epub
 
падключыць
слоўнікі

Гі дэ Мапасан

Страх

Ж.-К. Гюйсмансу

Пасля вячэры мы зноў падняліся на палубу. Перад намі распасцерлася нерухомая роўнядзь Міжземнага мора, у якой расплывіста адбівалася ціхая поўня. Наш вялізны карабель плыў, выпускаючы ў неба, усеянае зоркамі, велічэзную змяю чорнага дыму; а за намі вада, ускалыхнутая хуткім рухам цяжкага судна, узбітая вінтом, пенілася, закручвалася і так ярка свяцілася, што здавалася, нібы зіхацеў растоплены месяц.

Мы, чалавек шэсць ці восем, стаялі моўчкі і з захапленнем глядзелі ў бок далёкай Афрыкі, куды мы плылі. І раптам капітан, што стаяў пасярэдзіне і курыў цыгару, вярнуўся да размовы, распачатай падчас вячэры.

- Праўда, у той дзень я адчуваў страх. Шэсць гадзін мора шкуматала мой карабель, які быў сеў на плытнечы. На шчасце, пад вечар нас заўважыў ангельскі вуглявоз і ўзяў на борт.

І тады ўпершыню загаварыў высокі чалавек з загарэлым тварам. Ён быў з тых, па кім адразу відаць, што ён шмат падарожнічаў па далёкіх невядомых краінах, сярод бясконцых небяспек, і чый спакойны і глыбокі позірк, здаецца, тоіць у сабе нешта з тых дзівосных краявідаў, недзе і некалі пабачаных. І вось гэты загартаваны, мужны чалавек сказаў:

- Вы кажаце, капітан, што адчувалі страх. Я ў гэта не веру. Вы проста памыліліся і назвалі не тым словам пачуццё, якое вы перажылі. Рашучы чалавек ніколі не адчувае страху перад сур'ёзнай небяспекай. Ён хвалюецца, непакоіцца, трывожыцца. А страх - гэта зусім іншае.

Капітан усміхнуўся і сказаў:

- Да д'ябла! Я вам кажу, што я баяўся.

І тады загарэлы чалавек пачаў павольна апавядаць:

- Дазвольце я растлумачу! Страх (і нават самыя адважныя людзі могуць яго адчуваць) - гэта нешта жахлівае, гэта нейкі распад душы, жахлівая сутарга думкі і цела. Адзін толькі ўспамін пра гэтае пачуццё прымушае ўздрыгнуць. Але страху няма ні тады, калі чалавек адчувае сябе бадзёра, ні перад атакай, ні перад непазбежнай смерцю, ні перад усімі спазнанымі формамі небяспекі. Страх з'яўляецца падчас пэўных нязвыклых абставін, пад нейкімі таямнічымі ўплывамі, перад нейкай няяснай небяспекай. Сапраўдны страх - гэта нешта накшталт успаміну пра дагістарычныя фантастычныя жахі. Чалавек, які верыць у прывіды, павінен адчуваць страх ва ўсёй яго жудасці, калі ўбачыць уначы здань.

Я зазнаў страх сярод белага дня прыблізна дзесяць гадоў таму. І я зноў адчуў яго летась узімку, снежаньскай ноччу.

Я перажыў шмат прыгод, шмат здарэнняў, якія здаваліся смяротна небяспечнымі. Часта я біўся ў бойках. Аднойчы мяне кінулі паміраць зладзеі. Аднойчы ў Амерыцы я быў асуджаны на шыбеніцу за ўдзел у паўстанні. Аднойчы мяне скінулі ў мора з карабля каля берагоў Кітая. Кожнага разу я думаў, што мне прыйшоў канец, і адразу ж скараўся перад абставінамі, не расчульваючыся і нават не шкадуючы.

Але страх - гэта зусім іншае.

