У халодную восеньскую непагоду на адной з вялікіх тульскіх дарог, залітай дажджамі і зрэзанай многімі чорнымі каляінамі, да доўгай хаты, у адной палавіне якой была казённая паштовая станцыя, а ў другой прыватная святліца, дзе можна было адпачнуць або пераначаваць, паабедаць або папрасіць самавар, падкаціла закіданая гразёю каламажка з прыўзнятым верхам, тройка даволі простых коней з падвязанымі ад хлюпаты хвастамі. На перадку каламажкі сядзеў дужы мужык у туга падперазанай світцы, сур'ёзны і цемнатвары, з рэдкаю смаляністаю барадою, падобны на старадаўняга разбойніка, а ў каламажцы стройны стары чалавек, вайсковы, у вялікай шапцы і ў мікалаеўскім шэрым шынялі з бабровым стаячым каўняром, яшчэ чарнабровы, але з белымі вусамі, якія злучаліся з такімі ж бакенбардамі; барада ў яго была паголеная, і ўвесь выгляд меў тое падабенства з Аляксандрам II, якое так пашырана было сярод вайскоўцаў у час яго царавання; позірк таксама быў запытальны, строгі і разам з тым стомлены.
Як толькі коні сталі, ён выкінуў з каламажкі нагу ў вайсковым боце з роўнаю халяваю і, прытрымліваючы рукамі ў замшавых пальчатках крысы шыняля, узбег на ганак хаты.
- Налева, ваша правасхадзіцельства, - груба крыкнуў з перадка фурман, і ён, крыху нагнуўшыся на парозе ад свайго высокага росту, увайшоў у сенцы, пасля ў святліцу налева.
У святліцы было цёпла, суха і ахайна: новы залацісты абраз у левым кутку, пад ім накрыты чыстым суравым абрусам стол, за сталом чыста вымытыя лавы; варыстая печ, што займала дальшы правы куток, як новая, бялела мелам; бліжэй стаяла нешта накшталт тахты, накрытай пярэстаю гунькаю, і яна ўпіралася канцом у бок печы; з-за засланкі соладка пахла добра разваранаю капустаю, ялавічынаю і лаўровым лістом.
Прыезджы скінуў на лаву шынель і здаўся яшчэ страйнейшым у адным мундзіры і ў ботах, пасля зняў пальчаткі і шапку і са стомленым выглядам правёў бледнаю худою рукою па галаве - сівыя валасы яго з начосамі на скронях каля воч крыху кучаравіліся, прыгожы, крыху даўгаваты твар з цёмнымі вачыма меў сям-там невялікія сляды воспы. У святліцы нікога не было, і ён непрыязна крыкнуў, прачыніўшы дзверы ў сенцы:
- Эй, хто там!
Зараз жа следам за тым у святліцу ўвайшла цёмнавалосая, таксама чарнабровая і таксама яшчэ прыгожая не па гадах жанчына, падобная на пажылую цыганку, з цёмным пушком на верхняй губе і ўздоўжкі шчок, лёгкая на хаду, але поўная, з вялікімі грудзьмі пад чырвонай кофтачкай, з трохкутным, як у гускі, жыватом пад чорнай шарсцяной спадніцай.
- Шчыра просім, ваша правасхадзіцельства, - сказала яна. - Паесці захочаце ці самавар загадаеце?
Прыезджы мелькам зірнуў на яе круглявыя плечы і на лёгкія ногі ў чырвоных паношаных татарскіх туфлях і адрывіста, няўважліва адказаў:
- Самавар. Гаспадыня тут ці служыш?
- Гаспадыня, ваша правасхадзіцельства.
- Сама, значыць, трымаеш?
- Так точна. Сама.
- Што ж так? Удава, ці што, што сама вядзеш справу?
- Не ўдава, ваша правасхадзіцельства, а трэба ж чым-небудзь жыць. І гаспадарку я люблю.
- Так, так. Гэта добра. І як чыста, прыемна ў цябе.
Жанчына ўвесь час пільна ўглядалася ў яго, трохі жмурачыся.
- І чыстату люблю, - адказала яна. - Пры панах жа вырасла, як не ўмець прыстойна сябе трымаць, Мікалай Аляксеевіч.
Ён скоранька выпрастаўся, расплюшчыў вочы і пачырванеў.
- Надзея! Ты? - сказаў ён паспешліва.
- Я, Мікалай Аляксеевіч, - адказала яна.
- Божа мой, божа мой, - сказаў ён, сядаючы на лаву і ўсутыч гледзячы на яе. - Хто б мог падумаць! Колькі гадоў мы не бачыліся? Гадоў трыццаць пяць?
- Трыццаць, Мікалай Аляксеевіч. Мне цяпер сорак восем, а вам пад шэсцьдзесят, думаю?
- Падобна на гэта... Божа мой, як дзіўна!
- Што дзіўна, васпане?
- Ды ўсё, усё... Як ты не разумееш!
Стомленасць і рассеянасць яго зніклі, ён устаў і рашуча захадзіў па святліцы, гледзячы ў падлогу. Пасля спыніўся і, чырванеючы скрозь сівізну, пачаў гаварыць:
- Нічога не ведаю пра цябе з таго самага часу. Як ты сюды трапіла? Чаму не асталася пры панах?
- Мне паны неўзабаве пасля вас вольную далі.
- А дзе жыла пасля?
- Доўга расказваць, васпане.
- Замужам, кажаш, не была?
- Не, не была.
- Чаму? Пры такім харастве, якое ты мела?
- Не магла я гэтага зрабіць.
- Чаму не магла? Што ты хочаш сказаць?
