epub
 
падключыць
слоўнікі

Іван Бунін

Апошняе спатканне

I
II
III
IV


I

 

У месячны восеньскі вечар, сыры і халодны, Страшнёў загадаў асядлаць каня.

Месячнае святло палосай блакітнага дыму падала ў даўгаватае акенца цёмнай праварыны, самацветным каменем запальваючы вока верхавога каня. Работнік накінуў на яго аброць і цяжкае, высокае казацкае сядло, выцягнуў яго за повад са стайні, вузлом закруціў яму хвост. Конь быў пакорлівы. Толькі глыбока, раздзімаючы рэбры, уздыхнуў, калі адчуў папругі. Адна папруга была абарваная. Работнік ледзьве працягнуў яе ў пражку і зацягнуў зубамі.

Куртаты, пад сядлом, конь стаў больш фарсісты. Давёўшы яго да дома, да ганка, работнік заматаў повад вакол гнілога слупа і пайшоў. Конь доўга шчыпаў, грыз жоўтым зубам слуп. Часамі надзімаўся, ныў і роў нутром. У лужы каля яго зеленавата люстраваўся няпоўны месяц. У рэдкім садзе асядаў празрысты туман.

Страшнёў, трымаючы ў руцэ бізун, выйшаў на ганак. Гарбаносы, з маленькай, адкінутай назад галавою, сухі, шыракаплечы, ён быў высокі і спрытны ў сваёй карычневай паддзёўцы, перацягнутай па тонкай таліі рэменем з сярэбраным наборам, у казацкай шапцы з чырвоным верхам. Але і пры месяцы было відаць, што ў яго пабляклы, абветраны твар, жорсткая кучаравая бародка з сівізною і жылістая шыя, што боты яго старыя, на крысах - цёмныя плямы даўно засохлай заечай крыві.

У цёмным акне каля ганка адчынілася фортка. Нясмелы голас папытаўся:

- Андрэйка, ты куды?

- Я не маленькі, матуля, - сказаў Страшнёў, нахмурыўшыся і беручыся за повад.

Фортка зачынілася. Але ў сенцах стукнулі дзверы. Шлёпаючы туфлямі, на парог выйшаў Павел Страшнёў, азызлы, з запухлымі вачыма, з зачэсанымі назад сівымі валасамі, у бялізне і старым летнім паліце, п'янаваты і балбатлівы, як звычайна.

- Ты куды, Андрэй? - хрыпла папытаўся ён. - Прашу перадаць маё душэўнае прывітанне Веры Аляксееўне. Я заўсёды глыбока паважаў яе.

- Каго ты можаш паважаць? - адказаў Страшнёў. - І што ты лезеш заўсёды не ў сваю справу?

- Вінаваты, вінаваты! - сказаў Павел. - На ўмоўнае спатканне малады імчыць юнак!

Страшнёў, сціснуўшы зубы, пачаў садзіцца. Як толькі нага яго кранулася стрэмя, конь ажыў, цяжка закруціўся. Улучыўшы хвілінку, Страшнёў лёгка падняўся і апусціўся на заскрыпелы лучок. Конь задраў галаву і, разбіўшы капытом месяц у лужыне, крануўся вясёлай ступою.

 

II

 

У сырых месячных палях цьмяна бялеў палын на межах. Шыракакрылыя совы бясшумна, нечакана ўзляталі з межаў - і конь усхропваў, шарахаўся. Дарога ўвайшла ў дробны лес, мёртвы, халодны ад месяца і расы. Месяц, яркі і нібы мокры, мільгаў па голых вяршалінах, і голыя сукі зліваліся з яго вільготным бляскам, знікалі ў ім. Горка пахла асінаваю карою, равамі з прэлым лісцем... Вось спуск у лугі, нібы бяздонныя, залітыя тонкаю белаю параю. Белаю параю дыхае і конь, прабіраючыся сярод хмызняку, шклянога ад расы. Хруст сучкоў пад капытамі аддаецца на тым баку, у высокім лесе, што цямнее па схіле гары... Раптам конь натапырыў вушы. Два плячыстыя, таўстагорлыя, танканогія ваўкі стаялі ў светлым дыме лугавін. Блізка падпусціўшы Страшнёва, яны гарцанулі і няўклюдым галопам пайшлі пад гару, па белай ад імжы, вясёлкава расквечанай траве.

