...Успамінаецца мне ранняя пагодлівая восень. Жнівень быў з цёплымі дожджыкамі, што ўсё роўна як назнарок выпадалі на сяўбу, - з дожджыкамі ў самую пару, пасярод месяца, перад святам Лаўрэна. А «восень і зіма ў дабры жывуць, калі на Лаўрэна вада ціхая з дожджыкам». Потым у бабіна лета павуціння многа села на поле. Гэта таксама добры знак: «Многа цянётнікаў на бабіна лета - восень ядраная»... Памятаю свежую, ціхую раніцу... Памятаю вялікі, увесь залаты, падсохлы і парадзелы сад, памятаю кляновыя прысады, тонкі водар паападаных лістоў і - пах антонаўскіх яблыкаў, пах мёду і восеньскай свежасці. Паветра такое чыстае, як бы яго зусім няма, па ўсім садзе чуюцца галасы і рыпяць калёсы. Гэта тархане, мяшчане-садоўнікі, нанялі мужыкоў і насыпаюць яблыкі, каб уночы адпраўляць іх у горад - абавязкова ўночы, калі гэтак хочацца ляжаць на возе, глядзець у зорнае неба, адчуваць пах дзёгцю ў свежым паветры і слухаць, як ціхенька парыпвае ў цемры доўгі абоз па вялікай дарозе. Мужык, што насыпае яблыкі, есць іх з сакавітым хрустам адно за адным, але ўжо такая завядзёнка - ніколі мешчанін не абарве яго, а яшчэ скажа:
- Еш, еш, колькі хочаш - чаго там! Калі выбіраюць мёд - усе яго п'юць.
І халаднаватую цішыню раніцы парушае толькі раздабрэлае квахтанне драздоў на каралавых рабінах у гушчыні саду, галасы ды гулкі грукат яблыкаў, якіх насыпаюць у дзежкі і паўасьмінкі. У парадзелым садзе далёка відна дарога да вялікага будана, усыпаная саломаю, і сам будан, каля якога мяшчане завялі за лета цэлую гаспадарку. Усюды моцна пахне яблыкамі, тут - асабліва. У будане змайстраваны пасцелі, стаіць стрэльба паядынка, пазелянелы самавар, у кутку - пасудак. Каля будана валяюцца рагожы, скрыні, усялякія старыя манаткі, выкапана земляная печ. У поўдзень на ёй варыцца найлепшы кулеш з салам, увечары грэецца самавар, і па садзе, паміж дрэвамі, рассцілаецца доўгаю палосаю блакітнаваты дым. У святочныя ж дні каля будана - цэлы кірмаш, і за дрэвамі сюд-туд мільгаюць жаночыя святочныя ўборы. Тоўпяцца бойкія дзеўкі-аднадворкі ў сукенках, якія моцна пахнуць фарбаю, прыходзяць «панскія» ў сваіх прыгожых і грубых, дзікунскіх гарнітурах, маладая старасціха, цяжарная, з шырокім сонным тварам і важная, як халмагорская карова. На галаве ў яе «рагі» - косы вылажаны з бакоў макаўкі і завязаны некалькімі хусткамі, так што галава здаецца вялізная; ногі ў чаравіках з падкоўкамі, стаяць тупа і моцна; безрукаўка - плісавая, фартух - доўгі, а андарак - чорна-ліловы з палоскамі цаглянага колеру і аблямаваны ў падоле шырокім залатым «празументам»...
- Гаспадарлівая кабеціна! - кажа пра яе мешчанін, ківаючы галавою. - Пераводзяцца цяпер такія...
А хлапчукі ў белых кужэльных кашулях і ў кароценькіх портачках, з белымі голымі галовамі, усё падыходзяць. Ідуць па двое, па трое, дробна перабіраючы босымі ножкамі, і косяцца на калматага сабаку, прывязанага да яблыні. Купляе, вядома, адзін, бо і куплі тае ўсяго на капейку або на яйка, але пакупнікоў многа, гандаль ідзе бойка, і сухотлівы мешчанін у доўгім сурдуце і ў рыжых ботах - вясёлы. Разам з братам, картавым, шустрым блазнам, які жыве ў яго «з ласкі», ён гандлюе з жартамі, з прымаўкамі і нават часамі «тне» на тульскім гармоніку. І да вечара ў садзе тоўпіцца народ, чуецца каля будана гамана і смех, а часамі і тупат скокаў...
