Стварыць яшчэ аднаго Будду, які пераўзыходзіць
звыклага - агромністы ўчынак. «Сідхартха» для мяне
больш дзейная медыцына, чым Новы Запавет.
Генры Мілер
У цені дома, у сонцы рачнога берага, сярод чоўнаў, у шатах вярбінавага лесу, у цені фігавага дрэва вырас Сідхартха, прыгожы сын брахмана, малады сокал, разам з Гавіндай, сваім сябрам, сынам брахмана. Сонца апаліла яго шырокія плечы на беразе ракі, пры купаннях, пры святых амавеннях, пры святых ахвяраваннях. Шаты цяклі ў яго чорныя вочы ў мангаваым гаі, пры рабячых гульнях, пры спевах маці, пры святых ахвярах, пры вучэнні яго бацькі, вучонага, пры размовах мудрацоў. Ужо доўга ўдзельнічаў Сідхартха ў размовах мудрых, практыкаваўся ў дыспутах з Гавіндай, практыкаваўся з Гавіндай мастацтву сузірання, у методыцы медытацый. Ужо разумеў ён нячутна прамаўляць Ом, слова слоў, у сабе з уздыхам, нягучна з сябе з выдыхам, з сабранай душой, ахінуўшым чало ясным духам. Ужо разумеў ён ва ўнутры сваёй існасці веданне Атмана, непарушны, адзіны з Сусветам.
Радасць бруілася ў сэрцы бацькі за сына, разумнага, прагнага да ведаў, вялікага мудраца і святара бачыў ён у ім, князя сярод брахманаў.
Асалода напаўняла матчыны грудзі, калі яна бачыла яго, калі крочыла з ім, калі бачыла, як сядае і ўстае, Сідхартху, волата, прыгажуна, поўнага гонара, ветлівага да яе.
Каханне ўспыхвала ў сэрцах дачок брахманаў, калі Сідхартха ішоў па вулках горада, з зяючым ілбом, позіркам караля, з вузкімі бёдрамі.
Але больш чым усе любіў яго Гавінда, яго сябар, сын брахмана. Ён любіў вочы Сідхартхі, мілагучны голас, ён любіў яго хаду і поўныя гонару рухі, ён любіў усё, што рабіў Сідхартха і казаў, але больш за ўсё ён любіў яго дух, яго высокія, вогненныя думкі, яго палымяную волю, яго высокае прызначэнне. Гавінда ведаў: не стане ён звычайным брахманам, лянівым ахвяравальнікам, ласым да грошаў гандляром забабонамі, не славалюбівым і пустым прамоўцам, не злым, хітрым святаром, а таксама не добрай, дурной авечкай у статку многіх. А таксама ён, Гавінда, не жадаў быць такім, брахманам, якіх дзясяткі тысяч. Ён жадаў паслядоўнічаць Сідхартхе, любімаму, цудоўнаму. І калі б Сідхартха аднойчы стаў Богам, калі б узвысіўся да Праменных, хацеў бы паследваць за ім Гавінда, як яго сябар, як яго спадарожнік, як яго збраяносец, як служка, як цень.
Так любілі Сідхартху ўсе. Усім чыніў ён радасць, усім ён быў да спадобы.
Але ён, Сідхартха, не чыніў сабе радасці, не быў сабе ў радасць. Вандруючы па ружовых сцежках фігавага сада, седзячы ў блакітных шатах гаю сузірання, амываючы члены свае ў пакаянні, ахвяруючы ў цяністым лесе магнолій, у поўных гонару жэстах, усемі любімы, усёй радасцю, але не меў ён радасці ў сэрцы. Ненаталімыя думкі ўцякалі ў яго плынямі рэк, іскрыліся зоркамі ночы, таялі промнямі сонца, мроямі і неспакоем прыходзілі яму ў душу, з дымам ахвяр, нашэптваліся вершамі Рыг-Веды, накропваліся з вучэнняў старых брахманаў.
Сідхартха пачаў наталяць незадаволенасць у сабе. Ён пачаў адчуваць, што каханне яго бацькі, і каханне яго маці, а таксама каханне яго сябра Гавінды, не заўсёды і ўсе часы робяць яго шчаслівым, суцешаць, насыцяць яго, задаволяць яго. Ён пачаў заўважаць, што яго дастойны бацька і астатнія настаўнікі, што мудрыя брахманы перадалі самае лепшае з сваёй мудрасці, быццам напоўнілі вены сваім багаццем, але вены былі не напоўненыя, дух быў ненатолены, душа была неспакойнай, сэрца несуцешана. Добрымі былі амавенні, але былі вадой, яны не змывалі грахоў, не наталялі душэўнай смагі, не вызвалялі сэрца ад жаху. Выдатнымі былі ахвяры і заклікі да Багоў - але было гэта ўсё? Прыносілі шчасце ахвяры? І што было з Багамі? Насамрэч быў Праджапаці, які стварыў Свет? Не быў гэта Атман, Ён, Адзіны, Адзіны-Сусвет? Былі гэта не абліччы Багоў, стварылі як ты і я, нас падмінуўшы мінулым? Было гэта ці добра, было правільна, было гэта асэнсаваным і вышэйшым Тварэннем, ахвяраваць Богам? Каму іншаму ахвяраваць, каму іншаму прыносіць ахвяры як не Яму, Адзінаму, Атману? Але было знайсці Атмана, дзе жыў Ён, дзе білася Яго вечнае сэрца, дзе, як ні ў самім сабе, унутры, у непарушным, што кожны нясе ў сабе? Але дзе, дзе было гэтае «Я», гэта ўнутранае, гэта апошняе? Гэта не мяса і нага, гэта яшчэ не было розумам свядомасці, так вучылі мудрэйшыя. Дзе, дзе ж было гэта? Дасягнуць датуль, да «Я», да сябе, да Атмана - быў ці іншы шлях, які варта было шукаць? Ах, ніхто не паказаў гэтага шляху, ніхто не ведаў яго, ні бацька, ні настаўнікі і мудрацы, ні ахвярныя спевы! Усё яны ведалі, брахманы і іх святыя кнігі, аб усім паклапаціліся яны і больш чым аб усім, стварэнне Сусвету, узнікненне мовы, страў, уздыху, выдыху, парадкі пачуццяў, учынкі Багоў - бясконца шмат ведалі яны - але было гэта каштоўным ведаць усё гэта, калі не ведаеш Адно і Адзінае, самае важнае, адзінае важнае?
Канешне, шмат вершаў святых кніг, асабліва ва Ўпанішадах Самаведы гаварыцца пра гэтае ўнутранае і апошняе, цудоўныя вершы. «Твая душа - суцэльны Свет», напісана ў іх, і напісана, што чалавек можа пагрузіцца ў сон, глыбокі сон і жыць у Атмане. Каштоўная мудрасць была ў гэтых вершах, усе веды наймудрэйшых былі тут сабраны ў магічных словах, чысцюткія як пчоламі сабраны мёд. Не, не мала заўважыць было веліч спазнання, якая ў незлічоным парадку дынастый мудрых брахманаў было сабрана і захавана. - Але, дзе былі брахманы, дзе святары, дзе мудрацы альбо пакаяныя, якім давялося гэтыя веды не толькі трымаць, але і перажыць? Дзе дасведчаны, дзе існаванне дома ў Атмане з сну ператварыўся ў абуджэнне, у жыццё, па кожным кроку, словам і справай? Шмат дастойных брахманаў ведалі Сідхартху, яго бацьку з усіх, чысцейшых вучоных, найшаноўных. На дзіва быў яго бацька, ціхмянымі і высакароднымі былі яго манеры, чыстым жыццё, мудрым слова, цудоўныя і высокія думкі жылі ў яго галаве - але нават ён, які столькі шмат ведаў, жыў у спакоі і духоўнасці, не быў ён толькі тых, хто шукае, хто прагны? Не павінны зноўку і зноўку ён, прагны, наталяцца са святых крыніц, у ахвярах, у кнігах, у дыспутах брахманаў? Чаму ён павінны, бездакорны, змываць кожны дзень грахі, кожны дзень клапаціцца пра ачышчэнне, кожны дзень ад новага? Так быў у ім Атман, цёк ў яго ўласным сэрцы першвыток? Трэба яму знайсці першавыток ва ўласным «Я», трэба мець для самога! Усё астатняе было пошукам, абыходнай сцяжынкай, зманам.