Упершыню я зведаў яго ў Афрыцы. І ўсё ж страх - спараджэнне Поўначы. Сонца разганяе яго, як туман. Адзначце сабе гэта, панове. Ва ўсходніх народаў жыццё не каштуе ні шэлега, паўсюль пануе пакорлівасць, ночы там светлыя і без таямнічых легендаў, душы таксама пустыя - у іх няма той змрочнай трывогі, якая гняце насельнікаў паўночных краін. На Ўсходзе можна адчуць паніку, страх там невядомы.

Дык вось што са мной адбылося на афрыканскай зямлі:

Я ішоў праз вялікія дзюны на поўдзень ад Уарглы. Гэта адна з найдзіўнейшых мясцін на свеце. Вы добра сабе ўяўляеце роўныя і аднастайныя пясчаныя краявіды бясконцага акіянскага берага. А цяпер уявіце сабе, што сам акіян у шторм раптам ператварыўся ў пясок; уявіце сабе нямую буру нерухомых хваляў жоўтага пылу. Яны здаюцца гарамі, гэтыя розныя вышынёй і формай пясчаныя гурбы, што ўздыбіліся, нібы раз'юшаныя хвалі. А на гэтае разлютаванае, нямое, нерухомае мора няшчаднае паўднёвае сонца ліе бязлітасныя промні. І трэба лезці на гэтыя валы з залатога попелу, апускацца, зноў узбірацца, бясконца, бесперапынна, а навокал - а ні лапінкі ценю. Коні хрыпяць, правальваюцца па калена і спаўзаюць з пяском па схілах дзівосных узгоркаў.

Мы былі з сябрам, разам з намі ішло васьмёра спагі - арабскіх лёгкіх салдатаў - і чатыры вярблюды з паганятымі. Мы ішлі моўчкі, змардаваныя спёкай і стомай, ссушаныя смагай, як і ўсё ў гэтай раслаленай пустэльні. Раптам нехта адзін ускрыкнуў. Усе спыніліся. Мы стаялі нерухома, здзіўленыя незвычайнай з'явай, вядомай тым, хто вандруе па гэтых забытых Богам краях.

Аднекуль зблізку чуўся бой барабана, таямнічага барабана пустыні. Ён быў выразны, то гучнейшы, то слабейшы, ён то спыняўся, то зноў рассыпаўся нейкім фантастычным дробатам.

Напалоханыя арабы глядзелі адзін на аднаго. Адзін сказаў сваёй мовай: «Смерць прыйшла да нас». І тут раптам мой таварыш, мой верны сябар, амаль брат, упаў з каня галавой уніз, забіты сонечным ударам.

І цэлыя дзве гадзіны, пакуль я марна спрабаваў яго выратаваць, гэты няўлоўны барабан няспынна дражніў мой слых манатоннымі, перарывістымі, загадкавымі гукамі. І я адчуваў, як па маіх жылах расцякаецца страх, сапраўдны, агідны страх. Перада мною пад пякучым сонцам паміж чатырма гарамі пяску ляжаў мой мёртвы сябар, а тым часам незразумелае рэха даносіла сюды, за дзвесце льё ад Францыі, паспешлівы пошчак барабана.

У той дзень я адчуў, што такое страх. Але яшчэ лепш я зведаў, што гэта значыць, другім разам...

Капітан перапыніў апавядальніка:

- Прабачце, пане, але што з барабанам? Што гэта было?

Падарожнік адказаў:

- Я не ведаю. Ніхто не ведае. Афіцэры, якіх часта здзіўляюць гэтыя нязвыклыя гукі, мяркуюць, што гэта памоцненае рэха, якое адбіваецца ад шматлікіх узгоркаў дзюнаў; рэха ад удараў пясчынак, якія гоніць вецер, аб пучкі сухой травы. Бо заўважана, што гэтая з'ява заўсёды адбываецца там, дзе ёсць маленькія раслінкі, спаленыя сонцам і цвёрдыя, як пергамент.