Пад ноч у пагоду робіцца вельмі холадна і росна. Надыхаўшыся на гумнішчы жытнёвымі пахамі новай саломы і мякіны, бадзёра ідзеш дадому на вячэру паўз садовы вал. Галасы на вёсцы або рыпенне варотаў чуюцца ў халаднаватым змярканні вельмі ясна. Цямнее. І вось яшчэ пахі: у садзе - вогнішча, і моцна цягне духмяным дымам вішнёвага сучча. У цемрыве, у глыбіні саду - казачная карціна: нібы ў куточку пекла, палае каля будана барвовае полымя, акружанае цемраю, і нечыя чорныя, быдта выразаныя з чорнага дрэва сілуэты ходзяць вакол вогнішча, між тым як велічэзныя цені ад іх слізгочуць па яблынях. То па ўсім дрэве ляжа чорная рука на некалькі аршынаў, то вельмі ярка нарысуюцца дзве нагі - два чорныя слупы. І раптам усё гэта слізгане з яблыні - і цень упадзе па ўсіх прысадах, ад будана да самай брамкі...
Позна ўночы, калі на вёсцы патухнуць агні, калі ў небе ўжо высока яркне брыльянтавае сямізор'е Стажараў, яшчэ раз збегаеш у сад. Шастаючы па сухім лісці, як сляпы, дабярэшся да будана. Там на палянцы крыху святлей, а над галавою бялее Млечны Шлях.
- Гэта вы, паніч? - ціха пытаецца нехта з цемнаты.
- Я. А вы не спіце яшчэ, Мікалай?
- Нам няможна спаць. А ўжо, мабыць, позна? Вунь, здаецца, пасажырскі цягнік ідзе...
Доўга прыслухоўваемся і распазнаём дрыжанне ў зямлі. Дрыжанне пераходзіць у шум, расце, і вось, нібы ўжо за самым садам, усё мацней і мацней выбіваюць гаманлівы такт колы; грукочучы і стукаючы, нясецца цягнік... бліжэй, бліжэй, усё больш моцна і сярдзіта... І раптам пачынае сціхаць, глухнуць, нібы прападаючы ў зямлю...
- А дзе ў вас стрэльба, Мікалай?
- А вунь каля скрыні.
Ускінеш угору цяжкую, як лом, паядынку і з маху стрэліш. Барвовае полымя са страшэнным трэскам блісне ў неба, аслепіць на імгненне і патушыць зоры, а бадзёрае рэха колцам грымне і раскоціцца па гарызонце, далёка-далёка заміраючы ў чыстым і чуйным паветры.
- Ух, здорава! - скажа мешчанін. - Пужанеце, пужанеце, паніч, а то проста бяда! Ізноў усю дулю каля рова абтрэслі...
А чорнае неба расчыркваюць агністымі палоскамі падучыя зоры. Доўга глядзіш у яго цёмна-сінюю глыбіню, перапоўненую сузор'ямі, пакуль не паплыве зямля пад нагамі. Тады страпянешся і, хаваючы рукі ў рукавы, скоранька пабяжыш па прысадах дадому... Як холадна, росна і як хораша жыць на свеце!
«Ядраная антонаўка - на вясёлы год». Вясковыя справы найлепшыя, калі антонаўка ўрадзілася: значыцца, і збожжа ўрадзіла... Успамінаецца мне ўраджайны год.
Ледзьве толькі на золак, калі яшчэ крычаць пеўні і па-чорнаму дымяцца хаты, расчыніш, бывала, акно ў халаднаваты сад, напоўнены лілаватым туманам, праз які ярка блішчыць сям-там ранішняе сонца, і не вытрываеш - загадаеш скоранька сядлаць каня, а сам пабяжыш умывацца на ставок. Дробнае лісце бадай што ўсё асыпалася з прыбярэжных лазін, і сучча прасвечвае на блакітным небе. Вада пад лазінамі стала празрыстая, ледзяная і нібы цяжкая. Яна імгненна праганяе начную ляноту, і, памыўшыся і паснедаўшы ў чалядні з работнікамі гарачай бульбы і чорнага хлеба з буйной сырой соллю, з асалодаю адчуваеш пад сабою слізкую скуру сядла, праязджаючы па Выселках на паляванне. Восень - пара фэстаў, і народ у гэты час прыбраны, давольны, выгляд вёскі зусім не той, як у другую пару. Калі ж год ураджайны і на гумнішчах узвышаецца цэлы залаты горад, а на рэчцы звонка і рэзка гагочуць уранні гусі, дык у вёсцы і зусім не дрэнна. Да таго ж нашы Выселкі спрадвеку, яшчэ з дзедавых часоў, славіліся «багаццем». Дзяды і бабулі жылі ў Выселках вельмі падоўгу, - першая прыкмета багатай вёскі, - і былі ўсе высокія, вялікія і белыя, як галубы. Толькі і чуеш, бывала: «Скажы ты, - вунь Агапа восемдзесят тры гадкі адтупала!» - або такія размовы:
- І калі гэта ты памрэш, Панкрат? Нябось табе гадоў сто будзе?
- Як кажаце, паночку?
- Колькі табе гадоў, пытаюся!
