Сем гадоў таму я наведаў выдаўца аднаго вядомага часопіса, каб прапанаваць яму свой рукапіс; калі мяне запрасілі, я падаў яму рукапіс — гэта было апавяданьне — але ён нават не зірнуў на яго, паклаў яго на адзін са стосаў, якімі быў завалены ягоны пісьмовы стол, загадаў сакратарцы падаць мне філіжанку кавы, сам выпіў шклянку вады і сказаў: «Я прачытаю ваш рукапіс, але пазьней, можа, праз пару месяцаў — бачыце, колькі тут усяго ляжыць. Але адкажыце мне на адно пытаньне, на якое ніхто з вашых папярэднікаў — сёньня раніцай у мяне перабывала ўжо сямёра — ня здолеў даць здавальняльнага адказу: чаму так шмат геніяў і толькі так мала мэнэджэраў майго ўзроўню. Я люблю часопіс, які раблю, але я б не памёр, калі б мне прывялося вярнуцца да майго былога занятку: я быў кіраўніком рэклямнага аддзелу на фабрыцы лёзаў да галеньня і адначасова пісаў тэатральную крытыку, бо гэта мне падабалася. Вы таксама недзе стала працуеце?»
— На гэты момант я супрацоўнік адной статыстычнай установы.
— І вы ненавідзіце гэты занятак, лічыце, што ён зьневажае вас?
— Не, — сказаў я, — я не ненавіджу і ні ў якім разе не лічу, што ён мяне зьневажае; праз гэты занятак я зарабляю на пражыцьцё — хоць і хутчэй мала, чымся шмат — для жонкі і дзяцей.
— Але вы адчуваеце патрэбу ехаць кудысьці з гэтымі пакамечанымі, кепска надрукаванымі рукапісамі ці дасылаць іх поштаю, і, нават калі ўсе яны вяртаюцца, несупынна пісаць новыя?
— Так, — сказаў я.
— А чаму вы гэта робіце? Добра разважце ваш адказ, бо ён заразом будзе адказам на маё першае пытаньне.
Мне яшчэ ніколі не задавалі такога пытаньня, і я разважаў; рэдактар жа ўчытаўся ў маё апавяданьне.
— Я ня маю, — сказаў я нарэшце, — ня маю іншага выбару.
Рэдактар узьняў вочы ад рукапісу, падняў бровы і сказаў:
— Гэта гучныя словы, тое самае я аднойчы пачуў ад чалавека, які абрабаваў банк; судзьдзя спытаўся ў яго, чаму ён сплянаваў ды зьдзейсьніў рабунак. «У мяне не было іншага выбару», сказаў ён.
— Мусіць, ён меў рацыю, — сказаў я, — і гэта не выключае, што я таксама маю рацыю.
Рэдактар змоўчаў і вярнуўся да майго апавяданьня; яно складалася з чатырох друкаваных на машынцы старонак, і тыя дзесяць хвілінаў, якія спатрэбіліся яму для чытаньня, я думаў, ці не было ў мяне лепшага адказу на ягонае пытаньне, але не знаходзіў нічога іншага; я піў тую каву, паліў цыгарэту. Хай бы ён лепш чытаў апавяданьне не ў маёй прысутнасьці! Нарэшце ён скончыў, а я якраз запаліў быў другую цыгарэту.
— Ваш адказ на маё пытаньне мне спадабаўся, але вашае апавяданьне мне не падабаецца. У вас ёсьць яшчэ?
— Так, — сказаў я, і зь пяці рукапісаў, якія яшчэ былі ў маёй сумцы, выбраў адзін кароткі й сунуў яму.
— Я мо' лепей пакуль выйду, — сказаў я.
— Не, — сказаў ён, — лепей, калі вы застанецеся.