Такім чынам, барабан гэты быў толькі нечым накшталт гукавога міражу. Вось і ўсё. Але я даведаўся пра гэта пазней.

А цяпер пра другі выпадак.

Гэта было летась узімку ў адным лесе на паўночным усходзе Францыі. Неба было такое цёмнае, што ноч настала на дзве гадзіны раней звычайнага. Мой праваднік, селянін, ішоў побач са мной вузенькай сцежачкай пад шатамі густых ялін, над намі скавытаў раз'юшаны вецер. Уверсе, між верхавінамі дрэваў, па небе бязладна, нібы спалоханыя, беглі аблокі; здавалася, што яны ўцякаюць ад нейкай бяды. Часамі пад магутным шквалам усе дрэвы хіліліся ў адзін бок з пакутлівым стогнам. І нягледзячы на маю хуткую хаду і цёплае адзенне мяне прабіраў холад.

Мы збіраліся павячэраць і заначаваць у лесніка, хата якога была ўжо непадалёку. Я прыехаў туды на паляванне.

Мой праваднік час ад часу паднімаў вочы і мармытаў: «Невясёлая пагодка!» Ён расказаў мне пра людзей, да якіх мы ішлі. Двума гадамі раней ляснік забіў браканьера, і з таго часу ён хадзіў нейкі змрочны, быццам успаміны не давалі яму спакою. Яго сыны, абодва жанатыя, жылі разам з ім.

Навокал была апраметная цемра. Я не бачыў нічога ні перад сабой, ні навокал. Галіны дрэваў біліся адна аб адну, напаўняючы лес няспынным шумам. Нарэшце я заўважыў агеньчык, і хутка мой спадарожнік ужо грукаў у дзверы. У адказ мы пачулі жаночыя крыкі. Пасля здушаны мужчынскі голас запытаўся: «Хто там?» Мой праваднік назваў сябе. Мы ўвайшлі і ўбачылі незабыўнае відовішча.

Сівы стары з вар'яцкім позіркам стаяў пасярод кухні, трымаючы ў руцэ набітую стрэльбу, а два дужыя хлопцы, узброеныя сякерамі, сцераглі дзверы. У цёмных кутах я распазнаў дзвюх жанчын, што стаялі на каленях тварам да сцяны.

Мы растлумачылі, дзеля чаго прыйшлі. Стары адвёў стрэльбу ўбок і загадаў падрыхтаваць пакой. Але жанчыны не скрануліся з месца, і тады ён раптам сказаў:

- Ведаеце што, пане, я забіў чалавека, і гэтай ноччу спаўняецца якраз два гады. Год таму ён па мяне прыходзіў. Сёння я зноў яго чакаю.

Пасля ён дадаў такім тонам, што я ўсміхнуўся:

- І таму сёння ў нас неспакойна.

Я супакоіў яго як мог, шчаслівы ад таго, што прыйшоў менавіта гэтым вечарам і магу падзівіцца з гэтага спектакля забабоннага страху. Я пачаў расказваць розныя гісторыі і ўрэшце здолеў супакоіць амаль усіх.

Каля каміна спаў, схаваўшы нос, стары вусаты сабака, ужо амаль сляпы, адзін з тых сабак, якія нагадваюць знаёмых людзей.