- А не ведаю, паночку.
- Ды Платона Апалонавіча ты памятаеш жа?
- Як жа, паночку, - добра памятаю.
- Ну, от бачыш. Табе, значыцца, аніяк не менш як сто.
Дзед, які стаіць перад панам выцягнуўшыся, пакорліва і вінавата ўсміхаецца. Што ж зробіш, - вінаваты, зажыўся. І ён, мабыць, яшчэ больш зажыўся б, каб не аб'еўся ў Пятровіцу цыбулі.
Памятаю я і старую яго. Усё, бывала, сядзіць на лаўцы, на ганку, сагнуўшыся, трасучы галавою, задыхаючыся і трымаючыся за лаўку рукамі, - усё пра нешта думае. «Пра дабро сваё нябось», - гаварылі бабы, бо «дабра» ў яе ў куфрах было, праўда, многа. А яна быдта і не чуе; падслепавата глядзіць кудысьці ўдалеч з-пад густа прыўзнятых броваў, трасе галавою і нібы намагаецца ўспомніць нешта. Вялікая была бабуля, уся нейкая цёмная. Андарак - ледзь не мінулага стагоддзя, хадакі - нябожчыцкія, шыя - жоўтая і высахлая, кашуля з палатнянымі гесткамі заўсёды белая-белая, - «акурат хоць у дамавіну кладзі». А каля ганка вялікі камень ляжаў: сама купіла сабе на магілку, таксама як і саван - найлепшы саван, з анёламі, з крыжамі і з малітваю, надрукаванаю па краях.
У дапасунку да дзядкоў і бабулек былі і двары ў Выселках: цагляныя, будаваныя яшчэ дзядамі. А ў багатых мужыкоў - у Савела, у Ігната, у Дрона - хаты былі на дзве-тры прыбудовы, бо дзяліцца ў Выселках яшчэ не было моды. У такіх сем'ях разводзілі пчол, ганарыліся жарабцом-біцюгом сіва-жалезнай масці і трымалі сядзібы ў парадку. На гумнішчах цямнелі густыя і буйныя каноплі, стаялі ёўні і сушні, крытыя ў адзін грэбень; у пуньках і свіронках былі жалезныя дзверы, за якімі стаялі сувоі палатна, калаўроты, новыя кажухі, наборная збруя, посуд, акаваны меднымі абручамі. На варотах і на саньках былі выпалены крыжы. І, памятаю, мне часамі здавалася, што вельмі добра быць мужыком. Калі, бывала, едзеш сонечным ранкам па вёсцы, усё думаеш пра тое, як добра касіць, малаціць, спаць на гумнішчы ў сціртах, а ў свята прачнуцца разам з сонцам, пад густы і музыкальны звон царквы ў сяле, умыцца каля бочкі і надзець чыстую кужэльную кашулю, такія ж самыя порткі і абуць незнашоныя боты з падкоўкамі. Калі ж, думалася, дадаць да гэтага здаровую і прыгожую жонку ў святочным убранні ды паездку на абедню, а пасля абед у барадатага цесця - абед з гарачаю баранінаю на драўляных талерках і з сітнікамі, з сотавым мёдам і брагаю, - дык большага і жадаць нельга!
Парадак сярэдняга дваранскага жыцця яшчэ і на маёй памяці, - вельмі нядаўна, - меў шмат агульнага з парадкам багатага мужыцкага жыцця па сваёй гаспадарнасці і вясковым старасвецкім дабрабыце. Такая, напрыклад, была сядзіба цёткі Ганны Гарасімаўны, якая жыла ад Выселак вёрст за дванаццаць. Пакуль, бывала, даедзеш да гэтай сядзібы, ужо зусім развіднее. З сабакамі на павадках ехаць прыходзіцца ціха, дый спяшацца не хочацца, - так весела ў чыстым полі ў сонечны і халаднаваты дзень! Мясцовасць роўная, відаць далёка. Неба лёгкае і такое прасторнае і глыбокае. Сонца ззяе збоку, і дарога ўбітая пасля дажджоў калёсамі, замаслілася і блішчыць, як рэйкі. Вакол раскідаецца шырокімі клінамі свежая, пышназялёная азіміна. Выпырхне адкуль-небудзь каршунок у празрыстым паветры і замрэ на адным месцы, трапечучы вострымі крылкамі. А ў ясную далеч бягуць вельмі добра відныя тэлеграфныя слупы, і драты іх, як срэбраныя струны, слізгочуць па схіле яснага неба. На іх сядзяць каршункі, - акурат чорныя значкі на нотнай паперы.