Такімі былі думкі Сідхартхі, гэта была яго прага, гэта была яго пакута.
Часта чытаў ён з Чандог'я-Упанішад сабе словы: «Сапраўды, імя брахмана Сацьям - сапраўднае, хто ведае гэта, той узносіцца кожны дзень у паднябессе». Часта з'яўлялася блізка яно, паднябессе, але ніколі ён не дасягнуў яго, ніколі не наталіў апошнюю прагу. І ад усіх мудрых і самых мудрэйшых, якіх ён ведаў і насычаўся чыіх вучобай, нікога не было з іх, хто дасягнуў яго поўнасцю, паднябесся, хто наталіў яго, яго вечную прагу.
«Гавінда», сказаў Сідхартха свайму сябру: «Гавінда, даражэнькі, хадзем са мною да баньянавага дрэва і пагрузімся ў медытацыі».
Яны пайшлі да баньянавага дрэва, яны прыселі, Сідхартха, дваццаць крокаў далей Гавінда. Калі ён садзіўся, падрыхтаваўшыся прамовіць Ом, Сідхартха прамармытаў верш:
«Ом - лук, страла - душа,
брахман - цэль стралы,
ім наканавана сустрэцца».
Калі звычайны час медытацыі выйшаў, узняўся Гавінда. Надыйшоў вечар, быў час вячэрняга амавення. Ён паклікаў Сідхартху. Сідхартха не даў адказу. Сідхартха пагрузіўся ў медытацыю, яго вочы ўставіліся на вельмі адлеглую цэль, яго кночык языка трохі выступаў між зубоў, здавалася, што ён не дыхае. Так ён сядзеў, пагружаны ў медытацыі, думаючы пра Ом, нацэлеўшы стралою сваю душу на брахмана.
Некалі праз горад Сідхартхі праходзілі саманы, аскеты-пілігрымы, тры азызлых, адрэшаных мужчыны, не старыя, яшчэ маладыя, з пыльнымі і акрываўленымі плячамі, амаль нагія, апаленыя сонцам, атачоныя адзінотай, чужыя і варожыя свету, чужакі і схуднелыя шакалы ў імперыі людзей. За імі лунаў гарачы дух ціхай жарсці страчанай службы, адсутніцтва спачування і самасці
Вечарам, пасля сузірання, Сідхартха звярнуўся да Гавінды: «Заўтра раніцай, мой сябар, Сідхартха пойдзе да саманаў. Ён стане саманам».
Гавінда збляднеў, пачуўшы словы і на непарушным твары сябра прачытаў, скіраваны як выпушчаная з луку страла. Адразу, з першага позірку Гавінда зразумеў: зараз пачынаецца, зараз Сідхартха знайшоў свой шлях, зараз пачынаецца яго лёс, і разам з ягоным мой. І ён стаў збляднелым, як сухая бананавая кажура.
«О Сідхартха», усклікнуў ён, «дазволіць табе гэта твой бацька?»
Сідхартха зірнуў як празарлівец. З хуткасцю стралы прачытаў ён у душы Гавінды жах, прачытаў пакорлівасць.
«О Гавінда, - сказаў Сідхартха. - Давай не будзем казаць лішніх слоў. Заўтра, з першымі промнямі я пачну жыць як саманы. Нічога больш не кажы пра гэта».
Сідхартха ўвайшоў у камору, дзе на цыноўцы сядзеў яго бацька, падыйшоў за бацькай і спыніўся, пакуль яго бацька не адчуў, што нехта стаіць за ім. Спытаў брахман: «гэта ты, Сідхартха? Кажы, з чым да мяне ты прыйшоў».
Казаў Сідхартха: «За дазволам тваім, мой бацька. Я прыйшоў сказаць табе, што мне трэба
Пакінуць заўтра твой дом і накіравацца да аскетаў. Стаць саманам - маё рашэнне. Няхай мой бацька не будзе супраць».
Брахман маўчаў, маўчаў так доўга, што ў маленькім акенцы праходзілі зоры, змянілі сваі ўзоры пакуль маўчанне ў каморы знайшло сваё завяршэнне. Моўчкі і нерухомы стаяў са скрыжаванымі рукамі сын, моўчкі і нерухомы сядзеў на цыноўцы бацька, а зоры ззялі на небасхіле. Тут прамовіў бацька: «Не падабае брахману казаць моцныя і гнеўныя словы. Але незадаволенасць хвалюе яго сэрца. Не хачу я чуць з тваіх вуснаў просьбу ў другі раз».
Павольна ўзняўся брахман, Сідхартха стаяў моўчкі скрыжаваўшы рукі.
- Чаго ты чакаеш? - спытаў бацька.
Сідхартха прамовіў: «Ты ведаеш».
Незадаволены бацька выйшаў з каморы, незадаволена шукаў ён ложак і паклаўся спаць.
Праз гадзіну, бо сон не ішоў у вочы, брахман узняўся, пахадзіў туды-сюды, выйшаў з дому. Праз маленькае акенца каморы зірнуў ён, там стаяў Сідхартха скрыжаваўшы рукі, незвар'яцеўшы. Блякла зіхацела яго светлае аддзенне. Неспакой на сэрцы, бацька вярнуўся ў ложак.
Праз гадзіну, бо сон не ішоў у вочы, зноў узняўся брахман, пахадзіў туды-сюды, выйшаў з дому, узышла поўня. Праз акенца ў каморы зірнуў ён, там стаяў Сідхартха, незвар'яцеўшы, скрыжаваўшы рукі, на яго аголеных нагах люстравалася святло месяца. Асцярога ў сэрцы, бацька лёг у ложак.
Ізноў ён прыйшоў праз гадзіну, і прыйшоў праз дзве, глядзеў праз маленькае акенца, глядзеў на Сідхартху, у свеце поўні, зорным ззянні, у змярканні. Прыходзіў зноў, гадзіна ў гадзіну, моўчкі глядзеў у камору, бачыў незвар'яцелага, што стаяў непарушна, сэрца напаўняў гневам, напаўняў сэрца неспакоем, напаўняў сэрца баязлівасцю, напаўняў яго пакутай.
І ў апошнюю гадзіну ночы, калі насоўваўся дзень, зноў ён вярнуўся ў камору, малоец стаяў непарушна, які здаваўся вялікім і чужым.
- Сідхартха, - сказаў ён. - Чаго ты чакаеш?
- Ты ведаеш чаго.
- Ты вечна будзеш стаяць і чакаць, калі надыйдзе, апоўдзень, вечар?
- Я буду стаяць і чакаць.
- Ты стомішся, Сідхартха.
- Я стамлюся.
- Ты заснеш, Сідхартха.
- Я не засну.
- Ты памрэш, Сідхартха.
- Я памру.
- Жадаеш лепей памерці, чым прыслухоўвацца свайго бацькі?
- Сідхартха заўсёды прыслухоўваўся свайго бацькі.
- Ці не адмовішся ты ад намеру?
- Сідхартха будзе рабіць, што яму скажа бацька.
Першы прамень прабіўся ў камору. Брахман убачыў, што ў Сідхартхі трохі дрыжалі калені. У твары Сідхартхі ён не бачыў ні дрыжынкі, вочы глядзелі ў далячынь. Зараз бацька зразумеў, што Сідхартха ўжо зараз не з ім і не з Радзімай, што ён ужо зараз пакінуў яго.
Бацька датыкнуўся да сідхартхавых плеч.
- Ты пойдзеш, - сказаў ён, - у лес і станеш саманам. Ты знайшоў асалоду ў лесе, так ідзі і навучы мяне асалодзе. Знойдзеш расчараванне, вяртайся назад і загадай разам пакланіцца Багам. Ну ідзі і пацалуй сваю маці, скажы ёй, куды ты ідзеш. Мне прыйшоў час ісці да ракі прыняць першае амавенне.
