьме на работу!..

— Ды няхай яго хоць чэрці схопяць! — нездаволена буркнуў майстар.— Што мне да яго? Я яго ведаць не хачу!

У пакоі настала пакутлівая цішыня. Усім, відаць, было няёмка ад прысутнасці гэтай няшчаснай жанчыны, хоць і ніхто з іх не збіраўся крыўдзіць ці абражаць яе. Яна ж стаяла непахісна, зноў вадзіла вачыма па пакоі.

«Мой ты божа,— думала яна,— адным людзям на свеце так, а другім гэтак... Мне здавалася, што і я некалі разам з ім у такой хаце жыць буду...»

I яна зноў пачала:

— Пане! Калі б яго бацька з магілы цяпер устаў, дык назад у дамавіну лёг бы.

Ніхто не адказаў. Майстар бязлітасна тузаў свой сярэбраны ланцуг, гаспадыня моцна сапла, адна з паненак узняла свой твар над вязаннем, жаласліва паглядзела на жанчыну, што стаяла каля печы. Гімназісты вылупілі свае круглыя вочы. Зоська апусціла галаву, твар схавала ў пушыстай катовай поўсці. Раманіха гаварыла далей:

— Пане! Няўжо ўсё так ужо і скончыцца... Ён перастане піць... Далібог, перастане. Я ўжо не такая, каб яму так лёгка паверыць. Але ведаю, што цяпер дык больш не будзе. Каб ён толькі работу ў вас атрымаў! Ён аднаго толькі вас любіць і саромеецца... Такі работнік... Злітуйцеся над ім...

Такі работнік! Гэта было слабое месца Хлявінскага. I сапраўды, такі работнік. Ён мацней тузануў за свой ланцуг, ускалмаціў рукою чупрыну. Хлявінская ціха сказала мужу:

— Каб толькі ён да Зоські не чапляўся... можа б, неяк...

Ды ў гэты момант Зоська спусціла з каленяў сястрычку.з катом, усхапілася з крэсла і, з тварам, залітым слязьмі, укленчыла перад бацькам. Яна цалавала яго рукі і калені і, заходзячыся ад плачу, гаварыла:

— Татачка! Злітуйцеся над ім! Ён можа выправіцца...Татачка, гэта ж жахліва, каб ён ужо так прападаў... Ён напэўна, татачка, выправіцца... Дазвольце яму, татачка, прыйсці да нас... Вы толькі паспрабуйце...

Дзяўчына ажно заходзілася ад плачу. А была яна любіміцай усёй сям'і. Ніхто не мог абыякава глядзець на яе слёзы. Старэйшыя сёстры паўздымалі галовы І глядзелі на бацьку, гаспадыня штурханула аднаго з гімназістаў, бацькавага пестуна.

— А ну, Ігнаська, прасі бацьку!..— а сама налівала шклянку чаю, каб падаць яе гэтай няшчаснай... гэтай маці...

— Ну, татка! ^ пачаў сваім звонкім галаском дванацЦацігадовы вучань.— Ці ж вы сам бог, каб ведаць, выправіцца нехта ,ці не выправіцца! А калі праз вас, татка, ды чалавек прападзе, што тады будзе, га? Дый Зоська...

Так яно. Галоўнае тут было тое, што Зоська плакала і што лайдак гэты быў спраўны да работы, як сам чорт. Ігнась праўду казаў. Нездарма ён быў найлепшым вучнем у сваім класе. Чалавек жа не бог, каб ведаць, што з кім яшчэ будзе!

Пан майстар узняў галаву, дачку прыгарнуў да грудзей і ўжо ласкавейшым вокам пазіраў на жанчыну, што стаяла каля печы. Нешта яшчэ абдумваў, але па тым, як варушыліся яго вусы, можна было пазнаць, што і сам ён расчуліўся.

Раптам усе ажно падскочылі, дзе хто сядзеў, гаспадыня крыкнула: «Езус, Марыя!», а майстар: «Што гэта?» Зоська ўсхапілася з каленяў, твар яе збялеў, як палатно, а жанчына каля печы ўздрыгнула ўсім целам. Яна схапілася рукамі за галаву і выбегла з пакоя.

