epub
 
падключыць
слоўнікі

Генрых Далідовіч

Жнівеньскія ліўні

 

Алена Пятроўна, пажылая, маці трох дачок і бабуля міленькага «жэўжыка» Толі, яшчэ сама з маладою красою, «вялікая начальніца», занепакоілася. Не пра сям'ю, не за сябе,— для гэтага ў яе заўсёды не хапала часу. Яна затрывожылася — у каторы раз! — па рабоце: у пачатку жніўня нечакана палілі дажджы. Зацабанілі не ў пору: толькі ўзяліся жаць, выпусцілі на поле ўсе камбайны, жняяркі, абяцалі хутка зжаць жыта, не даць абсыпацца ніводнаму каласку, як серадою, на другі дзень жніўня, прыпарыла, стала так душна, што не было чым дыхаць. Незаўважна з-за небакраю вынырнулі маленькія, цёмныя, зусім не дажджавыя хмаркі, не паказвалі нават на морась, як пасля полудня яны расплыліся, пашарэлі і зацягнулі неба. Тады стала відаць, што будзе лівень.

Але спачатку пасыпаў густы і буйны град. У адно імгненне зламаў, злажыў жыта. Тады ўжо забухаў гром і разгулялася маланка, абрынуўся дождж. З неба, якое стала шэрым, амаль сівым, лілося праз колькі дзён — на дарогах і лагчынах сабраліся лужыны, паднялася вада ў рэчцы, выплыла з берагоў, затапіла сенажаці. Плавалі па вадзе пракосы, гарэла і прэла ў копах сена.

Алена Пятроўна Тышкевіч — колішні аграном — добра ведала, што значыць — дождж у жнівень. Яна выехала з горада, гойсала на «казле» па раёнах і бачыла, як перажываюць людзі, клянуць надвор'е, бяруцца рукамі за галовы, гледзячы на палеглае жыта. Нічога благога на людзей нельга было сказаць, думала яна, калі гаварыла з імі: усе стараліся. Але ж пагоды не закажаш... Хоць нешта будзе: дзе цішэй, дзе вышэй, машынамі, рукамі, але сажнецца. Абы не аблажыла непагадзь надоўга, не сапрэла і не прарасло зерне.

Алена Пятроўна вярталася дамоў неспакойная: хацелася, каб усё было добра, як думалася. Ехалі ў «козліку» ўдваіх: шафёр, малады хлопец, толькі сёлета з войска, і яна. Выбіралі палявыя ўбітыя сцежкі, любаваліся на загоны зялёнай бульбы. Засмучала толькі тое, што нават з кабіны відаць былі жукі на ёй. Падумала: «Прыбілася во халера...»

З жалем глядзела на высокую, буйнакалосістую, але зложаную збажыну, глядзела і не заўважыла, як ускочылі ў вёску. Дамы былі адзін пад адзін — новыя, у нямецкі вугал, з вялікімі выцацкаванымі верандамі, абгароджаныя жоўтым смалістым частаколам. Гарадзілі нядаўна: збоку платоў на высокай траве яшчэ ляжала рудая скручаная кара, валяліся абрэзаныя нажоўкаю верхавінкі-калочкі.

Вуліца была пясчаная, ішла спадзінай — на ёй збіралася вада, сплывала з двароў і агародаў, нават платы стаялі на вадзе, таму і падгнівалі знізу. «Газік» буксаваў — залятаў у яміны, выбітыя машынамі.

«Не могуць пяску насыпаць, падняць дарогу вышэй»,— падумала Алена Пятроўна і старалася прыпомніць, які тут саўгас — за многія гады работы на сваёй пасадзе ведала амаль усе сёлы вобласці.

«Газік» ускочыў у глыбокую каляіну і стаў, не мог выбрацца з гразі. Шафёр і назад яго падаваў і рваў уперад — выехаць не мог.

— Не выберамся, Пятроўна,— сказаў ён вінавата.— Трэба шукаць, каб хто выцягнуў.

— Што ж ты так? — незадаволена прамовіла яна.

— Што я! — апраўдваўся ён.— Дарогі... Трэба ісці па трактар...

— Не я ж пайду,— буркнула Алена Пятроўна, хоць падумала: хлопец не вінаваты, чаго на яго злавацца?