Прыгону я не ведаў і не бачыў, але, памятаю, у цёткі Ганны Гарасімаўны адчуваў яго. Уз'едзеш на двор і адразу адчуваеш, што тут ён яшчэ як мае быць жыве. Сядзіба - невялікая, але ўся старая, моцная, абкружаная стогадовымі бярозамі і лазою. Надворных будынкаў - невысокіх, але гаспадарных - безліч, і ўсе яны як злітыя з цёмнага дубовага бярвення пад саламянымі стрэхамі. Вылучаецца велічынёй ці, лепш кажучы, даўжынёй толькі пачарнелая чалядня, з якой выглядаюць апошнія магікане дваровага саслоўя - нейкія старэнькія дзядкі і бабулі, лядашчы кухар у адстаўцы, падобны на Дон-Кіхота. Усе яны, калі ўз'язджаеш на двор, падцягваюцца і нізка-нізка кланяюцца. Сівы фурман, што ідзе ад карэтнага хлява ўзяць каня, яшчэ каля хлява здымае шапку і па ўсім двары ідзе з голаю галавою. Ён у цёткі ездзіў фарэйтарам, а цяпер возіць яе да абедні - зімою ў вазку, а летам у моцных, акаваных жалезам драбінках, накшталт тых, у якіх ездзяць папы. Сад у цёткі славіўся сваёй запушчанасцю, салаўямі, галубкамі і яблыкамі, а дом - страхою. Стаяў ён на чале двара, каля самага саду, - ліпы галлём абдымалі яго, - быў невялікі і прыземісты, але здавалася, што яму і веку не будзе - так важна глядзеў ён з-пад свае незвычайна высокае і тоўстае саламянае страхі, пачарнелае і зацвярдзелае ад часу. Мне яго пярэдні фасад уяўляўся заўсёды жывым: нібы старэчы твар глядзіць з-пад вялізнай шапкі ўпадзінамі воч - вокнамі з перламутравымі ад дажджу і сонца шыбамі. А з бакоў гэтых воч былі ганкі - два старыя вялікія ганкі з калонамі. На франтоне іх заўсёды сядзелі раздабрэлыя галубы, між тым як тысячы вераб'ёў дажджом перасыпаліся са страхі на страху... І ўтульна адчуваў сябе госць у гэтым гняздзе пад блакітным асеннім небам!
Увойдзеш у дом і перш за ўсё пачуеш пах яблыкаў, а пасля ўжо другія: старой мэблі з чырвонага дрэва, сушанага ліповага цвету, які з чэрвеня ляжыць на вокнах... Ва ўсіх пакоях, - у лёкайскай, у зале, у гасцёўні, - халаднавата і змрочна: гэта ад таго, што дом абкружаны садам, а верхнія шыбы вокан каляровыя: сінія і ліловыя. Усюды цішыня і чысціня, хоць, здаецца, крэслы, сталы з інкрустацыямі і люстры ў вузенькіх і вітых залатых рамах ніколі не краналіся з месца. І вось чуецца пакашліванне: выходзіць цётка. Яна невялікая, але таксама, як і ўсё наўкола, дужая. На плечы ў яе накінуты вялікі персідскі шалік. Выйдзе яна важна, але прыветліва, і зараз жа пад бясконцыя размовы пра даўнейшчыну, пра спадчыну, пачынаюць паяўляцца пачастункі: спярша «дулі», яблыкі, - антонаўскія, «бельбарыня», баравінка, «пладавітка», - а пасля найцудоўнейшы абед: уся наскрозь ружовая вараная шынка з гарошкам, фаршыраваная курыца, індык, марынады і чырвоны квас - моцны і салодкі-салодкі... Вокны ў сад паднятыя, і адтуль вее бадзёрым восеньскім халадком...
За апошнія гады адно падтрымлівала згасальны дух паноў - паляванне.
Раней такія сядзібы, як сядзіба Ганны Гарасімаўны, былі не навіною. Былі і такія, што ўжо разбураліся, але ўсё яшчэ жылі на шырокую нагу сядзібы з вялізным маёнткам, з садам на дваццаць дзесяцін. Праўда, пааставаліся некаторыя з такіх сядзіб яшчэ і да гэтага часу, але ў іх ужо няма жыцця... Няма троек, няма верхавых «кіргізаў», няма ганчакоў і хартоў, няма чэлядзі і няма самога ўладальніка ўсяго гэтага - пана-паляўнічага накшталт майго нябожчыка швагруся Арсеня Сямёнавіча.