Ён убраў руку з пляча свайго сына і выйшаў. Сідхартха захістаўся, калі паспрабаваў узняцца. Ён прымусіў свае члены пакланіцца бацьку і пайшоў да маці, каб зрабіць так, як сказаў бацька.
Калі ён пакідаў у першым святле сонца на зацёкшых нагах яшчэ сонны горад, з першай хаціны з'явіўся цень і далучыўся да пілігрыма - Гавінда.
- Ты прыйшоў, - сказаў Сідхартха і ўсміхнуўся.
- Я прыйшоў, - сказаў Гавінда.
Вечарам гэтага дня дагналі яны аскетаў, схуднелых саманаў і папрасілі стаць іх спадарожнікамі і паслядоўнікамі. Іх прынялі.
Сваё аддзенне Сідхартха падараваў беднаму брахману на вуліцы. Зараз ён насіў павязку на сцёгнах і накідку зямлістага колеру. Ён еў толькі раз на дзень і нічога прыгатаванага на агні. Ён пасціўся пятнаццаць дзён. Ён пасціўся дваццаць дзён. Плоць знікла з сцёгнаў яго і шчок. Гарачыя сны выіскрываліся з яго звялічаных вачэй, на ссохлых пальцах выраслі доўгія ногці, а на падбародку - сухая, жорсткая барада. Ледзяным стаў яго позірк, калі сустракаў ён кабет; вусны яго крывіла знявага, калі ён ішоў праз горад з прыгожа апранутымі людзьмі. Ён бачыў гандляроў, што вялі сваі справы, князёў, што ехалі на паляванне, шлюх, што прапанавалі сябе, урачэй, што клапаціліся пра хворых, жрацоў, якія вызначалі дзень сяўбы, замілаваных каханкаў, матак, што баюкалі сваіх дзетак - усё не было дастойным яго вока, усё ілгала, усё смярдзела, усё смярдзела ілжой, усё вымалёўвала сэнс і шчасце і прыгажосць, але ўсё было - неасэнсаваная падмена. Гарчэйшы смак меў гэты Свет. Жыццё было пакутай. Толькі адна мэта стаяла перад Сідхартхай, толькі адзіная: стаць пустым, пустым ад смагі, пустым ад жаданняў, пустым ад мрояў, пустым ад радасці і пакутаў. Памерці ў самім сабе, не быць сваім «Я», знайсці ў спустошаным сэрцы спакой, з вызваленай думкай стаць адчыненым цуду - гэта была яго мэта.
Калі суцэльнае «Я» будзе пераадолена і памрэ, калі кожная пажада і імкненне замоўкнуць у сэрцы - тады павінна прачнуцца апошняе, найглыбейшае ў існасці, якое больш не «Я», а вялікая таямніца.
Моўчкі стаяў Сідхартха ў адвесных прамяных сонца, палымяны ад болю, палымяны ад смагі, і стаяў, пакуль не перастаў адчуваць боль і смагу. Моўчкі ён стаяў у час дажджоў, вада цякла з яго валасоў на прадроглыя плечы, па прадроглых сцёгнах і нагах, - адзінотнік стаяў, пакуль ногі і сцёгны не перасталі мёрзнуць, пакуль не суцешыліся. Моўчкі сядзеў ён скрыжаваўшы ногі калючым кустоўі, з палымянай скуры капала кроў, з ранаў - гной, а Сідхартха заставаўся нямы, заставаўся нерухомым, пакуль кроў больш не цякла, больш нішто не калола, больш нішто не палала.
Сідхартха сядзеў прама і вучыўся затрымліваць дыханне, вучыўся абыходзіцца малымі ўздыхамі, вучыўся спыняць дыханне. Ён вучыўся з затрымкай дыхання запавольваць сэрца, вучыўся змяньшаць яго ўдары, пакуль яны не рабіліся рэдкімі альбо зусім не знікалі.
Ад старэйшага з саманаў успрыняў вучэнне самаадлучэння, вучыўся сузіранню, па правілах саманаў. Чапля праляцела над бамбукавым лесам - і Сідхартха прыняў чаплю сваёю душой, ляцеў над лесам і гарамі, быў чапляй, жэраў рыбін, галадаў голадам чаплі, клякатаў ейным голасам, паміраў ейнай смерцю. Мёртвы шакал ляжаў на пясчаным беразе і Сідхартхава душа забіралася ў труп, была мёртвым шакалам, ляжала на пяску, уздувалася, смярдзела, разлагалася, разрывалі яе гіены, яе пажыралі сцярвятнікі, ад яе заставаліся рэбры, пыл, развейваўся на палях.
А душа Сідхартхі вярталася, памерлая, разлажыўшаяся, спапялёная, паспытаўшы змрочнае ап'яненне кругазварота, і, як паляўнічы, з новай смагай імкнулася далей, да той прарэшыны, дзе кругазварот перарываецца, дзе канец прычынам і пачынаецца беспакутная вечнасць. Ён забіваў сваі пачуцці, ён забіваў сваі ўспаміны, ён выціскаў са свайго «Я» тысячы чужых вобразаў, быў зверам, быў падаллю, камянём, дрэвам, быў вадой - і кожны раз прачынаўся, ці ў святле поўні ці сонца, быў зноў «Я», біўся ў кругазвароце, адчуваў смагу, пераадольваў смагу, адчуваў новую смагу.
Шмат навучыўся Сідхартха ў саманаў і шмат шляхоў прайшоў прэч ад уласнага «Я». Ён ішоў шляхам самаадмаўлення праз боль, праз дабраахвотныя пакуты і пераадолення болю, голаду, самгі, стомы. Ён ішоў шляхам самаадрашэння праз медытацыі, праз чыстае мысленне пачуццяў, усіх уяўленняў. Гэты і іншыя шляхі вучыўся праходзіць, тысячы разоў пакідаў уласнае «Я», гадзінамі і днямі заставаўся ён у «Не-Я». Але калі гэтыя шляхі адводзілі яго ад сябе, і канец заўсёды прыводзіў назад. Ці тысячы разоў збягаў ад уласнага «Я», бяжаў у нішто, бяжаў у звера, у камень, непазбежным было вяртанне, непазбежны быў час, калі ён зноў знаходзіў сябе, у промнях сонца ці промнях поўні, у шатах ці дажджу, і зноў быў сабою, Сідхартхай, і зноў адчуваў пакуту бясконцага кругазварота.
Побач з ім жыў Гавінда, яго цень, ішоў той жа сцяжынай, падвяргаў сябе тым жа выпрабаванням. Рэдка гаварылі яны між сабой, калі гэтага патрабавала служба альбо практыкаванні. Часам яны разам прасілі міласціны ў вёсцы для сябе і сваіх настаўнікаў.
- Як ты думаеш, Гавінда? - аднойчы сказаў па дарозе Сідхартха. - Як ты думаеш, мы далёка адышлі? Дасягнулі мы мэты?
Адказаў Гавінда: «Мы вучыліся і мы вучымся далей. Ты станеш вялікім саманам, Сідхартха. Хутка ты вучыш практыкаванні, часта здзіўляюцца старыя саманы. Ты станеш святым, о Сідхартха».
Казаў Сідхартха: «Мне так не здаецца, мой дружа. Што да сённяшняга дня я навучыўся ў саманаў - гэта, о Гавінда, я б змог навучыцца хутчэй і прасцей. У кожным блядскім квартале з харчэўнямі, мой дружа, сярод фурманаў і гульцоў у косці змог бы я навучыцца».
Казаў Гавінда: «Сідхартха жартуе нада мной. Як змог бы ты навучыцца затрымцы дыхання, нечулівасці да голаду і болю сярод гэтых прагных?»
І Сідхартха ціха прамовіў, быццам казаў ён сабе: «Што сузіранне? Што пакіданне цела? Што пост? Што затрымка дыхання? Гэта бегства ад «Я», гэта кароткае забыццё ад пакутлівага «быцця-Я», гэта кароткае заглушэнне болю і бяссэнсіцы жыцця. Такое бегства, такое кароткае заглушэнне знаходзіць пагоншчык валоў на пастаялым двары, калі п'е рысавую гарэлку альбо перабрадзіўшае какосавае малако. Тады ён больш не чуе сябе, больш не чуе болю жыцця, тады ён знаходзіць кароткае заглушэнне. Ён знаходзіць, калі засынае над піялай рысавай гарэлкі, тое ж самае, што знаходзяць Сідхартха і Гавінда, калі ў доўгіх практыкаваннях яны збягаюць з уласных целаў і спачываюць у «Не-Я». Гэта так, о Гавінда».
