Жоржу Пушэ
За пятнаццаць гадоў я ні разу не наведаўся ў Віржэлонь. Я зноў прыехаў сюды ўвосень на паляванне да свайго сябра Сэрваля, які нарэшце адбудаваў свой замак, разбураны прусакамі.
Я бясконца люблю гэты край. Ён належыць да тых дзівосных куточкаў зямлі, што чаруюць наш погляд і пачуцці. Іх любяць амаль фізічна. Мы, каго вабіць зямля, захоўваем пяшчотныя ўспаміны пра крыніцы, гайкі, азерцы, узгоркі, якія мы часта бачылі і якія расчулілі нас, як расчульваюць шчаслівыя падзеі. І часам нават думка вяртаецца да якога-колечы куточка лесу, ці берага ракі, ці садка, апушанага квеценню, убачаных аднойчы ў радасны дзень. Яны застаюцца ў нашым сэрцы, нібы вобраз жанчыны ў строях празрыстых і светлых, сустрэтае на вуліцы неяк вясновым ранкам, жанчыны, што ў душы і целе нашым пакідае неспатоленае незабыўнае жаданне, адчуванне шчасця, да якога на імгненне дакрануўся.
У Віржэлоні я любіў усё наваколле, усеянае пералескамі, зрэзанае раўчукамі, што разбегліся па зямлі, нібы вены, несучы кроў яе. У іх лавіліся ракі, стронгі, вугры! Боскае шчасце! Сям-там можна было купацца, у высокай траве абапал кволых крынічак часцяком трапляліся кнігаўкі.
Я ступаў лёгка, як казуля, паглядаючы на двух маіх сабак, што шнарылі перада мною. За сотню метраў справа ад мяне Сэрваль прачэсваў поле люцэрны. Я абагнуў хмызняк на ўскраіне лесу Сордаў і заўважыў зруйнаваную халупу.
І раптам я згадаў яе такую, якую бачыў апошні раз у тысяча восемсот шэсцьдзесят дзевятым годзе, чысцюткую, аплеценую вінаграднаю лазой, з курамі, што грэбліся перад ганкам. Ці ёсць што сумнейшае за мёртвы дом, за яго гаротныя змрочныя руіны?
Я ўспомніў таксама, як добрая гаспадыня прымушала мяне, стомленага, выпіць чарачку віна ў хаце і як Сэрваль расказаў мне гісторыю яе жыхароў. Бацьку, старога браканьера, забілі жандары. Сын, якога я бачыў неяк раней, высокі сухарлявы дзяцюк, быў таксама вядомы як люты знішчальнік звяроў. Іх называлі Саважамі.
Што гэта, прозвішча ці мянушка?
Я паклікаў Сэрваля. Ён падышоў сваімі вялікімі буслінымі крокамі.
Я спытаўся: «Што здарылася з тутэйшымі людзьмі?»
І ён расказаў мне вось гэтую гісторыю.
Калі пачалася вайна, малодшы Саваж, яму было тады трыццаць тры гады, пайшоў у войска, пакінуўшы маці адну. Яе, старую, не надта шкадавалі, бо ведалі, што грошы ў яе меліся.
Яна засталася адна ў гэтай самотнай хатцы, так далёка ад сяла, пры самым лесе. Зрэшты, яна і не баялася, бо была з тае ж пароды, што і яе мужчыны, суровая старая, высокая і худая; яна рэдка смяялася і не надта адгуквалася на жарты. Дарэчы, усе вясковыя кабеты не вельмі смяшлівыя. Гэта ўжо справа мужчын! Ад змрочнага, беспрасветнага жыцця жаночая душа робіцца сумная і абмежаваная. У карчме селянін трохі прывучаецца да шумлівае весялосці, але кабета яго застаецца сур'ёзная, з заўсёднаю суровасцю на твары. Дый самі вусны іх не вельмі прывычныя да ўсмешкі.
