П'еру Дэкурсэлю
Мой дарагі дружа, ты нічога не разумееш? Я адчуваю гэта. Ты думаеш, я звар'яцеў? Ну, можа, трошкі і звар'яцеў, але не ад таго, што ты думаеш.
Так. Я жанюся. Вось.
Але мае думкі і перакананні не змяніліся. Спароўванне з дазволу і пад аховай закона я лічу глупствам, як і раней. Я перакананы, што восем мужоў з дзесяці - раганосцы. Ды яны іншага і не заслугоўваюць за тое, што мелі глупства надзець на сябе кайданы, адмовіцца ад свабоднага кахання - адзінай добрай і ўцешнай рэчы на гэтым свеце, абрэзаць крылы фантазіі, якая заўсёды цягне нас да ўсіх жанчын і г. д. Больш чым калі я адчуваю, што няздольны кахаць толькі адну жанчыну, бо я занадта буду кахаць усіх астатніх. Я б хацеў мець тысячу рук, тысячу вуснаў і тысячу... пачуццяў, каб здолець адначасова задушыць цэлае войска гэтых прывабных і малаважных істот.
І ўсё ж я жанюся.
Дадам таксама, што я зусім не ведаю сваёй будучай жонкі. Я бачыў яе мо разы чатыры ці пяць. Яна мне не брыдкая - гэтага мне дастаткова, каб рабіць з ёй тое, што я збіраюся рабіць. Яна нізенькая, бялявая і тоўсценькая. А паслязаўтра я ўжо буду жадаць высокую, чарнявую і худую.
Яна небагатая, з сям'і сярэдняга дастатку. Гэта адна з тых дзяўчат на выданні без асаблівых добрых якасцяў, але і без відавочных заганаў, якіх шмат можна знайсці сярод звычайнага буржуа. Пра яе кажуць: «Панна Ляжоль даволі мілая». А заўтра будуць казаць: «О, пані Рэймон вельмі мілая дама». Яна належыць да той процьмы сумленных дзяўчат, «ажаніцца з якімі - вялікае шчасце кожнаму мужчыну», аж да дня, калі заўважыш, што табе падабаюцца ўсе без выключэння жанчыны, акрамя той, што ты выбраў.
Дык чаму ж я жанюся, спытаеш ты?
Я нават не наважваюся адкрыць табе дзіўную і неверагодную прычыну, якая змусіла мяне на гэты вар'яцкі ўчынак.
Я жанюся, каб пазбыцца адзіноты!
Не ведаю, як гэта растлумачыць, як сказаць так, каб ты зразумеў. Можа, ты будзеш мяне шкадаваць ці пагарджаць мною, але каб ты толькі ведаў, які я цяпер няшчасны!
Я не хачу больш заставацца адзін уначы. Я хачу адчуваць, што нехта ёсць побач, насупраць, што нехта можа пагаварыць са мной, штосьці сказаць, няважна што.
Я хачу, каб некага можна было разбудзіць сярод ночы, пра нешта ў яго папытацца, пра якую-небудзь дробязь - толькі б пачуць нечы голас, адчуць, што ў маёй кватэры нехта жыве, што нечая душа не спіць, нечы розум працуе, каб раптам, запаліўшы свечку, убачыць людскі твар побач... таму што... (мне сорамна прызнацца)... таму што мне страшна, калі я адзін. Не, ты мяне пакуль што не разумееш. Я не баюся небяспекі. Калі б у пакой зайшоў чалавек, я б забіў яго не вагаючыся. Я не баюся прывідаў, я не веру ў звышнатуральнае. Я не веру ў мерцвякоў, бо веру ў поўнае разбурэнне кожнай істоты, што памірае.
Але!.. Так. Але!.. Дык вось! Я баюся сам сябе! Я баюся свайго страху, баюся гэтых сутаргаў майго неспакойнага розуму, гэтага жудлівага незразумелага страху.
Смейся, калі хочаш. Але гэта страшна, гэта невылечна. Я баюся сцен, мэблі, звычайных прадметаў, якія ў мяне нібы ажываюць. Асабліва я баюся трывожнага хвалявання думкі, баюся майго розуму, які перастае мне служыць, затуманены і развеяны загадкавым і нябачным страхам.