Другое апавяданьне было карацейшае, толькі тры друкаваныя старонкі – я пасьпеў адно дапаліць цыгарэту. «Гэтае апавяданьне добрае, — сказаў рэдактар, — яно настолькі добрае, што я не магу даць веры, што абодва напісаныя адной і той жа рукой». «Але гэта так», сказаў я, «яны абодва напісаныя мной». «Гэтага я не магу зразумець», сказаў рэдактар, «гэта проста не да веры: першае — прэтэнцыйны і таму асабліва заганны ўзор рэлігійнага кічу, а другое — у мяне няма ніякай падставы лісьлівіць – другое, па-мойму, бліскучае. Растлумачце мне гэта!»
Я ня мог яму гэта растлумачыць, і я да сёньня не знайшоў тлумачэньня гэтаму. Насамрэч, мне падаецца, што пісьменьніка цалкам можна параўнаць з рабаўніком банку, які прыкладае невымоўныя намаганьні, каб сплянаваць рабунак, які ў сьмяротнай самоце, уначы, высаджвае сэйф, ня ведаючы, колькі грошай, колькі золата й каштоўных камянёў ён там знойдзе: ён ставіць на карту дваццаць гадоў турмы, высылку, зону, ня ведаючы, які куш сарве. Пісьменьнікі й паэты, на маю думку, пачынаючы новую працу, кожны раз ставяць на карту ўсё, што яны напісалі дагэтуль; рызыка, што сэйф акажацца пустым, што цябе схопяць і пазбавяць плёну ўсіх папярэдніх узломаў. Вядома, аўтара вызначае тое, што ён — адзіны: са сваім стылем, з вадзяным знакам, які розьніць яго ад усіх іншых: са сваёй пячаткай майстра; але як толькі іншыя, ягоныя чытачы, ягоныя крытыкі, выдаюць яму гэты сыгнэт, пачынаецца сапраўднае выпрабаваньне, бо тады пісаць не заўсёды значыць «ня мець іншага выбару», пісьменства можа ператварыцца ў голую руціну. Праўда, руціну зь пячаткай майстра. Як для місьцюка ці баксэра, што дасягнулі ўжо пэўнага посьпеху на сваёй ніве, кожны новы рабунак, кожны новы бой стаецца больш зацятым, больш небясьпечным за папярэдні — бо нявіннасьць ужо страчаная, і яе заступіла веданьне, — так мусіла б быць і для пісьменьніка, і я ўпэўнены: шмат для каго так і ёсьць, дарма што пасьведчаньне майстра зь пячаткай гільдыі вісіць у іхных бібліятэках. У мастака багата магчымасьцяў, толькі адной няма: адпачынку. Выразу «вольны ад працы час» — вялікаму й чалавечнаму выразу – ён можа толькі зайздросьціць. Такі час яму невядомы; хіба што калі «ён вычарпае свой дар», назаўсёды ці на пэўны час, і вырашыць заакцэптаваць гэты факт; але тады ён перастане быць мастаком. Праўда, уявіць сабе гэтага я не магу; неяк у адной літаратурнай рэцэнзіі, аўтара якой, я, на жаль, забыўся, я прачытаў: нельга быць трохі цяжарнай – і, мне здаецца, нельга быць трохі мастаком.
«Ня маю іншага выбару» — гэта гучныя словы, але на пытаньне, чаму я пішу, я дагэтуль не знайшоў лепшага адказу: мастацтва — для таго, хто яго стварае, і для таго, хто яго ўспрымае, — адна зь нешматлікіх магчымасьцяў жыць, адчуваць жыцьцё. Гэтаксама як нараджэньне, сьмерць і ўсё, што палягае паміж імі, ня можа зрабіцца руцінай, так і мастацтва ня можа. Праўда, ёсьць людзі, што робяць са свайго жыцьця руціну ды жывуць ёй; толькі: яны ўжо не жывуць. Ёсьць мастакі, майстры, што сталіся папросту руцінэрамі, але яны — не прызнаючыся ў гэтым сабе й іншым — перасталі быць мастакамі. Не тады перастаеш быць мастаком, калі робіш штосьці кепскае, а ў той момант, калі пачынаеш лякацца ўсякае рызыкі.
1956