З канца верасня нашы сады і гумны пусцелі, надвор'е зазвычай крута мянялася. Вецер цэлымі днямі рваў і тузаў дрэвы, дажджы палівалі іх з ранку да ночы. Часамі пад вечар між пахмурных нізкіх хмар прабівалася на захадзе трапяткое залацістае святло нізкага сонца; паветра рабілася чыстае і яснае, а сонечнае святло да слепкасці блішчала паміж лістоты, паміж галля, якое жывою сеткаю хадзіла і хвалявалася ад ветру. Холадна і ярка ззяла на поўначы над цяжкімі свінцовымі хмарамі рэдкае блакітнае неба, а з-за гэтых хмар павольна выплывалі хрыбты снегавых гор-воблакаў. Стаіш каля акна і думаеш: «Ану ж бог дасць, распагодзіцца». Але вецер не пераставаў. Ён калаціў сад, рваў касмыль дыму, што бесперастанку бег з коміна чалядні, і зноў наганяў злавесныя касмылі попельных воблакаў. Яны беглі нізка і шпарка - і хутка, як дым, затуманьвалі сонца. Патухаў яго бляск, закрывалася акенца ў блакітнае неба, а ў садзе рабілася пустэльна і сумна, і зноў пачынаў імжыць дождж... перш ціха, асцярожна, пасля ўсё гусцей і, нарэшце, ператвараўся ў лівень з бураю і цемраю. Наставала доўгая, трывожная ноч...
З такой калатнечы сад выходзіў бадай што зусім голы, засыпаны мокрым лісцем, і нейкі прыцішаны, прысмірнелы. Але затое да чаго прыгожы ён быў, калі зноў наставала ясная пагода, празрыстыя і халодныя дні пачатку кастрычніка, развітальнае свята восені! Непаападаныя лісты цяпер будуць вісець на дрэвах ужо да першых зазімкаў. Чорны сад будзе прасвечваць на халодным блакітным небе і пакорліва чакаць зімы, прыграваючыся ў сонечным бляску. А поле ўжо рэзка чарнее ўзаранай зямлёю і ярка зелянее закучараўленай азімінаю... Пара на паляванне!
І от я бачу сябе ў маёнтку Арсеня Сямёнавіча, у вялікім доме, у зале, поўнай сонца і дыму ад люлек і папярос. Народу многа, - усе людзі загарэлыя, з абветранымі тварамі, у паддзёўках і ў высокіх ботах. Толькі што вельмі добра паабедалі, расчырванеліся і ўзбуджаны шумлівай размовай пра паляванне, але не забываюцца дапіваць гарэлку і пасля абеду. А на дварэ трубіць рог і завываюць на розныя галасы сабакі. Чорны хорт, улюбёнец Арсеня Сямёнавіча, узлазіць на стол і пачынае зжыраць з талеркі рэшткі зайца пад соўсам. Але раптам ён страшэнна вішчыць і, перакульваючы талеркі і чаркі, зрываецца са стала: Арсень Сямёнавіч, выйшаўшы з кабінета з бізуном і з рэвальверам, нечакана аглушае залу стрэлам. Зала яшчэ больш напаўняецца дымам, а Арсень Сямёнавіч стаіць і смяецца.
- Шкада, што прамахнуўся! - кажа ён, гулліва смеючыся вачыма.
Ён высокі ростам, хударлявы, але шыракаплечы і стройны, а з твару - красун-цыган. Вочы ў яго блішчаць дзіка, ён вельмі спрытны, у шаўковай малінавай кашулі, у аксамітных нагавіцах і ў высокіх ботах. Напалохаўшы і сабаку, і гасцей стрэлам, ён жартаўліва-важна дэкламуе барытонам:
Пара, пара сядлаць нам жвавага данца
І звонкі рог за плечы перакінуць! -
і голасна кажа:
- Ну, аднак, не будзем траціць залатога часу!
Я цяпер яшчэ адчуваю, як прагавіта і лёгка дыхалі маладыя грудзі холадам яснага і сырога дня пад вечар, калі, бывала, едзеш з шумлівым кагалам Арсеня Сямёнавіча, узбуджаны музыкальным лямантам сабак, пушчаных у чарналессе, у які-небудзь Чырвоны Бугор або ў Грымучы Востраў, які ўжо адной сваёй назвай хвалюе паляўнічага. Едзеш на сярдзітым, ладным і прыземістым кіргізе, моцна стрымліваючы яго павадамі, і адчуваеш сябе злітым з ім бадай што ў адно. Ён пырхае, просіцца на рысь, гучна шамаціць капытамі па глыбокіх і лёгкіх дыванах чорнай асыпанай лістоты, і кожны гук гулка разлягаецца ў пустым, сырым і свежым лесе. Гаўкнуў недзе далёка сабака, яму захлёбіста і жаласліва адказаў другі, трэці - і раптам увесь лес зазвінеў, нібы ён увесь шкляны, ад бурнага брэху і крыку. Моцна грукнуў сярод гэтага тлуму стрэл - і ўсё «заварылася» і пакацілася кудысьці ўдалеч.
- Гані-і! - загаласіў нехта адчайным голасам на ўвесь лес.