Спачатку я адчуваю нейкі няясны неспакой, які авалодвае маёй душой, ад якога ў мяне пачынаюць бегаць мурашкі па скуры. Я азіраюся. Нікога! А я б хацеў нешта ўбачыць! Што? Штосьці зразумелае. Бо я баюся толькі таму, што не разумею, чаму я баюся.
Я гавару - і баюся свайго голасу. Я іду - і баюся, што нехта невядомы хаваецца за дзвярыма, за фіранкай, у шафе, пад ложкам. І аднак я ведаю, што нідзе нікога няма.
Я нечакана паварочваюся, бо баюся таго, што ў мяне за спінай, хоць там нічога няма, і я гэта ведаю.
Я хвалююся, адчуваю, як мой страх расце, зачыняюся ў сваім пакоі, кідаюся ў ложак, хаваюся пад коўдрай. Скруціўшыся ў клубочак, я з роспаччу заплюшчваю вочы і ляжу так цэлую вечнасць, думаючы толькі пра тое, што свечка засталася гарэць на начным століку і што трэба яе патушыць. Але я баюся.
Гэта жахліва, праўда?
Раней я нічога гэткага не адчуваў. Я спакойна вяртаўся дадому. Я хадзіў з кута ў кут па кватэры, і нічога не засмучала спакою маёй душы. Калі б мне тады сказалі, якая хвароба, які неверагодны, бязглузды і жахлівы страх мною авалодае, я б толькі пасмяяўся. Я спакойна расчыняў дзверы ў цемры, я засынаў павольна, не зачыніўшыся на засаўку, і ніколі не ўставаў сярод ночы, каб пераканацца, што ўсе дзверы ў маім пакоі зачыненыя.
Гэта пачалося летась, і пачалося вельмі дзіўна.
Быў сыры восеньскі вечар. Калі пасля вячэры мая пакаёўка пайшла, я пачаў думаць чым заняцца. Нейкі час я хадзіў па пакоі. Я адчуваў сябе стомленым, прыгнечаным без прычыны, я не мог працаваць, нават чытаць не было сілы. Дробны дожджык мачыў шыбы. Мне было сумна, я ўвесь быў у тым асаблівым суме, ад якога хочацца плакаць, ад якога хочацца загаварыць хоць з кім, абы толькі скалыхнуць застылы розум.
Мне было самотна. Мая кватэра здавалася пустой, як ніколі. Мяне ахінула бязмежная і гнятлівая адзінота. Што рабіць? Я сеў. Але нейкая нервовая нецярплівасць у нагах прымусіла мяне ўстаць, і я зноў пачаў хадзіць па пакоі. Напэўна ў мяне была гарачка, бо рукі, якія я трымаў за спінай, нібы пяклі адна адну, і я звярнуў на гэта ўвагу. Пасля раптам па спіне прабеглі дрыжыкі холаду. Я падумаў, што ў пакой прасачылася сырасць з вуліцы, і вырашыў запаліць у каміне. Запаліў, першы раз за тую восень. Пасля сеў і стаў глядзець на полымя. Але неўзабаве мне апрыкрала сядзець на адным месцы. Я зноў устаў і адчуў патрэбу кудысьці пайсці, развеяцца, з некім сустрэцца.
Я зайшоў да трох сяброў, але ніводнага не застаў дома. Пасля выйшаў на бульвар з надзеяй напаткаць каго-небудзь знаёмага.
Паўсюль было тужліва. Мокрыя ходнікі блішчалі. Гнятлівая цёплая вільгаць, такая, што часам праймае да касцей, цяжкая вільгаць неадчувальнага дажджу напаўняла паветра і нібы стамляла святло ліхтароў.
Я цягнуўся далей, паўтараючы сам сабе: «Я ўсё роўна нікога не спаткаю». Я зазірнуў па некалькі разоў ва ўсе кавярні ад Мадлен да прадмесця Пуасаньер. За столікамі сядзелі сумныя людзі, здавалася нават, што ім не стае сілы даесці свае стравы.
