Пану абату Луі д'Энмару. У.Суасон.
«Дарагі абат.
Шлюбу з тваёй пляменніцай не будзе, і прычынай гэтаму — бязглузды выпадак, благі жарт, які я амаль міжволі састроіў з сваёй нявесты.
Даўні мой сябра, з клопатам звяртаюся да цябе, бо толькі ты можаш мне дарадзіць. Буду ўдзячны табе да смерці.
Ты ведаеш Жыльберту, прынамсі, лічыш, што ведаеш яе, але хіба можна да канца зведаць жанчын? Усе іх меркаванні, погляды, думкі — скрозь нечаканасць. Яны то адкрытыя і роўныя, то звілістыя і стромыя; іх разважанняў нельга ўцяміць, іх логіка кульгае, а рашучасць, быццам непахісная, раптам знікае без дай прычыны.
Не мне табе казаць, што твая пляменніца задужа набожная, бо гадавалася ці то ў чорных, ці то ў белых манашак з Нансі.
Пра гэта ты ведаеш лепей за мяне. Але, бясспрэчна, ты не ведаеш, што кожнай драбязой яна можа захапляцца так, як сваёй верай у Бога. Думкі яе скачуць, як падхоплены ветрам ліст; жаноцкасці, ці дзявоцкасці, у ёй больш, чым у іншых, яна то смяецца, то плача, то сумуе, то скача і наадварот; яна і прыгожая ... сам ведаеш якая, і прывабная невыказна ... але гэтага ты ўжо не зразумееш.
Мы заручыліся. Я кахаў яе і кахаю цяпер. І яна, здаецца, любіла мяне.
Аднаго вечара я атрымаў дэпешу, якая выклікала мяне ў Кёльн на кансультацыю і, можа, на складаную адказную аперацыю. Трэба было ехаць на другі дзень, і я пабег развітацца з Жыльбертай, а таксама сказаць, чаму змагу быць на абедзе ў яе бацькоў не ў сераду, а толькі ў пятніцу. О! Сцеражыся пятніц, ведай, яны — чорныя!
Калі я загаварыў пра ад'езд, сляза скацілася ў яе па шчацэ, але, пачуўшы, што я неўзабаве вярнуся, дзяўчына запляскала ў ладкі і крыкнула: «Ай добра! Вы мне нешта прывезяце, драбязу, маленечкі гасцінец, але няхай ён будзе дарагі мне. Вы павінны здагадацца, што мне больш за ўсё спадабаецца, згода? Паглядзім, што думае ваша галава».
Яна крыху падумала і дадала: «Забараняю аддаваць за яго больш як дваццаць франкаў. Мне галоўнае шчырасць, пане, выдумка, а не цана. — Яна зноў памаўчала і ціха, не падымаючы на мяне вачэй, сказала: — Калі вам гэта не будзе тратаю грошай і калі выдумка будзе цікавая, вельмі цікавая, я вас... я вас пацалую».
На другі дзень я паехаў у Кёльн. Няшчасны выпадак кінуў у адчай цэлую сям'ю. Ампутацыя была тэрміновая. Мне далі пакой і амаль не выпускалі з яго; вакол хадзілі заплаканыя людзі, ад якіх мне рабілася млосна; я прааперыраваў небараку, і ён ледзь не аддаў Богу душу на маіх руках; дзве ночы я не пакідаў яго, а калі бліснула надзея на ратунак, загадаў, каб завезлі мяне на вакзал.
Але я памыліўся — да цягніка заставалася цэлая гадзіна. Я блукаў па вуліцах і думкамі быў яшчэ побач з хворым, калі напаткаў нейкага чалавека.
Я не ведаю нямецкай, ён не гаварыў па-французску; нарэшце я здагадаўся, што ён прапануе мне рэліквіі. Успамін пра Жыльберту працяў маё сэрца; я ведаў яе ўтрапёную веру. Падарунак знойдзены. Я збочыў за мужчынам у краму, дзе прадаваліся святыні, і купіў «кафалашак пасфанка адзінаццаці тысяч нявінніц».
Так званыя мошчы мясціліся ў чароўнай скрыначцы з старога срэбра, і гэта вызначыла мой выбар.
Я паклаў гасцінец у кішэню і сеў у вагон.
Дома я зноў захацеў зірнуць на свой набытак. Палез у кішэню... Скрыначка расчыненая, косткі няма! Дарма я корпаўся і выварочваў кішэні, маленькая, з паўшпількі, костачка прапала.
Ты ведаеш, дарагі абат, маю невялікую веру ў Бога; і веліч твайго сэрца, і наша сяброўства даюць табе права дараваць мне гэта і не пераконваць мяне. «Жыццё пакажа», — сказаў ты; але я ніколі не даваў веры святыням набожных гандляроў, і ты падзяляеш маю недаверлівасць. Вось чаму страта кавалачка барановага хрыбта не засмуціла мяне, і я без цяжкасцей знайшоў такую самую костачку і акуратна прыклеіў яе ў скрыначцы.
Пасля пайшоў да любай нявесты. Убачыўшы мяне, яна кінулася насустрач, насцярожаная і радасная: «Што вы мне прывезлі?»
Я зрабіў выгляд, што забыўся, яна не паверыла. Яна прасіла, нават маліла мяне, і, адчуўшы, што яна вось-вось заплача ад цікаўнасці, я падарыў ёй святы медальён. Ёй аж духі заняло ад радасці. «Рэліквія! Сапраўдная рэліквія!» — і яна моцна пацалавала скрыначку. Мне стала няёмка за сваё махлярства.