«А - ані!» - аддаецца ў галаве п'янючая нецярплівасць. Нокнеш на каня і, як апантаны, памчышся па лесе, ужо нічога не разбіраючы па дарозе. Толькі дрэвы мільгаюць перад вачыма ды лепіць у твар гразёю з-пад конскіх капытоў. Выскачыш з лесу, убачыш на зеляніне стракатую, расцягнутую па зямлі ганню сабак і яшчэ больш наддасі кіргіза напярэсцігі зверу, - па руні, па ворыве і жытнішчы, пакуль, нарэшце, не перакінешся ў другі востраў і не знікне з воч гання разам са сваім шалёным брэхам і стогнам. Тады ўвесь мокры і, калоцячыся ад напружання, асадзіш успененага, у хрыпоце каня і прагавіта глытаеш ледзяную сырасць лясной даліны. Удалечы заміраюць крыкі паляўнічых і брэх сабак, а навокал цябе - мёртвая цішыня. Напалову аголены гонкі лес стаіць нерухома, і здаецца, што ты трапіў у нейкія запаветныя палацы. Моцна пахне ад нізін грыбной сырасцю, перагноеным лісцем і мокрай карою. І сырасць ад нізін чуваць усё больш і больш, у лесе халаднее і цямнее... Пара на начлег. Але сабраць сабак пасля палявання цяжка. Доўга і безнадзейна трубяць рагі ў лесе, доўга чуецца крык, лямант і віск сабак... Нарэшце, ужо зусім у цемры, увальваецца чарада паляўнічых у маёнтак якога-небудзь бадай што незнаёмага халасцяка-пана і напаўняе гоманам увесь двор, на якім пачынаюць свяціць ліхтары, свечкі і лямпы, вынесеныя насустрач гасцям з дому.
Здаралася, што ў такога гасціннага суседа паляўнічыя жылі па некалькі дзён. Толькі бралася на золак, як па ледзяным ветры і першым мокрым зазімку ехалі ў лясы і ў поле, а на змярканні зноў вярталіся, усе ў гразі, з расчырванелымі тварамі, прапахлыя конскім потам, шэрсцю запаляванага звера, - і пачыналася п'янка. У светлым і людным доме вельмі цёпла пасля цэлага дня на холадзе ў полі. Усе ходзяць з пакоя ў пакой у парасшпільваных паддзёўках, беспарадкава п'юць і ядуць, гаманліва пераказваючы адзін аднаму свае ўражанні ад забітага старога воўка, які, аскаліўшы зубы, закаціўшы вочы, ляжыць з адкінутым убок пушыстым хвастом сярод залы і фарбуе сваёй бледнай і ўжо халоднаю крывёю падлогу. Пасля гарэлкі і яды адчуваеш такую салодкую стомленасць, такую лагоду маладога сну, што нібы праз ваду чуеш гаворку. Абветраны твар гарыць, а заплюшчыш вочы - уся зямля так і паплыве пад нагамі. А калі ляжаш у пасцель, у мяккую пярыну, дзе-небудзь у кутнім старасвецкім пакоі з абразамі і лампадаю, замільгаюць перад вачыма прывіды агніста-стракатых сабак, па ўсім целе заные адчуванне, што ты гарцуеш, і не заўважыш, як патанеш разам з усімі гэтымі вобразамі і адчуваннямі ў салодкім і здаровым сне, забыўшыся нават, што гэты пакой быў некалі малельняю старога гаспадара, імя якога агорнута нядобрымі прыгоннымі легендамі, і што ён памёр у гэтай малельні, можа, нават на гэтым жа ложку.
Калі здаралася праспаць паляванне, адпачынак быў асабліва прыемны. Прачнешся і доўга ляжыш у пасцелі. Ва ўсім доме - цішыня. Чуваць, як асцярожна ходзіць па пакоі садоўнік, распальваючы печы, і як дровы трашчаць і страляюць. Наперадзе - цэлы дзень спакою ў маўклівым па-зімоваму ўжо маёнтку. Не спяшаючыся адзенешся, павандруеш па садзе, знойдзеш у мокрым лісці выпадкова забыты халодны і мокры яблык, і чамусьці ён здасца вельмі смачны, зусім не такі, як другія. Пасля возьмешся за кнігі - дзедаўскія кнігі ў тоўстых скураных пераплётах, з залатымі зоркамі на саф'янавых абкладках. Слаўна пахнуць гэтыя падобныя на царкоўныя трэбнікі кнігі сваёй пажаўцелай тоўстай шурпатай паперай! Нейкай прыемнай кіславатай цвіллю, старадаўнімі духамі... Цікавыя і заўвагі на іхніх палях, буйна і з круглымі мяккімі росчыркамі зробленыя гусіным пяром. Разгорнеш кнігу і чытаеш: «Думка, вартая старажытных і новых філосафаў, цвет розуму і пачуцця сардэчнага...» І міжволі захопішся і самой кнігай. Гэта - «Дваранін-філосаф», алегорыя, выданая гадоў сто таму назад фундатарам нейкага «кавалера многіх ордэнаў» і надрукаваная ў друкарні прыказа грамадскага апекавання, - апавяданне пра тое, як «дваранін-філосаф, маючы здольнасць і час разважаць, да чаго розум чалавечы ўзносіцца можа, займеў некалі жаданне стварыць план свету на шырокім месцы свайго сельбішча»... Пасля наткнешся на «сатырычныя і філасофскія творы пана Вальтэра» і доўга ўпіваешся мілым і манерным сказам перакладу: «Панове мае! Эразм напісаў у шастымнадзесяць стагоддзі пахвалу дурасці (манерная паўза, - кропка з коскаю); вы ж загадваеце мне ўхваліць перад вамі розум...» Пасля ад кацярынінскай старажытнасці пяройдзеш да рамантычных часоў, да альманахаў, да сентыментальна-напышлівых і доўгіх раманаў... Зязюля выскоквае з гадзінніка і насмешліва-журботна кукуе над табою ў пустым доме. І паволі ў сэрца пачынае закрадвацца салодкая і незразумелая туга...