Цётка Саваж жыла звычайным жыццём у сваёй халупе, якую неўзабаве засыпаў снег. Раз на тыдзень яна выбіралася ў сяло купіць хлеба ды трохі мяса, пасля вярталася дадому. Хадзілі чуткі пра ваўкоў, і яна выпраўлялася ў дарогу з сынавай стрэльбай, іржаваю, з прыкладам, адпаліраваным далонямі. Смешна было глядзець, як высокая старая, трохі ўгнуўшыся, ішла па снезе павольнымі шырокімі крокамі, а ствол стрэльбы тырчаў над чорнаю хусткай, што шчыльна ахінала галаву і хавала яе сівыя валасы, якіх ніхто ніколі не бачыў.
І вось аднойчы з'явіліся прусакі. Іх размясцілі па хатах залежна ад заможнасці і багацця гаспадароў. Да старой, якую лічылі багатаю, паставілі чатырох.
Гэта былі здаровыя дзецюкі, з белаю скурай, светлымі бародамі, блакітнымі вачыма; гладкія, нягледзячы на ваенныя цяжкасці. І ў захопленай краіне яны заставаліся добрымі хлопцамі. Адны ў гэтай пажылой жанчыны, яны былі вельмі ветлівыя з ёю, як маглі бераглі яе ад цяжкае працы і вялікіх выдаткаў. Людзі бачылі, як сырымі снежнымі раніцамі яны раздзяваліся да пояса і мыліся каля студні, шчодра паліваючы вадою свае бела-ружовыя спіны, а цётка Саваж тым часам завіхалася, гатуючы снеданне. Бачылі яшчэ, як яны мылі кухню, шаравалі кафлю, калолі дровы, абіралі бульбу, рабілі ўсю хатнюю работу, нібы добрыя сыны пры сваёй маці.
Але яна, старая, усё думала пра свайго, пра худога бамбізу з кручкаватым носам, карымі вачыма, з густымі чорнымі вусамі. Штодня яна пыталася ў кожнага з салдатаў, што размясціліся ў яе хаце:
- Вы не ведаеце, куды адступіў французскі полк, дваццаць трэці маршавы? З ім мой сын.
Яны адказвалі:
- Не, ня фетаем, сусім ня фетаем.
І, разумеючы яе клопат і неспакой, таксама маючы недзе мацярок, яны рабілі ёй тысячу дробных паслуг. Дарэчы, і яна іх любіла, гэтых чатырох варожых салдатаў, бо сяляне не багатыя на патрыятычную нянавісць, гэта справа вышэйшых класаў. Прыгнечаныя, тыя, што плоцяць больш за ўсіх, бо яны бедныя, тыя, на каго кладзецца кожны новы падатак, тыя, каго забіваюць масамі, тыя, што на вайне ўтвараюць сапраўднае гарматнае мяса, бо іх шмат, тыя, нарэшце, што найбольш пакутуюць ад жахлівага ваеннага згалення, бо яны самыя слабыя і найменш здатныя да супраціўлення, не надта ўспрымаюць той ваяўнічы імпэт, тое пытанне гонару, тых так званых палітычных камбінацый, што ўжо шэсць месяцаў знясільваюць дзве нацыі, як пераможаную, так і пераможніцу.
Паглядаючы на немцаў, што жылі ў цёткі Саваж, у наваколлі казалі:
- Ну, гэтыя чатырох знайшлі сабе прытулак.
Але вось неяк уранку, калі старая была ў хаце адна, далёка на раўніне яна заўважыла чалавека, што ішоў да яе сядзібы. Хутка яна яго пазнала, гэта быў вясковы паштар, што разносіў лісты. Ён аддаў ёй складзеную паперку, яна выцягнула з футарала акуляры, якімі яна карысталася шыючы, і вось што прачытала:
«Пані Саваж, гэтым лістом паведамляю вам сумную навіну. Ваш сын Віктор учора быў забіты ядром, якое, так бы мовіць, разарвала яго напалам. Я быў зусім побач; мы і ў роце трымаліся разам, і ён мне расказаў пра вас, каб я паведаміў вам у той самы дзень, як яго напаткае якая-небудзь бяда.
Я ўзяў гадзіннік у яго з кішэні, каб аддаць вам, калі скончыцца вайна.