Казаў Гавінда: «Ты кажаш так, о дружа, і ведаеш, што Сідхартха ніякі не пагоншчык валоў, а саман ніякі не пянюга. Так, п'яніца знаходзіць забыццё, так, ён атрымоўвае прытулак і суцяшэнне, але абуджаецца і зноў знаходзіць усё тое, ад чаго бег, і ён не стаў мудрэйшым, не назбіраў спазнанняў, не стаў на прыступку вышэй».
І Сідхартха сказаў з усмешкай: «Я не ведаю, я ніколі не быў п'яніцай, знаходжу ў маіх практыкаваннях і сузіраннях толькі кароткае забыццё, і я такі далёкі ад мудрасці, такі далёкі ад вызвалення, як дзіця ад матчынай цмочкі, гэта я ведаю, о Гавінда, гэта я ведаю».
І зноў у іншы раз, калі Сідхартха з Гавіндай пакінулі лес, каб назбіраць міласціны для братоў і настаўнікаў, Сідхартха пачаў гаварыць: «Ды як жа, о Гавінда, мы на правільным шляху? Набліжаемся мы да спазнання? Набліжаемся да вызвалення? Ці мы ходзім можа па крузе - мы, якія думалі пакінуць кругазварот?»
Казаў Гавінда: «Шмат што мы вучылі, Сідхартха, шмат чаму застаецца вучыцца. Мы ідзем не па крузе, мы ідзем уверх, круг ёсць спіраллю, некаторыя прыступкі мы прайшлі».
Адказваў Сідхартха: «Колькі ж год, як ты думаеш, нашаму старэйшаму саману, нашаму шаноўнаму настаўніку?»
Казаў Гавінда: «Напэўна, гадоў шэсцьдзесят, нашаму старэйшаму».
І Сідхартха: «Яму шэсцьдзесят, а не дасягнуў нірваны. Яму будзе семдзесят і восемдзесят, і мы, ты і я будзем такімі ж старымі, і будзем практыкавацца, і будзем пасціцца, і будзем медытаваць, але нірваны не дасягнем, ён - не, мы - не. О, Гавінда, я думаю, з усіх саманаў, якія ёсць, напэўна, няма ніводнага, хто дасягне нірваны. Мы знаходзім суцяшэнні, мы знаходзім забыццё, мы вучымся штучным дасканаласцям, якімі мы самі сябе ашукваем. Але істотнае, шлях шляхоў мы не знайшлі».
«Не выдумляй, - казаў Гавінда - такіх жудасных слоў, Сідхартха! Як магчыма, каб сярод столькі шматлікіх вучоных мужоў, столькіх брахманаў, столькіх сур'ёзных і шаноўных саманаў, столькіх шукальнікаў, заглыбленых у сябе, святых людзей не знайшлі шлях шляхоў?»
Сідхартха ж адказаў голасам, у якім было столькі ж смутку, колькі было насмешкі, ціхмяным, паўсумным-паўнасмешлівым голасам: «Хутка, Гавінда, твой сябар пакіне сцяжыну саманаў, якой ішоў разам з табою. Я пакутую ад смагі, о Гавінда, і на гэтым шляху саманаў мая смага не наталілася. Заўсёды шукаў я спазнання, заўсёды быў поўны пытанняў. Я пытаўся ў брахманаў, з года ў год я пытаўся ў свяшчэнах Ведаў, з года ў год. Магчыма, о Гавінда, было б таксама добра, было б таксама разумна і таксама лячэбна, калі б я пытаўся ў птушкі-насарога альбо шымпанзэ. Шмат часу я скарыстаў, але не дасягнуў канца, не зразумеў простую рэч: што вывучыць нічога нельга. Няма, так я думаю, ніводнага вучэння, што пад ім разумеем мы. Ёсць, о мой дружа, толькі адні веды, і яны - паўсюль, яны - Атман, яны - ва мне, яны - у табе, яны - у кожнай істоце. І так я пачынаю думаць: гэтыя веды не мае больш лютага ворага, чым прага ведаць, чым вучэнне».
Тады Гавінда спыніўся на дарозе, узняў рукі і мовіў: «Сідхартха, не пужай свайго сябра такімі прамовамі! Сапраўды, жах будзяць тваі прамовы ў маім сэрцы. І падумай жа толькі, дзе засталіся б святасць малітваў, дзе б былі шаноўнасць касты брахманаў, дзе б была святасць саманаў, калі б было так, як ты кажаш, калі б не было вучэння?! Што б, о Сідхартха, што б было з усяго гэтага, што на зямлі каштоўнае, шаноўнае, святое».
Гавінда прамармытаў пра сябе нягучна верш з Упанішадаў:
«Хто свядома і чыстым духам,
пагружаецца ў Атман,
невыказваемая ў спевах
яго сэрца духоўнасць».
Але Сідхартха маўчаў. Ён думаў над словамі, што сказаў яму Гавінда, абдумваў іх да канца.
Думаў ён, схіліўшы галаву, што ж застанецца ад усяго, што нам здаецца святым? Што застанецца? Што вытрывае? І ён пакачаў галавой.
Без малага, тры гады жылі, падзялялі юнакі іх вучэнне, як аднойчы невядомымі шляхамі і сцяжынамі дайшла да іх вестка, чутка, сага - з'явіўся нехта, хто называе сябе Гатама, Узвышаны, Будда, які пераадолеў пакуты свету і змог спыніць кола перанараджэнняў. Настаўнік, у атачэнні вучняў, не меў маёмасці, радзімы, жонкі, у жоўтым плашчы аскета, але з ясным чалом, духоўны, перад якім схіляліся брахманы і князі.
Гэтая сага, чутка, казка ўзнікла раптам аднекуль, у гарадах пра яе казалі брахманы, у лесе - саманы, зноў і зноў даходзіла да вушэй юнакоў імя Гатамы, імя Будды, у добрым і злым, у хвалах і абражэннях.
Быццам у краіне панавала чума, узнялася чутка, нараджаецца вестка, што з'явіўся мужчына, мудрэц і дасведчаны, слова і подыху было дастаткова, каб вылечыць любога, схопленага эпідэміяй, як потым вестка разлятаецца па ёсёй краіне, і ўсе пачынаюць яе абмяркоўваць, і шмат хто верыць, шмат хто сумняваецца, шмат хто збіраецца ў дарогу, каб знайсці мудрага, дарадцу, - так абляцела хутка гэта сага праз усю краіны, тая чароўная сага пра Гатаму, Будду, аб мудрым з роду Сак'я. Яму, гаварылі вернікі, адкрылася найвышэйшае спазнанне, ён памятае сваі мінулыя жыцці, ён дасягнуў нірваны і ніколі не вернецца ў кругазварот, больш не пагрузіцца ў азызлую плынь пераўтварэнняў. Цудорўнага шмат і невервагоднага паведамлялі аб ім: ён рабіў цуды, ён пераадоліў д'яблаў, размаўляў з багамі. Яго ворагі і нявернікі казалт ж, што гэты Гатама - ганарлівы спакуснік, ён праводзіць сваі дні ў асалодзе, пагарджае ахвяры, не мае вучонасці, практыкаванняў і самалупцавання.
Салодка гучала сага пра Будду, цудам веялі гэтыя аповяды. Свет жа быў хворым, так цяжка было пераносіць жыццё - раптам забіла крыніца, прабіўся кліч, поўны супракойвання, пяшчотны, поўны цудоўных абяцанняў. Усюды, куды даходзіла вестка пра Будду, паўсюль у землях Індыі абуджаліся юнацкія сэрцы, напаўняліся імкненнямі, напаўняліся надзеяй, сардэчна сустракалі сыны брахманаў з гарадоў і вёсак кожнага чужака і пілігрыма, што прыносілі вестку аб ім, Узвышаным, Сак'ямуні.