Шафёр адчыніў дзверцы, хацеў пераскочыць лужыну, трапіць з машыны на сухі грудок, але не дастаў да яго, плюхнуўся ў ваду.

— Эх, ты, мужчына! — усміхнулася Алена Пятроўна.— Падкаці камень, я ж не буду скакаць.

Хлопец паслухаў, скаціў з грудка ў ваду валун, укінуў яшчэ колькі дробных каменняў, але яны патанулі, нават не паказаліся з вады.

«Трэба пашарсціць іх крыху, не могуць сабе дарогу замасціць»,— рашыла Алена Пятроўна, адзела балоневы плашчык, які дасюль ляжаў у машыне на парэнчы, вылезла з кабіны і скочыла на камень. Трымаючыся за плот, стаўляючы ногі між частаколін, перайшла па жэрдцы лужыну; гаспадар, што ставіў тут плот, быў прадбачлівы: у гэтым месцы радзей прыбіваў калочкі.

Алена Пятроўна падумала, што не мокнуць жа ёй на дварэ, трэба зайсці ў бліжэйшую хату, паглядзець, як жывуць людзі, пагаварыць з імі, папрасіць, каб паклікалі тутэйшага старшыню сельсавета. Не паспела адчыніць варотцаў, якія вялі да новага вышаляванага дома, як да яе кінуўся сабака, зароў, заліўся моцным, хоць затыкай вушы, брэхам.

З хаты ніхто не выйшаў. Алеца Пятроўна пастаяла, збаяўшыся сабакі, і павярнула да суседняга, больш старога дома. Пад страхою сенцаў гэтай хаты стаялі, звесіўшы галовы, куры, на двары ляжала доўгае карыта, і ў яго налілося поўна вады.

Алена Пятроўна зайшла ў сенцы, пастукала і ступіла ў хату, спыталася:

— Можна?

— Проша,— пачуўся з другой палавіны мужчынскі голас.

Яна стрэсла з балоневай хусткі ваду, павесіла яе на цвічок, села на лаве, агледзела хату. Спадабалася: сцены былі чысценькія, нядаўна пафарбаваныя бялюткім мелам, мясцінамі нават былі знаць палосы ад густых шчацін, беленькая была столь, чырвоная, зіхаткая падлога, зялёная, без ніводнай плямінкі ад дыму, стаяла печ. Вілкі стаялі на чыстым лісце паперы.

Тут жа на кухню зайшоў невысокі, са светлымі бровамі, рыжымі вусамі, статны для сваіх гадоў мужчына. Здаецца, яна недзе яго бачыла. Гаспадар гэтаксама пільна паглядзеў на яе, прывітаўся.

«Можа, прыходзіў калі з якою просьбаю? Ці мала бывае за дзень людзей, усіх не запомніш».

— Во зазлавалася неба,— сказала яна.

— Зазлавалася дык зазлавалася,— прамовіў мужчына, а яна падумала: не ведае яе, каб знаў, то так смела не трымаўся б...

— Зусім злажыла жыта,— сказала яна.

— Злажыла,— пашкадаваў гаспадар.— Гэтакі град смаляў... I дождж во колькі ўжо лье, аж зямля перастала прымаць ваду.

— Хай бы на колькі дзён пазней ліло.

— Неба сляпое, у яго свая работа,— усміхнуўся мужчына.— Прыйшла яму пара, вось і разгулялася...

— Ну, як вы жывяце? — спыталася Алена Пятроўна.

— Ды памаленьку,— сказаў ён і сеў на другім канцы лавы.— Маракаваць няма на што. Здаровыя, сілу яшчэ маем — стараемся працаваць. На плату не крыўдзімся...

— Калі што — гаварыце,— прамовіла яна.— Я з вобласці...

— Ды ведаю, Алена Пятроўна...— сказаў мужчына і не ўсміхнуўся, нават не варухнуліся ягоныя вусны, не міргнуў вокам. Сядзеў ціхі і спакойны.

Яна ўстрывожылася, адчула, як мацней забілася сэрца, не змагла вытрымаць гэтага спакойнага погляду, разгадала ў ім глыбокую журб отн асць.

— Ты? — выдыхнула яна.

— Можа і не я, Алена Пятроўна,— гледзячы на яе, прамовіў ён, і яна не зразумела: злуе, дакарае, пасміхаецца?