- А калі яна яшчэ на дзень астанецца? - сказаў Страшнёў, адкідваючы галаву, гледзячы на месяц.

Месяц стаяў над пустэльнымі срабрыста-туманнымі лугамі направа... Восеньская туга і хараство!

Конь, парыпваючы сядлом, натужваючыся і ныючы дужым нутром, падымаўся ў часты высокі лес, па глыбокай лагчыне размытай ручаямі дарогі, і раптам, спатыкнуўшыся, ледзьве не бразнуўся на зямлю. Страшнёў люта перакасіў твар і з усяе сілы сцебануў яму па галаве бізуном.

- У, стары сабака! - крыкнуў ён з тужлівай злосцю на ўвесь звонкі лес.

За лесам адкрыліся пустыя палі. На схіле, сярод цёмных грачаных пожняў, стаяла бедная сядзіба, сякія-такія службы, дом, крыты саломаю. Да чаго журботна ўсё гэта было пры месяцы! Страшнёў суняўся. Здавалася, што позна, позна, - так ціха было наўкола. Ён уз'ехаў на двор. Дом быў цёмны. Кінуўшы повад, Страшнёў саскочыў з сядла. Конь астаўся стаяць з пакорліва апушчанаю галавою. На ганку, палажыўшы морду на лапы, абараначкам скруціўся стары гончы сабака. Ён не крануўся, толькі паглядзеў, падняў бровы і з прывітаннем пастукаў хвастом. Страшнёў увайшоў у сенцы, якія пахлі з каморкі старой прыбіральняй. У пярэдняй быў змрок; шыбы, у халодным поце, залаціліся. З цёмнага калідора бясшумна выбегла невялікая жанчына ў лёгкім светлым капоце. Страшнёў нагнуўся. Яна скоранька і моцна абвіла яго сухую шыю аголенымі рукамі і радасна, ціха заплакала, прыціскаючы галаву да жорсткага сукна паддзёўкі. Чутно было, як па-дзіцячы б'ецца яе сэрца, адчуваўся крыжык на яе грудзях, залаты, бабчын - апошняе багацце.

- Ты да заўтра? - скоранькім шэптам папыталася яна. - Праўда? Я не веру свайму шчасцю!

- Я пайду, Вера, каня пастаўлю, - сказаў Страшнёў, вызваляючыся. - Да заўтра, да заўтра, - сказаў ён, думаючы: «Божа мой, з кожным днём усё з большым захапленнем! І як многа паліць, як не ведае меры ў ласках!»

Твар Верын быў пяшчотны, бархацісты ад пудры. Яна асцярожна праводзіла шчакою па яго губах, пасля моцна цалавала ў губы мяккімі губамі. Крыж блішчаў на яе раскрытых грудзях. Яна надзела танюткую сарочку - запаветную, зберажоную для самых важных момантаў, адзіную.

«Як цвёрда ведаў я, - думаў Страшнёў, стараючыся ўспомніць яе маладзенькай дзяўчынкай, - як цвёрда ведаў пятнаццаць гадоў таму назад, што аддам, ні хвіліны не вагаючыся, пятнаццаць гадоў жыцця за адно спатканне з ёю!»

 

III

 

Перад досвіткам на падлозе каля пасцелі гарэла свечка. Страшнёў, доўгі, у нагавіцах, у расшпіленай касаваротцы, ляжаў на спіне, важна павярнуўшы ў змрок маленькі гарбаносы твар, закінуўшы за галаву рукі. Вера сядзела каля яго, аблакаціўшыся на калена. Бліскучыя вочы яе былі чырвоныя, апухлі ад слёз. Яна паліла і тупа глядзела ў падлогу. Яна палажыла нагу на нагу. Маленькая нага яе ў лёгкім, дарагім туфліку вельмі падабалася ёй самой. Але боль сэрца быў занадта вялікі.

- Я дзеля цябе ўсім ахвяравала, - ціха сказала яна, і губы яе задрыжалі.

У голасе ў яе было столькі пяшчоты, дзіцячага гора! Але, расплюшчваючы вочы, Страшнёў холадна папытаўся:

- Чым ты ахвяравала?

- Усім, усім. І перш за ўсё гонарам, маладосцю...

- Мы з табою не бог ведае якія маладыя.

- Які ты грубы, нячулы! - ласкава сказала яна.