Гэты агульны спалох пачаўся з таго, што раптам зазвінела разбітая шыба і ў пакой уляцеў камень. I тут жа грубы, ахрыплы голас пачаў крычаць з двара:.. — Зоську мне дайце! Чуеце, вы там?..

З вуснаў чалавека ў падзёртай вопратцы, які ледзь-ледзь трымаўся на нагах, на майстра і яго сям'ю пасыпаўся град абразлівай карчомнай лаянкі.

— Калі я яе кахаю,— крычаў ён,— дык вы яе не смейце ад мяне хаваць! Я такі самы пан, як і другія. Дзяўчыну я вазьму ўсё роўна, а хто мне пярэчыць будзе — заб'ю. Вось як!

Пры апошніх словах другі камень паляцеў у акно, Другая шыба зазвінела.

— Зоська! — крычаў п'яніца.— Хадзі сюды, да мяне. Я твой каханак, а ты мая каханка! Калі не прыйдзеш, усе вокны павыбіваю, дзверы выламаю, бацьку і маці тваіх пазабіваю, а цябе вазьму!..

I зноў паляцеў камень, і зноў зазвінела шыба.

У майстравым доме паднялася страшэнная паніка.

Зоську сёстры хавалі ў найдалейшым ад двара пакойчыку, засланялі яе сабою, служанкі і дзеці плакалі, майстар, схапіўшы жалезную качаргу, ірваўся да дзвярэй, а яго трымала, моцна сапучы, заплаканая жонка.

— Заб'е цябе каменем або ты яго заб'еш гэтай жалязякай! I турма будзе! — крычала яна, абдымаючы мужа.

Ігнаська выскачыў праз акно ў сад і пабег па паліцэйскіх.

А на двары збіраўся натоўп. З галоўнага дома, з флігеля, з суседніх двароў збегліся на крык і звон шкла людзі рознага полу, узросту і стану. Прахожыя спыняліся перад адчыненай брамай і пазіралі на тое, што там адбывалася, а ўсё было добра відно пры шчодрым месячным святле. Высокі чалавек, у падзёртай вопратцы, без шапкі, з раскалмачанай грывай чорных валасоў, ледзь трымаўся на нагах, крычаў, лаяўся, дамагаўся ўвесь час нейкай дзяўчыны, час ад часу даставаў з кішэні сурдута камень і кідаў у вокны. Два паліцэйскія з цесакамі пры боку спрабавалі схапіць яго, але ён супраціўляўся з неймавернай сілай. Адпіхаў іх локцямі, асляпляў ударамі ў твар, а нагою адпіхаў жанчыну, што поўзала каля яго. Гэта была Раманіха, што са страшэнным крыкам упала да ягоных ног.

— Міхалка! Сынок! Злітуйся нада мною, няшчаснай!Ідзі адгэтуль, ідзі, ідзі!..

Яна абдымала яго калені. Ён хістаўся ў розныя бакі, а яна паўзла за ім на каленях, хапала яго за ногі, заклінала ўсімі святымі, бацькавай памяццю, каб перастаў крычаць і біць вокны, каб ішоў адгэтуль, ішоў хоць куды-небудзь, абы куды, толькі адгэтуль!.. Потым яна зусім выбілася з сіл; паўзла за ім, намагаючыся абхапіць яго калені, і ўжо толькі шаптала, а хутчэй сіпела:

— Ціха, ціха, ціха! Ах, божа ж ты мой, божа, ціха,сынок, ой, ціха!..

Адзін з паліцэйскіх, збіты з ног кулаком п'яніцы, намагаўся падняцца з зямлі, а тут перад брамай раптам затрымалася брычка, людзі расступіліся, і на двор паспешліва, хоць і з важнасцю, увайшоў чалавек у вайсковым мундзіры.

— Паліцмайстар! Пан паліцмайстар! — зашумеў натоўп.

Праязджаючы вуліцай, паліцмайстар убачыў натоўп, пачуў крык і енк, саскочыў з брычкі і, убачыўшы ў флігелі, міма якога праходзіў, пабітыя шыбы, сваіх падначаленых у калатнечы з нейкім чалавекам, а нейкую жанчыну — на каленях, голасна загадаў, паказваючы на п'яніцу:

— Звязаць!