— Чаго ты тут, за пяцьдзесят вёрст? — здзівілася яна.

— Хату купіў, жыву...

— Сяргей... Як жа цябе?.. Ты прабач...

— Ды нічога,— сказаў ён.— Па бацьку і лішне называць, мы не прывыклі... А так Карачун я, бацька мой Адамам зваўся.

— Ага, дзякую,— яна збянтэжылася, успыхнула чырванню.— Цяпер і сама ўспомніла: Сяргей Карачун. Ды ты ж знатны чалавек...

— Які там знатны! — махнуў ён рукою, як засаромеўся.

— Ды ты ж добры садавод, я да ўзнагароды цябе летась прадстаўляла. Каб ведала... ну, каб помніла, што Карачун— гэта ты, то большай дабівалася б...

— Хопіць мне і гэтай.

— I ў дакладах сваіх я часта цябе хвалю.

— Хваліце...

— I ведаў, а маўчаў...— прамовіла яна.

— А што я магу сказаць, Алена Пятроўна,— паціснуў ён плячыма,— я працую, як заўсёды, стараюся.

— Называй мяне Алёнаю,— папрасіла яна.

— Вы адно, а я — другое...

— Ладна табе,— махнула яна рукою,— некалі, калі маладая была і ты таксама, то называў.— Сказала і ўсміхнулася: помніла, што ніколі ён не клікаў яе так.

— Годзе вам смяяцца,— як папрасіў ён.

— Ды не смяюся, Сяргей,— яна перастала жартаваць.— Я тады дурная была, смяялася... А ты ўсё такі...

— Ды не мяняюся,— гаварыў ён і глядзеў у стол.— Жыву, як бог вучыць.

— Добры твой бог,— сказала яна.— А душа твая яшчэ лепшая... Залатая ў цябе душа, Сяргей, толькі з гадамі адчуваеш гэта...

— Гаворыце вы,— збянтэжыўся ён,— вы самі дужа добрая...

— Толькі не для цябе я добрая,— сказала яна,— табе дабра таго я найменей прынесла.

— Мала што было,— прамовіў ён,— але рукі ў вас залатыя, галава разумная, язык ведае, што гаворыць... Вось за гэта і любяць вас людзі.

— Калі так, то дзякую за цёплыя словы,— сказала яна і ўспомніла, як яе, маладую, прыгожую, толькі што пасля інстытута, прыслалі працаваць у калгас, дзе жыў Сяргей. Ён і тады, гадоў дваццаць таму, быў садаводам, гэтаксама быў малады, статны і вельмі сарамлівы.

Ёй сказалі, што гэты хлопец закахаўся ў яе, на сходах не зводзіць з яе вачэй, хоць і стараўся не сутыкацца. Яна пасмяялася з гэтага, паслухала сваіх сябровак і сама стала прыходзіць у сад, жартаваць: «Ну выберы мне, жаніх, лепшае яблычка»,— ён бянтэжыўся, але даваў ёй папяроўкі. Яна папракала, што пашкадаваў, пачаставаў самым горшым, пагражала, што не пойдзе за яго замуж. Ён хмурнеў, гаварыў толькі: «Годзе вам смяяцца...»

Галаву тады ёй затлуміў дырэктар суседняга саўгаса. Малады, прыгожы, што лялька, ветлівы. Ён ласкава называў яе «Пятроўна, пятровачка мая», стараўся вазіць яе ўсюды на сваім «казле» адзін, без шафера. Часта заварочваў у лес, паказваў, дзе растуць чарніцы, вучыў, як шукаць баравікі, заводзіў яе ў такі гушчар, з якога і выбрацца цяжка было. Верасовых баравікоў яна так і не навучылася знаходзіць, а галава закружылася ад «чыстага ляснога водару», і неўзабаве Тышкевіч стала цяжарная...

Вось тады яна і перастала жартаваць. Дырэктар выкручваўся, не хацеў браць яе замуж, стараўся даказаць, што дзіця не ад яго, а ад Сяргея, гаварыў, што ўсе ведаюць, як яна сама хадзіла да таго ў сад. Яна плакала, пагражала, што не будзе жыць без яго... Тады ён узяў яе, хоць пажылі яны нядоўга: яна не магла выцерпець, што ён вытвараў, і сама пазней прагнала яго. Цяпер у яе быў другі муж, добры чалавек і бацька...