Доўга я гэтак блукаў, пакуль недзе апоўначы не прывалокся дадому. Я быў зусім спакойны, але вельмі стомлены. Кансьержка, якая звычайна кладзецца а адзінаццатай, адчыніла мне адразу, насуперак сваёй звычцы, і я падумаў: «Напэўна, хтосьці толькі што зайшоў».
Калі я выходжу з дому, дык заўсёды замыкаю дзверы на два абароты ключа. Але гэтым разам я проста пацягнуў за ручку - і дзверы адчыніліся. Гэта мяне ўразіла. Я падумаў: можа, мне ўвечары прынеслі лісты.
Я ўвайшоў. Агонь яшчэ гарэў і нават трошкі асвятляў кватэру. Я ўзяў свечку і пайшоў запаліць яе ад агню, але раптам паглядзеў проста перад сабой і заўважыў, што нехта сядзіць у маім фатэлі спінай да мяне і грэе ногі каля агню.
Я не спалохаўся, о, не, ані кропелькі. У галаву мне прыйшла зусім верагодная здагадка: да мяне прыйшоў нехта з сяброў. Кансьержка, якую я папярэдзіў, калі выходзіў з дому, сказала яму, што я хутка вярнуся, і дала ключы. Я імгненна згадаў усе дэталі майго прыходу: калі я пацягнуў за ручку, дзверы адчыніліся.
Мой сябар - я бачыў толькі яго валасы - заснуў каля агню, чакаючы мяне, і я падышоў, каб яго пабудзіць. Я выразна яго бачыў: правая рука вісела, адна нага была закінутая на другую, галава трохі схілілася ўлева - было добра відаць, што ён спіць. Я падумаў: «Хто ж гэта?» У пакоі ўсё ж было даволі цёмна. Я выцягнуў руку, каб дакрануцца да яго пляча!..
Рука натрапіла на драўляную спінку фатэля. Там нікога не было. Фатэль быў пусты!
Які гэта быў удар!
Спачатку я адступіў, нібы перад страшнай небяспекай.
Пасля я азірнуўся, адчуваючы, што нехта стаіць у мяне за спінай. Аднак непераможнае жаданне зноў паглядзець на фатэль прымусіла мяне павярнуцца. Я стаяў, задыхаючыся ад страху, настолькі ашалелы, што страціў здольнасць разважаць. Я ледзь не падаў.
Але ўсё ж я чалавек вытрыманы, спакойны, і таму розум хутка вярнуўся да мяне. Я падумаў: «У мяне была галюцынацыя, вось і ўсё». Я пачаў разважаць. У гэткія хвіліны розум працуе асабліва хутка.
У мяне была галюцынацыя - гэта бясспрэчна. Аднак розум увесь час заставаўся светлы і працаваў дакладна і лагічна. Што да мозгу, дык з ім усё было ў парадку. Толькі вочы памыліліся, увялі ў зман розум. Гэта была мроя, тая, што прымушае простых людзей верыць у цуды. Гэта была памылка нерваў аптычнага апарата і нічога болей, хіба што кроў прыліла да галавы.
Я запаліў свечку. Схіліўшыся над полымем, заўважыў, што ўвесь дрыжу, і рэзка выпрастаўся, быццам нехта дакрануўся да мяне ззаду.
Я вельмі хваляваўся.
Я зрабіў некалькі крокаў, вымавіў уголас некалькі фраз, праспяваў пару куплетаў.
Пасля я зачыніў дзверы пакоя на два абароты і трошкі супакоіўся. Прынамсі, ніхто ўжо болей не зойдзе. Я яшчэ раз сеў і абдумаў як мае быць гэтае здарэнне, пасля дзьмухнуў на свечку і лёг спаць.
Некалькі хвілін усё было добра. Я спакойна ляжаў на спіне. Пасля мне захацелася агледзець пакой, і я павярнуўся на бок.
У каміне заставаліся дзве ці тры чырвоныя галавешкі, якія асвятлялі ножкі фатэля. І мне зноў здалося, што ў ім сядзіць чалавек.
Я хуценька чыркануў запалкай - гэта была памылка, у фатэлі нікога не было.