І да саманаў у лес, і да Сідхартхі, і да Гавінды дайшла гэтая чутка, павольна, па кропельцы, кожная кропля цяжкая ад надзей, кожная кропля цяжкая ад сумненняў. Яны мала гаварылі пра гэта, бо найстарэйшы з саманаў не быў сябрам гэтых сагаў. Ён чуў, што Будда той раней быў аскетам і жыў у лесе, але потым вярнуўся да звыклага жыцця і штодзённым асалодам, ні ва што ставіў ён гэтага Гатаму.
- О Сідхартха, - сказаў аднойчы Гавінда да свайго сябра. - Сёння быў я ў вёсцы, і адзін брахман мяне запрасіў, і ў яго хаце быў сын брахмана з Малагхі - ён уласнымі вачыма бачыў Будду і чуў яго вучэнне. Шчыра ў мяне спынілася дыханне ў грудзях і я падумаў пра сябе: калі б мне, калі б нам, табе, Сідхартха, і мне давялося перажыць гадзіну, пачуць вучэнне з вуснаў Дасканалага! Скажы, дружа, ці не пайсці нам туды і пачуць вучэнне з вуснаў Будды?
Казаў Сідхартха: «Заўсёды, о Гавінда думаў я, Гавінда застанецца з саманамі, заўсёды лічыў я, што гэта яго мэта, дасягнуць свайго шасцідзесяцігоддзя, сямідзесяцігоддзя ў тых жа практыкаваннях і пастах, што ўпрыгожваюць жыццё самана. Але бачу, я мала ведаў Гавінду, мала ведаў аб яго сэрцы. Зараз жадаеш ты, мой Дарагі, выбраць новую сцежку і ісці туды, дзе Будда вядзе сваё вучэнне».
Казаў Гавінда: «Табе падабаецца насмейвацца. Заўсёды ты жартуеш, Сідхартха! Быццам у цябе няма жадання пачуць гэта вучэнне? І ты не казаў мне, што нядоўга ісці табе шляхам самана?»
Тады ўсміхнуўся Сідхартха, па сваёй звычцы і ў голасе яго застаўся цень насмешкі і тугі: «Канешне, Гавінда, правільна ты казаў, правільна ты ўспомніў. Але ўзгадай, ты і іншае чуў ад мяне: што недаверлівы я стаў да вучэння вучэнняў і стаміўся ад іх, маленькая вера мая ў словы, што ідуць да нас ад настаўнікаў. Што ж, Дарагі, я гатовы паслухаць тое вучэнне - хаця адчуваю ў сэрцы, што лепшы плод таго вучэння мы ўжо пакаштавалі».
Казаў Гавінда: «Твая гатоўнасць радуе маё сэрца. Але скажы, як гэта можа быць? Як можа вучэнне Гатамы падарыць нам яшчэ да таго, як мы яго ўспрынялі, падараваць нам найлепшы плод?»
Казаў Сідхартха: «Атрымаеш асалоду ад гэтага плода, пакуль чакаем наступнага, о Гавінда! Гэты плод, якому мы павінны дзячыць Гатаме, зводзіць нас ад саманаў! Ці падорыць яно нам яшчэ нешта іншае і лепшае, о дружа, пабачым са спакойным сэрцам».
У гэты ж дзень сказаў старэйшаму саману, што ён прыняў рашэнне: пакінуць яго. Ён сказаў гэта старэйшаму са сціпласцю і ветлівасцю, якія ўласцівы маладым і вучням. Аднак саман, даведыўшыся, што вучні яго жадаюць пакінуць, раз'юшыўся, пачаў крычаць і ўжываць грубую лаянку.
Гавінда спужаўся і смуціўся. Але Сідхартха наблізіў вусны да вуха Гавінды і прашаптаў: «Зараз я пакажу старому, чаму я навучыўся ў яго».
Ён стаў перад саманам, сабраўшы душу, злавіў позірк старога, утаймаваў яго і загадаў замаўчаць, зрабіў яго бязвольным, падпарадкоўваў сваёй волі і загадаў рабіць нягучна тое, што ад яго патрабавалася. Стары замаўчаў, яго вочы спыніліся, яго воля паралізавана, рукі распаволена віселі ўздоўж цела, ён не меў моцы супраць чараў Сідхартхі. Думкі Сідхартхі падпараткоўвалі самана, ён быў вымушаны рабіць усё, што загадалі. І стары нізка пакланіўся, дабраславіў і сціснута прамовіў добрае пажаданне на дарогу. Юнакі адказалі на паклоны ўдзячнасцю і развітаўшыся аддаліліся. Па дарозе сказаў Гавінда: «О Сідхатрха, ты навучыўся ў саманаў большаму, чым я ведаў. Цяжка, вельмі цяжка, перахітрыць старога самана. Сапраўды, калі б ты застаўся там, ты навучыўся б хадзіць па вадзе».
- Мне не трэба хаджэнне па вадзе, - сказаў Сідхартха. - Пакінем гэта саманам, хай цешацца такім мастацтвам!
У горадзе Саватхі кожнае дзіця ведала імя ўзвышанага Будды, і кожная хата мела што-небудзь, каб напоўніць місу бадзяжных, што маўкліва прасілі, паслядоўнікаў Гатамы. Паблізу горада раскінуўся найлюбімейшы прытулак Гатамы - гай Джэтаваны, які багаты купец Анатханедыка, адданы прыхільнік узвышанага Будды, падараваў яму і яго паслядоўнікам.
На гэтае месца паказвалі аповяды і адказы, якія чулі два маладых аскеты пад час свайго побыту. І калі яны дасягнулі Саватхі, у першай жа хаце, перад чыімі дзвярмі спыніліся па міласціну, прапанавалі стравы, яны прынялі прапанову і Сідхартха спытаў жанчыну, якая прынесла ежу:
- Дазволь вялікадушная, дазволь даведацца, дзе спачывае Будда, шаноўнейшы, бо мы два самана з лесу і прыйшлі, каб пабачыць Яго, Дасканалага і спасцігнуць вучэнне з вуснаў яго.
Казала жанчына: «У патрэбным месцы сапраўды апынуліся саманы з лесу. Ведайце, у Джэтаване, у садзе Анатхапіндыкі, спачывае Ўзвышаны. Там вы зможаце, пілігрымы, правесці ноч, бо месца даволі для незлічоных, хто імкнецца сюды, каб пачуць з яго вуснаў вучэнне».
Узрадваўся Гавінда, і поўны радасці ўсклікнуў: «Тады наша цэль дасягнутая і канец нашаму шляху! Але скажы нам, маці пілігрымаў, ці ведаеш ты яго, Будду, ці пабачыла ты яго ўласнымі вачыма?»
Казала жанчына: «Шмат разоў бачыла я яго, Узвышанага. Шмат дзён бачыла я яго, як ён ідзе па вулках, маўклівы, у жоўтай накідцы, як маўкліва ён працягвае сваю місу для міласціны, як маўкліва нясе напоўненую яе назад».
Гавінда быў здзіўлены і жадаў шмат што спытаць і пачуць. Але Сідхартха паклікаў ісці далей. Яны падзяквалі, ім не трэба было пытацца дарогі, бо нямала пілігрымаў і манахаў з суполкі Гатамы накіроўваліся ў Джэтавану. Яны сабраліся туды ноччу, але і пасля іх прыходзілі, чуліся клічы і размовы, патрабавалі прытулку. Два саманы, чыіх жыццё было звыклае лесу, ххутка знайшлі бясшумную лагчыну і заснулі там да раніцы.
З усходам сонца, яны са здзіўленнем убачылі, які шматлікі натоўп вернікаў і цікаўных, што тут начавалі. Па ўсіх сцежках цудоўнага гаю блукалі манахі ў жоўтых накідках, пад дрэвамі сядзелі яны тут і там, пагружаныя ў медытацыі альбо ў духоўныя размовы; цяністы сад, напоўнены людзьмі, гуў, як вулей.