— Ну, як жывеш, Сяргей? — апамяталася яна.

— Я ж гаварыў — добра...— прамовіў ён.

— Ах, так! — спахапілася яна.— Ажаніўся?

— Ажаніўся.

— Хто твая жонка?

— Даяркаю тут працуе,— асмеліўся, глянуў на яе.— А вы як жывяце?

— Працую...

— Што працуеце, ведаю,— усхвалявана сказаў ён.— А як так жывяце?

— Усяляк, Сяргей,— уздыхнула яна.— Ем хлеб траякі: чорны, белы і ніякі. Ох, Сяргей, Сяргей! Што робіць маладосць ды дурная галава! Ужо і забылася...

— Так, памяць кароткая,— згадзіўся ён,— але я ўсё помню. Як вы паехалі... I я тады выбраўся адтуль, прыблукаў сюды.

— Ты тады адзін, мусіць, і шкадаваў мяне,— прамовіла яна, пацерла вочы, глянула на яго.— Дзеці маеш?

— Двое хлопцаў,— сказаў ён.— Пеця і Міша.

— Малайчына. У мяне толькі дочкі.

— Які ж я маладзец? — усміхнуўся і ён.— Каб быў удалец, то і дочак бы меў, а то сыны...

— Ты ж чуў, я развялася з тым...

— Чуў,— ён апусціў галаву, пачаў качаць па стале маленькую крошку хлеба.— У яго трэцяя ці чацвёртая ўжо... Сустрэліся летась, насміхаецца з мяне і вас. Блага, кажа, ты яблычкамі частаваў, не тыя трэба былі яблычкі... Я ледзь стрымаўся.

— Ох, Сяргей, Сяргей! Што жыццё робіць...

— Робім мы,— сказаў ён.

— Можа, і так,— згадзілася яна, падумала, што ляпнула абы-што, зусім не апраўдалася за сваё ранейшае, і ён, відаць, гэта зразумеў, але яна зноў недарэчы спыталася: — Дык добра жывеш?

— Жыць ёсць дзе, есці хапае,— сказаў ён.

Алена Пятроўна глянула ў акно і ўбачыла, як пад'ехаў самазвал, яе шафёр прычапіў трос да яго, і грузавік легка, як каляску, выцягнуў «казла». Шафёр адчыніў дзверцы і засігналіў — трэ было выходзіць.

— Ты ўжо прабач, калі можаш.

— Ды ладна. Што ўспамінаць?..— спакойна адказаў ён.— Не пара я вам быў... Каяўся толькі, што зусім сляпы быў, жартам вашым верыў...

— Не гавары так,— папрасіла яна.— Ты... Але добра, што ты шчаслівы, дзяцей маеш, з жонкаю ў ладзе жывеш. Ну, бывай! — яна падала яму руку, паціснула.

— Мо пачастую я вас чым? — спытаўся ён.

— Не, дзякую, Сярожа,— прамовіла яна, пажадала яму і сям'і здароўя, шчасця і выйшла на двор, дзе несціхана ліў дождж.

Сцепанулася ад холаду, угнула галаву і, стомленая, пастарэлая, паплялася да машыны. Па-ранейшаму стаялі пад страхою мокрыя куры, карыта было поўненькае, вада з яго цякла цераз краі, збіралася ў лужыну.

— Ну, як твой? — пачула, як гаварылі шафёры.

— У мяне яна...— адказаў яе вадзіцель.— Пайду лепш у таксісты ці на аўтобус...

«I ён...— падумала Алена Пятроўна.— I дождж гэты...» — і ўбачыла, як вуліцаю бег чарнявы хлапчук, трымаў у руцэ тонкі калок і ляскатаў ім па частаколінах, пакуль не завярнуў у Сяргееў двор. «Пецька, ці як яго...» — падумала і сказала шаферу:

— Паехалі, Віктар Андрэевіч, паехалі, браток.

Шафёр уздрыгнуў, здзіўлена глянуў на яе, нават разгубіўся: яна ніколі так, па імю і бацьку, не называла яго.


1971

Тэкст падаецца паводле выдання: Далідовіч Г. Цяпло на першацвет. Аповесці i апавяданні. Мн., «Маст, літ.», 1976. - 272 с.
Крыніца: скан