Шчыра вітаю вас.
Сэзэр Рыво.
Салдат 2-га класа, 23-га маршавага палка».
Ліст быў напісаны тры тыдні таму. Яна не плакала; сядзела нерухома, такая ўражаная, ашаломленая, што нават і болю яшчэ не пачула. Думала: «Ну вось табе, цяпер ужо і Віктора забілі». Потым вочы яе наліліся слязамі, і боль сціснуў сэрца. Думкі наплывалі адна за адною, жахлівыя, пакутлівыя. Ужо не абдыме яна болей сваё дзіця, свайго бамбізу, ніколі болей! Жандары забілі бацьку, прусакі забілі сына... Ядро разарвала яго напалам. Ёй здавалася, што яна сама бачыла гэты жах: галава панікла, вочы шырока расплюшчыліся, а ён усё пакусваў свой доўгі вус, нібы загневаўся, як даўней.
А што яны потым зрабілі з яго целам? Каб ёй хоць аддалі яе дзіця, як некалі аддалі мужа з прабітым куляю лобам.
Нарэшце яна пачула галасы. Гэта прусакі вярталіся з сяла. Яна хуценька схавала ліст, выцерла вочы і сустрэла немцаў са звычайным выразам твару.
Усе чацвёра задаволена смяяліся, бо неслі ладнага труса, крадзенага, канешне, і знакамі паказвалі старой, што сёння ў іх будзе смачны абед.
Яна адразу ж пачала завіхацца, каб прыгатаваць ежу, але калі спатрэбілася забіць труса, у яе не хапіла рашучасці. А гэта было ёй не ўпершыню! Адзін з салдатаў забіў яго, стукнуўшы па патыліцы.
Яна злупіла з труса шкуру, агаліўшы чырвонае цельца, але выгляд крыві, што цякла ў яе па руках, цёплае крыві, што ўвачавідкі ахалодвала і застывала, прымушаў яе калаціцца з галавы да ног; і ўвесь час у яе перад вачыма стаяў сын, разарваны напалам, увесь у крыві, як і гэты звярок, што яшчэ падрыгваў.
Яна села за стол разам з прусакамі, але не магла з'есці ніводнага кавалачка. Яны праглынулі труса, не звяртаючы на яе ўвагі. Старая моўчкі паглядала на іх збоку, выношваючы нейкую думку, але твар яе быў такі непранікальны, што яны нічога не заўважылі.
Раптам яна сказала: «Я не ведаю нат вашых прозвішчаў, а ўжо месяц, як вы ў мяне жывяцё». Яны зразумелі, што яна хоча, праўда, не без цяжкасці, і сказалі ёй свае прозвішчы. Але ёй гэтага было мала, яна папрасіла напісаць іх на паперы разам з адрасамі іхніх сем'яў і, начапіўшы акуляры на свой доўгі нос, агледзела незнаёмы почырк. Пасля згарнула паперу і паклала яе ў кішэню разам з лістом, што паведаміў ёй пра смерць сына.
Калі прусакі паелі, яна сказала: «Пайду пасцялю вам». І пачала насіць сена на гарышча, дзе яны спалі.
Яны здзівіліся, і старая растлумачыла, што так будзе цяплей. Прусакі ўзяліся памагаць ёй. Запхаўшы гарышча да самае страхі, яны зрабілі сабе нешта накшталт вялікага пакоя з цёплага духмянага сена, дзе яны маглі спаць найлепшым чынам.
У час абеду адзін з салдатаў занепакоіўся, што цётка Саваж яшчэ нічога не ела. Яна адказала, што ў яе баліць жывот. Пасля яна запаліла добры агонь, каб сагрэцца, а чацвёра немцаў, як і кожны вечар, залезлі па лесках на гарышча.
Як толькі дзверы за імі зачыніліся, старая прыняла лескі, адчыніла дзверы ў хату і пачала насіць салому, аж покуль не заваліла ўсю кухню. Яна хадзіла па снезе босая так асцярожна, што нічога не было чуваць. Час ад часу яна прыслухоўвалася да гучнага і няроўнага храпу салдатаў. Вырашыўшы, што саломы ўжо досыць, яна сунула адно бярэмя ў агонь, яно запалала, і старая расцярушыла яго па кухні. Потым яна выйшла і пачала глядзець.