— Што?! — размахваючы рукамі і крыху адступаючы назад, закрычаў п'яніца.— Мяне звязаць!" Не дачакаешся,ты...

Раманіха ўсхапілася з-пад ног, намагаючыся абняць Міхалку.

— Сынок, не супраціўляйся! — енчыла яна.— Сынок,богам святым малю, маўчы! Ды гэта ж генерал, ты чуеш?Сам пан генерал!

Гэта падліло толькі масла ў агонь. Той заўсёды, напіўшыся, пагражаў, што калі б нават сам генерал стаў яму на дарозе, дык ён сказаў бы яму сёе-тое. А цяпер, апроч усяго іншага, ён быў упэўнены, што генерал прыйшоў па яго Зоську.

— Пашол проч! — крыкнуў ён і выняў з кішэні руку.Яшчэ адзін камень прасвістаў у паветры, але на гэты раз трапіў не ў шыбу, а ў плячо высокага чыноўніка, што быў пры выкананні службовых абавязкаў. Праз некалькі хвілін дзесятнікі скруцілі, звязалі рукі п'яніцы і цэлым натоўпам павялі яго ў паліцэйскі ўчастак. А неўзабаве пад'ехаў следчы, па якога спецыяльна паслалі паліцмайстраву брычку.

Не прайшло і гадзіны, поўны месяц яшчэ ўсё асвятляў вуліцы, калі звязанага арыштанта гналі ў мясцовую турму. Пры допыце ў паліцэйскім участку ён зразумеў, чаго натварыў, што з ім зрабілася, што яго чакае, і — зусім працверазіўся. Перад уваходам у турэмную браму ён азірнуўся і доўга, жаласліва глядзеў на жанчыну, якая без хусткі, што з'ехала на плечы, скамянелая, моўчкі ішла праз увесь горад з грамадой паліцэйскіх, якія вялі яе сына. Ён паглядзеў на яе, паківаў галавой і ўжо рахманы, як ягня, увайшоў у турму, а яна з такім галашэннем кінулася на жалезную браму, якая з грукатам закрылася за ім, што нават паліцэйскім, якія засталіся на вуліцы, стала шкада жанчыну і доўга не хапала духу адцягнуць яе ад брамы.

А праз некалькі месяцаў на падставе адпаведных артыкулаў закона за абразу дзеяннем, нанесеную асобе высокага чыноўніка пры выкананні ім службовых абавязкаў, Міхалку выслалі ў арыштанцкія роты на пяць гадоў.

Але і праз пяць гадоў ён не вярнуўся ў Ангрод. Што з ім здарылася? Невядома. Відаць, дарэшты з'еў яго гарадскі воўк.

 

* * *

 

Не хутка пасля гэтага я ўбачыла Раманіху яшчэ раз. Яна сядзела ў прытворы касцёла, на цаглянай падлозе, у рызманах, чырвоныя пяты павылазілі з анучаў, якімі былі абкручаны яе ногі, побач з нагамі ляжаў тоўсты кій. Жанчына была зусім падобная да іншых старых жабрачак, што сядзелі там^ звычайна, і толькі тым адрознівалася ад іх, што вочы яе з-пад белых валасоў былі падобныя на дзве крывавыя раны. Выпаліў іх кухонны агонь, выгрызлі слёзы. У касцельным прытворы яе ледзяніў мароз, душыла вільгаць, таварышкі-жабрачкі штурхалі кулакамі пад бок, білі кіямі па пакалечаных нагах...

Божа ты мой! Як жа далёка застаўся за ёю той паштовы тракт, па якім яна ездзіла ўзімку, калі свяціла сонца, поле было белае, неба блакітнае, калі звінеў званочак, коні беглі па снезе — чах-чах, чах-чах,— а муж, як той дуб малады, стаяў у санях і пытаўся ў яе клапатліва:

«Еўка, а табе не холадна?..»

1880-1890?

---

Тэкст падаецца паводле выдання: Кружэлка "Электронная бібліятэка - школьнікам"