А за сцяною лютавала бура, і праз маленечкае акенца побач з дзвярыма я бачыў, як маланка раз-пораз асвятляла цэлыя завалы буралому. Я добра адчуваў, што, нягледзячы на мае намаганні, гэтыя людзі былі ахопленыя невыказным жахам, і кожнага разу, як я спыняў размову, усе пільна прыслухоўваліся. Мяне стаміла гэтая бязглуздая напалоханасць, і я збіраўся быў папрасіць, каб мяне паклалі спаць, як раптам стары ляснік ускочыў з крэсла, зноў схапіў сваю стрэльбу і замармытаў запінаючыся: «Гэта ён! Гэта ён! Я яго чую!» Абедзве жанчыны ў кутах зноў пападалі на калені, схавалі твары. Сыны схапілі сякеры. Я хацеў яшчэ паспрабаваць іх супакоіць, але сабака, які дагэтуль спаў, раптам прачнуўся, выцягнуў шыю і, наставіўшы на агонь свае амаль згаслыя вочы, завыў тым жудасным выццём, якое прымушае здрыгануцца вандроўніка, што ўвечары мінае вёску. Усе павярнуліся да сабакі - той стаяў нерухома, нібы спалоханы нейкім прывідам. Сабака зноў завыў, звяртаючыся да некага нябачнага, невядомага, але без сумнення страшнага, бо поўсць на ім натапырылася. Ляснік, збялеўшы, як смерць, закрычаў: «Ён яго чуе! Ён яго чуе! Ён быў там, калі я яго забіў!» І абедзве жанчыны, нібы звар'яцеўшы, завылі разам з сабакам.

Мімаволі я адчуў, як у мяне мурашкі пабегалі па спіне. Было жахліва глядзець на гэтую жывёліну ў гэтым месцы, у гэты час, сярод самлелых ад страху людзей.

Гэтак ён і выў, не кранаючыся з месца, цэлую гадзіну. Ён скуголіў, нібы ў жахлівым сне, і жывёльны страх авалодаў мною. Страх чаго? Ці ж я ведаю? Гэта быў страх, вось і ўсё.

Мы стаялі нерухома, бледныя, чакаючы нечага жахлівага. Сэрцы нашыя моцна біліся. Мы пільна ўслухоўваліся ў цішыню і палохаліся нават самых нязначных гукаў. А сабака пачаў кружыць па пакоі, нюхаючы сцены і ўвесь час стогнучы. Гледзячы на яго, мы ледзь не вар'яцелі. Тады селянін, што мяне прывёў, кінуўся на яго ў нейкім прыступе дзікага страху і, расчыніўшы дзверы, што вялі на падворак, выкінуў жывёліну вонкі.

Той адразу ж сціх, і нас агарнула цішыня, яшчэ жахлівейшая. І раптам мы ўсе разам аж здрыгануліся - нехта прайшоў, прыціскаючыся да сцяны з боку лесу, падышоў да дзвярэй і пачаў іх абмацваць няпэўнай рукой. Пасля дзве хвіліны не было чуваць нічога, і за гэты час мы канчаткова страцілі розум. Пасля невядомы вярнуўся, зноў пацёрся аб сцяну і ціха падрапаўся ў дзверы - гэтак драпаецца пальчыкам нясмелае дзіця. Раптам у акенцы з'явілася галава - яна была белая, вочы свяціліся, як у драпежнага звера. Пачуўся нейкі невыразны гук, нейкае жаласнае мармытанне.

З кухні грымнуў аглушальны выбух. То стрэліў стары ляснік. Тады сыны падбеглі, закрылі акенца вялікім сталом і прыставілі да яго шафу.

Я вам клянуся, што, калі я пачуў стрэл, якога зусім не чакаў, страх так сціснуў маё сэрца, што я ледзь не самлеў, ледзь не памёр ад страху.

Да самага досвітку мы не маглі ні паварушыцца, ні прамовіць слова, скаваныя невыказным жахам. І толькі калі праз шчыліну пад страхой прабіўся першы тонкі прамень святла, мы асмеліліся адчыніць дзверы.

Пад сцяной каля дзвярэй ляжаў сабака. Мыза была перабітая куляй.

Ён выбраўся з падворка, прагробшы яму пад плотам.

 

Чалавек з загарэлым тварам замоўк. Пасля дадаў:

- Той ночы мне не пагражала ніякая небяспека. І ўсё ж я лепш перажыў бы ўсе тыя гадзіны, калі я сутыкаўся са смяротнай небяспекай, чым адну тую хвіліну, калі стары стрэліў у барадатую галаву ў акенцы.



Пераклад: Сяргей Шупа