Я ўстаў і адсунуў фатэль за ложак. Пасля зноў патушыў святло і паспрабаваў заснуць. Я паспеў паспаць можа якіх хвілін пяць, калі мне ў сне, як наяве, з'явілася відовішча, перажытае ўвечары. Я прачнуўся апанаваны жахам, запаліў святло, сеў на ложку і ўжо нават не думаў пра тое, каб заснуць.
Аднак двойчы я мімаволі засынаў на нейкі момант, і абодва разы прывід вяртаўся. Здавалася, я звар'яцеў.
Калі настаў дзень, я ачуўся і спакойна прадрамаў да апоўдня.
Усё скончылася. Можа, гэта была гарачка, страшны сон, ці ж я ведаю? Урэшце, я быў хворы. Дый дурны таксама.
Увесь гэты дзень мне было вельмі весела. Я павячэраў у кабарэ, паглядзеў спектакль і пайшоў дадому. Але калі я ўжо падыходзіў да дома, мяне апанавала нейкая трывога. Я баяўся зноў убачыць ЯГО. Я баяўся новай памылкі маіх вачэй, баяўся галюцынацыі, баяўся жаху, які мяне ахопіць.
Больш за гадзіну я хадзіў туды-сюды па вуліцы. Урэшце я абазваў сябе ідыётам і ўвайшоў. Я так задыхаўся, што ледзь дабраўся да свайго паверха. Я пастаяў яшчэ хвілін дзесяць перад дзвярыма, пасля, напружыўшы волю, у нейкім парыве мужнасці павярнуў ключ. Са свечкай у руцэ я кінуўся наперад, штурхнуў нагой прачыненыя дзверы майго пакоя і, стрымліваючы жах, паглядзеў у бок каміна. Там нікога не было...
Якая палёгка! Якая радасць! Ратунак! Я хадзіў сюды-туды па пакоі. Але мне ўсё ж было неспакойна, час ад часу я рэзка паварочваўся, мяне непакоіў цень у кутах.
Спаў я кепска, усю ноч мяне будзілі нейкія таямнічыя гукі. Але ЯГО я не бачыў. Больш ніколі.
З таго дня я баюся заставацца адзін уначы. Мне здаецца, што прывід недзе побач, навокал. І ўсё ж ён болей не з'яўляўся. Зрэшты, гэта ўжо не так важна, бо я ў гэта не веру, я ведаю, што гэта глупства!
І аднак ён мяне турбуе, бо я ўвесь час пра яго думаю - правая рука вісела, галава была нахіленая ўлева, як у чалавека, які спіць... Ну, хопіць, халера з ім! Не хачу больш пра гэта думаць!
І ўсё ж адкуль гэтае насланнё? Адкуль гэтая неадчэпнасць? Яго ногі былі каля самага агню!
Ён не дае мне спакою. Гэта глупства, але гэта так. Хто гэта - ён? Я добра ведаю, што ён не існуе, што ўсё гэта лухта! Ён існуе толькі ў маёй боязі, у маім страху! Ну, хопіць!..
Усё гэта так, але я ўсё ж ніяк не магу сябе пераканаць, набрацца смеласці - я не магу больш заставацца адзін у маёй кватэры, бо там - ён. Я ведаю, што больш ніколі яго не ўбачу, ён болшп не з'явіцца, з гэтым скончана. Але ён жыве ў маіх думках. Ён застаецца нябачны, і тым не менш ён існуе. Ён хаваецца за дзвярыма, у зачыненай шафе, пад ложкам, ва ўсіх цёмных кутах, ва ўсіх ценях. Калі я адчыняю дзверы, заглядаю ў шафу, лезу са свечкай пад ложак або асвятляю ўсе цёмныя куты - яго там ужо няма. Але тады мне здаецца, што ён тоіцца ў мяне за спінай. Я азіраюся, хоць і ведаю, веру, што не ўбачу яго. І тым не меней ён зноў застаецца недзе ззаду.
Гэта глупства, але гэта жахліва. І я нічога не магу зрабіць.
Але калі б нас было двое ў кватэры, праўда, я ведаю напэўна, ён бы знік назаўсёды! Бо ён ёсць таму, што я адзін, толькі таму, што я адзін.