Большасць манахаў накіравалася з місамі ў горад, каб назбіраць ежы для снядання адзінага за дзень. Таксама сам Будда, Асвятлёны, ішоў раніцай збіраць міласціну.
Сідхартха паглядзеў на яго і адразу пазнаў, быццам Бог паказаў яго. Ён глядзеў на яго, на чалавека, што павольна ішоў у жоўтай накідцы з місай для міласціны ў руцэ.
- Глядзі! - ціха сказаў Сідхартха Гавіндзе. - Там ён, Будда.
Уважліва глядзеў Гавінда на манаха ў жоўтай накідцы, які ні чым, здавалася, не вызначаўся ад іншых манахаў. Хутка і Гавінда пазнаў: гэта ён. І яны паследвалі за ім, пазіралі на яго.
Будда ішоў сваім шляхам, павольна, пагрузіўшыся ў разважанні, яго спакойны твар быў нерадасны і несамотны, здавалася, што ўсміхаецца свайму ўнутранаму. Са схаванай усмешкай, спакойны, павольны, быццам падобны на здаровае дзіцяці, ішоў Будда - насіў аддзенне і крочыў, як усе яго манахі, па дакладным прадпісанням. Але яго твар і яго крок, яго задуменны позірк, спакойная рука, нават кожны палец гэтай спакойнай рукі нагадвалі пра мір, нагадвалі пра дасканаласць, не шукалі, нікому не нахабнічалі, пяшчотна дыхалі незатуманованым спакоем, незатуманованым святлом, недатыкальным мірам.
Так ішоў Гатама ў горад, каб назбіраць міласціны, і абодва саманы пазналі яго адзінага па дасканаласці яго спакою, па спакоі яго статнасці, у якой не пазнаваўся ні пошук, ні жаданні, ні нахабства, ні імкненні - толькі святло міру.
- Сёння мы ўспрымем вучэнне з яго вуснаў, - сказаў Гавінда.
Сідхартха не адказаў. Яго мала цікавіла вучэнне, ён не думаў, што яно дасць яму нешта новае, як і Гавінда, безліч разоў чуў змест гэтага вучэння Будды, але ж перададзенае праз другія і трэція рукі. Але ён уважліва паглядзеў галаву Гатамы, на яго плечы, на яго ногі, на яго распаволеную руку, і яму здавалася, што кожная фаланга пальца гэтай рукі была вучэннем, казала, дыхала, працінала, выпраменьвала праўду. Гэты чалавек, гэты Будда быў праўдзівы да кожнага жэсту свайго мізінца. Гэта быў святы. Нікога так не паважаў Сідхартха, нікога так не любіў, як яго.
Абодва крочылі за Буддай да горада і потым моўчкі вярнуліся назад, бо самі ў гэты дзень адмовіліся ад ежы. Яны бачылі, як вярнуўся Гатама, бачылі ў коле вучняў, прымаючым страву - што еў ён, не наталіла б і птушку - бачылі, як вяртаецца ён пад шаты мангавых дрэваў.
А вечарам, калі спякота спала і ўсё ў лагеры ажывілася і ўсе сабраліся, яны пачулі вучэнне Будды. Яны чулі ягоны голас, і ён таксама быў дасканалым, быў дасканалым спакоем, напоўнены мірам. Гатама вучыў аб пакутах, аб узнікненні пакут, аб шляху збаўлення ад іх. Павольна лілася і яснай была яго ціхая прамова. Пакутамі было жыццё, поўны пакутаў быў Свет, але вызваленне ад пакутаў было знойдзена: той знойдзе збаўленне, хто шляхам Будды ідзе.
Сакавітым, але цвёрдым голасам гаварыў Узвышаны, вучыў чатыром асновам, вучыў заснаваным на васьмі сцяжынам, цярпліва ішоў ён звыклым шляхам вучэння, прыкладаў, паўтарэнняў, светлым і павольным ляцеў яго голас над тымі, хто слухаў яго, як святло, як зорнае неба.
Калі Будда - настала ноч - скончыў сваю прамову,многія пілігрымы папрасілі прыняць у абшчыну, жаданне далучыцца да вучэння. І Гатама прыняў іх, прамовіўшы:
«Вы чулі вучэнне, яно вам адкрытае. Уступайце і ідзіце ў святасць, рыхтуючы канец усім пакутам».
У гэты момант наперад Гавінда, сарамлівец, і сказаў:
«Я таксама далучаюся да Ўзвышанага і да яго вучэння», і ён папрасіў прыняць яго ў абшчыну і быў прыняты.
Адразу ж, калі Будда аддаліўся адпачываць, Гавінда павярнуўся да Сідхартхі і сказаў рэўнасна: «Сідхартха, не мне рабіць табе заўвагі. Абодва мы слухалі Ўзвышанага, абодва ўспрынялі вучэнне. Гавінда чуў вучэнне, ён успрыняў яго. А ты, шаноўны, ці не пойдзеш ты сцяжынай вызвалення? Ці вагаешся, ці пачакаеш?»
Сідхартха быццам прачнуўся ад сну, калі пачуў словы Гавінды. Доўга глядзеў ён на твар Гавінды. Потым ён сказаў ціха, без насмешкі ў голасе: «Гавінда, мой дружа, вось ты і зрабіў крок, вось ты абраў свой шлях. Заўсёды, о Гавінда, ты быў маім сябрам, заўсёды ты ішоў адзін крок за мной. Часта я думаў: ці зробіць Гавінда гэты крок адзін, без мяне, па клічу ўласнай душы? Глядзі, ты ўжо стаў мужчынай і абіраеш сам свой шлях. Ты зможаш прайсці яе да канца, мой дружа! Ты зможаш знайсці збаўленне!»
Гавінды, яшчэ не зразумеўшы сказанага, паўтарыў тонам нятрыманасці сваё пытанне: «Кажы, я прашу цябе, мой любімы! Скажы мне, не можа быць іначай, што ты, мой вучоны сябар, ты таксама далучаешся да ўзвышанага Будды!»
Сідхартха паклаў сваю руку на плячо Гавінды: «Ты не дачуў майго дабраслаўлення, о Гавінда. Я паўтару яго: прайдзі свой шлях да канца! Знайдзі выратаванне сваё!»
У гэты момант Гавінда зразумеў, што сябар пакінуў яго і заплакаў.
- Сідхартха! - закрычаў ён шкадобна.
Сідхартха сказаў яму ласкава: «Не забудзь, Гавінда, што ты зараз належыш да саманаў Будды! Ты адмовіўся ад паходжаня і маёмасці, адмовіўся ад уласнай волі, адмовіўся ад сяброўства. Так жадае вучэнне, гэтага жадае Ўзвышаны. Гэтага сам пажадаў ты. Заўтра, Гавінда, я цябе пакіну».
Доўга яшчэ блукалі па гаі сябры, доўга ляжалі і не маглі заснуць. Зноў і зноў звяртаўся Гавінда да сябра, каб той сказаў яму, чаму не хоча ён далучыцца да вучэння Гатамы, якія памлкі бачыць у гэтым вучэнні. Але Сідхартха адказваў адно і тое ж: «Супакойся, Гавінда! Вельмі добрае вучэнне Ўзвышанага, як магу я знайсці ў ім памылку?»
Раніцай па садзе прайшоў паслядоўнік Будды, адзін з самых яго старэйшых манахаў, паклікаўшы ўсіх новых паслядоўнікаў вучэння, каб апранулі жоўтае аддзенне, даць першыя заняткі і пасвяціць іх у абавязкі новага статута. І Гавінда, быццам адарваўшы частку сябе, абняў яшчэ раз сябра свайго юнацтва і далучыўся да шэрагу навічкоў.
А Сідхартха, пагрузіўшыся ў думкі, пайшоў праз гай.
І яму сустрэўся Гатама, Узвышаны, і калі ён - Сідхартха - павітаў яго з павагай і позірк Будды быў такі напоўнены дабрыні і спакою, што юнак набраўся рашучасці і паправсіў дазволу пагаварыць з ім. Паважаны моўчкі кіўнуў яму. Казаў Сідхартха: «Учора, о Ўзвышаны, меў гонар чуць вучэнне тваё. Разам з маім сябрам прыйшоў сюды я здалёк, каб вучэнне пачуць. І мой сябра застаецца тваім, далучыўшыся да цябе. Я ж зноў працягну маю пілігрымку».