- Ва ўсім свеце ўсе жанчыны гавораць адно і тое ж. Улюбёнае слова, толькі гаворыцца розна. Спярша з зачараваннем, з захапленнем: «Ты такі разумны, чулы!» Пасля: «Які ты грубы, нячулы!»

Ціха плачучы, яна гаварыла далей, як бы не чуючы:

- Няхай з мяне нічога не выйшла... Але музыку я любіла і люблю горача і хоць не шмат, але дамаглася б...

- Ах, не музыку. І як толькі Падарскі...

- Груба, Андрэйка... А цяпер я нікчэмная інстытуцкая тапёрка, і дзе ж! У тым самым праклятым горадзе, які я заўсёды ненавідзела! Хіба я не магла б і цяпер яшчэ знайсці чалавека, які даў бы мне спакой, сям'ю і кахаў бы і паважаў мяне? Але памяць пра наша каханне...

Страшнёў запаліў і пачаў адказваць павольна, раздзяляючы словы:

- Вера, мы, дваранскія вырадкі, не ўмеем проста кахаць. Гэта атрута для нас. І гэта я, а не ты згубіў сябе. Пятнаццаць, шаснаццаць год таму назад я прыязджаў сюды кожны дзень і гатоў быў начаваць каля твайго парога. Я тады быў яшчэ хлапчук, узнёслы і чулы дурыла...

Папяроска патухла. Ён далёка адшпурнуў яе, апусціў руку ўздоўж цела, гледзячы ў столь.

- Каханне прадзедаў, іхнія партрэты ў авальных рамках з залатой паперкай вакол сіняй... Вобраз Гурыя, Сымона і Авіва, заступнікаў нашых старадаўніх сем'яў... Каму, як не нам з табою, прызначалася ўсё гэта? Я тады вершыкі пісаў:

 

          Цябе кахаючы, я сніў пра летуценні,

          Што тут кахалі сто гадоў назад, -

          Хадзіў начамі ў апусцелы сад,

          Пры зор, што тут іх бачылі, мігценні...

 

Ён зірнуў на Веру і загаварыў больш рэзка:

- Навошта ты пайшла - і за кім! - з свайго роду, з свайго племя?

Ён прыўзняўся і пачаў усутыч, злоснымі вачыма глядзець на яе чорныя сухія валасы:

- Я пра цябе, з захапленнем, глыбокай павагай, заўсёды толькі як пра жонку думаў. А калі нас злучыў лёс? І чым ты мне стала? Хіба жонкаю? А была маладосць, радасць, чысціня, цёмны румянец, баціставая касаваротка... Прыязджаць да вас кожны дзень, тваю сукенку, таксама баціставую, лёгкую, маладую, бачыць, твае голыя рукі, бадай што чорныя ад сонца і ад крыві нашых продкаў, татарскія зыркія вочы - што ніколі не бачылі мяне, вочы! - жоўтую ружу ў чорных валасах, тваю тады дурнаватую, здзіўленую нейкую, але найпрыгажэйшую ўсмешку, нават тое, як ты ідзеш ад мяне па дарожцы саду, думаючы пра другога, а прытвараючыся, што гуляеш, гоніш кракетны шар, слухаць зняважлівыя фразы твае мацеры з балкона - гэта было мне...

- Яна, а не я ва ўсім вінавата, - цяжка сказала Вера.

- Не! Памятаеш, як ты першы раз ехала ў Маскву, збіралася, няўважна спявала нешта, не бачачы мяне, паглынутая сваімі марамі, упэўненасцю ў шчасці? Я вас паехаў праводзіць верхам, у ясны халодны вечар. Блішчала яркая рунь, ружавелі пожні і фіранка ў адчыненым акне вагона... Ах! - сказаў Страшнёў са злосцю і са слязьмі і зноў лёг на падушку. - Ад твае рукі, што пахла вярбенаю, астаўся пах і на маёй руцэ. Ён змяшаўся з пахам повада, сядла, конскага поту, але я ўсё яшчэ чуў яго, ехаў змярканнем па вялікай дарозе, - і плакаў... Калі ўжо хто ахвяраваў усім, усім сваім жыццём, дык гэта я, стары п'яніца!

І, адчуваючы на губах цёплую соль слёз, што каціліся па яго шчоках, па вусах, Страшнёў скінуў з пасцелі ногі і выйшаў з пакоя.