Але раптам яна занепакоілася, нават злякнулася і глыбока паглядзела мне ў вочы:
— Вы верыце, што яна не падробная?
— Веру.
— А чаму?
Я збянтэжыўся. Прызнанне, што гэты аскепак куплены ў вандроўнага гандляра, загубіла б мяне. Што гаварыць? Шалёная думка мільганула ў галаве; ціхім таямнічым голасам я пачаў:— Я ўкраў яе дзеля вас.
Дзяўчына акінула мяне зачараваным і замілаваным позіркам. «Як? Вы ўкралі? А дзе?» — «У катэдры. Я абакраў раку адзінаццаці тысяч нявінніц».
Сэрца ў яе задрыжала, яна ледзь не страціла прытомнасць ад радасці і шапнула:
— О! Вы зрабілі гэта... дзеля мяне. Раскажыце... раскажыце мне ўсё.
Што было рабіць, я сам сябе загнаў у пастку. Тады я прыдумаў неверагодную цікавую гісторыю. Я даў вартаўніку сто франкаў, каб аднаму аглядзець царкву, раку рамантавалі, але я трапіў якраз у пярэрву, таму рабочых і прычта не было, я прыпадняў века, якое пасля гэтак жа акуратна зачыніў, і выхапіў маленькую (о! маленькую-маленькую) костачку з гары мошчаў (тут я назваў нейкую лічбу, уявіўшы, колькі атрымаецца касцей ад шкілетаў адзінаццаці тысяч нявінніц). Пасля схадзіў да злотніка і купіў аправу, вартую такой рэліквіі.
Я не пасаромеўся сказаць, што медальен каштаваў мне пяцьсот франкаў.
Але на гэта яна і ўвагі не звярнула, яна трапятліва, у экстазе слухала мяне. Яна прашаптала: «Я вас кахаю» — і ўпала мне на рукі.
Заўваж: дзеля яе я пайшоў на блюзнерства. Я ўкраў, учыніў гвалт над царквою, парушыў раку, збэсціў і ўкраў святыя мошчы. За гэта яна кахала мяне, лічыла ласкавым, дасканалым, боскім. У гэтым — жанчына, дарагі абат, сутнасць жанчыны.
Два месяцы я быў сама мілы сярод усіх жаніхоў на свеце. Яна наладзіла ў сваім пакоі нешта накшталт раскошнай каплічкі і берагла ў ёй гэтую костачку, праз якую, верыла яна, я здзейсніў сваё дзіўнае любоўнае злачынства. Раніцай і перад сном яна кленчыла перад ёю.
Я папрасіў яе берагчы тайну, бо баяўся, гаварыў я, што мяне арыштуюць, пакараюць, аддадуць у Нямеччыну. Яна стрымала слова.
І от, на пачатку лета, ёй заманулася ўбачыць месца майго подзвігу. Яна так настойліва маліла свайго бацьку (тоячы патаемную мэту), што ён звазіў яе ў Кёльн і ні слова мне пра гэтую вандроўку не сказаў, бо так прасіла дачка.
Не трэба казаць, што царкву ўсярэдзіне я не бачыў. Я не ведаю, дзе пахаванне (ці ёсць яно ўвогуле?) адзінаццаці тысяч нявінніц. Падобна на тое, што да яго не падступіцца. Што ж!
Праз тыдзень я атрымаў цыдулку на дзесяць радкоў, якая вяртала маё слова, крыху пасля — тлумачальны ліст ад бацькі з запозненымі спачуваннямі.
Убачыўшы раку, яна адразу зразумела мой падман і штукарства, а таксама маю сапраўдную бязвіннасць. Калі яна спыталася ў вартаўніка, ці не ўчыніў тут хто якога крадзяжу, ён засмяяўся і ўтлумачыў, што гэта немагчыма.
І з таго часу, калі мая мілая, светлавалосая нявеста даведалася, што я не кратаў святыні і не корпаўся паганай рукой у пашаноўных рэштках, я стаў няварты яе кахання.
Мне забаранілі бываць у яе дома. Дарэмна я прасіў і маліў, нішто не кранула сэрца прыгожай багамольніцы.
Я захварэў ад тугі.
І вось на тым тыдні ваша сваячка пані д'Арвіль запрасіла мяне ў госці.
Вось што трэба зрабіць, каб мне даравалі. Я мушу прывезці сапраўдныя, аўтэнтычныя мошчы нявінніцы альбо якога-небудзь пакутніка, завераныя пячаткаю Папы.
Я вар'яцею ў адчаі і журбе.
Калі трэба, я паеду ў Рым. Але я не магу раптам заявіцца да Папы і расказаць сваю бязглуздую гісторыю. Дый мне нешта не верыцца, каб там розным прыватным асобам раздавалі сапраўдныя мошчы.
Ці не мог бы ты даць мне рэкамендацыю да якога-небудзь кардынала ці хоць бы да нейкага французскага біскупа, хто мае рэшткі святых? Можа, у тваіх зборах знойдзецца якая каштоўная і патрэбная мне рэч?
Ратуй мяне, дарагі абаце, я клянуся, што гадоў праз дзесяць паверу ў Бога.
Пані д'Арвіль лічыць, што справа сур'ёзная, і яна сказала мне: «Бядачка Жыльберта ніколі не пойдзе замуж».
Мілы сябра, няўжо ты дапусціш, каб твая пляменніца памерла ахвярай няўдалага круцельства? Малю цябе: зрабі, каб яна не стала адзінаццаць тысяч першай нявінніцай.
Даруй, хоць я не варты таго, але абдымаю і шчыра люблю.
Твой даўні сябар,
Анры Фанталь».