- Як табе больш да спадобы, - сказаў Шаноўны ласкава.
- Вельмі смелая мая прамова, - працягваў Сідхартха. - Але не хачу я пакінуць Узвышанага, не выказаўшы шчыра маіх думак. Ці не дасць мне пару імгненняў ўвагі Шаноўны?
Моўчкі кіўнуў Будда ў адказ.
Казаў Сідхартха: «Адзінае, о Найшаноўны, здзівіла мяне найбольш у тваім вучэнні. Усё ў тваім вучэнні зразумела да дасканаласці, дасканала; дасканалым нідзе і ніколі не парваўшымся ланцугом паказаны Свет, як вечны ланцуг, складзены з прычынаў і дзеянняў. Ніколі так рабілася відаваочным, бо ніколі так неабвяржыма прадстаўлялася яно; часцей сэрца заб'ецца брахмана ў грудзях, калі ён, зірнуўшы праз тваё вучэнне, ён пабачыць Свет у бездакорнай дасканаласці, чыстым, як крышталь, незалежны ад выпадковасці, незалежны ад Багоў. Ці добры ён ці дрэнны, ці жыццё пакуты альбо радасць - пакінем гэта па-за межамі, гэта можа быць, што не вельмі істотна - але адзінства Света, узаемасувязь усяго, што адбываецца, зліянне ўсяго вялікага і малога ў суцэльный плыні, суцэльнага закону прычын, сталення і памірання, гэта так ярка свеціць з твайго ўзвышанага вучэння, о Дасканалы. Але, па твайму ж вучэнню, адзінства і правільнасць парадку ўсіх рэчаў разрываецца ў адным месцы, праз маленькую дзірачку, мкне ў гэты Свет адзінства нешта чужое, нешта новае, нешта, чаго не было раней, і што не магло быць прадэманстравана і даказана: гэта тваё вучэнне не аб пераадоленні Свету, аб вызваленні. З гэтай маленькай дзірачкай, з-за гэтага парушэння суцэльны вечны і адзіны закон Свету зноў парушаецца і здымаецца. Прабач мне, што я выказваю сваё пярэчанне».
Моўчкі слухаў яго Гатама, не зварухнуўшыся. Вось ён загаварыў, Дасканалы, сваім добрым, сваім спагадлівым, чыстым голасам: «Ты чуў вучэнне, о сын брахмана, і дабро табе, што ты глыбока разважаў над ім. Ты знайшоў прарэху ў ім, памылку. Падумай яшчэ над ім. Дазволь перасцярэгчы цябе, о цікаўны, ад процьмы меркаванняў і спрэчак аб словах. На словы немагчыма абаперціся, яны могуць быць прыгожымі альбо брыдкімі, разумнымі ці глупымі, кожны можа прытрмлівацца іх альбо адвяргаць. Вучэнне ж, якое ты чуў ад мяне, не маё меркаванне, і мэта яго не ў тым, каб пратлумачыць цікаўнаму Свет. Яе мэта іншая; яго мэта - вызваленне ад пакутаў. Вось тое, чаму вучыць Гатама, нішто іншае».
- Не крыўдуй на мяне, о Ўзвышаны, - сказаў юнак. - Не для таго шукаў, каб спрачацца з табой, спрачацца ба словах. Ты сапраўды правы: ні на імгненне не сумняваўся я ў табе. Ні на імгненне я не сумняваўся, што ты - Будда, што ты дасягнуў вышэйшай мэты, да якой імнуцца тысячы брахманаў і іх сыны. Ты знайшоў вызваленне ад смерці. Ты знайшоў яго з уласных пошукаў, на ўласным шляху, праз думкі, праз медытацыі, праз спазнанне, праз асвятленне. Яно прыйшло табе не праз вучэнне! І гэта - маі думкі, о Ўзвышаны - нікому не прыйдзе вызваленне праз вучэнне! Нікому, о Шаноўны, не зможаш ты ў словах паведаміць, распавесці, што адбылося ў імгненне твайго прасвятлення! Шмат утрымоўвае вучэнне прасвятлёнага Будды, многіх вучыць яно, жыць праведна, пазбягаць зла. Аднога не ўтрымоўвае яно: такога яснага, гэта шаноўнейшае вучэнне: яно не ўтрымоўвае тайны таго, што перажыў сам Узвышаны, ён адзін сярод сотні тысяч. Вось тое, пра што я думаў і зразумеў, калі я слухаў вучэнне. Вось тое, з-за чаго я працягну сваі вандраванні - не для таго, каб знайсці іншае, лепшае вучэнне, бо я ведаю, няма такога - а для таго, каб пакінуць усе вучэнні і ўсіх настаўнікаў, самому дасягнуць мэты сваёй альбо памерці.
Вочы Будды ціха глядзелі на зямлю, спакойна ў дасканалым раўнадушшы свяціўся яго непранікнёны твар.
- Хай думкі тваі, - сказаў спакойна Шаноўны. - Не будуць памылковымі! Дасягні сваёй мэты. Але скажы мне: ты бачыў натоўп маіх саманаў, маіх шматлікіх братоў, што прынялі маё вучэнне? І ты думаеш, чужы саман, ты думаеш, было б лепей пакінуць вучэнне і вярнуцца да свецкага жыцця і пажадаў?
- Далёкія думкі такія ад мяне, - закрычаў Сідхартха. - Хай застаюцца яны ўсе ў вучэнні, хай дасягнуць сваёй мэты! Не мне вырашаць чужое жыццё! Толькі за сябе, за сябе самога я мушу вырашаць, мушу выбіраць, мушу адмаўляцца. Вызваленне ад «Я» шукаем мы, саманы, о Ўзвышаны. Калі б я зараз быў тваім вучнем, о Шаноўны, баюся я, мне б здалося, што маё «Я» набыла толькі бачнасць спакою і вызвалення, тады як на самой справе жыло далей і расло, бо тады і вучэнне, і маё паслушанне, і мая любоў да цябе, і абшчына манахаў зрабілася б маім «Я».
З паўусмешкай, з непарушнай празрыстасцю і сяброўствам глядзеў Гатама ў вочы чужынцу і ледзь заўважным жэстам развітаўся з ім.
- Ты мудры, о саман, - сказаў Шаноўны. - Мудра можаш ты гаварыць, мой дружа. Беражы сябе ад празмернай мудрасці!
Будда сышоў прэч, але позірк яго і паўусмешка засталася назаўсёды ў памяці Сідхартхі.
«Такім я не бачыў ніводнага чалавека, які б вось так глядзеў і ўсміхаўся, сядзеў і гаварыў так вольна, так шаноўна, так стрымана, так шчыра, па-дзіцячы і схавана. Так шчыра пазіраў і гаварыў толькі той чалавек, які дасягнуў свайго ўнутранага і глыбіннага».
«Аднаго чалавека я бачыў, - думаў Сідхартха. - Аднаго-адзінага, перад якім я мусіў апусціць вочы. Ні перад кім іншым я не патуплю вочы, ні перад кім, ніякае вучэнне ўжо не прывабіць мяне, калі вучэнне гэтага чалавека не прывабіла мяне».
«Абкраў мяне Будда, - думаў Сідхартха, - абкраў ён мяне, але больш падарыў. Ён скраў у мяне сябра, таго, хто верыў мне, а зараз верыць у яго, хто быў маім ценем, а стаў ценем Гатамы. Але ён мне падарыў Сідхартху, мяне самога».
Калі Сідхартха пакідаў гай, у якім застаўся Будда, Дасканалы, і застаўся Гавінда, у яго было такое пачуццё, быццам усё яго мінулае жыццё застаецца ў гэтым гаі, адлучаецца ад яго. Павольна сыходзіў ён, пагрузіўшыся ў гэта адчуванне, напоўніўшыся ім. Ён пагружаўся глыбока, быццам праз глыбіню, да самога дна, да глыбіннага слою схаваных прычынаў, бо спазнаваць прычыны, як здавалася яму - гэта думаць, бо толькі на гэтым шляху адчуванні ператвараюцца ў спазнанні і не страчваюцца, а робяцца істотнымі і пачынаюць выпраменьваць тое, што ў іх заключана.