- Што ж тут казаць. Нябось, памятаеце, як я вас кахала.
Ён пачырванеў да слёз і, нахмурыўшыся, зноў захадзіў.
- Усё праходзіць, мая дарагая, - замармытаў ён. - Каханне, маладосць - усё, усё. Гісторыя пошлая, звычайная. З гадамі ўсё праходзіць. Як гэта сказана ў кнізе Іева? «Як аб вадзе, што працякала калісьці, будзеш успамінаць».
- Што каму бог дае, Мікалай Аляксеевіч. Маладосць ва ўсякага праходзіць, а каханне - справа другая.
Ён падняў галаву і, спыніўшыся, хваравіта ўсміхнуўся:
- Не магла ж ты кахаць мяне ўвесь век!
- Значыцца, магла. Колькі ні праходзіла часу, усё адным жыла. Ведала, што даўно вас няма ранейшага, што ў вас нібы нічога і не было, а от... Позна цяпер дакараць, але ж праўда, вельмі бессардэчна вы мяне кінулі, колькі разоў я хацела рукі на сябе налажыць ад крыўды ад адной, не кажучы ўжо пра што другое. Быў жа час, Мікалай Аляксеевіч, калі я вас Міколачкам звала, а вы мяне - памятаеце як? І ўсё вершы мне мелі ласку чытаць пра ўсякія «цёмныя прысады», - дадала яна з нядобраю ўсмешкаю.
- Ах, да чаго ж харошая ты была! - сказаў ён, ківаючы галавою. - Да чаго гарачая, да чаго зграбная! Які стан, якія вочы! Памятаеш, як на цябе ўсе заглядаліся?
- Памятаю, васпане. Былі і вы не сказаць як харошыя. І гэта ж вам аддала я сваё хараство, сваю гарачку. Як жа можна такое забыць.
- А! Усё праходзіць, усё забываецца.
- Усё праходзіць, ды не ўсё забываецца.
- Ідзі, - сказаў ён, адварочваючыся і падыходзячы да акна. - Ідзі, калі ласка.
І, дастаўшы хустачку і прыціснуўшы яе да воч, скорагаворкаю дадаў:
- Абы бог мне дараваў. А ты, відаць, даравала.
Яна падышла да дзвярэй і сунялася:
- Не, Мікалай Аляксеевіч, не даравала. Калі ўжо гаворка наша кранулася да нашых пачуццяў, скажу шчыра: дараваць я вам ніколі не магла. Як не было ў мяне нічога даражэйшага за вас на свеце ў той час, так і пасля не было. Таму і дараваць мне вам нельга. Ну ды што ўспамінаць, мёртвых з могілак не носяць.
- Гэтак, гэтак, твая праўда, загадай запрагаць коней, - адказаў ён, адыходзячы да акна ўжо са строгім тварам. - Адно табе скажу: ніколі я не быў шчаслівы ў жыцці, не думай, калі ласка. Прабач, што, можа, закранаю тваё самалюбства, але скажу шчыра - жонку я без памяці кахаў. А здрадзіла, кінула мяне яшчэ зняважлівей, як я цябе. Сына надзвычай любіў - пакуль рос, чаго толькі я ад яго не спадзяваўся! А выйшаў нягоднік, мантач, нахабнік, без сэрца, без гонару, без сумлення... Зрэшты, усё гэта таксама самая звычайная, пошлая гісторыя. Бывай здарова, мілы чалавек. Думаю, што і я страціў у табе самае дарагое, што меў у жыцці.
Яна падышла і пацалавала ў яго руку, ён пацалаваў у яе.
- Загадай запрагаць...
Калі паехалі далей, ён хмура думаў: «Да чаго ж прыгожая была! Чароўная краса!» З адчуваннем сораму ўспамінаў свае апошнія словы і тое, што цалаваў у яе руку, і зараз жа саромеўся свайго сораму. «Хіба няпраўда, што яна дала мне найлепшыя хвіліны жыцця?»
На захадзе праглянула бледнае сонца. Фурман гнаў трухам, усё мяняючы чорныя каляіны, выбіраючы менш гразкія, і таксама нешта думаў. Нарэшце сказаў з сур'ёзнай грубасцю:
- А яна, ваша правасхадзіцельства, усё глядзела ў акно, як мы ад'язджалі. Мабыць, даўно маеце ласку ведаць яе?
- Даўно, Клім.
- Баба - з галавою. І ўсё, кажуць, багацее. Грошы ў доўг дае.
- Гэта нічога не значыць.
- Як не значыць! Каму ж не хочацца лепш пажыць! Калі сумленна пазычаць, благога нічога няма. І яна, кажуць, справядлівая на гэта. Але крутая! Не аддаў у свой час - гневайся на сябе.
- Гэтак, гэтак, гневайся на сябе... Паганяй, калі ласка, хоць бы не спазніцца нам на цягнік...
Нізкае сонца жоўта свяціла на пустыя палі, коні роўна плёхалі па лужах. Ён глядзеў на мільгаценне падкоў, нахмурыўшы чорныя бровы, і думаў:
«Гэтак, гневайся на сябе. Гэтак, вядома, найлепшыя хвіліны. І не найлепшыя, а папраўдзе чароўныя! «Вакол шыпшыннік пунсавеў, стаялі цёмных ліп прысады...» Але, божа мой, што ж было б далей? Што, калі б я не кінуў яе? Якая несусвеціца! Гэтая самая Надзея не гаспадыня пастаялага гатэля, а мая жонка, гаспадыня майго пецярбургскага дома, маці маіх дзяцей?»
І, заплюшчваючы вочы, ківаў галавою.
20 кастрычніка 1938