Вось «Тайны Алексіса», вось «Віктор, альбо Дзіця ў лесе»: «Б'е поўнач! Святая цішыня заступае месца дзённага шуму і вясёлых песень пасялян. Сон распасцірае змрочныя крылы свае над паверхняю нашага паўшар'я; ён страсае з іх змрок і мары... Мары... Як часта доўжаць яны токма пакуты злашчаснага!..» І замільгаюць перад вачыма любыя старадаўнія словы: скалы і дубровы, бледны месяц і адзінота, здані і прывіды, «ероты», ружы і лілеі, «свавольствы і гарэзлівасць маладых дурасліўцаў», лілейная рука, Людмілы і Аліны... А вось часопісы з імёнамі Жукоўскага, Бацюшкава, ліцэіста Пушкіна. І тужліва ўспомніш бабку, яе паланезы на клавікордах, яе млявае чытанне вершаў з «Яўгенія Анегіна». І старадаўняе летуценнае жыццё паўстае перад табою... Добрыя дзяўчаты і жанчыны жылі некалі ў дваранскіх маёнтках! Іх партрэты глядзяць на мяне са сцяны, арыстакратычна-прыгожыя галоўкі ў старадаўніх прычосках пакорліва і цнатліва апускаюць свае доўгія вейкі на тужлівыя і пяшчотныя вочы...
Пах антонаўскіх яблыкаў знікае з панскіх маёнткаў. Гэтыя дні былі так нядаўна, а між тым мне здаецца, што з таго часу прайшло ці не цэлае стагоддзе. Перамерлі бабулькі з дзядкамі ў Выселках, памерла Ганна Гарасімаўна, застрэліўся Арсень Сямёнавіч... Настае царства дробнамаянтковых, збяднелых да жабрацтва. Але добра і гэтае жабрацкае дробнамаянтковае жыццё!
Вось я бачу сябе ў вёсцы, у глыбокую восень. Дні стаяць сіняватыя, пахмурыя. Раніцаю я саджуся ў сядло і з адным сабакам, са стрэльбаю і з рогам еду ў поле. Вецер звоніць і гудзе ў рулі стрэльбы, вецер моцна дзьме насустрач, часамі з сухім снегам. Цэлы дзень я вандрую па пустэльных раўнінах... Галодны і адубелы, варочаюся я на змярканні ў маёнтак, і на душы робіцца так цёпла і хораша, калі замільгаюць агеньчыкі Выселак і пацягне з двара сядзібы пахам дыму, жытла. Памятаю, у нас у доме любілі ў гэты час пасядзець шараю гадзінаю, не запальваць агню і весці ў цемнаце гутарку. Увайшоўшы ў дом, я заўважаю, што зімовыя рамы ўжо ўстаўлены, і гэта яшчэ больш настройвае мяне на мірны зімовы лад. У лёкайскай работнік распальвае печ, і я, як у дзяцінстве, саджуся на кукішкі каля кучы саломы, якая рэзка пахне ўжо зімовай свежасцю, і гляджу то на распаленую печ, то на вокны, за якімі, сінеючы, сумна памірае змрок. Пасля іду ў чалядню. Там светла і людна: дзяўчаты шаткуюць капусту, мільгаюць секачы, я слухаю іхні дробны, дружны стук і дружныя, маркотна-вясёлыя вясковыя песні... Часамі заедзе які-небудзь дробнамаянтковы сусед і надоўга завязе мяне да сябе... Добра і дробнамаянтковае жыццё!