Павольна ішоў і разважаў Сідхартха. Ён развітаўся з юнацтвам, ён больш не быў юнаком, ён стаў мужчынай. Ён пакінуў нешта, як змяя скідвае сваю старую скуру; ужо няма таго, спадарожнічала ў яго юнацтве і належыла яму: жаданне, мець настаўніка і паслядоўнічаць вучэнню. Апошняга настаўніка, які з'явіўся на яго шляху, нават яго, найвялікшага і мудрэйшага настаўніка, Найсвяцейшага, Будду пакінуў ён, мусіў растацца з ім, не змог прыняць яго вучэння.
Усё павольней ішоў задуменны і пытаўся сам у сябе: «Што ж гэта такое, што ты хацеў даведацца з вучэнняў і настаўнікаў? Чаму яны, якія шмат вучылі цябе, не змаглі цябе навучыць? І ён знайшоў: гэта было ўласнае «Я», чый сэнс і існасць хацеў я зразумець. Маё «Я» - ад чаго жадаў я вызваліцца, што хацеў я пераадоліць. Але пераадолець яго я не змог, змог яго падмануць, мог толькі бегчы ад яго, схавацца ад яго. Сапраўды, ніводная рэч у свеце не займала думкі мае, як маё «Я», гэта загадка, што я жыву, што я аддзелены і абасоблены ад іншых, што я - Сідхартха! І ні пра адну рэч у свеце не ведаў я столькі мала, як пра самога сябе, аб Сідхартху!»
Павольна, ў задуменні, сыходзіў ён - спыніўся, ахоплены гэтай думкай, і з яе раптоўна аддзялілася новая думка: «Тое, што я нічога пра сябе не ведаю, што Сідхартха для мяне такім чужым і невядомым застаўся, выйшла з прычыны, самай адзінай: я баюся сябе, я збягаў ад сябе! Я шукаў Атмана, брахман шукаў, я хацеў парушыць, раструшчыць абалонку майго «Я», каб там, у нязведанай глыбіні, знайсці ядро ўсіх абалонак - Атман, жыццё, Божае, апошняе. Пры гэтым я страціў самога сябе».
Сідхартха расплюшчыў вочы і азірнуўся навокал, усмешка заззяла на яго твары, яго працінала глыбокае пачуццё абуджэння ад доўгіх сноў да самага краю. У момант гэты ён ужо крочыў далей, ішоў шпарчэй, як чалавек, які ведае, што трэба яму рабіць.
«О, - думаў ён, уздыхнуўшы поўнай грудзю. - Цяпер я не дам Сідхартхе збегчы ад мяне! Больш не стану пачынаць маю думку і маё жыццё з Атмана і з пакутаў Сусвету! Не буду ў сабе забіваць і разбураць, каб знайсці пад аскепкамі тайну. Не будзе насычаць мяне Ёга-Веда, Атхарва-Веда, ні аскеты, ні якія іншыя вучэнні. У самога сябе буду вучыцца я, буду маім вучнем, буду сябе спазнаваць, таямніцу Сідхартхі».
Ён глядзеў навокал, быццам у першы раз бачыць Свет! Тут быў блакіт, тут было жоўтае, тут было зялёнае, неба цякло і рэчка, узвышаліся лес і горы, усё - прыгожае, усё - загадкавае і магічнае, пасярэдзіне - Сідхартха, абуджаны, на шляху да спазнання сябе. Усё гэта, увесь гэты блакіт і жоўтае, рэчка і лес упершыню напаўнялі вочы Сідхартхі, не было гэта варажбою Мары, не было больш махляра Маі, не было бессэнсоўнай і выпадковай стракатасці свету з'яў, мізэрнага для глыбокіх думак брахмана, якія працінаюць стракатасць Свету, шукаюць адзінства. Блакіт быў блакітам, рака - ракою, і калі ў блакіце, у рацэ, і хавалася ў Сідхартху адзінае і Боскае, то гэта боскі сэнс, тут жоўтае, тут блакіт, там - неба, там - лес, а тут - Сідхартха. Сэнс і існасць былі дзесьці па-за рэчамі, яны былі ў саміх сабе, ва ўсім.
«Які я быў дурны і сляпы! - думаў спешна вандроўнік. - Калі нехта чытае тэкст, чый сэнс хоча разгадаць, той не прыніжае значкі і літары, не называе іх падманам, выпадковасцю і пустой абалонкай, а чытае іх, вывучае і любіць іх, літару за літарай. Але я той, хто прагнуў прачытаць кнігу Света і кнігу маёй уласнай існасці, я - прадказаўшы сэнс і яму ва ўзгоду, адмаўляў значкі і літары, называў свет з'яў падманам, называў сваі вочы і язык ілжывымі і пустымі з'явамі. Не, гэта ўсё прайшло, я абудзіўся, толькі сёння абудзіўся і нанова з'явіўся на Свет».
Пагрузіўшыся ў гэтыя думкі, хутка ішоў Сідхартха, і спыніўся, раптоўна, быццам перад ім на сцяжыне ляжала змяя.
Раптам яму стала зразумела яшчэ адно: ён, які сапраўды абудзіўся альбо народжаны зноў, ён мусіў пачаць сваё жыццё нанова з самага пачатку. Калі ён сённяшняй раніцай ужо абудзіўся, ужо на шляху да сябе, ён пакідаў гай Джэтавана, гай Узвышанага, ён збіраўся - гэта было зразумелым і натуральным - вярнуцца пасля доўгіх гадоў аскетызму на Радзіму, да свайго бацькі. І толькі зараз, у гэты момант, калі ён спыніўся, быццам на сцяжыне ляжала змяя, абудзіўся ён, каб зразумець яшчэ і гэта: «Цяпер я не той, кім я быў, я - больш не аскет, я - больш не святар, я - больш не брахман. Што павінны я буду рабіць у хаце бацькі майго? Вучыцца? Прыносіць ахвяры? Вучыццца сузіранню? Гэта ўсё мінула, гэта ўсё больш не ляжыць на маім шляху».
Знерухомеўшы стаяў Сідхартха, сэрца яго быццам замерзла, ён адчуваў, быццам яно ў грудзі сціснулася як маленькая жывёлінка, птушка альбо зайчанятка, калі ён убачыў, што ён адзінокі. Зараз ён адчуваў гэта. Нават, пагрузіўшыся ў самыя глыбокія сузіранні ён усё ж такі заставаўся сынам свайго бацькі, быў брахманам, высакародным, мысліўцам. Зараз ён быў толькі Сідхартха, абуджаны, больш нішто. Ён глыбока ўздыхнуў, ён замярзаў і дрыжаў. Ніхто не быў такім адзінокім, як ён. Не высакародны і не належыўшы да высакародных, не рамеснік і не належыўшы да рамеснікаў, сярод іх знайшоўшы прытулак, падзяляе іх жыццё, гаворыць іх мовай. Не брахман, які не належыў да брахманаў і жыўшы з імі, не аскет, знайшоўшы прытулак у саманаў, нават самы аддалены атшэльнік не быў аднім: яго ахоплівала нейкая прыналежнасць, ён належыў да нейкай касты, і яна была яго Радзімай. Гавінда стаў манахам, і тысячы манахаў былі яго братамі, насілі яго аддзенне, следвалі яго веры, гаварылі яго мовай. Але ён, Сідхартха - да каго належыў ён? Чыё жыццё мог бы ён падзяліць? Чыёй мовай мог ён гаварыць?
З гэтага моманту, калі Свет вакол яго разбураўся, калі ён знерухомеў як зорка на небе, з гэтага моманту холаду і адрэшанасці Сідхартха выйшаў, яшчэ больш адчуўшы сябе, яшчэ больш загартаванага духам. Ён адчуў: гэта апошняя трасца абуджэння, апошняе намаганне яго нараджэння. І ён зноў ішоў, ён ішоў хутка і нястрымана - больш не дахаты, больш не да бацькі, не назад.
(...)