Праз некалькі хвілін неўтаймоўнае полымя заліло халупу з сярэдзіны, пасля яно ператварылася ў жахлівае вогнішча, у вялізарную печ, што палала і пырскала святлом праз вузкія вокны, кідаючы на снег яскравы адбітак.
Моцны крык вырваўся з вышыні хаты, ператварыўся ў хвалю чалавечага ляманту, поклічаў, што рвалі душу жахам і роспаччу.
Пасля дзверцы праваліліся ўсярэдзіну, вогненны віхор вырваўся на гарышча, пранізаў саламяную страху, узняўся ў неба магутным полымем, і ўся халупа запалала.
З сярэдзіны чулася толькі, як патрэскваюць у агні сцены і абвальваюцца бэлькі. Раптам страха правалілася, і з абнятага агнём дома рвануўся ў неба, проста ў хмару дыму, вялізны сноп іскраў.
Белае, асветленае агнём наваколле ззяла, як срэбны, з чырванню абрус.
Аднекуль здалёк пачуўся звон.
Старая Саваж стаяла перад сваім разбураным гняздом; яна трымала сынаву стрэльбу, баючыся, каб хто з прусакоў не выскачыў з полымя.
Убачыўшы, што ўсё скончана, яна кінула сваю зброю ў вогнішча. Грымнуў выбух. Збегліся сяляне, прусакі.
Старая сядзела на калодзе спакойная і задаволеная.
Адзін нямецкі афіцэр, што гаварыў па-французску, як сапраўдны француз, спытаўся ў яе: «Дзе вашы пастаяльцы?»
Яна выцягнула сваю худую руку да барвовага россыпу вуголля, што ўжо затухала, і цвёрда адказала: «Там!»
Людзі таўкліся вакол яе. Прусак спытаўся: «Як пачало гарэць?»
Яна вымавіла: «Я падпаліла».
Ёй не паверылі, падумалі, што з-за гэтага няшчасця яна раптоўна звар'яцела. Стоячы ў атачэнні людзей, што слухалі яе, яна расказала ім усё ад пачатку да канца; ад моманту, калі яна атрымала ліст, і да апошняга крыку людзей, што згарэлі ў хаце.
Скончыўшы, яна выцягнула з кішэні дзве паперкі і начапіла свае акуляры, каб адрозніць іх у апошніх водблісках полымя. Паказваючы адну, яна сказала: «У гэтай пра смерць Віктора». Падаючы другую, яна кіўнула на барвовыя руіны: «Гэта іхнія прозвішчы, каб напісаць ім дадому». Спакойна аддала паперку афіцэру, што трымаў яе за плечы, і дадала: «Апішыце, як усё здарылася, і скажыце іхнім бацькам, што гэта зрабіла я, Вікторыя Сімон, Саваж! Не забудзьце!»
Афіцэр крыкнуў па-нямецку нейкі загад. Старую схапілі, кінулі да яшчэ гарачае сцяны яе хаціны.
Дванаццаць чалавек сталі шыхтом за дваццаць метраў ад яе. Яна стаяла нерухома, зразумеўшы ўсё, яна чакала.
Пачулася каманда - гук стрэлаў рвануў паветра. Нечы запознены стрэл самотна прагучаў пасля ўсіх.
Старая не ўпала, яна асела, нібы падрэзаная. Прускі афіцэр падышоў да яе. Яе амаль разарвала напалам, а сціснутая рука яе ўсё трымала скрываўлены ліст.
Мой сябра Сэрваль дадаў: «Як пакаранне - немцы разбурылі тутэйшы замак, што належаў мне».
А я задумаўся пра мацярок чатырох добрых хлопцаў, што згарэлі ў гэтай хаціне, і пра жорсткі гераізм другое маці, расстралянае каля гэтай сцяны.
І я падабраў маленькі каменьчык, чорны ад агню.