Месяц заходзіў. Белы рэдкі туман стаяў у нізінах палёў, мярцвяна сінеючы. Далёка за ім займаўся чырвоны золак. Далёка, у халодным пацямнелым лесе, пяяў певень у сенцах у вартаўніка.

Страшнёў, у адных шкарпэтках, сеў на сходкі ганка, адчуваючы, як абліваецца халоднай сырасцю яго цела пад тонкай кашуляй.

- А пасля, канешне, ролі перамяніліся, - сказаў ён ціха, з агідаю. - Ну, ды цяпер усё роўна. Канец...

 

IV

 

Ранкам пілі гарбату ў халоднай пярэдняй, на вялікім куфры. Самавар стаяў на ім нячышчаны, пазелянелы, даўно патушаны. Халодны пот, што ўкрываў акно, сышоў з верхняй шыбы. Відзён быў праз яе сонечны бляск марознай раніцы, каравае дрэва ў бескаляровай, сям-там уцалелай зеляніне. Босая, апухлая ад сну рыжая дзеўка ўвайшла і сказала:

- Мітры прыехаў.

- Пачакае, - адказаў Страшнёў, не падымаючы воч.

Не падымала воч і Вера. Твар яе пахудаў за ноч, пад вачыма і вакол павек быў карычневы налёт. Чорная сукенка маладзіла яе і харашыла, ад чорных валасоў пудра на твары здавалася ружовай. Сухі, жорсткі твар у Страшнёва быў мярцвяны, адкінуты назад. Скрозь жорсткую, кучарава-шэрую бародку відзён вялікі кадык.

На дварэ сляпіла нізкае сонца. Увесь ганак быў сівы ад марозу. Мароз соллю ляжаў на траве, на шыза-зялёных жалабках капуснага лісця, раскіданага па двары. Мужык з алавянымі вачыма, што пад'ехаў пад ганак на возе, набітым саломаю, таксама заінелы, хадзіў вакол воза, умінаючы салому, трымаючы ў зубах люльку, і цераз плячо яго цягнуўся бэзавы дым. Вера выйшла на ганак у дарагім і лёгкім, але ўжо старым, старамодным футры і ў летнім капялюшыку з чорнай саломы з жорсткімі, іржава-атласнымі кветкамі.

Праводзіў яе Страшнёў па адпацелых селавых дарогах да вялікай дарогі. Ехаў за возам. Конь цягнуўся да саломы. Ён сцёбаў яго па мордзе гарапнікам, конь задзіраў галаву і натужна хрыпеў нутром. Пляліся ступою і маўчалі. Ззаду бег стары гончы сабака з сядзібы, які ўвязаўся за Страшнёвым. Нізкае сонца прыгравала, неба было ціхае, яснае.

Каля вялікае дарогі мужык нечакана сказаў:

- А я, паненачка, зноў прыганю на лета да вас свайго хлапчука. Я яго зноў да вас у пастушкі прызначыў.

Вера павярнулася з сарамяжаю ўсмешкаю. Страшнёў зняў шапку, нахіліўся з сядла, узяў яе руку і пацалаваў доўгім пацалункам. Яна прыпала губамі да яго пасівелай скроні, ціха сказала:

- Будзь здароў, дарагі. Не памінай ліхам.

Па вялікай дарозе мужык затарабаніў калёсамі, паехаў рыссю. Страшнёў павярнуў, паехаў назад без дарогі, па пожні. Сабака здалёк праводзіў яго, добра відны сярод залатых палёў. Ён спыняўся, гразіў яму гарапнікам. Сабака таксама спыняўся, садзіўся. «Куды ж я пайду?» - нібы пытаўся ён. І, як толькі ён кранаўся, зноў павольным трухам бег за ім. Думаў ён пра далёкую станцыю, пра бліскучыя рэйкі, пра дым цягніка, што ішоў на поўдзень...

У голых, часамі камяністых лугах, куды ён спусціўся, было бадай што горача. Бязгучна звінеў восеньскі дзень блакітным чыстым небам. Вялікая цішыня стаяла над пустымі палямі, над равамі, над усім вялікім расейскім стэпам. Павольна плыла па паветры вата з трымбулек, з павысыханага дзядоўніку. На дзядоўніку сядзелі шчыглы. Так яны будуць сядзець цэлы дзень, толькі сяды-тады пералятаючы, пераносячы сваё ціхае, дзівоснае, шчаслівае жыццё.

 

Капры, 31.12.1912



Пераклад: Ян Скрыган