Дробнамаянтковы прачынаецца рана. Моцна пацягнуўшыся, устае ён з пасцелі і скручвае тоўстую папяросу з таннага чорнага тытуню ці проста з махоркі. Бледнае святло ранняй лістападаўскай раніцы асвятляе просты, з голымі сценамі кабінет, жоўтыя і закарэлыя шкуркі лісіц над ложкам і прысадзістую фігуру ў нагавіцах і ў непадпяразанай касаваротцы, а ў люстэрку відаць заспаны твар татарскага складу. У цемнаватым, цёплым доме мёртвая цішыня. За дзвярыма ў калідоры храпе старая кухарка, якая жыла ў панскім доме яшчэ дзяўчынкаю. Гэта, аднак, не перашкаджае пану хрыпла крыкнуць на ўвесь дом:
- Лукер'я! Самавар!
Пасля, надзеўшы боты, накінуўшы на плечы паддзёўку і не зашпільваючы каўняра ў кашулі, ён выходзіць на ганак. У зачыненых сенцах пахне псінаю; нехаця пацягваючыся, з віскам пазяхаючы і ўхмыляючыся, акружаюць яго ганчакі.
- Пайшлі-і! - павольна, паблажлівым басам гаворыць ён і цераз сад ідзе пад гумно. Грудзі яго шырока дыхаюць рэзкім паветрам рання і пахам схаладалага за ноч, аголенага саду. Паскручваныя і пачарнелыя ад марозу лісты шамацяць пад ботамі ў бярозавых прысадах, высечаных ужо напалавіну. Вырысоўваючыся на нізкім цьмяным небе, спяць натапыраныя галкі на вільчаку гумна... Слаўны будзе дзень на паляванне! І, суняўшыся пасярод прысадаў, барынь доўга глядзіць у асенняе поле, на пустэльную зеляніну руні, па якой бадзяюцца цяляты. Дзве гончыя сучкі павіскваюць каля яго ног, а Залівай ужо за садам: пераскокваючы па колкім жытнішчы, ён нібы кліча і просіцца ў поле. Але што зробіш цяпер з ганчакамі? Звер цяпер у полі, на першым ворыве, на чарнатропе, а ў лесе ён баіцца, бо ў лесе вецер шамаціць лісцем... Эх, каб хартоў!
У гумне пачынаецца малацьба. Паволі разганяючыся, гудзе барабан малатарні. Лена нацягваючы пастронкі, упіраючыся нагамі па загноеным крузе і пагойдваючыся, ідуць коні ў прывадзе. Пасярод прывада, варочаючыся на лавачцы, сядзіць паганяты і аднатонна пакрыквае на іх, заўсёды б'ючы пугаю толькі аднаго бурага, які лянуецца больш за ўсіх і зусім спіць на хаду, балазе вочы ў яго завязаны.
- Ну, ну, дзяўчаты, дзяўчаты! - строга крычыць паважны падавальшчык, надзяваючы шырокую кужэльную кашулю.
Дзяўчаты скоранька падмятаюць ток, бегаюць з насілкамі, мётламі.
- З богам! - кажа падавальшчык, і першы пук старноўкі, пушчаны на пробу, з гудзеннем і віскам пралятае ў барабан і раскамлычаным веерам узлятае з-пад яго ўгору. А барабан гудзе ўсё больш настойліва, работа закіпае, і неўзабаве ўсе гукі зліваюцца ў агульны прыемны гул малацьбы. Барынь стаіць каля варотаў гумна і глядзіць, як у яго цемры мільгаюць чырвоныя і жоўтыя хусткі, рукі, граблі, салома, і ўсё гэта мерна варушыцца і мітусіцца пад гул барабана і аднастайны крык і свіст паганятага. Амеці воблакамі ляцяць у вароты. Барынь стаіць, увесь стаўшы шэры ад іх. Часта ён паглядае ў поле... Скора-скора забялее поле, скора накрые яго зазімак...
Зазімак, першы снег! Хартоў няма, паляваць у лістападзе няма на што; але настае зіма, пачынаецца «работа» з ганчакамі. І вось зноў, як у старыя часы, з'язджаюцца дробнамаянтковыя адзін да аднаго, п'юць на апошнія грошы, цэлымі днямі прападаюць у снежных палях. А ўвечары на якім-небудзь глухім хутары далёка свецяцца ў цемры зімняй ночы вокны флігеля. Там, у гэтым маленькім флігелі, плаваюць клубы дыму, цьмяна гараць лоевыя свечкі, настройваецца гітара...
На змярканні буйны вецер загуляў,
Мне шырокія вароты расчыняў, -
пачынае хто-небудзь грудным тэнарам. І астатнія няскладна, прыкідваючыся, што яны жартуюць, падхопліваюць з тужлівай, безнадзейнай зухаватасцю:
Мне шырокія вароты расчыняў,
Белым снегам шлях-дарогу замятаў...
1900